EWOLUCJA RZEŹBY KARKONOSZY W PÓŹNYM GLACJALE

EWOLUCJA RZEŹBY KARKONOSZY W PÓŹNYM GLACJALE
Andrzej Traczyk
Zakład Geomorfologii, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski, Plac
Uniwersytecki 1, 50-137 Wrocław, Polska
E-mail: [email protected]
Słowa kluczowe:
Rozwój rzeźby, późny glacjał, Karkonosze
W schyłkowym okresie plejstocenu, w późnym glacjalne, zachodziły globalne zmiany
klimatyczne. W ich efekcie zanikły w średniogórzu europejskim lokalne zlodowacenia górskie.
Zapoczątkowane zostały również procesy degradacji wieloletniej zmarzliny.
W obszarach górskich o zmianach tych możemy wnosić jedynie na podstawie sekwencji form
akumulacji glacjalnej, peryglacjalnej i fluwialnej. Trudno jednak precyzyjnie określić kiedy zaczynały
się i kończyły poszczególne etapy transformacji środowisk peryglacjalnych i glacjalnych i jakie było
ich tempo.
W Karkonoszach, podobnie jak i w innych masywach średniogórza, inwentarz danych
chronostratygraficznych jest bardzo ubogi. Dostępne materiały pozwoliły jedynie na określenie wieku
radiowęglowego torfowisk oraz osadów jeziornych. Dane te wskazują, że już ok. 10 ka BP zakończyła
się ostateczna faza wytapiania lodowców karkonoskich, nastąpiło wyraźne spowolnienie tempa
akumulacji stokowej oraz rozpoczęła się akumulacja namułów organiczno-mineralnych i organicznych
(Chmal – Traczyk 1998; Wicik, 1986).
Z ogólnych rekonstrukcji paleoklimatycznych wiemy, że w okresie późnego glacjału
zaznaczyły się wyraźne, krótkie zimne wahnięcia klimatyczne (starszy i młodszy Dryas) rozdzielone
okresami ciepłymi. Na zmiany te reagowały zapewne również lodowce karkonoskie. Badania form
polodowcowych na północnych stokach Karkonoszy (Traczyk, 1989) wskazują, że prawdopodobnie
od pesimum klimatycznego ostatniego zlodowacenia skandynawskiego lodowce karkonoskie
wykazywały stałą tendencję recesyjną. Zapisem tej recesji są zespoły form morenowych, występujące
na dnie karów lodowcowych, składające się zazwyczaj z ciągów 4-5 wałów moren czołowych. Taka
sekwencja morenowa występuje w Śnieżnych Kotłach oraz w kotłach Małego i Wielkiego Stawu. Na
podstawie datowań termoluminescencyjnych (Chma – Traczyk, 1999) można sądzić, że najdalsze
wały morenowe wchodzące w skład tych stref, a zamykające wyloty karów polodowcowych, powstały
w czasie maksimum zlodowacenia północnopolskiego, tj. w fazie leszczyńskiej. Kolejne wały leżące
we wnętrzach karów powstawały w okresach stagnacji czół jęzorów lodowcowych. Znaczne rozmiary
tych form morenowych związane są z dużym nachyleniem powierzchni lodowej oraz bliskim
sąsiedztwem, poddawanych intensywnym procesom wietrzenia mechanicznego, ścian karowych.
Moreny te mogły być zatem w większym stopniu formowane w wyniku procesów grawitacyjnych
zachodzących na powierzchni lodu lodowcowego (moreny zsypiskowe?).
W karach lodowcowych, stopniowo uwalnianych z firnu i lodu, rozwijały się w późnym
glacjale rozległe stożki i hałdy osypiskowe. Ich powstanie warunkowane było, oprócz cech
strukturalnych podłoża skalnego, osłabieniem stateczności stoków poddawanych procesom
rozmarzania.
Chłodne wahnięcia klimatyczne zachodzące w późnym glacjale, nie doprowadziły zatem do
ponownego awansu lodowców karkonoskich, a jedynie osłabiły tempo ich recesji. Klimat w tych
okresach był skrajnie zimny i suchy, co nie sprzyjało akumulacji śniegu w karach lodowcowych.
Panujące wówczas warunki klimatyczne były natomiast dogodne dla rozwoju procesów mrozowych w
obrębie ścian karów lodowcowych, głównie dzięki temu, że po fazach ciepłych (głębokie rozmarzanie
i penetracja wód atmosferycznych w skale), następowały krótkotrwałe ale bardzo silne ochłodzenia
klimatu. Wyrazem geomorfologicznym działania tych procesów wietrzeniowych jest wykształcenie
wałów morenowych występujących w tylnich częściach karów polodowcowych. Wały te zbudowane
są ostrokrawędzistych, zupełnie niezwietrzałych głazów i bloków z niewielką domieszką ziarnistej
zwietrzeliny granitowej.
Późnoglacjalne cykle klimatyczne miały również wpływ na procesy zachodzące w środowisku
peryglacjalnym Karkonoszy. W okresach zimnych rozmarzanie było płytkie a w gruncie, w zależności
od jego cech strukturalno-teksturalnych, tworzyły się lód segregacyjny i cementacyjny. Stosownie do
tego, w fazach chłodnych rozwijały się w wierzchowinowej partii Karkonoszy różnorodne formy
wietrzenia, sortowania, denudacji i akumulacji peryglacjalnej. W fazach cieplejszych dochodzić
musiało do głębszego rozmarzania stoków i szybkiego wytapiania lodu gruntowego. Zmiany
zachodzące w późnoplejstoceńskim środowisku peryglacjalnym Karkonoszy sprzyjały zatem
intensywnym procesom wietrzenia mrozowego (cykle mrozowe, penetracja wód roztopowych) oraz
soliflukcji (zmienna głębokość letniego rozmarzania gruntu, lód segregacyjny). Można przypuszczać,
że część z inwentarza form perygalcjalnych Karkonoszy powstała właśnie w tym okresie. Dotyczy to
m.in.: lodowców gruzowe, jęzorów i loby soliflukcyjne oraz wałów podstokowych (Chmal – Traczyk,
1993; Traczyk, 1995).
Etap fosylizacji form peryglacjalnych, za wyjątkiem stożków osypiskowych, przypadł na
przełom późnego glacjału i holocenu. W efekcie ocieplenia klimatycznego nastąpiło wytopienie lodu
gruntowego i unieruchomienie lodowców gruzowych i lobów soliflukcyjnych. Ze względu na brak
roślinności, na wierzchowinie Karkonoszy okresowo rozwijać się mogły jednak nadal procesy
pęcznienia i sortowania mrozowego oraz płytkiej soliflukcji.
Literatura:
CHMAL, H. – TRACZYK, A. (1993): Plejstoceńskie lodowce gruzowe w Karkonoszach. Czas.
Geogr., 64, 3-4: 253-263.
CHMAL, H. – TRACZYK, A. (1998): Postglacjalny rozwój rzeźby Karkonoszy i Gór Izerskich
w świetle analizy osadów rzecznych, jeziornych i stokowych. In: SAROSIEK, J. - ŠTURSA, J.
(red.).: Geoekologiczne Problemy Karkonoszy. Materiały z sesji naukowej w Przesiece, 15.18.10. 1997, I. Poznań: Acarus, 81-87.
CHMAL, H. – TRACZYK, A. (1999): Die Vergletscherung des Riesengebirges. Zeitschrift für
Geomorphologie N. F., Suppl.-Bd., 113: 11-17.
TRACZYK, A. (1989): Zlodowacenie doliny Łomnicy w Karkonoszach oraz pogląd na ilość
zlodowaceń w średnich górach Europy. Czas. Geogr., 60, 3: 267-286.
TRACZYK, A. (1995): Rozwój stoków karkonoskich w schyłkowej fazie plejstocenu i w holocenie
w świetle analizy osadów pokrywowych. In: SAROSIEK J. (red.). Geoekologiczne Problemy
Karkonoszy. Materiały z sesji naukowej w Borowicach 13-15 X 1994. Poznań: Acarus, 17-20.
WICIK, B. (1986): Asynchroniczność procesów wietrzenia i sedymentacji w zbiornikach jeziornych
Tatr i Karkonoszy w postglacjale. Przegl. Geograficzny, 58, 4: 809-823.