Stalking jako nowy czyn zabroniony w polskim kodeksie karnym

Stalking jako nowy czyn zabroniony w polskim kodeksie karnym

Zeszyty Naukowe UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO w SIEDLCACH
Nr 94
Seria: Administracja i Zarz dzanie
2012
mgr Marta Star ga
Uniwersytet Marii Curie-Sk odowskiej w Lublinie
Stalking jako nowy czyn zabroniony
w polskim kodeksie karnym.
Aspekt prawny oraz znaczenie spo!eczne
Stalking as a new type of crime
in Polish Criminal Code.
Legal aspect and social meaning
Streszczenie: W polskim systemie prawnym pojawi o si! nowe przest!pstwo tzw. stalking.
Przest!pstwo to definiowane jest jako uporczywe n!kanie lub wzbudzanie uzasadnionego okoliczno"ciami poczucia zagro#enia lub istotne naruszenie prywatno"ci innej osoby lub osoby jej
najbli#szej. Stalking jest zjawiskiem znanym od dawien dawna, lecz w ostatnich latach przybieraj$cym na sile, g ównie dzi!ki rozwojowi techniki i nowych metod komunikacji. Gwa towne rozprzestrzenianie si! zjawiska stalkingu sta o si! podstaw$ do usankcjonowania tego czynu zabronionego w polskim kodeksie karnym.
S!owa kluczowe: przest!pstwo n!kania, zachowanie z o"liwe, tryb "cigania przest!pstwa stalkingu
Abstract: In Polish legal system you can find a new type of criminal – stalking. This offence is
circumscribed as persistent harassment or intimidation. Stalking is also connected with arousing
the justifiable by the circumstances feeling of the threat or a significant invasion of another person’s privacy (or a person with whom the victim is connected with).
Stalking is a well-known phenomenon, however it has grown in strength lately. It is connected
with rapid development of technique and the new methods of communication. The rapid spread
of this phenomenon became a cause of sanctioning it as a punishable offence in the Polish criminal code.
Keywords: offense of harassment, the behavior of malicious, prosecution of an offense stalkingu procedure
Wst p
25 lutego 2011 r. Sejm Rzeczpospolitej Polskiej uchwali ustaw! nowelizuj#c# polski kodeks karny. Do katalogu przest!pstw przeciwko wolno"ci dodany zosta nowy rodzaj przest!pstwa tzw.uporczywego n!kania, okre"lany
mianem „stalking”. Przest!pstwo to zosta o stypizowane w art. 190a kk i wesz o w $ycie w ci#gu dwóch miesi!cy od jego uchwalenia, a jego tre"% brzmi
nast!puj#co:
192
M. Star!ga
Art. 190a
§ 1. Kto przez uporczywe n!kanie innej osoby doprowadza j$ lub osob! jej
najbli#sz$ do uzasadnionego odczuwania strachu lub narusza jej prywatno"%, podlega karze pozbawienia wolno"ci do lat 3.
§ 2. Tej samej karze podlega, kto z o"liwie wykorzystuje dane osobowe innej osoby celem nara#enia jej na szkod! materialn$ lub osobist$.
§ 3. Je#eli nast!pstwem czynu okre"lonego w § 1 lub § 2 jest targni!cie si!
pokrzywdzonego na w asne #ycie, sprawca podlega karze pozbawienia
wolno"ci od lat 2 do 12.
§ 4. &ciganie przest!pstwa okre"lonego w § 1 lub § 2 odbywa si! na
wniosek pokrzywdzonego.
Podkre"li% nale$y, i$ celem przewodnim we wprowadzeniu tego typu
czynu zabronionego w ramy kodeksu karnego by o stworzenie skutecznego
narz!dzia ochrony prawnej w reakcji na ujemne zjawisko spo eczne, jakim
jest „stalking”.
Rozwa$ania nad tym problemem spo ecznym rozpocz!to ju$ w latach
osiemdziesi#tych XX wieku, kiedy to w "wiecie show biznesu zacz! y kreowa% si! niebezpieczne i bardzo agresywne zachowania wobec znanych
postaci $ycia publicznego. Przyk adem takiej postawy i jednocze"nie jedn#
z bardziej znanych ofiar „stalkingu” sta si! John Lennon, zastrzelony przez
uporczywie n!kajacego go Marka Davida Chapmana, jak równie$ Jodie Foster, dla której jej prze"ladowca John Hinckley, w celu zwrócenia uwagi aktorki na siebie, podj# prób! zamachu na prezydenta Stanów Zjednoczonych
Ronalda Reagana1.
W Polsce pierwsze symptomy stalkingu pojawi y si! natomiast w latach dziewi!%dziesi#tych XX wieku. W naszym kraju termin ten okre"lany
jest mianem „przemocy emocjonalnej”, „n!kania na tle emocjonalnym”, „uporczywego n!kania” oraz „prze"ladowania na tle emocjonalnym”.
W celu ustalenia rozmiarów stalkingu w polskim spo ecze&stwie Ministerstwo Sprawiedliwo"ci w 2009 r. zleci o przeprowadzenie bada& na grupie
10.200 osób. Wyniki przedmiotowej analizy by y do"% zaskakuj#ce i wskazywa y jednoznacznie, i$ bardzo du$y odsetek Polaków by lub w dalszym
ci#gu jest dotkni!ty tym negatywnym zjawiskiem spo ecznym.
W wyniku bada& stwierdzono równie$, i$ metody stosowane przez
sprawców tego typu czynu zabronionego s# bardzo zró$nicowane. Najcz!"ciej Polacy wskazywali, i$ z przejawami stalkingu mieli do czynienia w postaci: g uchych telefonów, gró'b kierowanych pod ich adresem b#d' te$ pod
adresem ich najbli$szych, zarówno drog# pocztow#, elektroniczn# jak
i smsow#. Wskazywano równie$ na inne formy, takie jak: fotografowanie
z ukrycia, publiczne wykorzystywanie wizerunku, niszczenie rzeczy, rozpowszechnianie plotek i oszczerstw2.
1
Uzasadnienie projektu nowelizacji odnosz#ce si! do ustawy z dnia 25 lutego 2011 r. o zmianie
ustawy – Kodeks karny.
A. Siemaszka (red.), Stalking w Polsce. Rozmiary – formy – skutki. Raport z badania nt. uporczywego n!kania, „Archiwum Kryminologii”, Tom XXXII/2010, s. 2.
2
Seria: Administracja i Zarz dzanie (21)2012
ZN nr 94
Stalking jako nowy czyn zabroniony w polskim kodeksie karnym…
193
Przytoczone badania jednoznacznie potwierdzi y, i$ zjawisko stalkingu
wyst!puje w Polsce i jest do"% szeroko rozpowszechnione, nie tylko w odniesieniu do osób $ycia publicznego, ale równie$ w odniesieniu do zwyk ych, przeci!tnych obywateli. Jest to proces bardzo post!puj#cy, który wywiera szereg negatywnych skutków, zarówno w $yciu prywatnym poszczególnych jednostek, jak
równie$ w $yciu spo ecznym. Uporczywe n!kanie oddzia uje bowiem na ró$norakie sfery ludzkiego $ycia. Osoby dotkni!te tym zjawiskiem cz!sto nie s#
w stanie poradzi% sobie samodzielnie z tak du$ym problemem, który dotyka ich
sfery emocjonalnej, a tym samym oddzia uje na ca e ich $ycie i spo eczne funkcjonowanie. Wielu pokrzywdzonych wskazuje, i$ skutki przest!pstwa n!kania s#
nieodwracalne i cz!sto wi#$# si! z zaburzeniami psychiki, a co za tym idzie
równie$ z konsekwencjami w obszarze finansowym. Ofiary starkingu bardzo
cz!sto zmuszone s# bowiem do porzucenia pracy, a nawet zmiany otoczenia,
a przede wszystkim do natychmiastowej zmiany miejsca zamieszkania.
Analiza rezultatów przeprowadzonych bada& doprowadzi a do sformu owania wniosków, w my"l których istniej#ce w polskim systemie prawnym instrumenty ochrony prawnej okaza y si! nieskuteczne dla zapewnienia bezpiecze&stwa polskim obywatelom, a tym samym niezb!dne sta o si! wprowadzenie
nowej regulacji prawnej, która sankcjonowa aby tego typu przest!pcze zachowania. Kieruj#c si! wskazanymi przes ankami Sejm Rzeczypospolitej w dniu
25 lutego 2011 r. uchwali ustaw! o zmianie ustawy – kodeks karny, dodaj#c
art. 190a kk, reguluj#cy przest!pstwo n!kania, czyli tzw. stalking.
Wprowadzono jednocze"nie dwumiesi!czny okres vacatio legis
z uwagi na specyficzny charakter projektowanych uregulowa&. Czas ten mia
bowiem zapewni% obywatelom mo$liwo"% zapoznania si! z nowym unormowaniem, które ma donios y wp yw na $ycie poszczególnych jednostek oraz
na funkcjonowanie $ycia spo ecznego.
Znamiona przest pstwa n kania w kodeksie karnym
Przechodz#c do analizy poszczególnych znamion sk adaj#cych si! na
przest!pstwo stalkingu, w pierwszej kolejno"ci nale$y zauwa$y%, i$ termin
„stalking” to okre"lenie zapo$yczone, pochodz#ce z j!zyka angielskiego,
które oznacza „skradanie si!” lub „podchody”.
Przedmiotem ochrony przy przest!pstwie stalkingu s# dobra cz owieka, do których zalicza si! przede wszystkim wolno"%, godno"% i jego cze"%.
Ka$da w istocie kodeksowa typizacja przest!pstwa, którego ofiar# jest okre"lona osoba, zabezpiecza wolno"% cz owieka w konkretnej sferze.
Umiejscowienie zatem przest!pstwa stalkingu w rozdziale XXIII kodeksu karnego nie jest przypadkowe. Cech# wspóln# przest!pstw zawartych
w tym rozdziale jest bowiem to, i$ chroni# one wolno"% osobist# ka$dego
cz owieka. Art. 190a kk penalizuje zatem przest!pczy atak na t! w a"nie
wolno"%, jako warto"% sam# w sobie, a nie jedynie, jako barier! stoj#c# na
drodze do zaatakowania innego dobra3.
3
Bojarski M., Filar M., Filipkowski W., Górniok O. (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa
2006, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, s. 1060.
ZN nr 94
Seria: Administracja i Zarz dzanie (21)2012
194
M. Star!ga
Niemniej jednak na uwadze nale$y mie% fakt, i$ poza wskazanymi warto"ciami przedmiotem ochrony ubocznym czynu zabronionego
z art. 190a k.k. jest równie$ zdrowie cz owieka, zarówno psychiczne jak i fizyczne, oraz nietykalno"% cielesna, nienaruszalno"% korespondencji itp.
M. Filar wskazuje wprost, i$ „do tej pory poetyka wszystkich tych przest!pstw by a nakierowana na wolno"%. By y to klasyczne przest!pstwa przeciw wolno"ci i pokrzywdzony musia by% spersonifikowany”. Natomiast
z brzmienia art. 190a § 1 kk wynika, $e ustawodawca zmierza w kierunku
przest!pstw przeciwko bezpiecze&stwu i porz#dkowi publicznemu4.
Przest!pstwo z art. 190a § 1 kk jest przest!pstwem powszechnym.
Pope ni% mo$e je zatem ka$dy, zdolny do ponoszenia odpowiedzialno"ci
karnej. Ponadto, jak wskazano powy$ej, równie$ przedmiotem czynno"ci
wykonawczej jest cz owiek. Ustawodawca wskazuje bowiem wprost, i$ „kto
przez uporczywe n!kanie innej osoby lub osoby jej najbli$szej (...)”. Przy
czym osob# najbli$sz# w rozumieniu art. 115 § 11 kk jest ma $onek, wst!pny, zst!pny, rodze&stwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostaj#ca w stosunku przysposobienia oraz jej ma $onek, a tak$e osoba pozostaj#ca we wspólnym po$yciu.
W dalszej kolejno"ci, dokonuj#c analizy poszczególnych znamion
sk adaj#cych si! na przest!pstwo stalkingu, nale$y dokona% wyk adni tzw.
uporczywego n!kania, które wzbudza uzasadnione odczucie strachu lub
naruszanie prywatno"ci.
Termin uporczywo"% nie jest poj!ciem jednoznacznym i definiowanym. Okre"lenie to funkcjonuje ju$ na gruncie kodeksu karnego jako element dyspozycji mi!dzy innymi w art. 209 kk czy te$ w art. 218 kk, jednak
zwa$ywszy na pewne swoiste cechy tych czynów zabronionych nie do ko&ca mo$na oprze% si! na wypracowanym w tym zakresie orzecznictwie i pogl#dach doktryny.
Niemniej jednak ustawowe znami! uporczywo"ci nale$y uzna% za jeden z elementów strony podmiotowej przez ograniczenie jej do umy"lno"ci
tylko w postaci zamiaru bezpo"redniego5. Zachowanie uporczywe charakteryzuje si! zatem nie tylko stron# przedmiotow# czynu (wielokrotno"% zachowania si! sprawcy w pewnym okresie), ale "wiadczy tak$e o swoistym
nastawieniu psychicznym sprawcy. S#d Apelacyjny w Krakowie w postanowieniu z dnia z 13 grudnia 2000 r. stwierdzi jednoznacznie, i$: „poj!cie uporczywo"ci zawiera zarówno wielokrotno"% uchylania si! od wykonania powinno"ci jak i "wiadomo"% niweczenia tym mo$liwo"ci osi#gni!cia stanu
za o$onego przez prawo”6.
Uporczywo"% nie ma charakteru jednolitego, znami! to nale$y ocenia%
w kategoriach obiektywno-subiektywnych. Jest to poj!cie dualistyczne,
4
Biuletyn nr: 4442/VI Komisja: Komisja Nadzwyczajna do spraw zmian w kodyfikacjach /nr 80/
Data: 01-12-2010, 0444206.pdf, z dnia 19 wrze"nia 2011 r.
5
Bojarski M., Filar M., Filipkowski W., Górniok O. (red.), op. cit., s. 1060.
6
Postanowienie S#du Apelacyjnego w Krakowie z dnia 13 grudnia 2000 r., II AKz 289/2000,
KZS 2000, nr 12, poz. 28.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (21)2012
ZN nr 94
Stalking jako nowy czyn zabroniony w polskim kodeksie karnym…
195
okre"la bowiem zarówno post!powanie sprawcy, jak i jego podej"cie psychiczne.
Dokonuj#c wyk adni wyra$enia uporczywe n!kanie nale$y posi kowa%
si! stanowiskiem, jakie ukszta towa o si! w literaturze i orzecznictwie w odniesieniu do gro'by karalnej. Nie bez powodu przecie$ uporczywe n!kanie
zosta o dodane jako art. 190a kk. Tym bardziej na uwag! zas uguje dalsza
cz!"% powy$szego sformu owania, które wskazuje, i$ n!kanie to ma doprowadzi% okre"lon# osob! lub osob! jej najbli$sz# do uzasadnionego odczuwania strachu
Termin n!kanie trudno natomiast jednoznacznie zdefiniowa%, mo$e
ono bowiem przybra% dowoln# form! polegaj#c# m.in. na "ledzeniu i sprawdzaniu ofiary, niechcianym robieniu zdj!% z ukrycia, a nast!pnie upublicznieniu wizerunku ofiary, nieustannym sprawdzaniu, z kim ofiara si! kontaktuje, ingerowaniu w otrzymywan# przez ni# korespondencj!, wysy aniu
niechcianych listów, e-maili lub smsów, zawstydzaniu ofiary przed innymi
osobami, szanta$u, g uchych telefonach, gro'bach pod adresem najbli$szych, niszczeniu rzeczy itp.
N!kanie jest bliskie poj!ciu zn!cania si!. Zdaniem Magdaleny BudynKulik elementem rozró$niaj#cym te dwa poj!cia jest relacja sprawcy do pokrzywdzonego. W poj!cie zn!cania si! jest bowiem wpisana wi!' mi!dzy
pokrzywdzonym a sprawc#, wynikaj#ca z relacji rodzinnych, wieku albo te$
okoliczno"ci faktycznych. Natomiast w odniesieniu do „n!kania” nie ma takiej zale$no"ci7.
Nale$y równie$ podkre"li%, i$ n!kanie sankcjonowane omawianym
przepisem ma charakteryzowa% si! powtarzalno"ci# zachowa& sprawcy.
Ustawodawca wymaga wielokrotnego powtórzenia zachowania sprawcy
wprowadzaj#c obok terminu n!kanie znami! uporczywie. M. Mozgawa zabieg ten okre"la mianem superfluum ustawowym8.
Ponadto n!kanie to ma doprowadzi% do uzasadnionego odczuwania
strachu. Uzasadnione odczuwanie to takie, które obiektywnie oddzia uje na
osob!, do której jest kierowane. Nale$y jednak przyj#%, i$ dla bytu przest!pstwa okre"lonego w art. 190a kk wystarczy wykaza%, i$ n!kanie subiektywnie wywo a o strach i obaw!, a nast!pnie zweryfikowa% to obiektywnie, maj#c na uwadze, czy osoba zagro$ona rzeczywi"cie mog a w danych
okoliczno"ciach w ten sposób uporczywe n!kanie odczuwa%9. Subiektywne
odczucie strachu przez zagro$onego nale$y równie$ ujmowa% obiektywnie
z uwzgl!dnieniem osobowo"ci zagro$onego10.
Kolejnym znamieniem czasownikowym wyartyku owanym w art. 190a
kk jest spowodowanie poprzez uporczywe n!kanie naruszania prywatno"ci
innej osoby. Prywatno"% to termin, który okre"la potencjalno"% jednostki lub
7
M. Budyn-Kulik, Komentarz do art.190(a) Kodeksu karnego, stan prawy na 2011.10.05, s. 5.
M. Mozgawa, Opinia w sprawie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny (druk sejmowy nr 3553), http://orka.sejm.gov.pl/rexdomk6.nsf/Opdodr?OpenPage&nr=3553, z dnia
10 wrze"nia 2011 r., s. 6.
9
Wyrok S#du Apelacyjnego w Krakowie z dnia 4 lipca 2002 r., II AKa 163/2002, KZS 2002
nr 7-8, poz. 44.
10
Wyrok S#du Najwy$szego z dnia 9 grudnia 2002 r., IV KKN 508/99, Lex nr 75496.
8
ZN nr 94
Seria: Administracja i Zarz dzanie (21)2012
196
M. Star!ga
grupy osób do zachowania danych oraz osobistych zwyczajów i zachowa&
nieujawnionych publicznie. Prawo do prywatno"ci zdefiniowano w rezolucji
Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy nr 42 z 1970 r. jako prawo jednostki do $ycia swym w asnym $yciem, uk adanym wed ug w asnej woli,
z ograniczeniem do niezb!dnego minimum wszelkiej ingerencji zewn!trznej11.
Wnikliwej analizie poj!cie prawa do prywatno"ci podda Z. Zaleski. Wyró$ni on bowiem tzw. prywatno"% bli$sz# ("cis #), która obejmuje intymno"%,
stany, cechy i procesy znane tylko danej osobie oraz prywatno"% dalsz#
(otwart#), do której zaliczy mi!dzy innymi posiadanie pewnego terytorium12.
Prawo do prywatno"ci chronione jest przede wszystkim przepisami
konstytucyjnymi. Art. 47 Konstytucji stanowi wprost, i$: „Ka$dy ma prawo do
ochrony prawnej $ycia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz
do decydowania o swoim $yciu osobistym”. Prawo do prywatno"ci jest równie$ chronione przez kodeks cywilny jako tzw. dobro osobiste ka$dego
cz owieka (art. 23-24 kc) oraz po"rednio przez inne ustawy, z których wynika, $e celem ustawodawcy jest ochrona prawa jednostki do prywatno"ci.
Podkre"li% przy tym nale$y, i$ prywatno"% nie jest dobrem samoistnym, wynika ona przede wszystkim z innego dobra osobistego, jakim jest cze"%
cz owieka (godno"%, dobre imi!).
Na gruncie aktualnego kodeksu karnego ze swoist# ochron# prawa do
prywatno"ci mamy do czynienia w rozdziale XXXIII dotycz#cym przest!pstw
przeciwko ochronie informacji, a dok adnie rzecz ujmuj#c w art. 267 kk, którego przedmiotem ochrony jest tajemnica komunikowania si! i zwi#zane
z ni# prawo do prywatno"ci.
Wskazane rozwa$ania sprowadzaj# si! do wniosku, i$ skutkiem uporczywego n!kania mo$e by% poza uzasadnionym strachem równie$ naruszenie prywatno"ci, które na gruncie nowelizowanej ustawy przybra% mo$e
bardzo ró$norodn# form#.
Konkluduj#c, stwierdzi% nale$y, i$ przest!pstwo z art. 190a § 1 jest
przest!pstwem materialnym. Wynika z tego konieczno"% stwierdzenia
zwi#zku przyczynowego pomi!dzy zachowaniem si! sprawcy a zaistnia ym
skutkiem.
Jednak$e g osy doktryny w przedmiocie materialnego czy formalnego
charakteru przest!pstwa s# podzielone13. M. Szewczyk i A. Ratajczak uwa$aj#, $e przest!pstwo to nale$y do przest!pstw formalnych14. Natomiast
zdaniem A. Tobisa ustawodawca wyra'nie nie zalicza do znamion ustawowych skutku, który jednak, zdaniem autora, tkwi w czynno"ci wykonawczej,
co przemawia za zaliczeniem art. 190a kk do przest!pstw materialnych15.
11
M. Safjan, Prawo do ochrony #ycia prywatnego, (w:) I. Wi"niewski (red.), Podstawowe prawa
jednostki i ich ochrona s$dowa, Warszawa 1997, s. 128.
12
Z. Zaleski, Prawo do prywatno"ci, (w:) K. Motyka (red.), Prawo do prywatno"ci w perspektywie prawniczej i psychologicznej, Lublin 2001, s. 96.
13
Przeciw opowiadali si! np.: I. Andrejew, W. (wida, M. Siewierski.
14
M. Szewczyk, (w:) A. Zoll (red.), Kodeks karny. Komentarz. Cz!"% szczególna, t. II, Kraków
2006, s. 721, 611 i n.; A. Ratajczak, Przest!pstwa przeciwko rodzinie, opiece i m odzie#y w systemie polskiego prawa karnego, Warszawa 1980, s. 139.
15
A. Tobis, G ówne przest!pstwa przeciwko rodzinie, Pozna& 1980, s. 45.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (21)2012
ZN nr 94
Stalking jako nowy czyn zabroniony w polskim kodeksie karnym…
197
Drugim zespo em znamion czasownikowych sk adaj#cych si! na tzw.
stalking, a wyra$onych w § 2 art. 190a kk, jest z o"liwe wykorzystywanie
danych osobowych innej osoby celem nara#enia jej na szkod! materialn$
lub osobist$.
Zachowanie z o"liwe charakteryzuje si! sk onno"ci# do umy"lnego
stwarzania sytuacji nieprzyjemnych dla innych i jednocze"nie czerpaniem
z tego satysfakcji16. Ta nieprzychylnie oceniana motywacja sprawcy zachodzi wówczas, gdy wbrew oczywistemu obowi#zkowi prawnemu jego zachowanie jest sprzeczne z interesem danej jednostki i zmierza wprost do
wyrz#dzenia jej przykro"ci. Ponadto z o"liwe zachowanie sprawcy w odniesieniu do omawianego przepisu prawnego polega% ma na wykorzystywaniu
danych osobowych innej osoby.
Termin dane osobowe w prawie polskim zosta zdefiniowany w art. 6
ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych. Oznacza on
wszelkie informacje dotycz#ce zidentyfikowanej lub mo$liwej do zidentyfikowania osoby fizycznej17. Osob# mo$liw# do zidentyfikowania jest osoba, której to$samo"% mo$na okre"li% bezpo"rednio lub po"rednio, w szczególno"ci przez
powo anie si! na numer identyfikacyjny albo jeden lub kilka specyficznych czynników okre"laj#cych jej cechy fizyczne, fizjologiczne, umys owe, ekonomiczne,
kulturowe lub spo eczne. Informacji nie uwa$a si! za umo$liwiaj#c# okre"lenie
to$samo"ci osoby, je$eli wymaga oby to nadmiernych kosztów, czasu lub dziaa&18. Szczególn# kategori# danych osobowych s# tzw. dane wra$liwe (sensytywne), których przetwarzanie jest poddane szczególnemu re$ymowi i w odniesieniu do których istnieje generalny zakaz przetwarzania z wyj#tkiem sytuacji,
gdy wprost zezwalaj# na to przepisy prawa.
Ponadto nale$y zwróci% uwag!, i$ celem wykorzystywania danych
osobowych innej osoby jest nara#enia jej na szkod! materialn$ lub osobist$. Nara$enie na szkod! mo$na rozumie% podobnie jak nara$enie na niebezpiecze&stwo, które to poj!cie analizie podda M. Siewierski. Nara$enie
na szkod! polega zatem na przeniesieniu cz owieka ze stanu, w którym
szkoda mu nie grozi a, w stan, w którym szkoda mu zagra$a19. Zachowanie
sprawcy stwarza wi!c zagro$enie dla dobra, powoduj#c tym samym szkod!
materialn# lub osobist#.
Wed ug dotychczasowej wyk adni wypracowanej zarówno w doktrynie,
jak i orzecznictwie, szkod# maj#tkow# jest: „(...) zarówno uszczerbek w maj#tku, obejmuj#cy rzeczywist# strat! (damnum emergnes) polegaj#c# na zmniejszeniu si! aktywów przez ubytek, utrat! lub zniszczenie jego poszczególnych
sk adników albo zwi!kszeniu si! pasywów, jak i utracony zysk (lucrum cessans)
wyra$aj#cy si! w udaremnianiu powi!kszania si! maj#tku”20.
16
A. Sikorska-Michalak, O. Wojni o (red.), S ownik wspó czesnego j!zyka polskiego, Tom II,
Wydawnictwo WILGA, Warszawa 1998, s. 658.
17
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997roku o ochronie danych osobowych (Dz.U. 1997 r., Nr 133
poz. 883).
18
Ibidem.
19
J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1987, t. II, s. 118.
20
Wyrok S#du Najwy$szego z dnia 21 czerwca 1995 r. I KZP 22/95, OSNKW 1995, nr 9-10,
poz. 58.
ZN nr 94
Seria: Administracja i Zarz dzanie (21)2012
198
M. Star!ga
Szkoda mo$e wynika% równie$ z uszkodzenia cia a lub rozstroju
zdrowia, wówczas mamy do czynienia ze szkod# osobist#, okre"lan# w prawie cywilnym jako szkod! niemaj#tkow#. Szkoda ta powstaje najcz!"ciej
w wyniku naruszenia jednego z wymienionych dóbr osobistych, które w
przypadku przest!pstwa n!kania s# najcz!"ciej i najbardziej zagro$one.
Podkre"li% nale$y, i$ w my"l § 2 art. 190a kk jest to przest!pstwo formalne. Do jego znamion nie nale$y skutek w postaci np. wprowadzenia
w b #d innej osoby albo wyrz#dzenia faktycznej szkody lub krzywdy pokrzywdzonemu.
Przest!pstwo z art. 190a § 2 kk jest równie$ przest!pstwem umy"lnym,
które mo$e zosta% pope nione w zamiarze bezpo"rednim, przy czym zamiar
ten musi zosta% ukierunkowany na cel wskazany przez ustawodawc! w postaci ch!ci wyrz#dzenia innej osobie szkody maj#tkowej lub osobistej.
Typ kwalifikowany przest pstwa stalkingu
Przechodz#c nast!pnie do analizy § 3 art. 190a kk, w pierwszej kolejno"ci nale$y zaakcentowa%, i$ jest to typ kwalifikowany przest!pstwa uporczywego n!kania. Znamieniem ustawowym decyduj#cym o surowszej odpowiedzialno"ci sprawcy jest nast!pstwo, polegaj#ce na targni!ciu si!
pokrzywdzonego na w asne $ycie.
Przest!pstwo stalkingu jest w tym wypadku dokonane w momencie
aktu samobójczego. Nie jest natomiast wymagane efektywne targni!cie si!
na $ycie i faktyczne doprowadzenie do "mierci ofiary. Sprawca b!dzie ponosi odpowiedzialno"% karn# równie$ w sytuacji, gdy dosz o tylko do usi owania zamachu samobójczego.
Niemniej jednak dla zastosowania art. 190a § 3 kk konieczne jest
ustalenie, od strony przedmiotowej, zwi#zku przyczynowego mi!dzy poszczególnymi zachowaniami maj#cymi posta% n!kania a targni!ciem si!
pokrzywdzonego na w asne $ycie.
Maj#c na uwadze charakterystyczne zasady odpowiedzialno"ci za
przest!pstwa kwalifikowane przez nast!pstwo, surowsz# ocen! uzasadnia
od strony podmiotowej - nieumy"lno"% sprawcy w odniesieniu do nast!pstwa
umy"lnego n!kania. Sprawca odpowiada bowiem nawet wówczas, gdy nie
przewidywa , $e osoba pokrzywdzona podejmie zamach samobójczy, je$eli
tylko co najmniej móg i powinien to przewidzie%.
Przest!pstwo opisane w art. 190a § 3 kk wi#$e si! zatem z tzw. win#
kombinowan#. Sprawca umy"lnego n!kania okre"lonego w § 1 poniesie
bowiem surowsz# odpowiedzialno"% z § 3 tego przepisu tylko wtedy, je$eli
skutek swojego czynu w postaci co najmniej usi owania samobójstwa ofiary
przewidywa albo móg przewidzie%. Ustalaj#c mo$liwo"% i powinno"% prognozowania przez sprawc! nast!pstw swojego czynu, nale$y mie% na uwadze, i$ decydowa% o tej ocenie b!d# pewne swoiste czynniki, takie jak: w a"ciwo"ci osobiste sprawcy, otoczenie, w jakim dokona czynu zabronionego,
cz!stotliwo"% i esencjonalno"% n!kania ofiary, jej reakcj!, a tak$e stan psy-
Seria: Administracja i Zarz dzanie (21)2012
ZN nr 94
Stalking jako nowy czyn zabroniony w polskim kodeksie karnym…
199
chiczny, w jakim si! wówczas znajdowa a21. Dla stwierdzenia uporczywego
n!kania, jako przyczyny nast!pstwa z art. 190a § 3 kk wystarczy stwierdzenie, $e bez zachowa& maj#cych posta% n!kania pokrzywdzony nie zdecydowa by si! na zamach samobójczy.
Tryb "cigania przest pstwa stalkingu
Ostatni paragraf art. 190a kk wskazuje, i$ przest!pstwo n!kania
w postaci wyra$onej zarówno w § 1 jak i § 2 art. 190a kk jest przest!pstwem
"ciganym na wniosek pokrzywdzonego, przy czym przepisy kodeksu karnego nie zakre"laj# terminu, w jakim z o$enie wniosku powinno nast#pi%. Jest
to bowiem dzia anie uzale$nione od woli pokrzywdzonego.
Nadmieni% przy tym nale$y, i$ posta% kwalifikowana przest!pstwa n!kania z art. 190a § 3 kk jest natomiast wy #czona z zakresu "cigania sprawcy na wniosek pokrzywdzonego. Przest!pstwo to "cigane jest w trybie publicznoskargowym z urz!du.
Zagro#enie karne
Na zako&czenie nale$y dokona% jeszcze analizy zagro$enia karnego
za ka$d# z opisanych postaci uporczywego n!kania. Zagro$enie to jest bowiem zró$nicowane w zale$no"ci od typu przest!pstwa n!kania.
Czyn, o którym mowa w art. 190a § 1 i § 2, zagro$ony jest kar# pozbawienia wolno"ci do lat 3. Natomiast typ kwalifikowany, o którym stanowi
art. 190a § 3, zagro$ony jest kar# pozbawienia wolno"ci od lat 2 do lat 12.
W opinii do projektu zmian, akcentowano, i$ niezrozumia e jest zagro$enie kar# przewidzian# dla typu kwalifikowanego z § 3 art. 190a kk. Swoje
zdanie w tym przedmiocie wyra$a M. Mozgawa, który wskazywa , $e przewidywana za ten typ sankcja w $aden sposób nie wspó brzmi z innymi przepisami kodeksu karnego, mimo $e w uzasadnieniu projektu stwierdzono, i$
przy ustalaniu granic ustawowego zagro$enia kar# postawiono za cel spójno"% uregulowania z innymi rozwi#zaniami kodeksowymi22.
Podsumowanie
Reasumuj#c, stwierdzi% zatem nale$y, $e aktualnie okre"lenie stalking
rozumiane jest jako z o"liwe i powtarzaj#ce si! nagabywanie, naprzykrzanie
si!, które wywo a% mo$e u innej osoby poczucie zagro$enia. Obejmuje ono
zachowania polegaj#ce na obsesyjnym "ledzeniu, obserwowaniu albo kontaktowaniu si! z inn# osob# wbrew jej woli, które w efekcie prowadzi do
wzbudzenia w tej osobie strachu o swoje bezpiecze&stwo.
Zachowania rejestrowane w ramach zjawiska stalkingu godz# w istotne dobra cz owieka, takie jak chocia$by wolno"%, godno"% i cze"%. Ró$norodno"% tych nagannych zachowa&, nie zawsze poddaj#ca si! ocenie w ra21
22
Wyrok S#du Najwy$szego z dnia 3 czerwca 2004 r., V KK 13/04, Lex nr 109518.
M. Mozgawa, Opinia w sprawie projektu…, op. cit., s. 8.
ZN nr 94
Seria: Administracja i Zarz dzanie (21)2012
200
M. Star!ga
mach obowi#zuj#cych przepisów ustawy karnej, by a podstaw# do podj!cia
prac legislacyjnych w zakresie odr!bnej kryminalizacji zjawiska stalkingu
i stworzenia nowego typu czynu zabronionego. Przygotowanie odpowiednich
przepisów w tym zakresie poprzedzone by o wnikliwymi badaniami przeprowadzonymi przez Instytut Ekspertyz S#dowych, a nast!pnie z uwagi na zaskakuj#cy wynik przeprowadzonych bada&, z których wynika o, $e niew#tpliwie istnieje spo eczna potrzeba sankcjonowania tego typu czynu
zabronionego, zdecydowano si! na wprowadzenie do kodeksu karnego nowej regulacji prawnej.
Analiza poszczególnych znamion przest!pstwa n!kania oparta zostaa na ukszta towanych ju$ pogl#dach, prezentowanych zarówno w orzecznictwie, jak i literaturze, odnosz#cych si! do innych typów czynów zabronionych, niemniej jednak takich, które swobodnie mo$na odnie"% do
scharakteryzowania nowego wykreowanego zachowania przest!pczego.
Podkre"li% ponadto nale$y, i$ ukszta towany nowy typ przest!pstwa
jest nast!pstwem zmian, jakie zachodz# zarówno w $yciu jednostki, jak
i spo ecze&stwa. Wp yw na taki stan rzeczy ma szereg czynników, przede
wszystkim zewn!trznych, zwi#zanych z przeobra$eniami ustrojowymi, gospodarczymi i spo ecznymi. Gwa towny rozwój techniki i technologii wp ywa
znacz#co na $ycie spo eczne i kulturalne, oddzia uj#c cz!sto bardzo negatywnie na ludzkie zachowania. Ukszta towany wspó cze"nie styl $ycia wyzwala w spo ecze&stwie ujemne warto"ci, powoduj#c tym samym, i$ bez
znaczenia staje si! $ycie ludzkie i zwi#zane z nim aspekty.
Zjawisko, jakim jest stalking, czyli uporczywe n!kanie, jest w Polsce
bardzo rozpowszechnione i wi#$e si! "ci"le z gwa townym rozwojem „nowoczesno"ci” i, mimo i$ podczas analizy poszczególnych znamion tego czynu zabronionego rodz# si! pewne w#tpliwo"ci i niepokoje, uzna% nale$y, i$
wprowadzenie tej regulacji by o niezb!dne i w pe ni uzasadnione. Trzeba jedynie uwa$a%, by nie przekroczy% pewnej istotnej granicy w ocenie zachowa% mi!dzyludzkich, $eby pewne zwyczajne czynno"ci i zachowania $ycia
codziennego nie sta y si! nagle uporczywym n!kaniem.
Z dost!pnych informacji wynika, i$ od czerwca 2011 roku, kiedy przepisy o stalkingu wesz y w $ycie, dokonano ok. 400 zawiadomie& o podejrzeniu pope nienia przest!pstwa uporczywego n!kania. Prokuratura prowadzi a
33 post!powania, a do ko&ca 2011 roku dziewi!% spraw trafi o do s#du23.
Bibliografia
Bafia J., Miodunki K., Siewierski M., Kodeks karny. Komentarz, Warszawa
1987, t. II.
Biuletyn nr: 4442/VI Komisja: Komisja Nadzwyczajna do spraw zmian w kodyfikacjach /nr 80/ Data: 01-12-2010, 0444206.pdf, 19.09.2011.
Bojarski M., Filar M., Filipkowski W., Górniok O. (red.), Kodeks karny.
Komentarz, Warszawa 2006, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis.
23
http://prawo.gazetaprawna.pl/artykuly/591570,polskie_sady_zawieszaja_wiezienie_skazanym_za_stalking.html, 07.02.2012.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (21)2012
ZN nr 94
Stalking jako nowy czyn zabroniony w polskim kodeksie karnym…
201
Budyn-Kulik M., Komentarz do art.190(a) Kodeksu karnego, stan prawy na
2011.10.05
Mozgawa M, Opinia w sprawie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks
karny (druk sejmowy nr 3553), http://orka.sejm.gov.pl/rexdomk6.
nsf/Opdodr? OpenPage&nr=3553,10.09. 2011.
Postanowienie S#du Apelacyjnego w Krakowie, 13.12.2000, II AKz
289/2000, KZS 2000, nr 12, poz. 28.
Ratajczak A., Przest!pstwa przeciwko rodzinie, opiece i m odzie#y w systemie polskiego prawa karnego, Warszawa 1980.
Safjan M., Prawo do ochrony #ycia prywatnego, (w:) I. Wi"niewski (red.),
Podstawowe prawa jednostki i ich ochrona s$dowa, Warszawa 1997.
Siemaszka A.(red.), Stalking w Polsce. Rozmiary – formy – skutki. Raport
z badania nt. uporczywego n!kania, „Archiwum Kryminologii”, Tom
XXXII/2010.
Sikorska-Michalak A., Wojni o O. (red.), S ownik wspó czesnego j!zyka polskiego, tom II, Wydawnictwo WILGA, Warszawa 1998.
Szewczyk M., (w:) Zoll A.(red.), Kodeks karny. Komentarz. Cz!"% szczególna, t. II, Kraków 2006.
Tobis A, G ówne przest!pstwa przeciwko rodzinie, Pozna& 1980.
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku o ochronie danych osobowych (Dz.U.
1997 r. Nr 133 poz. 883).
Uzasadnienie projektu nowelizacji odnosz#ce si! do ustawy z dnia 25 lutego
2011 roku o zmianie ustawy – Kodeks karny.
www.prawo.gazetaprawna.pl/artykuly/591570,polskie_sady_zawieszaja_wie
zienie_skazanym_za_stalking.html, 07.02.2012.
Wyrok S#du Apelacyjnego w Krakowie z dnia 4 lipca 2002 r., II AKa
163/2002, KZS 2002 nr 7-8, poz. 44.
Wyrok S#du Najwy$szego z dnia 9 grudnia 2002 r., IV KKN 508/99, Lex
nr 75496.
Wyrok S#du Najwy$szego z dnia 3 czerwca 2004 r., V KK 13/04, Lex
nr 109518.
Wyrok S#du Najwy$szego z dnia 21 czerwca 1995 r. I KZP 22/95, OSNKW
1995, nr 9-10, poz. 58.
Zaleski Z., Prawo do prywatno"ci, (w:) K. Motyka (red.), Prawo do prywatno"ci w perspektywie prawniczej i psychologicznej, Lublin 2001.
ZN nr 94
Seria: Administracja i Zarz dzanie (21)2012