docRok 1989 – 20 lat później - Fundacja im. Heinricha Bölla
download 
Reklamacja Transkrypt
Rok 1989 – 20 lat później - Fundacja im. Heinricha Bölla
Proces jednoczenia Europy nie jest ani prosty, ani zakończony. Pięć lat po rozszerzeniu Unii Europejskiej nadal częściej mówimy o „starej” i „nowej” Europie niż o wspólnej europejskiej tożsamości. Rozszerzenie – przesuwając granice obszaru politycznej i gospodarczej stabilności w Europie – nie objęło wszystkich europejskich państw. Poza granicami Unii pozostają m.in. Ukraina i Gruzja oraz państwa bałkańskie, które od wielu lat czekają na szczęśliwy finał ich starań o członkostwo. Rok 1989 – 20 lat później Rok 1989 to czas zwycięstwa pokojowych rewolucji, które ogarnęły kraje europejskie za żelazną kurtyną, czas nadziei na zjednoczenie Europy i wspólną europejską przyszłość. Dla krajów bloku wschodniego – w tym Polski – wraz z obaleniem reżimu komunistycznego na drodze pokojowego samowyzwolenia rozpoczął się „powrót do Europy”. Wywalczone swobody i prawa obywatelskie stały się fundamentem budowania demokracji, dobrobytu i odzyskiwania europejskiej tożsamości. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Fundacja im. Heinricha Bölla Przedstawicielstwo w Polsce ul. Żurawia 45, 00-680 Warszawa, Polska tel.: +48 22 59 42 333, e-mail: [email protected] Fundacja im. Heinricha Bölla Kontynuując refleksję nad współczesną Europą, zapoczątkowaną w publikacji „Rok 1968 – 40 lat później. Marzenie o wykonalności zmiany” tym razem autorzy i autorki publikacji podejmują próbę oceny przemian minionego dwudziestolecia. Pytania: Jak wypada porównanie wizji „powrotu do Europy” z rzeczywistością? – oraz – Jakie granice zniknęły, a jakie podziały pozostają nadal wyzwaniem dla Europy? – są motywem przewodnim publikacji. Rok 1989 – 20 lat później Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Rok 1989 – 20 lat później Tytuł oryginału: „20 years after. Post-communist countries and European integration” Redakcja wydania angielskiego: Marianne Ebertowski Tłumaczenie z języka angielskiego: Justyna Włodarczyk Redakcja wydania polskiego: Adam Ostolski, Małgorzata Kopka Koordynatorka wydania polskiego: Małgorzata Kopka Projekt graficzny: Studio 27 Publikacja wydana przez Biuro Regionalne Europa Centralna Fundacji im. Heinricha Bölla w Warszawie Warszawa, wrzesień 2009 Projekt wspierany przez Unię Europejską: dofinansowywanie organizacji działających na poziomie europejskim na rzecz aktywnego społeczeństwa europejskiego Treści zawarte w tej publikacji odzwierciedlają wyłącznie opinie ich autorów i nie muszą odzwierciedlać poglądów Fundacji im. Heinricha Bölla Copyright wydanie angielskie Biuro Regionalne UE Fundacji im. Heinricha Bölla w Brukseli Copyright wydanie polskie Biuro Regionalne Europa Centralna Fundacji im. Heinricha Bölla w Warszawie Wszystkie prawa zastrzeżone ISBN 978-83-61340-44-7 Zamówienia prosimy kierować na adres: Fundacja im. Heinricha Bölla ul. Żurawia 45, III p. 00-680 Warszawa Tel.: +48 22 59 42 333 e-mail: [email protected] http://www.boell.pl Spis treści Agnieszka Rochon Wstęp do wydania polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Ralf Fücks Słowo wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Część I Europa Środkowa: nowe kraje członkowskie Unii Europejskiej . . . . . . . . . . 13 Ilana Bet-El 1.Rozszerzenie po zimnej wojnie i dojrzewanie Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . 15 Adam Krzemiński 2.Między rozczarowaniem a optymizmem: doświadczenie Polski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Jiří Pehe 3.Czechy i Unia Europejska: Zawiła relacja . . . 45 Veiko Spolitis 4.Siły dośrodkowe i odśrodkowe: transformacja krajów bałtyckich. . . . . . . . . . . . 63 Werner Schulz 5.Zjednoczenie Niemiec: kamień milowy na drodze do zjednoczenia Europy . . . . . . . . 87 www.boell.pl 3 Część II Bałkany Zachodnie: Perspektywa Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Nicholas Whyte 6.Unia Europejska i Bałkany Zachodnie . . . 107 Vladimir Pavićević 7.Perspektywa europejska dla Serbii, Czarnogóry i Kosowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Tihomir Ponoš 8.Chorwacja: ostrożny fan Europy . . . . . . . . 138 Ugo Vlaisavlević 9.Bośnia i Hercegowina: ciągłość etnopolityki w wieku integracji europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Część III Były Związek Radziecki: nowi wschodni sąsiedzi Unii Europejskiej . . . 187 Fraser Cameron 10.Polityka wschodnia Unii Europejskiej. . . . . 189 Beka Natsvlishvili 11.Gruzja w drodze do Europy . . . . . . . . . . . . . . . 211 Jens Siegert 12.Rosja i Unia Europejska: głęboka fosa zamiast żelaznej kurtyny. . . . . . . . . . . . . 229 Juri Durkot 13.Opowieści z Ukrainy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 4 Agnieszka Rochon Wstęp do wydania polskiego Rok 1989 to czas zwycięstwa pokojowych rewolucji, które ogarnęły kraje europejskie za żelazną kurtyną, czas nadziei na zjednoczenie Europy i wspólną europejską przyszłość. Dla krajów bloku wschodniego – w tym Polski – wraz z obaleniem reżimu komunistycznego na drodze pokojowego samowyzwolenia rozpoczął się „powrót do Europy”. Wywalczone swobody i prawa obywatelskie stały się fundamentem budowania demokracji, dobrobytu i odzyskiwania europejskiej tożsamości. Wstąpienie do Unii Europejskiej było politycznym www.boell.pl 5 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska celem większości ekip rządzących i motorem napędowym do podjęcia wysiłku demokratycznych reform, zaś wolny rynek stał się motywem przewodnim transformacji gospodarczej. Odwilż w Moskwie i deklaracja Gorbaczowa o budowaniu „wspólnego europejskiego domu” sprzyjała zmianom politycznego krajobrazu Europy na początku lat 90. Rozpadł się Związek Radziecki i niektóre z byłych republik sowieckich – w tym kraje bałtyckie, Ukraina, Białoruś i byłe republiki kaukaskie – odzyskały suwerenność. Upadł dzielący Niemcy mur berliński. Z mapy Europy zniknęła Czechosłowacja – Czesi i Słowacy rozstali się pokojowo, tworząc dwa odrębne państwa. Rozszerzenie Unii Europejskiej w roku 2004 i 2007 o dziesięć państw byłego bloku wschodniego jest ważnym etapem jednoczenia i demokratyzacji Europy i nie byłoby możliwe bez wydarzeń roku 1989 – polskiego okrągłego stołu, aksamitnej rewolucji w Czechosłowacji, czy też upadku muru berlińskiego – i tym samym bez zaangażowania i determinacji demokratycznych ruchów opozycyjnych państw bloku sowieckiego. Jednak dwadzieścia lat transformacji to nie tylko pasmo sukcesów. Nie wszystkim państwom postsocjalistycznym udało się dojść do wolności na drodze pokojowych przemian. Wskutek zaszłości historycznych i etnicznych konfliktów Jugosławia pogrążyła się w dziesięcioletniej, wyniszczającej wojnie domowej. Odbudowa powstałych na drodze konfliktu zbrojnego nowych państw trwać będzie kolejne dziesięciolecia. W innych krajach reformy gospodarcze spowodowały upadki przedsiębiorstw, tworząc warstwę ludzi bezrobotnych i niedopasowanych do wyzwań wolnorynkowej gospodarki i wyznaczając nowe linie społecznych podziałów. Rozliczenia z socjalistyczną przeszłością dzielą obecnie dawną demokratyczną opozycję i nowe polityczne elity państw postkomunistycznych. Spory dotyczące wspólnej, lecz odmiennie postrzeganej europejskiej historii są przyczynkiem do zadrażnień i konfliktów pomiędzy poszczególnymi państwami Europy. Nasilenie tendencji populistycznych i radykalnie prawicowych jest niepokojącym znakiem 6 Agnieszka Rochon niedostatków demokracji oraz sygnałem braku akceptacji części społeczeństw dla zachodzących przemian. Proces jednoczenia Europy nie jest ani prosty, ani zakończony. Pięć lat po rozszerzeniu Unii Europejskiej nadal częściej mówimy o „starej” i „nowej” Europie niż o wspólnej europejskiej tożsamości. Rozszerzenie – przesuwając granice obszaru politycznej i gospodarczej stabilności w Europie – nie objęło wszystkich europejskich państw. Poza granicami Unii pozostały m.in. Ukraina i Gruzja. Ponieważ w przypadku tych krajów trudno mówić o stabilnej demokracji, perspektywa ich członkostwa w UE jest obecnie daleka i mglista. Rosja nie mówi już o „wspólnym europejskim domu”, lecz próbuje powrócić do roli mocarstwa, co sprawia, że jej relacje z Unią Europejską i europejskimi państwami są więcej niż problematyczne. Autorzy i autorki publikacji podejmują próbę oceny przemian minionego dwudziestolecia. Pytania: Jak wypada porównanie wizji „powrotu do Europy” z rzeczywistością? – oraz – Jakie granice zniknęły, a jakie podziały pozostają nadal wyzwaniem dla Europy? – są motywem przewodnim publikacji. Refleksja nad przeszłością, oparta na nie zawsze zbieżnych doświadczeniach demokratycznej transformacji tworzy obraz dzisiejszej Europy i jest jednocześnie dla autorek i autorów publikacji punktem wyjścia do stworzenia wizji Europy w perspektywie następnych dwudziestu lat. Agnieszka Rochon Heinrich Böll Stiftung Warszawa Warszawa, wrzesień 2009 www.boell.pl 7 Słowo wstępne Według Adama Michnika, rok 1989 był europejskim annus mirabilis. Doszło wówczas do pokojowej rewolucji, która stanowiła cud dokonany przez obywateli Europy Środkowej i Wschodniej. Mało kto (a na pewno żaden szef rządu czy polityk na Zachodzie) przewidywał, że działający w różnych krajach ruch społeczny w ciągu zaledwie kilku miesięcy skruszy reżimy socjalistyczne i zmusi potężny Związek Radziecki do odwrotu w głąb granic Rosji. Co prawda Ronald Reagan, stojąc w czerwcu 1987 roku pod murem berlińskim, wygłosił legen- Ralf Fücks darne słowa „Panie Gorbaczow, niech pan zburzy ten mur!”, ale ani dyplomaci europejscy, ani rząd amerykański nie brali tego wezwania na serio. Niektórzy z nich wręcz nie chcieli, by się ziściło: dwie republiki niemieckie odpowiadały im bardziej niż jedna. Cudowna wolność nie pojawiła się jednak jak grom z jasnego nieba. Miała długą historię, na którą składała się czechosłowacka Karta 77 i polski ruch związkowy „Solidarność”. Można tu włączyć również Praską Wiosnę 1968 roku, krąg sowieckich opozycjonistów skupiony wokół Andrieja Sacharowa, a nawet wydarzenia roku 1956 na Węgrzech, czy wydarzenia roku 1953 w NRD – pierwsze masowe protesty w radzieckiej sferze wpływów po wojnie. Źródłem sukcesu zrywu roku 1989, w porównaniu z wcześniejszymi aktami oporu, był jego pokojowy charakter. W pamięci ludzi wciąż jeszcze tkwiły obrazy czołgów na ulicach Berlina Wschodniego, Pragi i Budapesztu. Obawiano się powtórki tych tragedii. Trauma tamtych wydarzeń stała się siłą napędową nowej koncepcji oporu, pozbawionej przemocy i opartej na dialogu z siłami władzy w celu osiągnięcia pokojowej transformacji. Te nieprawdopodobne cele udało się osiągnąć nie tylko dzięki umiejętnościom i rozwadze ruchów opozycyjnych. Bez politycznej odwilży w Moskwie, bez przyzwolenia Gorbaczowa na to, by wojska radzieckie pozostały w koszarach, a ruchy reformatorskie w bratnich krajach socjalistycznych mogły się rozwijać, historia roku 1989 byłaby znacznie bardziej mroczna. Nieważne, że historyczne osiągnięcie Gorbaczowa oparte było na błędnych rachubach. Gorbaczow wierzył, że reformy wzmocnią system, tymczasem przyczyniły się do jego zguby. Ducha wczesnego okresu zmian na początku lat 90. uchwycił amerykański politolog Francis Fukuyama w słynnej książce Koniec historii (opublikowanej w 1992 roku). Fukuyama postawił tezę, że w obliczu rozpadu systemu socjalistycznego przestała istnieć jakakolwiek poważna opozycja wobec liberalizmu oraz że w tej sytuacji cały świat nawróci się na połączenie demokracji z kapitalizmem, które wyszło zwycięsko z rywalizacji z systemem socjalistycznym. www.boell.pl 9 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Pytanie, które musimy zadać sobie pod koniec pierwszej dekady nowego milenium, brzmi: W jakim stopniu diagnoza Fukuyamy jest nadal aktualna? Czy może to, z czym mamy do czynienia w wielu postkomunistycznych krajach, to swoista erozja świeżo wywalczonej demokracji w obliczu globalnego kryzysu gospodarczego, który kwestionuje prawomocność kapitalizmu? Dzisiejszy kryzys koncepcji demokracji i gospodarki wolnorynkowej nie oznacza jednak, że wyłonią się z niego alternatywy, które będą mieć podobny wpływ, jak komunistyczne i faszystowskie ruchy opozycyjne w latach 1930. Fala wolności, która wezbrała w 1989 roku, rozlała się poza Europę. Jej częścią był również ruch demokratyczny w Chinach, który został, w jakże typowy sposób, stłumiony na placu Tiananmen. Jednak epicentrum tej fali było zlokalizowane w Europie, w tym w Rosji. A jednym z głównych osiągnięć tego okresu stało się ponowne zjednoczenie polityczne Europy w oparciu o zasady rządów prawa i demokracji. Jednak historyczna misja stworzenia wolnej i zjednoczonej Europy nie jest jeszcze zakończona. Nie możemy popełnić błędu, polegającego na wytyczaniu lub akceptacji nowych i trwałych linii podziałów w Europie: ani w przypadku byłej Jugosławii, ani Turcji, Ukrainy czy Gruzji. Skutki kryzysu gospodarczego zagrażają obecnie temu, co do tej pory udało się osiągnąć dzięki integracji europejskiej. Przechodzimy przez okres niebezpiecznego braku europejskiej solidarności i niezdolności działania. Tymczasem, jeśli chcemy poradzić sobie z kryzysem, Europa jest nam potrzebna jeszcze bardziej. Autorzy tekstów w tej publikacji nie tylko wspominają z nostalgią euforyczne dni, kiedy mieszkańcy Europy Środkowej i Wschodniej przezwyciężyli podział kontynentu, ale dokonują również rzeczowych ocen minionego okresu. Jakie skutki przyniósł rok 1989? Na ile oczekiwania zostały spełnione, a w jakim stopniu zawiedzione? Jaką rolę odegrała w ciągu ostatnich dwudziestu lat Unia Europejska? Jakie jest obecne miejsce postkomunistycznych krajów Europy Środkowo-Wschodniej i Bałkanów Zachodnich w Europie? W jaki sposób wszystkie te zmiany odbiły się na „starej Europie,” na tych członkach Unii Eu10 Ralf Fücks ropejskiej, których doświadczenie historyczne jest powiązane z drugą stroną muru? W jaki sposób przyjęcie krajów postkomunistycznych zmieniło Unię Europejską i jej politykę? Spojrzeliśmy również w przyszłość. Jak kraje postkomunistyczne wyobrażają sobie siebie za dwadzieścia lat? Na jakich celach i wartościach powinna być oparta przyszłość Europy? Jedna rzecz jest jasna: chociaż zjednoczona Europa potrzebuje silnych wspólnych instytucji, nie może polegać wyłącznie na instytucjach. Bez wspólnych wartości i ideałów, bez wyraźnej debaty publicznej na temat tego, w jaki sposób chcemy rozwijać nasze społeczeństwo, zjednoczonej Europie brakować będzie impetu potrzebnego do rozwoju. Ralf Fücks studiował nauki społeczne, ekonomię i nauki polityczne w Heidelbergu i Bremie. W 1982 roku wstąpił do Bündnis 90/Die Grünen. Po ukończeniu studiów pracował jako wykładowca na Uniwersytecie w Bremie oraz jako redaktor dwóch magazynów: Moderne Zeiten i hefte für demokratie und sozialismus. W latach 1991-1995 był senatorem ds. rozwoju przestrzennego i ochrony środowiska. Od 1996 roku jest członkiem zarządu Heinrich Böll Stiftung. www.boell.pl 11 Część I Europa Środkowa: nowe kraje członkowskie Unii Europejskiej Ilana Bet-El 1. Rozszerzenie po zimnej wojnie i dojrzewanie Unii Europejskiej Ilana Bet-El www.boell.pl 15 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Unia Europejska jest anomalią: tworem historycznym, który jest z zasady ahistoryczny. Żadna epoka nie zna podobnego przykładu, by duża grupa suwerennych krajów zdecydowała z własnej woli połączyć swoją suwerenność oraz zasoby dla większego wspólnego dobra. Fakt, że definicja tego połączenia była i pozostaje niejednoznaczna, w rzeczywistości tworzy niezwykłą siłę Unii, pozwalając, by następujące z czasem zmiany poglądów odzwierciedlały się w obrazie całości. Ta niejednoznaczność napełnia projekt życiem, sprawiając, że każde pokolenie musi na nowo o nim dyskutować i wytyczyć jego ramy. To niezwykłe osiągnięcie, historyczne osiągnięcie – a jednak całkowicie ahistoryczne. Projekt okazał się bowiem bardzo starannie wykonanym mechanizmem, który pozwala na niemówienie o historii na poziomie kolektywnym, a wręcz, kiedy to możliwe, na aktywne jej ignorowanie. Zawiłe reguły i dyrektywy, żargon prawniczy, pracochłonne tłumaczenia, niekończące się negocjacje, niezrozumiałe instytucje, porozumienia i ugody – wszystko to sprawia, że kontakty między ludźmi, społecznościami i państwami są ściśle uregulowane i często bardzo czasochłonne. W rezultacie emocje, roszczenia i gniew są kierowane w stronę komisji przygotowawczych, wyczerpujących szczegółów i procedur biurokratycznych – a więc przemieniają się w procesy, a nie w nienawiść i konflikty, czy też historię. Jest to samo w sobie niezwykłym osiągnięciem, tym większym, że mowa o Europie, kontynencie, który od wieków wykorzystywał historię jako uzasadnienie wszelkiego rodzaju nienawiści i konfliktów. Argumenty od ziemi po zasoby naturalne, od religii po etniczność, od hegemonii po władzę pielęgnowano uważnie przez lata, by wykorzystać je, osobno lub w różnych połączeniach, jako broń przeciw sobie, tworząc zachodzące na siebie obszary konfliktu, w ciągłym i błędnym kole przemocy. Jednak cykl ten, po niewyobrażalnych okrucieństwach II wojny światowej, zatrzymał się. Historia i wszystkie związane z nią kwestie zostały zabrane, usunięte z widoku, skazane na banicję, a rozpoczęło się to, co zapoczątkowało Unię Europejską, nowy ład teraźniejszości i przyszłości, z naciskiem na procedury. Można to uznać za realizację słynnych słów L.P. Hartleya: „Przeszłość jest obcym krajem. Tam wszystko robią inaczej”. 16 Ilana Bet-El To wydarzyło się na Zachodzie, ale to tylko połowa opowieści. W innych miejscach w Europie również wymazano przeszłość, ale z innych powodów. Kontynent przecięła żelazna kurtyna, pozbawiając odciętych nią ludzi własnej tożsamości i historii. W bloku sowieckim i w byłej Jugosławii przypominanie przeszłości zostało w znacznym stopniu zakazane, a pamięć i upamiętnianie ograniczono do słusznych tematów, zaaprobowanych przez władzę. Jugosławia stała się krajem wymuszonego „braterstwa i jedności”, niezaangażowanym w żaden z bloków, podczas gdy pozostałe podbite kraje przemieniono w republiki radzieckie lub „kraje satelitarne”. Ich historia tak czy owak miała sięgać tylko wyzwolenia przez ZSRR, w połączeniu z chronologią rewolucji komunistycznej. System ten nie był mechanizmem ignorowania historii na rzecz lepszej wspólnej teraźniejszości i przyszłości, ale raczej strategią tłumienia historii czy też ponownego jej kształtowania w taki sposób, by odpowiadała potrzebom zwycięskiej i nierzadko krwawej dyktatury. Ten nikczemny system trwał w Europie Środkowej i Wschodniej przez blisko pół wieku, ale nie odniósł sukcesu, ponieważ nie był zdolny do przetrwania. Historię można od czasu do czasu ignorować, jak udowodniła to Unia Europejska, ale nie można jej zaprzeczyć, tak samo jak pamięć i tożsamość nie mogą być narzucone z zewnątrz. Narzucając własną wizję przeszłości, sowieci sprawili, że historia, a zwłaszcza konkretne i niepowtarzalne historie krajów okupowanych, stały się głównym elementem oporu, a w konsekwencji również tożsamości narodowej. Jak zauważył estoński poeta Jaan Kaplinski: „Przeważająca większość Estończyków nie zaakceptowała narzuconej tożsamości sowieckiej, a zachęcona bliskością Finlandii, trzymała się kurczowo rzeczywistej bądź wyobrażonej tożsamości zachodniej”. Ta ocena sprawdzała się w przypadku większości krajów okupowanych przez ZSRR, a w rezultacie, po zlikwidowaniu żelaznej kurtyny, każdy kraj miał silne poczucie swojej tożsamości i historii oraz palącą potrzebę głośnej i otwartej rozmowy na temat przeszłości – całej przeszłości, jak kontynent szeroki. Niezbędne stało się zrozumienie lat zależności od ZSRR po to, by móc zostawić je za sobą i zająć się przyszłością. Zrozuwww.boell.pl 17 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska miałą potrzebą było również podzielenie się brzemieniem tej historii z innymi Europejczykami. Następnie wyzwolone kraje napotkały Unię Europejską: historyczny twór, który mógł i chciał pomóc im w modernizacji i umożliwić czerpanie korzyści z własnych tożsamości, ale również projekt ahistoryczny, mechanizm ignorowania przeszłości. Po obu stronach nastąpił szok kulturowy. Ani te państwa, ani Unia Europejska nie były przygotowane na to spotkanie. A jednak spotkanie to było, i w dalszym ciągu pozostaje, tłem fascynującego procesu integracji europejskiej. Ponowne zjednoczenie Europa nigdy nie była zjednoczona. Na przestrzeni tysięcy lat niektóre części kontynentu łączyły unie celne, królestwa i imperia – ostatnim z nich było imperium sowieckie – ale cały kontynent nigdy nie stanowił jedności. Z drugiej strony Europa często była wewnętrznie podzielona, bądź dzielona przez innych, ostatnio przez zimną wojnę. „Zjednoczenie” trzeba więc rozumieć jako eliminowanie podziałów wewnątrz kontynentu, niekoniecznie jako zbliżanie do siebie ludzi i państw. Historycznym osiągnięciem Unii jest stworzenie struktury, która dotyczy i dotyka znacznej części kontynentu, pozwalając na trwałe wyeliminowanie podziałów. Niestety zmorą Unii okazało się być radzenie sobie z następstwem tego osiągnięcia, czyli ze swoją zwiększoną rangą i wpływami politycznymi. Unia Europejska w swoich kolejnych wcieleniach z zasady niechętnie wywierała bezpośredni nacisk polityczny. Przyjmowano, że wpływ polityczny będzie zamierzonym efektem ubocznym współpracy handlowej i gospodarczej, i nie musi być otwarcie formułowany jako cel. Niekończące się procesy stanowiące nieodłączną istotę Unii jednocześnie zawierały w sobie aspekt polityczny i sprawiały, że jawił się on jako konieczność – sprawiając, że Unia było swego rodzaju uśpionym graczem międzynarodowym. Stanowiło to status quo w znacznej mierze akceptowalny dla wszystkich państw członkowskich, pozwalając na okazjonalne wspólne stanowiska czy działania, obok 18 Ilana Bet-El działań na poziomie krajowym. Ale od roku 1989 taka postawa była coraz trudniejsza do utrzymania. Sprowokowany końcem zimnej wojny proces rozszerzenia Unii Europejskiej, był decyzją otwarcie polityczną: grupa krajów nagle stała się wolna i nieprzydzielona, unosząc się między Rosją, która popadła w niełaskę, a bogatą Unią. Na pierwszy rzut oka kraje te były zdecydowanie zwrócone ku zachodowi, jednak w większości nie były w pełni demokratyczne, choćby dlatego, że demokracja nie miała w nich długiej tradycji, a wszystkie były biedne i zaniedbane. W takim stanie stanowiły zagrożenie dla samych siebie, a więc również dla równowagi kontynentu. Chociaż UE prawdopodobnie wolałaby ograniczyć się do udzielania zwiększonej pomocy ekonomicznej, szybko stało się jasne, że większość krajów Europy Środkowej i Wschodniej wymaga znacznie szerzej rozumianej pomocy, która pomogłaby w podtrzymaniu ich autonomii i demokracji oraz zapobiegła ich powrotowi pod wpływy Rosji. Członkostwo w Unii Europejskiej stało się więc również kwestią doraźnej korzyści politycznej, a nie tylko współpracy gospodarczej czy altruizmu. Dla jasności, to nie była jedyna decyzja polityczna Unii Europejskiej. Przez lata podjęto wiele takich decyzji, jednak nie były one aż tak uderzające. Na przykład unia monetarna, która w końcu zaowocowała euro, była typową decyzją polityczną, ale jednocześnie decyzją ekonomiczną, co pozostawało w sferze tradycyjnej działalności Unii. Nie był to również pierwszy przypadek, kiedy Unia podjęła polityczną decyzję dotyczącą rozszerzenia. Hiszpania, Portugalia i Grecja zostały przyjęte do Unii po obaleniu reżimów dyktatorskich, aby zapewnić stabilność ich demokracji, rozwój, a zatem pokój na kontynencie. A wszystkie te działania okazały się być bardzo korzystne dla Unii Europejskiej i dla wymienionych krajów. Mimo to rozszerzenie po zimnej wojnie miało zupełnie inną skalę. Decyzja ta dotyczyła całej sfery geopolitycznej, a nie tylko pojedynczego kraju i miała na celu szybkie i trwałe określenie losu państw położonych wzdłuż granicy, która przez dekady i wieki przesuwała się między Rosją a Niemcami, osadzając je na trwałe w zachodniej sferze wpływów. Decyzja ta miała na celu stworzenie bloku krajów demokrawww.boell.pl 19 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska tycznych, zorganizowanych przy pomocy podobnych zasad prawa, porządku i demokracji wzdłuż granicy z Rosją. To była odważna decyzja polityczna, która zmieniła Unię Europejską na zawsze. Choć piętnaście „starych” krajów członkowskich pokrywało rozległe terytorium, skala geograficzna powiększonej Unii była ogromna. Po rozszerzeniu Porozumienia z Schengen, które pozwoliło na możliwość poruszania się po większości tego terytorium bez konieczności posiadania paszportu, zaczęło pojawiać się poczucie wspólnej przestrzeni. Sam fizyczny rozmiar Unii, w połączeniu z możliwościami globalnego handlu, wspólną walutą i zgromadzonym bogactwem, przemieniły ją w inny twór, automatycznie i mimowolnie stała się międzynarodowym mocarstwem. Nacisk należy jednak położyć na słowo „mimowolnie”, ponieważ przekształcenie się w byt polityczny nie było dla Unii czymś naturalnym – polityka nie jest wszak czymś, co łatwo poddaje się procedurom – a każdy kraj chciał zachować swoje polityczne znaczenie, zwłaszcza na arenie międzynarodowej. Po roku 1989 stało się to znacznie trudniejsze. Status quo uśpionej siły politycznej roztrzaskał się, gdy wydarzenia takie jak wojny na Bałkanach wymagały wspólnego stanowiska, co nie tylko było trudne do osiągnięcia i podtrzymania, ale czemu towarzyszyło również – i często zaprzeczało – piętnaście pojedynczych głosów. Od roku 2004 pojawiło się znacznie więcej kwestii międzynarodowych wymagających wspólnego stanowiska, które zwykle tonie w kakofonii dwudziestu siedmiu nieskoordynowanych głosów. Do pewnego stopnia można stan ten postrzegać jako skrajną realizację wolności słowa, w której każdy kraj wnosi do debaty swoją niepowtarzalną perspektywę. W rzeczywistości podział ten jest podziałem na głos Wschodu i Zachodu, starego i nowego, i różnych priorytetów. Wyzwolenie Podobnie jak większość symboliki związanej z zakończeniem zimnej wojny, ponowne zjednoczenie traktowano jako tworzenie mostu między przeszłością 20 Ilana Bet-El a teraźniejszością oraz zmianę w postrzeganiu przeszłości. Chodziło o „prawidłowe” zakończenie II wojny światowej, rozumiane jako znacznie opóźniona realizacja porozumień jałtańskich, które miały na celu ukształtowanie powojennego świata. Ponad połowa tekstu porozumień, podpisanych w lutym 1945 roku, przed końcem wojny, przez prezydenta USA Roosevelta, brytyjskiego premiera Churchilla i przywódcę ZSRR Stalina, była poświęcona wyzwoleniu Europy: Ustanowienie ładu w Europie i odbudowanie krajowego życia gospodarczego musi zostać osiągnięte dzięki procesom, które pozwolą wyzwolonym ludom na zniszczenie ostatnich pozostałości nazizmu i faszyzmu oraz na stworzenie wybranych przez siebie demokratycznych instytucji. To jest zasadą Karty Atlantyckiej – prawo wszystkich ludzi do wybrania formy rządów, pod którymi będą żyć, przywrócenie suwerennych praw i samorządności tym ludom, które zostały ich pozbawione siłą przez najeźdźców. Aby wspierać warunki, w których wyzwolone ludy mogą korzystać z tych praw, trzy rządy wspólnie pomogą obywatelom każdego wyzwolonego kraju w Europie lub kraju Osi w Europie, który w ich mniemaniu wymaga pomocy, w: (a) ustanowieniu warunków wewnętrznego pokoju; (b) niesieniu wyjątkowych środków pomocy mających na celu poprawę sytuacji cierpiących ludzi; (c) stworzeniu tymczasowych rządów szeroko odzwierciedlających wszystkie elementy demokratyczne wśród ludności i zobowiązanych do jak najszybszego ustanowienia, drogą wolnych wyborów, rządów reagujących na wolę ludu oraz (d) umożliwieniu, gdzie sytuacja tego wymaga, przeprowadzenia takich wyborów. Nie ma wątpliwości, że słowa te odzwierciedlają wizję wyzwolonej i demokratycznej Europy składającej się z niepodległych i uznanych na arenie międzynarodowej państw, z niezależnymi rządami wybieranymi w bezpośrednich wyborach. Niestety, mimo podpisania tego dokumentu Stalin użył swoich wojsk nie tylko do wyzwolenia znacznej części Europy Wschodniej z nazistowskiej okupacji, ale również do podporządkowania tych obszarów ZSRR. W rezultacie pod koniec wojny stało się jasne, że Europa nie będzie wyzwolona i odwww.boell.pl 21 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska budowana w sposób przedstawiony w porozumieniach jałtańskich, co zostało potwierdzone przez Winstona Churchilla w 1946 roku, kiedy ukuł on termin „żelazna kurtyna”. Wyzwolenie musiało więc poczekać aż do roku 1989, kiedy rozpadł się ZSRR, a okupowane kraje same zaczęły się wyzwalać. Jednak kiedy udało im się osiągnąć zasłużony stan wyzwolenia, okazało się, że „trzy rządy”, które miały pomóc im w fazie przejściowej, dążąc do osiągnięcia czterech artykułów drugiego akapitu, przestały być do tego zdolne. Rosja została pokonana i wreszcie zepchnięta w głąb swoich granic, Stany Zjednoczone były nastawione przychylnie, ale oddalone, a Wielka Brytania stała się częścią Unii Europejskiej. Prawdopodobnie nikt nie był w stanie przewidzieć w roku 1987 (a już na pewno w roku 1951, kiedy tworzono Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, która dała podwaliny pod to, co stało się później UE), że Unia odegra tak kluczową rolę w ułatwieniu przejścia wielu krajów Europy Środkowej i Wschodniej od komunizmu do demokracji oraz od biedy do dobrobytu. (I choć bezdyskusyjnie kraje te ucierpiały z powodu kryzysu gospodarczego lat 2008-9, jest również jasne, że ich baza gospodarcza jest obecnie całkowicie zreformowana oraz bez porównania stabilniejsza i przynosząca większe dochody niż przed rokiem 1989). Niewątpliwie ważną rolę w zbliżeniu tych krajów do sfery euroatlantyckiej odegrało NATO, ale prawdziwie „brudną robotę” wykonała Unia Europejska – od pracochłonnego procesu stworzenia acquis communautaire dla każdego ponownie niepodległego kraju, przez negocjowanie fundamentalnych reform (w sądownictwie, gospodarce, przemyśle), przekształcenie rządów w odpowiedzialne demokracje, aż do zapłacenia za koszty tych przemian. Ze swej strony wszystkie kraje, które przystąpiły do procesów określanych później jako rozszerzenie, a nawet te, które później zostały z nich wykluczone, ociepliły swój stosunek do Unii, widząc jej ofertę: członkostwo w najbogatszym bloku handlowym na świecie, który zapewnia dodatkowe bezpieczeństwo gospodarcze podobne do obrony militarnej NATO oraz nieprawdopodobnie wysoki standard życia. Na początku mogły istnieć pewne niejasności związane z tym, w jaki sposób i, co ważniejsze, dlaczego przedstawia22 Ilana Bet-El no im tę ofertę, było jednak jasne jak słońce, że jest to najlepsza z możliwych propozycji. W oczach krajów Europy Środkowej i Wschodniej ważne były nie tylko wszystkie wymienione wyżej korzyści, ale także fakt, że UE zaspokajała ich dwie podstawowe potrzeby: dawała silną wspólną pozycję wobec Rosji oraz wzmacniała demokrację – w tym także, a nawet zwłaszcza, wolność słowa. Problemem było to, że nowi zachodni sojusznicy, piętnastu „starych” członków Unii, niekoniecznie postrzegali Unię w ten sam sposób i nie rozumieli potrzeby krajów kandydujących. Zderzenie narracji Dla zachodnich państw członkowskich Unia Europejska była i w dużym stopniu nadal jest, narzędziem służącym zlikwidowaniu toksycznej rywalizacji między Francją a Niemcami, która przez stulecia, a zwłaszcza w XIX i XX wieku, napędzała wojny i niewyobrażalne zbrodnie Niemiec podczas II wojny światowej. Co więcej, Unia była również narzędziem rozpraszającym pamięć tej rywalizacji i tych czynów. W tej narracji nie ma miejsca na Rosję, która pojawia się co najwyżej jako okazjonalny i niezbędny sojusznik podczas dwóch wojen światowych, jako długoterminowy, ale odległy wróg kierujący zimną wojną oraz jako pewne, choć nieprzyjemne w kontaktach, źródło energii. Z perspektywy wschodniej Rosja była i jest we wszystkich możliwych narracjach okropnym i przerażającym wrogiem, podczas II wojny światowej razem z Niemcami, później zaś samodzielnie. W końcu połowa Niemiec była w ZSRR i obywatele NRD byli represjonowani tak samo jak obywatele innych podbitych republik i krajów satelitarnych. To zderzenie narracji, które na początku nie było widoczne, zostało spotęgowane różnym rozumieniem wolności słowa. Kraje zachodnie poświęciły całe dekady szlifowaniu umiejętności nierozmawiania o przeszłości, zgadzając się na pewną wspólną wersję narracji. Nawet jeśli każdy kolejno przyłączający się kraj miał nieco inną wersję przeszłości od wersji sześciu krajów założycielskich, wszystkie akceptowały tę narrację i niewypowiedzianą zasadę: unikanie www.boell.pl 23 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska rozmowy o przeszłości było łatwym wymogiem do spełnienia. Dotyczyło to również Hiszpanii, Portugalii i Grecji, których akcesja była wyrazem poważnej decyzji politycznej Unii. Z różnych względów kraje te ochoczo przyjęły ahistoryczne nastawienie UE, ponieważ wszystkie kryły w sobie demony długich wojen domowych i dyktatur, o których z radością wolały nie dyskutować, jednocześnie akceptując z konieczności niewypowiedzianą narrację UE, nawet jeśli różniła się ona znacząco od ich wersji wydarzeń. Jednak państwa kandydackie Europy Środkowej i Wschodniej miały nadzieję na wprowadzenie swojej opowieści jako części wspólnej niewypowiedzianej narracji, a na dodatek chciały mówić o niej głośno i wyraźnie. Co ważniejsze, w swojej nowej narracji usiłowały również rozdzielić role i wartości, a także winę. Podczas gdy na Zachodzie odbierano wydarzenia roku 1989 jako możliwość dokończenia wyzwolenia Europy i realizacji porozumień jałtańskich, wielu mieszkańców Wschodu postrzegało je jako spóźnioną realizację konkretnej obietnicy i zobowiązań wyszczególnionych w tym dokumencie. Zachód postrzegał opóźnienie jako coś, czego nie dało się uniknąć, część składową zimnej wojny; obywatele i kraje Europy Środkowej i Wschodniej postrzegali je jako porzucenie ich przez Zachód – oraz jako złamanie obietnicy. Co więcej w niektórych krajach, zwłaszcza w Polsce i ówczesnej Czechosłowacji, opóźnienie to postrzegano jako część niepewnego zachowania Zachodu w okresie prowadzącym do drugiej wojny – kiedy oba te kraje zostały napadnięte przez Niemcy przy, jak im się wydawało, przyzwoleniu Zachodu. Dlatego w ich oczach ważną częścią przystąpienia do Unii stała się konfrontacja z zachodnimi sąsiadami. To oczywiste zderzenie narracji – spotęgowane starciem kultur i wynikające z różnic w okolicznościach historycznych na przestrzeni pół wieku – niosło ze sobą znacznie większy potencjał konfliktu, kiedy poruszono temat pieniędzy. Bo choć Unia Europejska, w swoim ówczesnym zachodnim wydaniu, poczuwała się zdolna do wydania miliardów euro, wtedy jeszcze w różnych walutach, unijnych podatników na poczet osiągnięcia przez kraje kandydackie poziomu umożliwiającego członkostwo, w krajach tych często postrzegano tę kwestię raczej jako 24 Ilana Bet-El uzyskiwanie odszkodowania, a w oczach niewielkiej mniejszości, wręcz zadośćuczynienia. Z tej perspektywy miliardy były drobiazgiem w porównaniu z blisko półwieczem radzieckiej okupacji. Polski pisarz Paweł Huelle ujął to w ten sposób: „Większość Polaków nie postrzega naszego członkostwa w Unii Europejskiej jako aktu wspaniałomyślności, czy też jako wyjątkowego prezentu od Zachodu. Zawsze byliśmy częścią Europy. Gdyby nie Układ Jałtański, który jednym pociągnięciem pióra wtłoczył narody Europy Środkowej pod but Stalina, nie bylibyśmy dzisiaj zaangażowani w te dyskusje, bylibyśmy częścią Unii Europejskiej od samego jej początku. Dla nas wstąpienie do Unii Europejskiej jest kwestią zadośćuczynienia i jednocześnie tworzeniem nowych możliwości”. Słowa te kryją w sobie potencjał bardzo niebezpiecznego wybuchu, który mógłby nastąpić we wszystkich krajach kandydackich, nie tylko w Polsce, ale którego na szczęście udało się uniknąć. Jak zauważa polski pisarz, ostatecznie nadzieje na lepszą przyszłość okazały się być znacznie większe niż żale związane z przeszłością. A jeśli członkostwo w Unii miało na celu, między innymi, zapewnienie bezpieczeństwa od Rosji, dyskretne traktowanie historii było krokiem roztropnym, choć obcym naturze tych krajów. Jak podsumował to Huelle w przededniu polskiej akcesji do Unii Europejskiej: „Polacy dawno odrzucili romantyczne mity naszych narodowych poetów, którzy widzieli Polskę jako wymęczoną ofiarę historii Europy. Nad Wisłą przeważa obecnie pragmatyzm oraz przekonanie, że tworzymy, razem z innymi narodami Europy, wspólną i lepszą historię. I choć rzeczywiście mamy pewne zastrzeżenia, to są one związane z tym, że w Unii Europejskiej wszystkie dyskusje dotyczą wyłącznie dopłat dla rolników i wartości euro, tak jakbyśmy nie mieli innych wspólnych spraw”. Granice zjednoczenia Zjednoczenie nie polegało wyłącznie na rozszerzeniu Unii Europejskiej, dotyczyło również krajów, które pozostały poza granicami Unii po rozpadzie ZSRR: www.boell.pl 25 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska byłej Jugosławii i Albanii – określanych jako Bałkany Zachodnie – oraz państw bezpośrednio przylegających do Rosji, zwłaszcza Ukrainy, Białorusi oraz południowego Kaukazu. W przypadku wszystkich tych państw proces rozwoju okazał się być znacznie trudniejszy i bardziej pogmatwany, a w przypadku Białorusi – po prostu nieskuteczny. Blask Unii Europejskiej wywierał na nich wrażenie bardzo powoli, a czasem nie robił żadnego wrażenia, częściowo ze względu na brak możliwości czy niechęć ze strony Unii do zaoferowania im marchewki w postaci członkostwa, a częściowo ze względu na to, że kraje te są w dalszym ciągu uwikłane w przeszłość. Jest to najlepiej widoczne na przykładzie byłej Jugosławii. Nie da się zrozumieć wojen, które wybuchły w 1992 roku między republikami, bez zrozumienia tego, że dotyczyły one przeszłości i jej stłumienia. Chodziło o krzywdy, które Chorwaci wyrządzili Serbom podczas II wojny światowej. Chodziło o to, że Muzułmanie byli Muzułmanami w obliczu wieków tureckiej okupacji. Chodziło o krzywdy wyrządzone przez Serbów i wyrządzone Serbom podczas I wojny światowej. Chodziło o trwały mit uciskania Serbów po ich klęsce w 1389 roku na Kosowym Polu w Kosowie. Chodziło o przymusowe osiedlanie Serbów przez Turków w Krajinie, na ziemiach chorwackich, trzy wieki temu. Chodziło o stworzenie Jugosławii, a nie odrębnych państw, po I wojnie światowej. Chodziło o pięćdziesiąt lat drugiej Jugosławii, w której Chorwaci, Muzułmanie i Słoweńcy czuli się uciskani przez Serbów. Chodziło o pięćdziesiąt lat „Braterstwa i Jedności”, podczas których nie można było mówić o tych krzywdach i złych wspomnieniach. W rezultacie, kiedy Jugosławia dobiegła końca, wszystko to nagle wybuchło. Istnieją różne teorie wyjaśniające, dlaczego Jugosławia pogrążyła się w wojnach, a kraje byłego Związku Radzieckiego nie. Niektórzy upatrują przyczyny w jakiejś zgubnej skłonności – „kolejna wojna bałkańska” – jakby ludzie tego regionu byli predysponowani do walczenia ze sobą. Inni sugerują, że powodem mógł być kryzys ekonomiczny, który dotknął Jugosławię po śmierci Tito w roku 1980. Biorąc pod uwagę względny dobrobyt kraju w poprzednich deka26 Ilana Bet-El dach i jego status państwa „niezaangażowanego”, kryzys ten został silnie odczuty i stworzył w społeczeństwie szczeliny, które w końcu całkowicie pękły i doprowadziły do wojny. Wiele argumentów przemawia za drugą teorią, a niewiele za pierwszą, choćby dlatego, że wszelkie sytuacje ulegają pogorszeniu, kiedy przestają był łagodzone pieniędzmi. Ale również dlatego, że Jugosławia była tworem sztucznym, łatwym do rozbicia. Chociaż ludzie ci żyli od wieków obok siebie, twór powołany do życia po II wojnie światowej, zreformowana Jugosławia z okresu międzywojennego, nie miał rzeczywistych korzeni historycznych. Istniały grupy ludzi i roszczeń połączone ze sobą doraźną potrzebą polityczną i podtrzymywane dziwną mieszanką dyktatury, dobrobytu i całkowitego zakazu rozmawiania o długiej historii konfliktów etnicznych. Była to, jak napisał Misha Glenny, próba „wrzucenia nienawiści do zamrażarki historii”. Jednak śmierć Tito, silnego przywódcy, zdolnego do egzekwowania posłuszeństwa, rozpoczęła proces rozmrażania, a koniec zimnej wojny, niosąc ze sobą potencjał nieładu, podziałał jak fala upałów na nienawiść, roztapiając wszelkie pozostałe warstwy lodu i odsłaniając ją tak, by wszyscy mogli ją widzieć i bić się o nią. Jest więc ironią losu, że wojny bałkańskie można postrzegać jako powtórkę, ale też jako dokończenie II wojny światowej, ale w przeciwieństwie do drugiego, w dużej mierze udanego podejścia do realizacji porozumień jałtańskich, w byłej Jugosławii ta druga runda przyniosła tragiczne konsekwencje. Słowenii szybko udało się uciec od wojny i zgrozy i obrać zdecydowany kurs na Unię Europejską (choć w relacjach z byłymi rodakami wykorzystuje przeszłość równie sprawnie jak inne kraje bałkańskie). Reszta odwróciła się: kraje te wybrały przeszłość, a nie teraźniejszość i przyszłość i pod wieloma względami nadal trzymają się tego kursu. Różnice polityczne między graczami nie zostały rozwiązane porozumieniem z Dayton, które zakończyło wojnę w Bośni w 1995 roku – to bardzo udane zawieszenie broni, ale nic poza tym – i w dalszym ciągu istnieją w prawie niezmienionej formie. Podczas gdy Chorwacja, Czarnogóra i w pewnym stopniu Macedonia zdają się zmierzać ku zmianom, przeszłość nie tylko je prześladuje, ale jest również ich główną walutą polityczną – również www.boell.pl 27 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska w przypadku Bośni, Serbii i Kosowa, które odważnie wkroczyło w przyszłość podejmując decyzję o niepodległości, ale nawet nie poruszyło – nie mówiąc o rozwiązaniu – swoich różnic z Serbią. Dopóki nie stawi się czoła przeszłości na poziomie politycznym, nie ma nadziei na udane dokończenie zjednoczenia Europy: na Zachodnich Bałkanach pozostanie samotna wyspa. Po zakończeniu zimnej wojny Ukraina i Białoruś również patrzyły za siebie, a nie przed siebie, choć z innych powodów. Można kwestionować, czy obywatele tych krajów wsparli taką postawę, ale w obu przypadkach widać wyraźnie, że silne postacie z przeszłości utrzymały swój wpływ nawet po rozpadzie Związku Radzieckiego. Ukraina musiała poczekać aż do Pomarańczowej Rewolucji w roku 2004, aby ludzie powstali w poszukiwaniu prawdziwej wolności i demokracji. Białoruś w dalszym ciągu czeka i w najlepsze trwa tam dyktatura. Oczywiście, ważna jest geografia i historia. Oba kraje są na tyle oddalone od Europy Zachodniej, że UE nie czuła nigdy, a w zasadzie do niedawna, potrzeby wciągnięcia ich w swój krąg w jakikolwiek sposób, poza oferowaniem pomocy wszystkim republikom i państwom satelitarnym byłego Związku Radzieckiego. Państwa te mają natomiast długą historię więzów z Rosją, głównie w wyniku wielowiekowej rosyjskiej okupacji, która zaowocowała licznymi mniejszościami rosyjskimi. Chociaż UE zawsze zdawała sobie sprawę, że pełna implementacja porozumień jałtańskich powinna oznaczać kres „stref wpływów”, nie ma wątpliwości, że Rosja postrzegała oba kraje, razem z południowym Kaukazem, jako swój ogródek i nie życzyła sobie, by ktoś jeszcze się w nim bawił. Co więcej, kraje te, w znacznie większym stopniu niż inne państwa europejskie, są postrzegane jako strategiczne aktywa Rosji. Chodzi zwłaszcza o Ukrainę, gdyż pewna część rosyjskiej floty jest zakotwiczona w Sewastopolu. Biorąc pod uwagę te dwie kwestie – brak impulsu ze strony UE i ostrożność ze strony Rosji – do roku 2005 i udanego zakończenia Pomarańczowej Rewolucji zdawał się trwać akceptowany przez wszystkich status quo, w którym Ukraina i Białoruś tkwiły na „ziemi niczyjej” pomiędzy UE a Rosją, choć w rzeczywistości były satelitami Rosji. Innymi słowy, zjednoczenie Europy zatrzymało się na ich granicach. 28 Ilana Bet-El Porażki W obliczu wojny na Bałkanach działania UE okazały się być niewystarczające. Unia nie potrafiła poradzić sobie z przemocą na swoim kontynencie, nie była też w stanie zrozumieć i zaakceptować tego, że historia po raz kolejny mogła pozwolić na wybuch wojny. Poświęcając się niemal niewolniczo ignorowaniu historii, Unia zdawała się sądzić, że mieszkańcy Jugosławii musieli ulec jakiemuś prymitywnemu instynktowi, by skierować swą teraźniejszość w stronę wojny. W połączeniu ze swoją ówczesną niechęcią do działania w jawnie polityczny sposób, społeczność europejska praktycznie nie zareagowała na wydarzenia prowadzące do konfliktu, a nawet po jego wybuchu spójny głos wspólnoty był ciągle przerywany rywalizującymi głosami poszczególnych krajów: jeśli ta wojna miała dotyczyć historii, trzeba było odtworzyć historyczne sojusze. Tak więc mimo że wspólnota zdecydowała się nie uznawać poszczególnych republik, dopóki nie osiągną one porozumienia, Niemcy uznali Chorwację, swojego historycznego protegowanego. Wspólnota potępiła brutalność serbską, ale przez wiele miesięcy Wielka Brytania nie godziła się z tą polityką, ponieważ serbscy partyzanci byli jej sprzymierzeńcami podczas drugiej wojny. I tak dalej: kakofonia głosów, która jeszcze pogorszyła i tak złą sytuację. Oprócz zaszkodzenia miejscowej ludności, uwikłanej w wojnę i za wszelką cenę szukającej ucieczki, Unia zaszkodziła również sobie. Wiele państw członkowskich wysłało swoje wojska na dotknięte wojną obszary w ramach misji pokojowej ONZ, ale kolektywna polityczna niewydolność państw członkowskich sprawiła, że nie zostały one wykorzystane we właściwym celu aż do 1995 roku. Nie można bowiem zapomnieć, że chociaż to naloty NATO odegrały kluczową rolę w wyeliminowaniu serbskich dział przeciwlotniczych, to Siły Szybkiego Reagowania złożone z wojsk europejskich, pod przewodnictwem europejskiego dowódcy UNPROFOR, przełamały oblężenie Sarajewa, a chorwacka armia wyzwoliła Bihac i północną część Bośni. Działania te były jednak mocno spóźnione i nie wynikały z decyzji politycznych podjętych w Brukseli czy też w innych stolicach. www.boell.pl 29 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Zakończenie wojny w Bośni doprowadziło do poważnych zmian w tym, w jaki sposób Unia postrzegała siebie oraz do powstania świadomości, że Unia musi być w stanie działać politycznie w sprawach bezpieczeństwa i obronności. To z kolei doprowadziło do stworzenia Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony (ESDP - European Security and Defence Policy) oraz Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (CFSP – Common Foreign and Security Policy). Postęp w tych obszarach jest nieregularny na poziomie politycznym, gdzie w dalszym ciągu trwa kakofonia, ale znaczny na poziomie rzeczowym. W zamian Unia zapoznała rejon Bałkanów z dobrodziejstwami procedur, prawdopodobnie z nadzieją, że wojujące ze sobą strony doznają objawienia i zdecydują się zagrzebać duchy przeszłości, a przynajmniej zignorować je, i zwrócą się ku teraźniejszości i przyszłości. Jednocześnie UE przerodziła się w ogromną agencję pomocową dla byłej Jugosławii i Albanii, do czego przyczynił się konflikt w Kosowie w roku 1999, jednak bez wyraźnego kierunku politycznego. Chociaż propozycja członkostwa w UE skierowana do państw tego regionu zdaje się być aktualna, jest jednak bardzo mglista i pozbawiona wyraźnego harmonogramu. W rezultacie kraje bałkańskie zdają się być uwięzione w bańce przeszłości wypieranej przez teraźniejszość, z tysiącem zasad i dyrektyw – dotyczących wiz, kwot eksportowych, umów licencyjnych – które uniemożliwiają im, a w szczególności młodym i skłonnym do zmian, przebicie bańki i ucieczkę. Unia Europejska wykazała się również brakiem skuteczności w obliczu innej konfrontacji – z Rosją. Chociaż szczątkowa narracja historyczna UE nie uwzględniała Rosji, nie ma wątpliwości, że proces rozszerzenia Unii wymagał poruszenia tematu Rosji jako kwestii politycznej, choćby dlatego, że sama Rosja o to wnioskowała. Przechodząc przez swoje własne poradzieckie cykle zmian, które w końcu doprowadziły do epoki Putina, Rosja musiała radzić sobie ze swoją tożsamością i historią. Nie poddając w wątpliwość własnej wyjątkowości, Rosja postrzegała siebie jako zwróconą ku Europie – jednak bez wielkiego uznania tych więzów. Rozpad imperium radzieckiego oraz następujące po nim lata chaosu finansowego nie były dla Rosjan łatwe. W tym okresie Unia Europejska nie pojawiała się w wyraźny 30 Ilana Bet-El sposób w rosyjskich poszukiwaniach tożsamościowych. Sukces Pomarańczowej Rewolucji – wyraźnie wspieranej przez UE i popartej wzmocnioną relacją z Unią, a nawet mglistą obietnicą członkostwa – zmienił tę sytuację, zwłaszcza w połączeniu ze znaczącymi podwyżkami cen energii. Rosja zaczęła wykorzystywać swoje atuty związane z energią na innych polach, zwłaszcza w polityce zagranicznej i w relacjach z UE, swoim największym klientem. W tej sytuacji Rosja nie tylko stała się poważniejszym graczem na arenie europejskiej i światowej, zaczęła również mieć nadzieję na zmianę równowagi w swojej relacji z UE na bardziej równorzędną, a wręcz dążyć do dominacji opartej na uzależnieniu od rosyjskiej energii. Już od pierwszego przejawu tego trendu wewnątrz Unii wyraźnie objawił się rozłam na Wschód i Zachód. Dla krajów zachodnich chodziło tu o Rosję – stałego dostawcę energii, nieprzyjemnego, ale pewnego partnera w biznesie. Dla krajów wschodu chodziło o Rosję – zdobywcę, który chciał potwierdzić swoją pozycję. Postawa ta miała również bardzo materialny wymiar, ponieważ kraje, które były kiedyś pod sowiecką okupacją, w dalszym ciągu były powiązane z Rosją infrastrukturą rurociągów. Wstrzymanie dostaw gazu podczas ostatnich zim ujawniło realność tej groźby oraz wykazało ciągłe ograniczenia Unii jako gracza politycznego: wspólna reakcja jest bardzo powolna, skierowana na ustawodawstwo związane z liberalizacją energii i infrastruktury, czyli z klasycznymi unijnymi metodami handlu, ekonomii i procedur – podczas gdy każdy z dwudziestu siedmiu krajów członkowskich umawia się z Rosją we własnym zakresie. Kakofonia pojedynczych głosów zagłusza głos wspólnoty. Dojrzewanie Ponowne zjednoczenie Europy doprowadziło do rozszerzenia Unii Europejskiej, która stała się tworem znacznie bardziej zróżnicowanym, skupiającym reprezentantów różnych kultur i wyznań. Jednego dnia demonstrują oni swą zażyłość, by następnego dnia wrócić do wrogości. Bardziej od małżeństwa, gdzie zakłada się miłość i wierność, Unia Europejska przypomina współczesną parę www.boell.pl 31 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska – ludzi, którzy mieszkają wspólnie przez długie lata, ale nie składają ostatecznego zobowiązania, pozostawiając margines niepewności, ale też podniecenia. Zwykle prowadzą oni wspólne gospodarstwo, ale każde z nich zostawia sobie swój dom. To bliska, choć nie do końca określona relacja, która funkcjonuje przez lata, to relacja dynamiczna, niejednoznaczna, to połączenie suwerenności. Rozszerzenie nie podkopało tej relacji, ale ją zmieniło. Chociaż starsze kraje członkowskie zapewne chciały z godnością przejść na emeryturę, powiększenie rodziny okazało się koniecznością, wymagającą pracy i pieniędzy. Miejmy nadzieję, że uczucie będzie wystarczająco silne do utrzymania rodziny. Rozszerzenie przekształciło również Unię w największy i najbogatszy blok handlowy na świecie. Ale to również o wiele więcej, Unia stała się wzorcem, do którego można dążyć pod względem poziomu rozwoju w każdej sferze, od polityki do mechanizmu rządzenia, od finansów do gospodarki. Niektórzy mogą argumentować, że model socjalny był nieodpowiedni: gospodarka zbyt protekcyjna, wspólna waluta – euro – niewystarczająca, i że niemożność uzyskania głosu politycznego odzwierciedlającego siłę ekonomiczną Unii jest poważną wadą. Jednak obecna sytuacja zdaje się sugerować coś wprost przeciwnego. Obietnica członkostwa w Unii Europejskiej oparta na systemowych reformach i znacznej pomocy finansowej skutecznie przekształciła dziesięć krajów (choć można argumentować, że akcesja Cypru nie była powiązana z końcem zimnej wojny) i w znaczny sposób przyczyniła się do zmian w Bułgarii i Rumunii. Fakt, że te dwa kraje zostały przyjęte do Unii, mimo że nie były jeszcze w pełni gotowe na członkostwo oraz mimo głosów sprzeciwu, potwierdza tezę, że Unia Europejska powoli przemienia się w ciało polityczne. Państwa te nie tylko dryfowały po zimnej wojnie, ale oba miały też historycznie znacznie silniejsze powiązania z Rosją i ze swoimi kłopotliwymi sąsiadami – Zachodnimi Bałkanami. Tak więc przyjęcie ich do Unii było przede wszystkim wzięciem pod uwagę doraźnych korzyści politycznych. Unia Europejska w dalszym ciągu boryka się z kwestią władzy politycznej oraz z przemawianiem wspólnym głosem na temat obrony, bezpieczeństwa 32 Ilana Bet-El i wykorzystania siły militarnej. Wszystkie te kwestie wymagają silnej i, być może, jaśniejszej definicji łączenia suwerenności – co paradoksalnie mogłoby podważyć żywotność całego projektu – oraz umiejętności radzenia sobie z historią, a nie ignorowania jej. Sam akt sprawowania władzy, zarówno politycznej, jak i militarnej, przywołuje echa przeszłości: innych epok władzy i ich konsekwencji. Unia Europejska jako wspólnota nie widzi tej opcji jako leżącej w obrębie swoich interesów, upatrując siły w możliwości powodowania zmian, tak jakby można je było oddzielić od polityki oraz historii i jej wzorców. W tej kwestii Unia stała się opisaną przez eseistę Mario Andrea Rigoni „starszą damą, która po okresie szaleństw młodości i różnego rodzaju ekscesów, chciałaby, po osiągnięciu wieku słabości i zmęczenia, aby świat dostosował się do jej potrzeby umiarkowania, słuszności i spokoju”. Ilana Bet-El – jest pisarką, historyczką, komentatorką polityczną. Mieszkając w Brukseli, koncentruje się na kwestiach polityki UE i obronności Europy. W latach 90. pracowała dla ONZ jako analityk polityczny w Nowym Jorku i na Bałkanach, w tym przez dwa i pół roku w Bośni, podczas wojny i po wojnie. W 2002 roku stworzyła dział komentarzy w „European Voice”, tygodniku należącym do grupy „Economist”. Redagowała ten dział do grudnia 2005 roku, a obecnie regularnie pisuje artykuły dotyczące obronności i spraw zagranicznych. Ilana Bet-El obroniła doktorat z historii na London University i jako historyk skupia się na tematyce wojny i pamięci. www.boell.pl 33 Adam Krzemiński 2. Między rozczarowaniem a optymizmem: doświadczenie Polski Adam Krzemiński www.boell.pl 35 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Prehistoria tego, co wydarzyło się w roku 1989, jest bardzo długa. Rozpoczęła się w latach 1944-48 od zbrojnego oporu polskich partyzantów sprzeciwiających się przejęciu władzy przez komunistów. Następnie można do niej zaliczyć serię protestów robotniczych i powstań: w NRD w 1953 roku, w Polsce i na Węgrzech w 1956 roku, w Czechosłowacji w 1968 i ponownie w Polsce na początku lat 80. Korzeni wydarzeń roku 1989 w Polsce należy szukać w fali strajków, która przetoczyła się przez kraj poprzedniego lata. Udowodniły one, że założony w roku 1980 niezależny ruch związkowy „Solidarność” przetrwał represje stanu wojennego i w dalszym ciągu pozostawał, obok kościoła katolickiego, siłą polityczną, której nie można było zignorować. Lawinę, która zmiotła mur berliński i przyczyniła się do upadku ZSRR, rozpoczął polski Okrągły Stół. 4 czerwca 1989 „Solidarność” wygrała pierwsze częściowo demokratyczne wybory w obrębie bloku sowieckiego. Kilka dni później Węgry otworzyły granicę z Austrią, zapoczątkowując exodus Niemców z NRD do RFN. W sierpniu posłowie „Solidarności” odczytali w Sejmie deklarację uznającą prawo Niemiec do zjednoczenia. We wrześniu tysiące obywateli NRD obległy ambasady RFN w Budapeszcie, Pradze i Warszawie. W październiku, podczas berlińskich obchodów czterdziestolecia NRD, demonstranci krzyczeli „Gorbi, pomóż!”. Przywódcy rządzącej partii SED (Socjalistyczna Partia Jedności) przygotowywali odpowiedź w stylu masakry na Placu Tiananmen . Ostatecznie jednak nie użyto 1 przemocy wobec blisko 100 000 demonstrantów, którzy 16 października zgromadzili się w Lipsku przed kościołem Św. Mikołaja krzycząc: „To my jesteśmy ludem!”. Trzy dni później do dymisji podał się Honecker, 1 36 czerwca 1989 władze chińskie użyły czołgów do rozpędzenia demonstrantów zgroma4 dzonych na Placu Tiananmen w Pekinie. Demonstranci gromadzili się tam od kwietnia. Oficjalna liczba ofiar, podawana przez władze chińskie, wynosiła 200-300 osób, jednak inne źródła, w tym Chiński Czerwony Krzyż – podawały liczbę 2.000-3.000 ofiar. Adam Krzemiński a następnie Egon Krenz. Mur berliński upadł 9 listopada w wyniku „największego biurokratycznego nieporozumienia Europy” . Blisko dwa lata 2 później przestał istnieć Związek Radziecki. Galeria chwały roku 1989 Spór o to, komu należy się miejsce w „galerii chwały roku 1989”, nie ma końca. Czy takie wyróżnienie należy się Michaiłowi Gorbaczowowi, „dobremu carowi” z Moskwy, czy też był on tylko symbolem słabej reakcji aparatu sowieckiego na zmierzch imperium sygnalizowany przez „Solidarność” i inne ruchy obywatelskie, gospodarczy rozpad Związku Radzieckiego i klęskę armii sowieckiej w Afganistanie? Czy wyróżnić należałoby może Ronalda Reagana, odważnego „przywódcę wolnego świata”, do którego zasług zalicza się „wyścig zbrojeń”, który przyczynił się do wyniszczenia komunistów? A może wpisać do galerii chwały Willy’ego Brandta, kanclerza Niemiec Zachodnich, za jego nową „Ostpolitik” lub sekretarza stanu USA Henry’ego Kissingera, którego „polityka odprężenia” i wsparcie Helsinek zmusiło Kreml do stworzenia miejsca na działalność ruchów obywatelskich 3 2 obliczu narastającej fali uchodźców opuszczających Niemcy Wschodnie i udających się W do Niemiec Zachodnich, 9 listopada Krenz zdecydował się pozwolić uchodźcom opuszczać NRD bezpośrednio przez przejścia graniczne między NRD a RFN, w tym przejścia w Berlinie. Następnego dnia administracja ministerstwa zmodyfikowała rozporządzenie w taki sposób, by dotyczyło również podróży prywatnych. Nowe przepisy miały wejść w życie 10 listopada, co miało zapewnić czas na przekazanie ich strażnikom granicznym. Obwieszczenie tej informacji należało do obowiązków Guntera Schabowskiego, Sekretarza Partii ds. Propagandy. Przebywał on jednak na wakacjach i informacje nie dotarły do niego na czas. Kiedy zadano mu pytanie o to, kiedy nowe rozporządzenie wejdzie w życie, założył, że będzie to miało miejsce tego samego dnia i odpowiedział: „O ile wiem, to natychmiast, bezzwłocznie”. W odpowiedzi na kolejne pytania dziennikarzy potwierdził, że rozporządzenie dotyczyło również przejść granicznych w kierunku Berlina Zachodniego. Reszta to historia. 3 onferencja o Bezpieczeństwie i Współpracy w Europie, która odbyła się w Helsinkach K w lipcu i sierpniu 1975, miała na celu zmniejszenie napięć wynikających z zimnej wojny. Część Porozumień Helsińskich dotycząca praw człowieka stała się podstawą Grupy Helsińskiej w Moskwie, organizacji pozarządowej stworzonej w celu monitorowania wdrażania zapisów dotyczących praw człowieka. www.boell.pl 37 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska i opozycyjnych w bloku wschodnim? A może zaszczyt ten powinien przypaść papieżowi Janowi Pawłowi II, którego wybór w roku 1978 zmobilizował miliony Polaków do opierania się władzy komunistycznej bez użycia przemocy? Jest jednak wiele więcej postaci, którym powinno przypaść członkostwo w „galerii chwały roku 1989”. Powinni się tam znaleźć przywódcy ruchów opozycyjnych w różnych radzieckich „koloniach”, postacie takie jak Lech Wałęsa, przywódca „Solidarności”, czy Václav Havel, twórca czechosłowackiej Karty 77. Nie powinniśmy również zapomnieć o „bohaterach, którzy wycofali się z historii” – aparatczykach, którzy zgodzili się oddać władzę, aby uniknąć rozlewu krwi. Przypomnienie prehistorii jest koniecznością, jeśli chcemy należycie ocenić ostatnie dwudziestolecie, podczas którego byłe kraje satelitarne Związku Radzieckiego włączyły się w struktury euro-atlantyckie. „Stara Europa” kontra „nowa Europa” Narracja założycielska Unii Europejskiej opiera się na powojennym pojednaniu „odwiecznych wrogów”: Niemiec i Francji. Kraje te, wielcy przegrani II wojny światowej – absolutny przegrany z roku 1945 i wirtualny przegrany z roku 1940 – zrozumiały, że jedynie wspierając się nawzajem i europeizując mogą zwiększyć swoje znaczenie. W praktyce przekładało się to na francuskie przywództwo moralne EWG i niemieckie subwencje. Rok 1989 mógł dodać kolejny „mit założycielski” do historii UE: opowieść o pokojowym samowyzwoleniu Europy Wschodniej z narzuconej w 1946 roku przez Stalina zależności od Moskwy. Niestety, tak się nie stało. Szok transformacji ustrojowej, ponowne wprowadzenie kapitalizmu, wymiana elit i kształtowanie demokracji parlamentarnej zderzyły się z pobłażliwym i chłodnym nastawieniem społeczeństw Europy Zachodniej. Obawiając się nowej konkurencji, kraje te zablokowały reformy UE niezbędne do przyjęcia nowych członków. Kiedy byłe kraje satelitarne ZSRR wstąpiły do NATO i UE, wielu obywateli tych państw czuło, że nie są traktowani jak „zwycięzcy historii”, którym właśnie 38 Adam Krzemiński udało się osiągnąć odpowiednik zdobycia Bastylii w roku 1789, ale jak „biedniejsi kuzyni”, ledwie tolerowani przy wspólnym stole. Brutalnym potwierdzeniem tej tezy było oburzenie Chiraca wyrażone w odpowiedzi na stanowisko Polski i Czech w sprawie wojny z Irakiem. Komentarz Chiraca z 2003 roku, że „Polacy stracili szansę na to, by siedzieć cicho”, zapisał się na kartach historii jako potwierdzenie francuskiego kompleksu wyższości. Pomoc – nie tylko finansowa – którą nowe kraje członkowskie otrzymały od UE, rozpętała falę silnego neonacjonalizmu w Europie Zachodniej, która doprowadziła do straszenia wyborców „polskim glazurnikiem” podczas kampanii wyborczej w Niemczech i „polskim hydraulikiem” podczas francuskiej kampanii przed referendum europejskim w roku 2005. Podczas gdy starzy członkowie UE z zazdrością pilnowali swoich przywilejów, nowi starali się przebić do pierwszej ligi i wymusić równe traktowanie przez „starych wyjadaczy”, co czasem się udawało. Polski premier Marek Belka podczas pierwszego szczytu Unii w roku 2005 zawstydził „starą Europę” proponując, by nowe kraje członkowskie zrezygnowały z części swoich subsydiów w celu wyjścia z budżetowego impasu, do którego doprowadzili „starzy” płatnicy. Nowe kraje członkowskie stały się również poważną siłą w polityce wobec byłego Związku Radzieckiego. W listopadzie 2004 prezydent Polski Aleksander Kwaśniewski razem z prezydentem Litwy Valdasem Adamkusem i „Mr. Europe” Javierem Solaną pośredniczyli w rozmowach między stronami Pomarańczowej Rewolucji na Ukrainie. Mimo początkowej niechęci Berlina udało im się przekonać kanclerza Schrödera i prezydenta Chiraca do wywarcia presji na „demokracie bez skazy” Władimirze Putinie , aby nie spieszył z pomocą ukraiń4 skiemu oszustowi wyborczemu Wiktorowi Janukowiczowi. Nie trzeba było jednak długo czekać, by po raz kolejny ujawniło się tradycyjne podejście „starej Europy” do Polski jako kraju drugiej kategorii. W 2005 roku Gerhard 4 wywiadzie dla niemieckiej telewizji ARD przeprowadzonym w listopadzie 2004 W Schröder spontanicznie odpowiedział na pytanie: „Czy Putin jest demokratą bez skazy?”, „Tak, tak właśnie jest”. www.boell.pl 39 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Schröder był obecny przy podpisaniu niemiecko-rosyjskiego porozumienia o rurociągu bałtyckim, którego budowa narażała Polskę na naciski ze strony Rosji. W tym samym roku Chirac razem ze Schröderem zaakceptowali zaproszenie Putina na obchody 750-lecia Kaliningradu. Bezpośredni sąsiedzi tej rosyjskiej enklawy, czyli Polska i Litwa, nie zostali zaproszeni. Berlin i Paryż zademonstrowały, że dobre relacje z Rosją są dla nich ważniejsze niż solidarność z resztą Unii Europejskiej. Z drugiej strony polskie veto w roku 2006 przeciw nowemu Porozumieniu o Partnerstwie i Współpracy między UE a Rosją (w odwecie za rosyjskie embargo nałożone na mięso z Polski) zostało uznane przez opinię publiczną krajów zachodnich za symptom zachowania wynikającego z wcześniejszej traumy. Z kolei Polska jako nowy członek Unii Europejskiej demonstracyjnie okazywała, że w kwestiach bezpieczeństwa najważniejsze są dla niej relacje z Waszyngtonem. Mimo że RFN miała takie samo podejście przed rokiem 1989, prasa niemiecka zaczęła nazywać Polskę „osłem trojańskim USA”. Dążenia Polski i Czech do rozmieszczenia na ich terytorium elementów amerykańskiej tarczy antyrakietowej uznano wręcz za prowokację. Mimo to Unii udało się osiągnąć równowagę wewnętrzną w polityce zagranicznej. „Stara” i „nowa” Europa współdziałały w zablokowaniu rosyjskiej agresji przeciw Gruzji, chociaż Francja i Niemcy miały w tym inny cel niż Polska i kraje bałtyckie. Nieprzypadkowo to Polska i Szwecja wspólnie poparły nową politykę bliskiego sąsiedztwa z Ukrainą, którą później wsparły również Niemcy. Powinniśmy pamiętać również o tym, że Traktat Konstytucyjny, mimo niechęci eurosceptycznych prezydentów Polski i Czech, został odrzucony w krajach „starej”, a nie „nowej” Europy: we Francji, Holandii i Irlandii. Tymczasem Polska, mimo patetycznych haseł typu „Nicea albo śmierć” oraz przegranej konfrontacji dotyczącej „pierwiastka” przy głosowaniu w Radzie Europy, w końcu wsparła 5 niemiecką prezydencję w roku 2007 i nie zablokowała Traktatu lizbońskiego. 5 40 S ystem przyjęty jednogłośnie w Traktacie Konstytucyjnym przewidywał system podwójnej większości, w którym większość (kwalifikowana) wymagała przynajmniej 55% krajów członkowskich reprezentujących przynajmniej 65% populacji UE głosujących za przyjęciem danego rozstrzygnięcia. Polski rząd proponował wykorzystanie systemu pierwiastkowego, w którym wymagana byłaby tylko jedna większość, wyliczona za pomoca pierwiastka kwadratowego populacji danego kraju członkowskiego. Adam Krzemiński Ostatnie pięć lat można ocenić jako czas, kiedy wszystkie kraje członkowskie, „stare” i „nowe,” poznawały się wzajemnie. Berlin, Paryż, Londyn i Rzym ciągle łapały się na tym, że automatycznie uznawały siebie, czyli stolice byłych imperiów, za Europę. Dlatego też kraje te złapały się na rosyjską sztuczkę dzielenia Unii na państwa narodowe i traktowania byłych „radzieckich kolonii” jako zaledwie „sąsiadujących obcych krajów”. Natomiast Warszawa, Praga i Wilno, jako przedstawiciele regionu, zbliżyły Ukrainę do NATO i UE. Zwróciły również uwagę na neoimperialne aspiracje Rosji oraz na umniejszanie przez Kreml zbrodni stalinowskich przez określanie Stalina mianem „rosyjskiego Bismarcka”. Wspólne dorastanie Mimo wszystko „stara” i „nowa” Europa zaczynają rozumieć się coraz lepiej, co widać w krokach podjętych na rzecz wspólnej polityki energetycznej. Niemiecka gazeta „Welt am Sonntag” sugerowała nawet, że „rurociąg bałtycki może być ostatnim niemiecko-rosyjskim przedsięwzięciem podjętym bez wzięcia pod uwagę interesów krajów sąsiadujących”. Przyszłe działania będą musiały być częścią wspólnej strategii europejskiej. Innym przykładem jest szybka reakcja Niemiec i Włoch na polskie zastrzeżenia związane z europejskim pakietem klimatycznym , a jako najnowszy 6 przykład może posłużyć wspólna strategia europejska w obliczu kryzysu finansowego, która została sprawnie uchwalona mimo początkowych nieporozumień. Wszelkie podziały na „starą” i „nową” Europę trzeba zresztą traktować z pewną dozą rezerwy, ponieważ podziały w Unii Europejskiej nie przebiegają wyłącznie wzdłuż granicy dawnej żelaznej kurtyny. W 2003 roku Polska i Czechy znalazły się po tej samej stronie co Wielka Brytania, Hiszpania i Włochy w kwestii wojny w Iraku. Podczas kryzysu finansowego Węgry i Rumunia zajęły 6 S zczyt klimatyczny UE, który odbył się 11 i 12 grudnia 2008, miał na celu wprowadzenie do roku 2013 aukcyjnego systemu udzielania pozwoleń na emisję dwutlenku węgla. Zależna od węgla Polska wyraziła silne zaniepokojenie związane z tą propozycją oraz z celem zmniejszenia do roku 2020 emisji gazów cieplarnianych o 20% w stosunku do poziomu z roku 1990. www.boell.pl 41 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska tę samą pozycję co Irlandia, podczas gdy Polska i Czechy połączyły siły z Niemcami, chociaż Unii udało się w końcu przyjąć wspólną deklarację. Być może konieczność wspólnego stawienia czoła kryzysowi gospodarczemu zaowocuje kolejnym „aktem założycielskim” Unii Europejskiej, aktem samoodkrycia na miarę dwudziestego pierwszego wieku. Do tej pory realność zjednoczenia kontynentu nie dotarła jeszcze w pełni do Europejczyków. Rywalizacja między narodami i próby poprawienia własnego wizerunku kosztem wizerunku sąsiada będą musiały się skończyć. Próby zrelatywizowania mitów narodowych, by stworzyć wspólną europejską narrację historyczną, na przykład przez stworzenie europejskiego podręcznika czy muzeum historii i Europy w Brukseli, spotykają się z niechęcią krajów, które odzyskały niepodległość dopiero w 1989 roku. Zachodnia, Środkowa i Wschodnia Europa dalej nie do końca się rozumieją: na przykład wyzwanie ze strony świata islamskiego jest postrzegane jako całkowita abstrakcja w Tallinie, Warszawie i Bukareszcie. Z drugiej strony ciężko jest znaleźć sprzymierzeńców dla polityki zacieśniania relacji z Ukrainą i Białorusią w Paryżu, Lizbonie czy Dublinie. Jednak mimo wszystkich różnic, nieporozumień i małostkowego egoizmu Unia Europejska jest rzeczywistością. Obowiązują w niej porównywalne standardy demokracji, takie jak rządy prawa oraz podobne rozumienie problemów społeczeństwa obywatelskiego, słabości partii politycznych i klasy politycznej, niebezpieczeństwa niskiego uczestnictwa młodych ludzi w życiu publicznym oraz „tabloidyzacji” mediów. Mimo podziałów społecznych, słabości kultury politycznej w krajach, które uwolniły się od komunizmu w roku 1989 i wielu rozczarowań doświadczonych przez tych, którzy, słusznie zresztą, nie postrzegają siebie jako zwycięzców historii, ostatnie 20 lat powinno się po namyśle ocenić pozytywnie. Widać to nie tylko w poziomie konsumpcji i w ilości nowych wieżowców, ale również w poziomie optymizmu, który, zwłaszcza w Polsce, jest wyższy, niż można by się spodziewać. Mimo ostrego tonu debaty publicznej, mimo opóźnień w budowie autostrad i modernizacji transportu kolejowego, mimo zanie42 Adam Krzemiński dbań w reformowaniu systemu opieki zdrowotnej i braku wyraźnych sukcesów narodowych, choćby w sporcie. Nad Wisłą niecierpliwość nadal jest motorem napędowym dziejów. Adam Krzemiński (ur. 1945) polski dziennikarz, komentator polityczny, znawca historii i stosunków polsko-niemieckich. Jeden z czołowych publicystów polskich, od 1973 roku związany z tygodnikiem „Polityka”, gościnnie publikuje również w niemieckim „Die Zeit” oraz w licznych publikacjach międzynarodowych. Autor książki „Polen im 20. Jahrhundert. Ein historischer Essay” (Monachium: Beck, 1993). Odznaczony medalem Goethego w 1993 roku, zdobywca Nagrody Polskiego PEN Clubu w roku 1996, przewodniczący Towarzystwa Polsko-Niemieckiego. www.boell.pl 43 Jiří Pehe 3. Czechy i Unia Europejska: Zawiła relacja Jiří Pehe www.boell.pl 45 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Unia Europejska odegrała bardzo ważną rolę w transformacji krajów postkomunistycznych w demokratyczne państwa prawa o sprawnie funkcjonujących gospodarkach rynkowych. Przekazanie instytucjonalnych i prawnych rozwiązań przez państwa członkowskie państwom kandydującym, proces o ogromnej skali prowadzony pod nadzorem Komisji Europejskiej, było pod wieloma względami wydarzeniem bez precedensu. Co prawda w niektórych krajach, które aspirowały do członkostwa w poprzednich falach procesu rozszerzenia UE, instytucje polityczne i społeczne były początkowo obarczone dziedzictwem systemu autorytarnego. Jednak żaden z tych krajów nie rozpoczynał procesu akcesji z punktu, w którym dopiero zaczynał wychodzić z systemu politycznego opartego na niemal całkowitej likwidacji społeczeństwa obywatelskiego, gospodarki rynkowej, rządów prawa i demokracji. Wagę przewodnictwa i zachęt dostarczonych przez UE krajom postkomunistycznym przechodzącym okres gwałtownych zmian instytucjonalnych, których głównym celem było stworzenie systemów demokracji politycznej i gospodarki rynkowej zgodnych ze standardami zachodnimi, najlepiej oddaje następujące porównanie historyczne. W 1918 roku na gruzach imperium Austro-Węgier powstała Czechosłowacja, która szybko stała się krajem demokratycznym. Pozostawała wyspą demokracji w Europie Środkowej do roku 1938, ale musiała walczyć o istnienie z coraz bardziej wrogim nastawieniem regionu. Czechosłowacja została w końcu zniszczona głównie ze względu na rosnącą rolę faszystowskich Niemiec. Jednak jej inni sąsiedzi – Polska, Węgry, Rumunia i Związek Radziecki – również były pod rządami różnego rodzaju reżimów autorytarnych. Kilkadziesiąt lat później kraje Unii Europejskiej odegrały zupełnie inną rolę. Zapewniły przyjazne środowisko międzynarodowe dla budowania demokracji w Czechosłowacji, a po roku 1993 – w Czechach i na Słowacji. Można wręcz argumentować, że niektóre kraje postkomunistyczne w Europie Środkowej mogłyby ponownie wpaść w sidła jakiejś formy autorytaryzmu, 46 Jiří Pehe gdyby nie opieka UE i obietnica członkostwa w Unii. Słowacja jest takim właśnie przypadkiem. Omawiając wpływ Unii Europejskiej na sytuację w Czechosłowacji w okresie 1989-1993 i w Czechach po roku 1993, warto podzielić historię relacji między Unią Europejską a Czechami (a wcześniej Czechosłowacją) na kilka okresów. Pierwszy okres to „zaloty”, trwające od 1989 do 1995 roku. Drugi okres to proces akcesji w latach 1995-2003, a trzeci to okres członkostwa, który rozpoczął się w roku 2004. Dokładniejsze spojrzenie na te trzy okresy ujawnia, że stosunki Czechy-Unia Europejska nie były do końca bezproblemowe. Można wręcz powiedzieć, że relacja Republiki Czeskiej z Unią Europejską była, z wielu powodów, bardzo zawiła. Zaloty Pierwszy okres rozpoczął się w duchu etosu postrewolucyjnego, w którym ważną rolę grała powszechnie wyznawana idea „powrotu do Europy”. Powrót ten był jednak skomplikowany ze względu na wiarę wielu czeskich polityków w wyjątkowość Czech. Wierzyli oni, że Czechy (zwłaszcza po oddzieleniu od Słowacji w roku 1993) były znacznie bardziej rozwinięte ekonomicznie od innych krajów postkomunistycznych, a więc powinny być traktowane przez Unię Europejską w wyjątkowy sposób. Powszechne było przekonanie, że Czesi byli znacznie lepiej przygotowani do członkostwa w UE, głównie ze względu na swoje przedwojenne doświadczenie demokracji. Okres ten można jednak określić jako starcie kultur politycznych. Z jednej strony, trzeźwo myśląca UE, która nie chciała obniżyć standardów i ugiąć się pod polityczną presją jak najszybszego rozszerzenia. Z drugiej strony rozdmuchane oczekiwania czeskich polityków i obywateli, przekonanych o swej wyjątkowości. Ostrożne podejście Unii praktycznie zmroziło te oczekiwania, co z kolei wzmocniło pozycję nacjonalistów. Można argumentować, że niektóre z późwww.boell.pl 47 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska niejszych problemów w relacjach między UE a Republiką Czeską mają źródło właśnie w tym okresie, kiedy niektórzy czescy politycy wykorzystali narodowe przekonanie o „wyjątkowości”, by argumentować, że ocenianie ich przy użyciu tych samych standardów co reszty krajów postkomunistycznych było głęboko niesprawiedliwe. Zwłaszcza premier Václav Klaus naciskał na to, by Czechy były przyjęte do Unii jak najszybciej, najlepiej natychmiast. Od początku sprzeciwiał się więc traktowaniu krajów postkomunistycznych jako „uczniów”, którzy muszą odrobić pracę domową pod nadzorem Brukseli i krajów członkowskich UE. Klaus uosabiał również pewien typ czeskiego podejścia intelektualnego. W przeciwieństwie do prezydenta Havla, który podkreślał pokorę w relacjach Czech ze starymi zachodnimi demokracjami, Klaus i jego neoliberalni poplecznicy wierzyli, że mają silne podstawy ideologiczne i intelektualne, nie tylko krytykując to, co postrzegali jako protekcjonalne traktowanie przez Unię, ale również oferując swoje własne pomysły dotyczące tego, w jaki sposób Unia Europejska powinna funkcjonować. Chociaż Klaus zasłynął jako zażarty krytyk UE nie tylko w Czechach, ale również na scenie międzynarodowej, stało się to dopiero później, kiedy krytykował Unię jako projekt biurokratyczny, a wręcz socjalistyczny, jeszcze zanim Czechy przystąpiły do procesu akcesji. Wśród niektórych polityków czeskich panowało również silne przekonanie, że zachodnioeuropejscy sąsiedzi mogliby wiele nauczyć się od nowych demokracji w zakresie doświadczeń z totalitaryzmem. Kraje Unii były czasem krytykowane za zbyt spolegliwą i niezbyt czujną postawę w obliczu zagrożenia autorytaryzmem. „Przepaść mentalną” między Zachodem, reprezentowanym głównie przez starych członków Unii, a nowymi demokracjami Europy Środkowej i Wschodniej wzmagał fakt, że Europa Zachodnia zdawała się nie wykazywać zrozumienia dla pomysłu, że wschodnie doświadczenie totalitaryzmu mogłoby pomóc ożywić demokrację w zmęczonych krajach Zachodu. Z kolei wschód Europy nie rozumiał zachodu, czy też nie doceniał zacofania swoich instytucji politycznych, ekonomicznych i prawnych po czterech dekadach komunizmu. 48 Jiří Pehe Tak więc, podczas gdy UE podkreślała potrzebę dokładnej modernizacji instytucji w krajach aspirujących do członkostwa w UE, co jest procesem czasochłonnym, niektóre kraje postkomunistyczne, a zwłaszcza Czechy, wierzyły, że nie są aż tak instytucjonalnie zapóźnione, a wręcz że to Unia Europejska mogłaby skorzystać z ich doświadczenia. W przypadku Czech wyjątkowość doświadczenia totalitaryzmu była podkolorowana silną wiarą Klausa i jego popleczników w neoliberalizm jako narzędzie zdolne uchronić nie tylko Czechów, ale i całą Unię Europejską przed groźnymi tendencjami socjalistycznymi. Akcesja Mimo że Klaus podpisał umowę stowarzyszeniową UE-Czechy i złożył wniosek o przyjęcie Czech w poczet członków, jego rząd zrobił niewiele, by sprostać wymogom akcesji. Postawa ta w znacznej mierze wywodziła się z omówionego wyżej przekonania, że UE domagała się od Czech reform, które wcale nie były konieczne. Pod koniec lat 1990 Czechy były na szarym końcu wśród krajów kandydackich w zakresie wypełniania kryteriów członkostwa. Klaus nie tylko chętnie krytykował jego zdaniem protekcjonalne podejście Unii Europejskiej. Równie chętnie pouczał urzędników Unii na temat Unii. Istotę problemu doskonale oddaje często wspominana uwaga Komisarza Unii ds. Rozszerzenia, Hansa von der Broeka wygłoszona do Václava Klausa podczas jednego z ich spotkań. Van der Broek powiedział Klausowi, że nie powinien on zapominać, że to nie Unia Europejska chce, by Czechy przyłączyły się do niej, ale to Czechy chcą dołączyć do Unii. Sytuacja zaczęła się zmieniać po przejęciu władzy przez socjaldemokratów w roku 1998. ČSSD1 wykorzystała swój czas w rządzie na przyśpieszenie rozmów dotyczących akcesji. Partia ta nie podzielała oburzenia Klausa pomysłem, że kraje kandydackie muszą spełnić pewne kryteria wyznaczone przez UE. 1 Česká strana sociálně demokratická (Czeska Partia Socjaldemokratyczna). www.boell.pl 49 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Partia Klausa, ODS,2 wykorzystała okres przebywania w opozycji na pogłębienie swojego eurosceptycznego podejścia. Nastawienie ODS do członkostwa w UE nie było specjalnie entuzjastyczne i ograniczało się do deklaracji typu „nie mamy żadnej alternatywy dla członkostwa”. Kiedy rozpoczęła się wewnętrzna unijna debata dotycząca przyjęcia konstytucji UE, politycy ODS zaczęli jeszcze bardziej stanowczo sprzeciwiać się dalszej integracji europejskiej, krytykując Traktat Konstytucyjny. Ogólnie jednak to właśnie UE miała największy wpływ na wydarzenia w Republice Czeskiej w latach 1995-2002. Chociaż czescy politycy kwestionowali konieczność przeprowadzenia niektórych reform wymaganych przez UE, w końcu musieli ugiąć się przed żądaniami Brukseli. Pomogła również presja czeskiej opinii publicznej, w znacznej mierze przychylnie nastawionej do członkostwa w Unii. Unia Europejska pomogła Czechom w zreformowaniu kilku kluczowych obszarów. Roczne raporty, które donosiły o postępach krajów kandydackich, publikowane co jesień przez Komisję Europejską, krytykowały Republikę Czeską za brak przejrzystości na rynkach finansowych, nieskuteczne prawo o bankructwie, pozostawanie głównych banków krajowych w rękach państwa oraz brak reform w sądownictwie i służbie publicznej. ČSSD udało się rozwiązać większość tych problemów. Reformy gospodarcze zostały sfinalizowane przed końcem roku 2002. Udało się sprywatyzować większość banków i stworzyć rynek finansowy spełniający większość wymogów UE. W połączeniu z innymi zmianami wymaganymi przez UE, reformy te przyczyniły się do tego, że Czechy jeszcze przed wejściem do Unii Europejskiej stały się jedną z najbardziej pożądanych lokalizacji dla inwestorów zagranicznych. W roku 2000 Czechy zdecentralizowały swoją służbę publiczną. W odpowiedzi na żądania Unii Europejskiej stworzono czternaście regionów, cieszą- 2 50 Občanská demokratická strana (Obywatelska Partia Demokratyczna). Jiří Pehe cych się stosunkowo dużą autonomią. Nowe prawo mające na celu zdecentralizowanie służby publicznej zostało przyjęte jeszcze przed wejściem Czech do Unii, ale dotąd nie weszło w życie. Czeskim partiom politycznym udało się opóźnić rzeczywiste reformy w tej dziedzinie. Ogólnie jednak zmiany wprowadzone z pomocą Unii Europejskiej podczas procesu akcesji można określić jako znaczące. Biorąc pod uwagę główne wskaźniki, do roku 2002 Czechy stały się sprawnie funkcjonującą demokracją. Członkostwo Pierwsze pięć lat członkostwa Czech w Unii Europejskiej było jednak skomplikowanym okresem. Podobnie jak w innych krajach członkowskich, do głosu doszedł populizm, w odpowiedzi na poprzedzający okres, pełen skomplikowanych, często niezbyt popularnych reform. Nawet wśród polityków partii, które wcześniej wprowadziły kraj do Unii, przeważało przekonanie, że teraz, kiedy Czechy są już jej pełnoprawnym członkiem, nie muszą zgadzać się z wszystkimi wytycznymi z Brukseli. Choć niektórzy politycy byli niechętnie nastawieni do Unii jeszcze przed akcesją Czech, status kraju kandydującego nie dawał czeskim elitom politycznym innej możliwości niż wprowadzanie wymaganych przez Brukselę reform. Ta sytuacja zmieniła się natychmiast po akcesji, a konieczność dalszych reform kwestionowali nawet politycy, którzy uprzednio grali wiodącą rolę w kierowaniu Czech w stronę członkostwa w Unii. W pierwszych latach po wstąpieniu Czech do UE Unia w dalszym ciągu była postrzegana jako „oni”. Zadaniem dla „nas” (Czechów) było wyciągnięcie od „nich” jak najwięcej i wprowadzenie jak najmniejszej ilości ich „dyktatów”. Jednocześnie wzrastało przekonanie opinii publicznej – na którą duży wpływ miała eurosceptyczna ODS – że osiągnięty poziom integracji jest wystarczający. Poglądy takie nasiliły się jeszcze bardziej po ponownym objęciu władzy przez ODS po wyborach w roku 2006. Na początku roku 2007 rząd Topowww.boell.pl 51 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska lánka połączył siły z rządem braci Kaczyńskich w Polsce, by zablokować wysiłki niemieckiej prezydencji dążącej do szybkiego uchwalenia traktatu reformującego Unię Europejską, który zastąpiłby odrzucony w roku 2005 traktat konstytucyjny. ODS prowadziła kampanię przeciw Konstytucji Europejskiej i w roku 2007 nadal sprzeciwiała się jakiemukolwiek dokumentowi, który miałby na celu pogłębienie integracji europejskiej. Po mniej więcej roku premier Mirek Topolánek i jego zespół zaczęli zmieniać swe radykalnie negatywne nastawienie do Unii, z czasów kiedy reprezentowali opozycję. Stopniowo zaczęli rozumieć kulturę instytucjonalną Unii, opartą na negocjacjach i kompromisach. W końcu Topolánek okazał się być skłonny do pewnych kompromisów i w grudniu 2007 roku w imieniu Republiki Czeskiej podpisał Traktat lizboński. Ten ruch w kierunku pragmatyzmu zapoczątkował tarcia między Topolánkiem a Klausem, który w roku 2003 został prezydentem kraju. Z czasem Klaus nie tylko stał się coraz bardziej zagorzałym przeciwnikiem dalszej integracji, w niektórych swoich wystąpieniach zaczął również kwestionować Unię Europejską jako taką. Konflikt między prezydentem a premierem nasilało dodatkowo nastawienie ODS do Traktatu lizbońskiego. Przez ponad rok Topolánek opóźniał przyjęcie Traktatu przez parlament, w obawie, że konflikt z Klausem mógłby wywołać tarcia wewnątrz partii. Jego rząd rozpadł się w końcu w marcu 2009, w połowie prezydencji czeskiej, częściowo dzięki sympatykom Klausa w ODS. Prezydencja Czech w pierwszej połowie roku 2009 od początku naznaczona była brakiem jednomyślności dotyczącej Unii Europejskiej na arenie krajowej. Stało się jasnym, że poradzenie sobie z wyzwaniami prezydencji byłoby bardzo trudnym zadaniem dla któregokolwiek z byłych krajów satelitarnych Związku Radzieckiego. Na nieszczęście Republiki Czeskiej, jej prezydencja przypadła po bardzo udanej prezydencji Francji pod przewodnictwem Sarkozy’ego, w momencie eskalacji jak dotąd nierozwiązanego kryzysu paliwowego, nasilenia konfliktu w Strefie Gazy oraz największej globalnej recesji od lat 1930. 52 Jiří Pehe Dodatkowo Czesi sami zgotowali sobie kilka przeszkód podczas przygotowań do prezydencji. Niektóre z nich miały źródło w opisanych powyżej podziałach politycznych w kraju. Na przykład, po objęciu urzędu w roku 2007 premier Topolánek rozwiązał powołany przez poprzedni rząd zespół przygotowujący kraj do prezydencji. Podczas gdy inne kraje członkowskie planowały swoją prezydencję przez co najmniej 3 lata, rząd Topolánka miał na to niecałe 18 miesięcy. ODS i nowy rząd w dalszym ciągu utrzymywali eurosceptyczne nastawienie, nawet podczas prezydencji, co sprawiło, że Czechom zaczęto przyklejać łatkę „rozrabiaków”. Topolánek niewiele zrobił, by to zmienić. Po tym jak podpisał Traktat lizboński w grudniu 2007, spotkał się z opozycją wobec traktatu w łonie własnej partii. Grupa senatorów ODS odesłała traktat do Trybunału Konstytucyjnego. Zażądali, by Trybunał zadecydował czy traktat jest zgodny z konstytucją czeską. Choć w listopadzie 2008 roku Trybunał wydał decyzję potwierdzającą zgodność, proces ten znacznie opóźnił ratyfikację traktatu przez czeski parlament. Opóźnienie związane z ratyfikacją dodatkowo osłabiło perspektywę Czech na udaną prezydencję. Kiedy irlandzcy wyborcy odrzucili traktat w czerwcu 2008, obserwatorzy poddawali w wątpliwość zdolność Czech do zapewnienia Unii silnego przywództwa, biorąc pod uwagę ich wewnętrzne spory wokół ratyfikacji. W obliczu tych skomplikowanych wyzwań niektóre media zachodnie spekulowały, że Francuzi zepchną Czechów na boczny tor i przedłużą swoją udaną prezydencję o kolejne sześć miesięcy. Prezydent Francji położył kres tym pogłoskom, zapewniając premiera Topolánka, że Francja nie planuje pominięcia Republiki Czeskiej. Jednak w dalszym ciągu Francja zdawała się dążyć do przedłużenia swojego przywództwa w Unii na rok 2009, zwłaszcza w krajach, które przyjęły euro. Nawet gdyby w samej Unii nie było podziałów, czeskiej prezydencji niełatwo byłoby osiągnąć spektakularne wyniki. Po odwołaniu rządu Topolánka wskutek votum nieufności w marcu 2009 stało się jasne, że kraje takie jak Franwww.boell.pl 53 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska cja i Niemcy pozwolą Czechom na zarządzanie prezydencją (organizowanie szczytów, spotkań itd.), ale w kwestiach wagi politycznej zaproponują swoje własne przywództwo. Paradoksalnie Republika Czeska osiągnęła najniższy punkt w swojej historii członkostwa w Unii Europejskiej w środku własnej prezydencji, która dla większości nowych członków byłaby doskonałym czasem na zaprezentowanie swojej dojrzałości. Sprawy dodatkowo komplikował fakt, że do wiosny 2009 Czechy nie zatwierdziły jeszcze Traktatu lizbońskiego. Czesi pozwolili, by ich wewnętrzne spory nie tylko osłabiły prezydencję UE w czasie poważnego kryzysu ekonomicznego, podczas gdy wiele krajów domagało się silnego przywództwa, ale również by brak ich wewnętrznej jedności zagroził Traktatowi lizbońskiemu. Jak Czesi wpłynęli na Unię Europejską Mimo że niektórzy czescy politycy byli przekonani, jeszcze zanim Republika Czeska wstąpiła do Unii Europejskiej, że Czechy miały równie dużo do zaoferowania Unii, co Unia Czechom, rzeczywistość okazała się zupełnie inna. Niepewny los Traktatu lizbońskiego w Czechach i nieudana czeska prezydencja to tylko jeden wymiar skomplikowanej relacji Czech z Unią. Problemy te poprzedza długa historia komplikacji w relacjach Czechy-UE. Pierwsze zwiastuny kłopotów pojawiły się, gdy Czesi musieli zadecydować o roli swojego kraju w zainicjowanej przez USA inwazji w Iraku. Czescy politycy ujawnili wtedy, że niełatwo przychodzi im zajmowanie jednoznacznych postaw. Jeszcze przed początkiem wojny czeski parlament zdecydował, że czeska jednostka wojsk chemicznych może być wysłana do Iraku tylko, jeśli Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjmie uchwałę sankcjonującą interwencję wojskową. Ponieważ USA i Wielka Brytania zaatakowały Irak bez uchwały ONZ, wojska czeskie przez całą wojnę pozostały w Kuwejcie. Parlament podjął decyzję, że 54 Jiří Pehe jednostka zostanie wysłana do Iraku wyłącznie w ramach „misji humanitarnej” – jeśli reżim Saddama użyje broni chemicznej. Rząd czeski postanowił następnie, że Czechy nie są oficjalnie częścią porozumienia wojskowego, które najechało na Irak. Prezydent Klaus otwarcie przeciwstawiał się wojnie, ale – jako znany eurosceptyk – poświęcił wiele uwagi podkreślaniu, że nie ma nic wspólnego z opozycją przeciw wojnie w wielkich krajach Unii. Argumentował, że czeskie elity polityczne powinny działać w zgodzie z czeską opinią publiczną, a ponad 70 % Czechów sprzeciwiało się wojnie. Klaus starał się wyjaśnić swoje stanowisko w dość zagmatwanym artykule prasowym, tłumacząc, że Republika Czeska nie może przyjąć ani „stanowiska europejskiego”, ani „stanowiska amerykańskiego”, ale powinna mieć swoje własne „czeskie stanowisko”. Potępił inwazję na Irak jako „wojnę lewicową”, wyjaśniając, że próby eksportu demokracji zakrawają na „socjotechnikę”. W ten sposób prezydent wykorzystał przeciw wojnie w Iraku dokładnie te same argumenty, co przeciw Unii Europejskiej. Warto zapamiętać ten epizod, ponieważ „stanowisko czeskie”, w odróżnieniu od proeuropejskiego lub proamerykańskiego, miało stać się ważnym narzędziem czeskich eurosceptyków. Nawet dzisiaj wielu z nich argumentuje przeciw Traktatowi lizbońskiemu powołując się na „czeskie stanowisko”, nie definiując czym ono jest ani dlaczego powinno w ogóle istnieć. Podczas inwazji na Irak większość czeskich polityków starała się nie zajmować jednoznacznych stanowisk. W odróżnieniu od przywódców Francji i Niemiec, którzy musieli bronić swojego silnego sprzeciwu wobec wojny, czy też premiera Wielkiej Brytanii, którego poparcie dla wojny zagroziło jego karierze politycznej, czescy politycy odmówili podejmowania decyzji, za które musieliby podjąć rzeczywistą odpowiedzialność. Z perspektywy czasu można powiedzieć, że na tym właśnie polegało „czeskie stanowisko”. Rząd czeski starał się grać w swoją własną grę w relacjach ze Stanami Zjednoczonymi. Po przejęciu władzy przez rząd Topolánka w roku 2006, rząd www.boell.pl 55 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska wykonał gwałtowny zwrot kursu w stosunku do polityki prowadzonej przez ČSSD, która starała się zachować równowagę między silnymi stosunkami transatlantyckimi i członkostwem w Unii. Polityka zagraniczna rządu Topolánka zaczęła skłaniać się ku Stanom Zjednoczonym. Czesi rozpoczęli rozmowy dwustronne z USA dotyczące lokalizacji bazy radarów – części amerykańskiej tarczy antyrakietowej – na terytorium Czech, bez skonsultowania tego kroku ze swoimi europejskimi partnerami w NATO i UE. Jednocześnie czeska dyplomacja rozpoczęła kampanię na rzecz zniesienia wiz dla Czechów wyjeżdżających do USA. Pozycja rządu czeskiego w tej konkretnej sprawie ujawniła, jak ciężko było Czechom odnaleźć swoje miejsce w Unii. Chociaż UE starała się zablokować działania rządu czeskiego, argumentując że kwestią wiz powinna zająć się Bruksela, Czesi twierdzili, że mają prawo zająć się tym we własnym zakresie. Rządowi Topolánka udało się w końcu osiągnąć swój cel, ale przy okazji podróż do USA stała się bardziej skomplikowana dla pozostałych Europejczyków. Administracja Busha wykorzystała negocjacje z Czechami, aby wprowadzić nowe kryteria dla krajów ubiegających się o zniesienie wiz. Raz jeszcze „czeskie stanowisko”, wspomniane po raz pierwszy przez Klausa w roku 2003 jako kluczowe dla czeskiej odpowiedzi na prowadzoną przez USA wojnę w Iraku, okazało się być niejednoznaczne. W obu przypadkach – kwestii tarczy antyrakietowej i zniesienia wiz – polityka czeska wynikała z małostkowych interesów wewnętrznych, a nie z odpowiedzialności wobec partnerów Republiki Czeskiej w UE. łówne różnice między starymi G a nowymi członkami Wydaje się, że różnice między starymi a nowymi członkami Unii Europejskiej są znacznie silniejsze, niż zdawało się wielu na początku procesu akcesyjnego w połowie lat 90. Pierwszą główną różnicą jest to, że większość nowych członków w dalszym ciągu 56 Jiří Pehe definiuje siebie w kategoriach narodowych, a nie obywatelskich. To oczywiście komplikuje nie tylko sposób, w jaki starają się określić swoją tożsamość, interesy narodowe i rolę w Europie, ale również ich podejście do obcokrajowców. Przed przystąpieniem Czech do UE prezydent Klaus wielokrotnie ostrzegał, że Czesi mogą rozpuścić się w Unii jak kostka cukru w kubku kawy. Choć sformułowanie to wielokrotnie krytykowano, Klausowi udało się uchwycić istotę poważnego problemu we wschodniej połowie Europy: znaczną dozę niepewności związaną z tożsamością. Havel często ironicznie odnosił się do ostrzeżenia Klausa, mówiąc, że gdyby Czesi byli pewni swojej tożsamości narodowej, nie formułowaliby takich sądów. Takie podejście do Europy ujawniało, według Havla, brak pewności siebie. Generalnie po pięciu latach od przystąpienia ośmiu krajów postkomunistycznych do Unii Europejskiej jest jasne, że ich rozumienie koncepcji takich jak suwerenność, interes narodowy, demokracja, a nawet globalizacja, jest inne niż rozumienie tych pojęć przez starych członków Unii. Jednym z powodów dużej niepewności we wschodniej części Europy jest to, że kraje te wyłoniły się z komunizmu z koncepcjami tożsamości, suwerenności i demokracji, które były w znacznej mierze spadkiem po okresie „przedkomunistycznym”. Kraje te po prostu straciły cztery dekady rozwoju instytucjonalnego i politycznego, który miał miejsce na Zachodzie. Dla przykładu koncepcja demokracji, która wyłoniła się w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, nie uwzględniała, przynajmniej na początku, powszechnego na Zachodzie założenia, że ustrój demokratyczny nie polega wyłącznie na rządach większości, ale uwzględnia również prawa człowieka i poszanowanie mniejszości. Kolejnym problemem, widocznym często wśród czeskich polityków, jest przekonanie, że najważniejszym aspektem demokracji są wolne wybory. Inne, równie ważne czynniki, takie jak rządy prawa, wspierane liberalnym konstytucjonalizmem oraz silnym społeczeństwem obywatelskim, są często pomijane. Przeświadczeniu o rządach większości w ustroju demokratycznym towarzyszy brak cierpliwości dla poglądów mniejszości i brak tolerancji. www.boell.pl 57 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Kilka lekcji Z perspektywy czasu jest jasne, że instytucjonalne zacofanie i niski poziom kultury politycznej nowych krajów członkowskich z byłego bloku wschodniego były znacznie poważniejsze, niż się to początkowo wydawało. Jednym z symptomów tego problemu jest wysoki poziom wewnętrznej polaryzacji. Ów brak umiejętności osiągania produktywnego kompromisu został później przeniesiony na poziom Unii. Dopiero po kilku latach od akcesji elity polityczne nowych krajów członkowskich zaczęły rozumieć kulturę polityczną UE, opartą na negocjacji i kompromisie. Stopniowo podział „oni kontra my” zaczął się zacierać. Wszystkie kraje byłego bloku wschodniego, które przystąpiły do Unii w 2004 roku, przeszły jedną z najszybszych i najbardziej niesamowitych modernizacji instytucjonalnych w historii. Kraje te wyłoniły się z komunizmu z autorytarnymi systemami politycznymi, znacjonalizowanymi gospodarkami i niesprawnymi biurokracjami. Między połową lat 90., kiedy zaczęły ubiegać się o członkostwo w Unii, a rokiem 2002, kiedy kwestia akcesji było jednoznacznie rozwiązana, miała miejsce bezprecedensowa transformacja znacjonalizowanych gospodarek w nowoczesne gospodarki rynkowe oraz przemiana niedemokratycznych i niesprawnych instytucji politycznych w instytucje demokratyczne, oparte na rządach prawa. Unia Europejska grała ważną rolę w tych zmianach, dostarczając wiedzy praktycznej oraz oferując swoją pomoc. Ponieważ wszystkie elity polityczne Europy Wschodniej postrzegały członkostwo w Unii Europejskiej jako końcowy cel, UE mogła również skutecznie wywierać presję, kiedy było to niezbędne, by zmusić kraje kandydackie do postępowania zgodnie z jej rekomendacjami. Transformacja instytucjonalna pod przewodnictwem Unii Europejskiej była niewątpliwym sukcesem, ale miała również ciemne strony. Tak samo jak w innych częściach świata, kiedy systemy autorytarne przemieniają się w demokracje, zmiana instytucjonalna okazuje się łatwiejsza do osiągnięcia od zmiany 58 Jiří Pehe kultury politycznej i społecznej. Zmiany instytucjonalne były więc znacznie szybsze i bardziej złożone niż zmiany w ludzkich umysłach. Po stworzeniu Czechosłowacji w roku 1918 prezydent Tomáš G. Masaryk stwierdził „Mamy teraz demokrację, ale nie mamy demokratów”. Dziewięćdziesiąt lat później problem ten w dalszym ciągu jest obecny w regionie, który do roku 1989 miał niewiele wspólnego z demokracją. Do pewnego stopnia postkomunistyczni członkowie Unii Europejskie są, nawet dwadzieścia lat po upadku komunizmu, „demokracjami bez demokratów”. Choć na pierwszy rzut oka wyglądają tak, jak inni członkowie UE z zachodniej części Europy – być może po prostu nieco biedniejsi – pod powierzchnią skrywa się znaczący brak kultury politycznej. Ta rozbieżność między szybkimi postępami instytucjonalnymi a wolnym tempem zmian w umysłach ludzi ma liczne negatywne konsekwencje. Pierwsze uderzenie nastąpiło prawie natychmiast po oficjalnym przyjęciu ośmiu krajów postkomunistycznych do Unii Europejskiej w maju 2004. Rządy w kilku krajach szybko upadły, a popularność zyskali populiści, ponieważ powszechne było przekonanie, że proces zmian został zakończony. Co więcej, wiele osób wierzyło, że kraje kandydackie zostały zmuszone do zapłacenia słonej ceny za członkostwo w Unii. W wielu krajach scena polityczna zamieniła się szybko w pole bitwy, z którego zniknęły wcześniejsze wspólne cele, takie jak członkostwo w Unii. Tej przeważającej postawie (którą można streścić jako: „zapłaciliśmy składki, a teraz czas na relaks”) towarzyszył brak odpowiedzialności finansowej. Kolejnym widocznym aspektem zmiany mentalności po akcesji były problemy, które część krajów regionu – a zwłaszcza Polska i Czechy – zaczęły stwarzać wewnątrz Unii. Postawy te wynikały nie tylko z ponownego wypłynięcia przekonań nacjonalistycznych, skutecznie utrzymywanych pod powierzchnią podczas procesu akcesji, ale także z wypowiedzi populistycznych polityków, którzy twierdzili, że ich kraje nie muszą już dłużej pozostawać w pozycji ucznia pilnie słuchającego swoich nauczycieli. www.boell.pl 59 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Oczywiście to rozumienie równości zupełnie nie bierze pod uwagę faktu, że kraje regionu będą jeszcze przez lata otrzymywać znaczną ilość pieniędzy z funduszy strukturalnych i innych form pomocy od bardziej zaawansowanych demokracji. Postkomunistyczny brak kultury demokratycznej ujawnia się przede wszystkim w niechęci elit politycznych Europy Wschodniej do zawierania kompromisów i/lub poszanowania takich kompromisów po ich osiągnięciu. Wydaje się, że niektóre z problemów widocznych dziś w Europie Wschodniej wynikają z tego, że wielu zachodnich polityków i instytucji zbytnio zawierzyło nowemu „tynkowi”, położonemu z pomocą Unii na starych rozpadających się strukturach społeczeństw europejskich. Na przykład wiele zachodnich banków udzieliło regionowi ogromnych pożyczek, nie wnikając, czy gospodarki krajów-odbiorców były zdrowe i czy ich działania nie przyczyniają się do tworzenia finansowych i ekonomicznych baniek, które kiedyś muszą pęknąć. Wracamy więc znów do różnic między instytucjami a kulturą. Chociaż z instytucjonalnego punktu widzenia kraje regionu zdawały się być idealnymi partnerami, oferując wiele wyraźnych korzyści, takich jak niskie koszty siły roboczej, nie mogły równać się z krajami zachodnimi pod względem kultury demokratycznej. W okresie kryzysu brak prawdziwie demokratycznej kultury stał się znacznym problemem, ponieważ politycy dążą do wzmocnienia problemów, a nie do szukania konsensusu i rozwiązań ogólnych. Prawdopodobnie potrzeba będzie przynajmniej jednego pokolenia, aby zniwelować rozbieżność między zmodernizowanymi instytucjami a kulturą polityczną prawdziwej demokracji. Perspektywy są jednak obiecujące. W odróżnieniu od okresu przed drugą wojną światową, nowe demokracje w Europie Środkowej i Wschodniej są aktywnie wspierane w procesie demokratyzacji przez swoich zachodnich sąsiadów. Zachód powinien jednak mieć się na baczności, aby niestabilność w nowych demokracjach wewnątrz UE nie zdestabilizowała całej Unii. 60 Jiří Pehe Jiří Pehe jest analitykiem politycznym i pisarzem. Jest autorem artykułów i analiz dotyczących Europy Wschodniej dla mediów amerykańskich, czeskich, niemieckich, publikuje również w czasopismach akademickich. Napisał kilka książek. Pehe jest obecnie dyrektorem New York University w Pradze. Od września 1997 do maja 1999 był dyrektorem Wydziału Politycznego prezydenta Václava Havla, pracował również jako doradca Havla. Od 1995 do 1997 był dyrektorem Wydziału Analiz i Badań Open Media Research Institute w Pradze. Między 1988 a 1995 pracował najpierw jako analityk stosunków środkowoeuropejskich, a następnie jako dyrektor Centralnych Badań Europejskich w Instytucie Badawczym Radia Wolna Europa/Radia Wolność (RFE-RL) w Monachium. W latach 1985-1988 Pehe był Dyrektorem Studiów nad Europą Wschodnią w Freedom House w Nowym Jorku. www.boell.pl 61 Veiko Spolitis 4. Siły dośrodkowe i odśrodkowe: transformacja krajów bałtyckich 1 1 Veiko Spolitis 1 S iły dośrodkowe i odśrodkowe to fizyczne wypchanie i przyciąganie wynikające z procesu integracji. Rozpad ZSRR wypchnął kraje bałtyckie z jednego związku państw, w wyniku integracji europejskiej zostały one wciągnięte w inny związek państw. www.boell.pl 63 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Upadek muru berlińskiego 9 listopada 19892 roku uważa się za kluczowe wydarzenie w najnowszej historii Europy. Nie byłoby ono możliwe bez zmian w przywództwie radzieckim, po tym jak Michaił Gorbaczow został nowym sekretarzem generalnym Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR). Pod symbolicznymi terminami głasnost’ i pierestrojka krył się odśrodkowy ruch dążący do zreformowania radzieckiego systemu politycznego i ekonomicznego, znajdującego się wtedy w stagnacji. W krajach bałtyckich pojawiły się siły liberalne i ruchy dysydenckie, które nie akceptowały sowieckiego reżimu. Ruch niepodległościowy zyskał na sile, kiedy przedstawiciele Frontu Ludowego, którym udało się uzyskać większość w wyborach do lokalnej Rady Najwyższej, odnieśli sukces podobny do tego, który pod koniec lat 80. odniosła w Polsce „Solidarność”. Zaczęło się rozwijać społeczeństwo obywatelskie, powstało wiele niezależnych organizacji. Obok Frontu Ludowego największym spektakularnym osiągnięciem było upamiętnienie rocznicy paktu Ribbentrop-Mołotow3. Naśladując taktykę obywatelskiego nieposłuszeństwa Mahatmy Gandhiego, ponad trzy miliony osób stworzyły tak zwany Łańcuch Bałtycki, manifestując sprzeciw wobec władzy Kremla. Biorąc pod uwagę fakt, że trzy kraje bałtyckie – Estonia, Łotwa i Litwa – znajdowały się pod okupacją, na pierwszy plan wysunęły się kwestie obywatelstwa. W Estonii i na Łotwie stworzono Komitety Obywatelskie4, które miały na celu zarejestrowanie obywateli przedwojennych republik i wydanie im dokumentów potwierdzających tożsamość5. Po zamachu stanu w Moskwie, 21 64 2 ata 9 listopada 1989 była symboliczna również ze względu na jej odniesienie do KristallD -nacht roku 1938. 3 3 sierpnia 1989 przypadała 50. rocznica paktu Ribbentrop-Mołotow, który przesądził 2 o losie trzech krajów bałtyckich. 4 omitety Obywatelskie tworzyły się od roku 1989 i zwołały Kongres Estonii w roku 1991. K Ten z kolei stworzył alternatywne procesy legislacyjne umożliwiające uzyskanie niepodległości od Związku Radzieckiego. Łotewski ruch obywatelski naśladował estońskie Komitety Obywatelskie i osiągnął kulminację zwołując Kongres Obywateli w kwietniu 1990. 5 yły premier Estonii, Mart Laar, w filmie dokumentalnym „Śpiewająca Rewolucja”, nazwał B karty obywatelskie „biletami na Syberię”. Veiko Spolitis sierpnia 1991, nastąpiło potwierdzenie de jure niepodległości krajów bałtyckich. Po odważnym wystąpieniu Islandii Federacja Rosyjska i rządy krajów zachodnich uznały kraje bałtyckie za suwerennych przedstawicieli swoich obywateli6. Odzyskanie niepodległości nastąpiło dość szybko i w pewnym sensie niezapowiedzianie. Najpilniejszymi zadaniami stało się stworzenie podstawowych mechanizmów państwowości oraz uznanie przez Organizację Narodów Zjednoczonych. Centralnie zarządzana gospodarka musiała przejść transformację; należało ponownie nawiązać relacje handlowe między krajami bałtyckimi i zachodnimi partnerami. Do sierpnia 1993 palącą kwestią było wycofanie armii radzieckiej, a po opuszczeniu republik przez wojska rosyjskie do głosu doszła coraz silniejsza potrzeba członkostwa w głównych organizacjach międzynarodowych. Dodatkowo, trzy kraje bałtyckie podpisały porozumienia o stowarzyszeniu z Unią Europejską, powstałą w roku 1993 po podpisaniu Traktatu z Maastricht (co było decyzją, która zdefiniowała jednoczesne siły dośrodkowe na kontynencie europejskim)7. Jeszcze przed podpisaniem umów o stowarzyszeniu z UE, trzy kraje bałtyckie podpisały porozumienia o wolnym handlu z krajami nordyckimi. Kiedy Szwecja i Finlandia zostały członkami Unii Europejskiej, porozumienia o wolnym handlu między krajami bałtyckimi a krajami nordyckimi zostały przekształcone w porozumienia o wolnym handlu z Unią Europejską. Przygotowania do członkostwa w Unii Europejskiej obywały się jednocześnie z przygotowaniami do członkostwa w NATO. Sprostanie wymogom acquis communautaire było niezwykle pracochłonne, ale członkostwo w UE i NATO zdefiniowano jako jeden z celów strategicznych Estonii, Łotwy i Litwy. Szczególne sukcesy odniósł rząd Estonii, która została zaproszona do negocjacji członkowskich już w roku 1997, po szczycie w Luksemburgu. Ryga i Wilno nie pozostały w tyle. Po ocenie stanu realizacji wymogów, wysiłki Litwy i Łotwy 6 Islandia była pierwszym państwem, które uznało niepodległość krajów bałtyckich (przyp. red.). 7 o Traktacie z Maastricht z roku 1992 Wspólnota Europejska oficjalnie stała się Unią EuP ropejską. www.boell.pl 65 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska nagrodzono rozpoczęciem negocjacji członkowskich po szczycie w Helsinkach w roku 1999. Negocjacje członkowskie poprzedzono referendami, w których przeważająca większość populacji krajów poparła członkostwo w UE. Historia zatoczyła koło, kiedy 1 maja 2004 roku, 13 lat po odłączeniu się od Związku Radzieckiego, trzy kraje bałtyckie osiągnęły „sprawiedliwość dziejową”, stając się członkami dwóch głównych zachodnich organizacji międzynarodowych. Członkostwo w NATO i UE zostało przez obywateli tych państw przyjęte z ogromnym entuzjazmem. Wskutek przyjęcia wytycznych UE kraje te zostały „zeuropeizowane”. Osiągnięcie stanu względnego dobrobytu pozwoliło im również na podniesienie samooceny. Jednak krajowe systemy polityczne i administracyjne miały wpływ na długoterminową popularność Unii, odzwierciedloną w przeprowadzanych co dwa lata sondażach Eurobarometru8. Po kryzysie finansowym, który rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych i rozprzestrzenił na cały świat za pośrednictwem systemu finansowego, popularność Unii ponownie zdaje się zwiększać. Procesy transformacji w krajach bałtyckich odzwierciedlały specyfikę regionu Europy Środkowej i Północnej, gdyż wszelkie zmiany w tych trzech krajach zostały przeprowadzone w uporządkowany sposób, w wyniku negocjacji w komisjach trójstronnych (reprezentujących rząd, konfederacje pracodawców i związki zawodowe). Od okresu oświecenia niejednorodny obszar położony między Rosją a Niemcami musiał dostosowywać się do różnych projektów cywilizacyjnych głównych potęg europejskich. Osiemnastowieczni filozofowie oświeceniowi starali się wyciągnąć ogólne wnioski dotyczące kultury w Europie Wschodniej, opierając się na doświadczeniach z podróży i korespondencji z głowami rodów królewskich w Rosji i Polsce9. Rzeczywistość była jednak znacznie bardziej skomplikowana, a przyczyn, dla których społeczeństwa bałtyckie rozwijały się w różnych tempach, należy szukać nie tylko w ich mitycz- 66 8 asa Alisauskiene, Aigars Freimanis i Aigars Saar (red.), “Public Opinion about the EU in the R Baltic States”, Wilno 2001, s. 9, http://www.indiana.edu/~iupolsci/euconf/alisauskiene.pdf. 9 L arry Wolf, “Inventing Eastern Europe: The Map of Civilization on the Mind of Enlightenment”, Stanford University Press, Stanford 1994, s. 23. Veiko Spolitis nej przeszłości, ale przede wszystkim w decyzjach podejmowanych przez elity polityczne każdego z krajów. W procesie odchodzenia od sowieckiego systemu ekonomicznego i politycznego podejmowano decyzje mające na celu uniknięcie chaosu i zapewnienie jak najlepszych warunków transformacji administracji krajowych oraz rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Różnice wewnętrzne sprawiają, że trzy kraje bałtyckie mają różne oczekiwania dotyczące najbliższej przyszłości. Aby więc zrozumieć, w jaki sposób Litwa, Łotwa i Estonia zreformowały swoje administracje i systemy polityczne tak, by rozwiązać palący problem mniejszości narodowych i wspierać rozwój społeczeństwa obywatelskiego, musimy najpierw prześledzić jak przebiegał ich „powrót do Europy” 10. Odbudowa państwowości i gospodarki rynkowej Oderwanie się od Związku Radzieckiego wymagało nie lada wysiłku. Okupacja Litwy, Łotwy i Estonii od czerwca 1940 roku, w przeciwieństwie do sytuacji w innych republikach sowieckich, nie została nigdy uznana przez główne siły zachodnie11. Przywódcy Frontów Ludowych w tych krajach zdobyli większość w wyborach do Rad Najwyższych w roku 1989. Rada Najwyższa Litwy jednostronnie ogłosiła swoją niepodległość od Związku Radzieckiego 3 marca 1990, po tym, jak Pakt Ribbentrop-Mołotow został oficjalnie potępiony przez XIX Kongres Deputowanych Ludowych w Moskwie. Rada Najwyższa Łotwy nie po- 10 ierwszym mężem stanu, który użył sformułowania „powrót do Europy”, był czeski dramaP turg i prezydent Václav Havel. Jego prorocze sformułowanie zyskało później znaczną popularność wśród polityków Europy Środkowej. Václav Havel “Europa jako zadanie”, wystąpienie w Aachen 15.05.1996. http://www.europeanspirit.gr/biblioteca/havel_europe.html. 11 łówne siły zachodnie to Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Niemcy Zachodnie, KaG nada i Francja. Deklaracja Podsekretarza Stanu, Sumner Welles’a, ujawniona w prasie 23 lipca 1940 i opublikowana w “The Department of State Bulletin”, 27 lipca 1940, vol. 111, nr 57, s. 48 http://estonia.usembassy.gov/sumnerwelles.php. www.boell.pl 67 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska została w tyle i ogłosiła niepodległość 4 maja 1991, ale nie skonsultowała swojej decyzji z Komitetami Obywatelskimi. Estońska Rada Najwyższa, współpracując z Komitetami Obywatelskimi, podjęła decyzję o przywróceniu państwowości 22 sierpnia 1991. Nie istniały więc już podstawy prawne łączące republiki bałtyckie z ZSRR, ale w dalszym ciągu stacjonowały tam wojska radzieckie. Przywódcy trzech krajów współpracowali z reformatorsko nastawionym Michaiłem Gorbaczowem oraz z przywódcą Federacji Rosyjskiej Borysem Jelcynem. Po nieudanym zamachu stanu 21 sierpnia 1991 Rosja natychmiast uznała niepodległość Estonii, Łotwy i Litwy. Nie było to przypadkiem, gdyż Borys Jelcyn chciał usankcjonować swoją władzę wobec „twardogłowych” z Kremla i Gorbaczowa. Przywódcy wszystkich trzech krajów, stosując się do rad zachodnich partnerów, włączyli się do wszystkich możliwych organizacji międzynarodowych. Członkostwo w ONZ traktowano jako warunek wstępny odbudowy państwowości nowo powstałych krajów. Litwa, Łotwa i Estonia nie tylko przystąpiły do OBWE, Rady Państw Morza Bałtyckiego oraz Rady Europy, ale również stworzyły własne organizacje międzynarodowe: Zgromadzenie Bałtyckie i Bałtycką Radę Ministrów. Udział w organizacjach międzynarodowych odbudował wiarygodność międzynarodową krajów, które przez 50 lat pozostawały pod okupacją sowiecką oraz przypomniał politykom, że podstawowe mechanizmy rządzenia zdążyły się przez te 50 lat zmienić. Brak demokracji w ZSRR nie pozwalał przywódcom republik bałtyckich na wybieranie najlepszych dla nich strategii rozwoju, ponieważ wybory w Związku Radzieckim miały charakter fikcyjny, a rządy w Tallinnie, Rydze i Wilnie były jedynie narzędziami centralnie sterowanej maszyny rządowej. Niewydajni zarządcy radzieckich kompleksów wojskowych stworzyli poważne inwestycje infrastrukturalne w trzech krajach, kierując nimi zza swoich moskiewskich biurek, nie biorąc pod uwagę kwestii ekologicznych oraz nie zastanawiając się nad ekonomiczną samowystarczalnością tych przedsięwzięć. Ze względu na charakter rządów obiekty te szybko stały się przestarzałe. Co więcej, system finansów publicznych nie opierał się na 68 Veiko Spolitis przejrzystych zasadach, ale na skomplikowanych powiązaniach między członkami byłej KPZR oraz KGB. Po odzyskaniu niepodległości trzy kraje musiały odnowić podstawowe elementy państwowości, których pozbawił je reżim sowiecki lub zreformować elementy byłego systemu imperialnego, nieprzystające do potrzeb małego kraju. Należało wprowadzić własną walutę i odbudować relacje handlowe z innymi krajami bałtyckimi i nordyckimi. Zaczęły tworzyć się organizacje obywatelskie i partie polityczne. Przywrócono również gospodarkę wolnorynkową, uwalniając ceny i prywatyzując uprzednio znacjonalizowane przedsiębiorstwa. Po ustanowieniu relacji handlowych z krajami skandynawskimi i Finlandią, powiązania handlowe z Wspólnotą Niepodległych Państw znacznie się rozluźniły. Już w 1994 roku Łotwa, Litwa i Estonia podpisały pierwsze umowy o stowarzyszeniu z Unią Europejską12. Kiedy główni partnerzy handlowi krajów bałtyckich – Finlandia i Szwecja – stali się członkami Unii Europejskiej, pod naciskiem krajów nordyckich i bałtyckich udało się rozszerzyć porozumienia o wolnym handlu ze Skandynawią i Finlandią na całą Unię Europejską. Odbyły się otwarte i wolne wybory do nowo utworzonych parlamentów – Riigikogu (Estonia), Saeima (Łotwa) i Seimas (Litwa). Większość partii politycznych, z naprawdę nielicznymi wyjątkami, definiowała przystąpienie do NATO i UE jako główne strategiczne cele swoich krajów. Mimo jasnych celów sformułowanych w deklaracjach rządowych, zdolność transformacji struktury krajowych systemów politycznych i prawnych miała wpływ na charakter rządów w trzech krajach. Pod tym względem zwłaszcza Łotwa różniła się od Litwy i Estonii, ponieważ łotewscy parlamentarzyści zdecydowali się przywrócić łotewską konstytucję z roku 1922 z drobnymi poprawkami, podczas gdy reprezentanci Litwy i Estonii uznali konieczność stworzenia nowych konsty- 12 „ UE chciała rozpocząć negocjacje z jednym rynkiem bałtyckim, ale zdała sobie sprawę, że ma do czynienia z trzema suwerennymi jednostkami” - Peter Van Elsuwege, „From Soviet Republics to EU Members State, A Legal and Political Assessment of the Baltic States’ Accession to the EU”, Martinus Nijhoff Publishers, 2008, s. 95. www.boell.pl 69 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska tucji13. Łotwa pozostawała w tyle za swoimi bałtyckimi sąsiadami nie tylko pod względem problemów z konstytucją, ale również w innych kwestiach politycznych. Pisanie nowych konstytucji dało parlamentarzystom litewskim i estońskim szansę na zmobilizowanie wielu sił politycznych do działania na rzecz procesu budowania państwowości. Do wszystkich konstytucji włączono zasady praw człowieka14, a Litwa i Estonia włączyły do swojego podstawowego ustawodawstwa instytucję rzecznika praw obywatelskich. Parlamenty łotewski i estoński, pomne lekcji wyniesionych ze swoich „konstytucji weimarskich”15 przyjętych w latach 20, wprowadziły w konstytucjach 5% próg wyborczy, aby zapobiec nadmiernemu rozdrobnieniu w parlamencie. Dalekowzroczność polityków estońskich była tak duża, że pomyśleli nawet o stabilizacji rządu, wprowadzając dodatkowe prawo, dzięki któremu rezygnacja jednego ministra nie zagrażała stabilności całego gabinetu. Litwie udało się ominąć problem niestabilnych rządów wprowadzając w 1992 roku system semiprezydencki i zmieniając ordynację wyborczą z większościowej na mieszaną. Łotwa zachowała konstytucję z roku 1922. Wśród partii i grup politycznych istniejących w 1993 roku nie przeprowadzono również fundamentalnych dyskusji dotyczących systemu rządzenia państwem. Decyzja nowego parlamentu dotycząca zachowania konstytucji z roku 1992 była podyktowana chęcią zaakcentowania ciągłości Republiki Łotewskiej, która od 17 czerwca 1940 była okupowana przez wojska sowieckie. Konstytucja stała się więc symbolem nie do ruszenia, co doprowadziło do utrwalenia przesłanek sowieckiej kultury politycznej, dezorientacji członków społeczeństwa obywatelskiego oraz wzmocnienia tradycyjnych sieci klientelizmu. 70 13 Ł otewska Konstytucja z roku 1922 została przywrócona w roku 1993 z trzema podstawowymi poprawkami. Po pierwsze ustanowiono 5% próg wyborczy do parlamentu, po drugie wydłużono kadencję parlamentu do 4 lat, po trzecie do konstytucji dodano cały Rozdział VIII (patrz przyp. 14) po przyjęciu Łotwy do ONZ. 14 Ł otewscy parlamentarzyści włączyli prawa człowieka do Rozdziału VIII konstytucji po podpisaniu Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ w 1998 roku. Do momentu przyjęcia tego rozdziału głównym prawem regulującym ten obszar było prawo konstytucyjne „Prawa i obowiązki obywatela i osoby” przyjęte w 1991 roku. 15 onstytucje Łotwy i Estonii przyjęte w latach 20. były wzorowane na konstytucji Republiki K Weimarskiej. Veiko Spolitis Podczas gdy Estonia i Litwa zaakceptowały obowiązkowe podatki i system deklarowania własności nieruchomości, odpowiednio w 1992 i 1994 roku, Łotwa, którą najsilniej dotknął globalny kryzys ekonomiczny, w dalszym ciągu nie ma systemu odpowiedniego nadzoru nad finansami publicznymi. Estońscy i litewscy parlamentarzyści dążyli do konsolidacji systemu partyjnego dzięki innowacyjnym zmianom systemu prawnego. Tak więc chociaż ustawodawcy weszli na drogę europeizacji, Łotwa pozostaje jedynym krajem w Unii Europejskiej, w którym partie nie są finansowane z budżetu państwa, co pociąga za sobą możliwość wywierania znacznego wpływu na proces tworzenia i stosowania prawa przez grupy interesów. Tempo reform systemu administracyjnego i politycznego w Estonii podziałało na korzyść kraju. Nie tylko pomogło Estończykom w uzyskaniu statusu najbardziej liberalnej gospodarki świata16, zaowocowało również zaproszeniem Estonii do negocjacji w sprawie członkostwa w Unii Europejskiej po szczycie w Luksemburgu w roku 1997, razem z krajami grupy wyszehradzkiej oraz Słowenią. Ten sukces dyplomacji estońskiej wzniecił co prawda słowne potyczki na linii TallinnRyga, ale skłonił również elity polityczne Łotwy i Litwy do zaprzestania reform pozornych, a rozpoczęcia faktycznych. A wtedy, po ograniczeniu nadmiernych wydatków budżetowych i wprowadzeniu zasad rozważnej polityki fiskalnej, rządy Litwy i Łotwy również zostały zaproszone do negocjacji członkowskich – po szczycie w Helsinkach w roku 1999. złonkostwo w Unii a tradycyjne C stosunki międzynarodowe krajów bałtyckich Europeizacja to proces, podczas którego zasady i wartości Unii Europejskiej są wprowadzane w krajach członkowskich i kandydackich dzięki aktom prawnym, 16 azeen Sally, “Free Trade in Practice, Estonia in the 1990’s” , “Central Europe Review”, vol. R 2, nr 27, 10 lipca 2000, http://www.ce-review.org/00/27/sally27.html. www.boell.pl 71 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska podpisywaniu traktatów, które regulują relacje między pojedynczymi państwami członkowskimi, wspólnemu rynkowi i relacjom między krajami kandydackimi a Unią Europejską17. Proces ten nie był linearny, a na zmiany w systemie prawnym, administracyjnym i politycznym wpływał sam założony cel – członkostwo w UE i NATO. Członkostwo w NATO zostało przypieczętowane w marcu, zaś 1 maja 2004 roku trzy kraje bałtyckie stały się – po referendach dotyczących członkostwa w UE – pełnoprawnymi członkami Unii Europejskiej. Członkostwo Estonii, Litwy i Łotwy w zachodnich organizacjach rozwiązało najpoważniejsze obawy związane z bezpieczeństwem, wzmacniając ich pozycję w obliczu dużego wschodniego sąsiada. Reforma niewydolnego postsowieckiego systemu administracyjnego i politycznego była również częścią wymogów acquis communautaire18. Wzmocnienie zdolności administracyjnej krajów było jednym z głównych wyzwań, jednak końcowe wyniki negocjacji akcesyjnych można ocenić bardzo różnie. Podczas gdy okres poprzedzający członkostwo w Unii był jednoznacznie odbierany jako pozytywny, obecnie, z perspektywy pięciu lat członkostwa można powiedzieć, że mechanizmy działania Unii Europejskiej nie pozwalają na naprawienie błędów przeoczonych w momencie, kiedy kraj kandydacki uznano za gotowy do członkostwa. Gospodarki krajów bałtyckich są bardzo podatne na wpływy, a więc problemem było dla nich oparcie się międzynarodowemu kryzysowi ekonomicznemu. Choć w okresie 2005-2007 odnotowano blisko dwucyfrowy wzrost PKB, później okazało się, że był on oparty głównie na spekulacjach związanych z rynkiem nieruchomości. Dogłębniej zmienione systemy prawne i administracyjne na Litwie i w Estonii sprawiły, że kraje te nie zostały nawet draśnięte przez globalny kryzys, tymczasem Łotwa 72 17 hociaż tradycyjna definicja europeizacji podawana przez Webster’s Dictionary określa euC ropeizację jako proces upodabniania się do Europejczyków z zachowania i charakteru oraz asymilację kultury europejskiej, tutaj autor używa tego terminu w szerszym znaczeniu, wprowadzonym przez naukowców Franka Schimmelfenniga oraz Kevina Featherstone’a. 18 cquis communautaire to zbiór zasad prawnych, które kraje kandydackie muszą wdrożyć A w celu zostania członkami UE. Veiko Spolitis stanęła na progu bankructwa. Winą za tę sytuację można obarczyć instytucje UE, które nie były zdolne do wywarcia wpływu na skorumpowane i niewydolne elity polityczne, zwłaszcza na Łotwie, w związku z brakiem norm prawnych potrzebnych do zwalczania korupcji. Dla przykładu, Unia przesłała wymogi dotyczące walki z korupcją Bułgarii i Rumunii, pomijając Łotwę i inne kraje przyjęte do UE w 2004 roku19. Ponieważ kraje bałtyckie mają małe i otwarte gospodarki, jednocześnie nie dysponując znacznymi zasobami naturalnymi, ich głównym bogactwem powinna być wykwalifikowana i tania siła robocza oraz małe i sprawnie funkcjonujące rządy. Estonia przoduje wśród trzech krajów bałtyckich20, głównie ze względu na umiejętne wykorzystanie tych zasobów oraz swoje dobre relacje z tradycyjnymi sojusznikami – Finlandią i Szwecją. Relacje z Finlandią umocniły takie wartości jak poszanowanie dla rządów prawa oraz prawa do swobodnego przemieszczania się dzięki intensywnej współpracy między instytucjami publicznymi i organizacjami pozarządowymi. Podobnie do relacji estońsko-fińskich, pielęgnowano również relacje polsko-litewskie. Tymczasem Łotwa została pozostawiona sama sobie, bez tradycyjnego zachodniego sojusznika. Wykorzystała więc całą swoją energię na wspieranie pogłębionej współpracy między krajami bałtyckimi i innymi krajami regionu bałtyckiego. Jednak ta łotewska „wyjątkowość” nie zdziałała wiele w kierunku zmiany pozostającej w letargu postsowieckiej struktury polityki wewnętrznej. Nie wpłynęła również na strategiczne cele łotewskiej polityki zagranicznej. Podobnie jak inne kraje bałtyckie, Łotwa aktywnie wspierała Wspólną Politykę Zagraniczną i Bezpieczeństwa (WPZiB). Ze względu na wsparcie 19 ransparency International wspiera zamrożenie funduszy unijnych przeznaczonych dla T Bułgarii i naciska na przyspieszenie reform w Rumunii i innych krajach UE, 23.07.2008 http://pr.euractiv.com/node/4671 20 ob. strony Freedom House: http://www.freedomhouse.org/uploads/fiw08launch/ Z FIW08Overview.pdf s. 16; Heritage Foundation: http://www.heritage.org/research/features/index/chapters/pdf/index2007_RegionB_Europe.pdf s. 2 oraz ONZ: http://unpan1. un.org/intradoc/groups/public/documents/UN/UNPAN028607.pdf s. 20. www.boell.pl 73 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska przez USA ruchów niepodległościowych w krajach bałtyckich oraz późniejsze wsparcie dla ich członkostwa w NATO, trzy kraje bałtyckie lojalnie wspierają Stany Zjednoczone, co spotyka się z niechęcią prezydenta Francji Chiraca21. WPZiB oraz planowana Wspólna Polityka Energetyczna UE stanowią instrumenty prowadzenia polityki na poziomie międzyrządowym i ponadnarodowym. Kraje bałtyckie musiały więc poradzić sobie ze swoją prawie całkowitą zależnością energetyczną od Rosji, jednocześnie starając się zachować równowagę między głównymi prywatnymi i państwowymi firmami energetycznymi. Aby zapobiec zbyt wielkim wpływom rosyjskich gigantów paliwowych, takich jak Gazprom czy Łukoil, rządy bałtyckie zaprosiły również główne firmy energetyczne z Niemiec i Skandynawii do zostania akcjonariuszami w swoich byłych monopolach krajowych. Włączenie firm z Rosji i krajów zachodnich okazało się być dobrym pomysłem, ponieważ, przynajmniej do tej pory, udało się dzięki temu utrzymać pod kontrolą nieprzyjazną atmosferę między Rosją a krajami bałtyckimi. Dynamika relacji UE-Rosja bezpośrednio wpływa na stosunki między krajami bałtyckimi a Rosją. Z tej przyczyny unijny komisarz ds. energii musiał podjąć się niezręcznego zadania skłonienia łotewskiego premiera do postępowania zgodnie z ustalonymi wspólnie regulacjami dotyczącymi odnawialnych źródeł energii. Projekt wpisujący kraje bałtyckie we wspólną siatkę energetyczną pozwoliłby im na niezależność energetyczną od Rosji. Estonia, jako pionier tej ścieżki postępowania, już w 2007 roku połączyła się z Finlandią podwodnym kablem. 29 kwietnia 2009 roku premierzy Estonii, Łotwy i Litwy w końcu podpisali wspólny komunikat dotyczący podwodnego kabla między Litwą a Szwecją, a Łotwa nie zablokowała tej decyzji22. Połączenie sieci energetycznych Litwy i Polski również przyczyniłoby się do 74 21 S tephen Castle, „Chirac attacks Eastern Block backing for Bush”, “The Independent”, 18 lutego 2003. 22 “ The Baltic Course”, 29 kwietnia 2009: http://www.baltic-course.com/eng/baltic_ states/?doc=13272. Veiko Spolitis dalszej współpracy w tym zakresie23. Taka decyzja zabezpieczyłaby również litewskie potrzeby energetyczne w przyszłości, ponieważ elektrownia atomowa w Ignalinie będzie musiała zostać zamknięta w 2009 roku24. Obecna polityka energetyczna UE ma symboliczny wymiar nie tylko dlatego, że Unia Europejska zrodziła się ze Wspólnoty Węgla i Stali stworzonej w 1948 roku. W obecnych, niepewnych warunkach nie można prowadzić polityki energetycznej bez współpracy wszystkich graczy na kontynencie europejskim. To zmusza rządy narodowe, zrodzone przecież z dziewiętnastowiecznej ideologii romantyczno-nacjonalistycznej, do przemyślenia roli narodów w świecie podlegającym jednoczesnej globalizacji i lokalizacji. iędzy europeizacją kultury M politycznej a przeszłością narodów Głównymi celami polityki trzech krajów bałtyckich było członkostwo w Unii Europejskiej i NATO. Cele te były tak istotne, że po ich osiągnięciu wielu polityków poczuło, że wreszcie mogą spocząć na laurach25. Estońskie i łotewskie elity dość dobrze dały sobie radę z transformacją swojej polityki wewnętrznej. Łotwa stała się najsłabszym ogniwem, a kłopoty wynikające z przeszłości kraju i problematycznych reform sprawiły, że mimo iż jeszcze niedawno była najszybciej rozwijającą się gospodarką UE, stanęła na krawędzi bankructwa26. Niejasne zasady polityczne i nieskuteczny system prawny to wspólne problemy 23 olska firma Orlen kupiła litewską rafinerię naftową Mazeikiu Nafta zaostrzając relacje P między UE a Rosją. Więcej informacji w: „Europe’s Strategic Dependence on Russian Energy”, 5.11.2007, The Heritage Foundation, http://www.heritage.org/Research/Europe/ bg2083.cfm. 24 amknięcie elektrowni jądrowej Ignalina zostało uzgodnione w traktacie UE-Litwa. Więcej Z informacji: Damauskas, Zhidrunas. Ignalina – the Pros and Cons, “The Baltic Course”, jesień 2002: http://www.baltic-course.com/archive/eng/index.htm-read=117.htm. 25 “ The Economist”, Insult and Penury Responding to Western neglect and ignorance, 5.03.2009. 26 Simon Kuper, What went wrong with Latvia?, „Financial Times”, 5 czerwca 2009. www.boell.pl 75 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska wszystkich krajów bałtyckich. Różnice między nowymi a starymi krajami członkowskimi odzwierciedlają się w statystykach gospodarczych. Gospodarki krajów bałtyckich były najsłabiej rozwiniętymi gospodarkami w UE przed przyjęciem w poczet członków Bułgarii i Rumunii w roku 2007. PKB w krajach bałtyckich wzrastał średnio o 15% rocznie podczas pierwszych pięciu lat ich członkostwa w UE27. Do wzrostu ekonomicznego przyczyniały się wydatnie subwencje z europejskich funduszy strukturalnych i spójności. Jednak mimo tego, że względna zasobność krajów bałtyckich wzrastała, wskaźnik Giniego wskazywał na wzrost rozpiętości dochodów na Łotwie i jej zmniejszenie się w Estonii i na Litwie28. Kiedy prześledzi się wypowiedzi polityków bałtyckich, staje się jasne, że postrzegają oni Unię Europejską wyłącznie jako projekt polityczny, który ma wspomóc rozwój gospodarczy w ich krajach. Wypowiedzi wysławiające wartości europejskie, prawa człowieka i mniejszości są w większości przypadków pustym chwytem retorycznym. Politycy w krajach bałtyckich nie różnią się od polityków w innych krajach europejskich pod względem chęci zwiększenia swoich szans na reelekcję. Różni się jednak kultura polityczna w krajach bałtyckich. Te różnice sięgają wczesnych lat 90., kiedy trzy kraje musiały ustanowić prawa dotyczące obywatelstwa. Litwa przyjęła najbardziej liberalne rozwiązanie i za swoich obywateli uznała wszystkich mieszkańców Litwy w momencie ogłoszenia niepodległości od ZSRR. Estonia i Łotwa obrały inną drogę i zaproponowały obywatelstwo tylko potomkom obywateli 76 27 orten Hansen i Alf Vanags, Inflation in the Baltic States and other EU New Member States: M Similarities, Differences and Adoption of the Euro, czerwiec 2006, s. 5, 15, http://www. biceps.org/files/OccasinalPaper_nr1.pdf. 28 spółczynnik Giniego jest miarą nierówności opracowaną przez włoskiego statystyka W Corrado Giniego. Współczynnik Giniego jest wartością między 0 a 1, gdzie 0 oznacza pełną równość (czyli sytuację, w której wszyscy mają równe zarobki) a 1 oznacza pełną nierówność (czyli sytuację, gdy jedna osoba ma cały dochód, a reszta ma zerowy dochód). Wskaźnik Giniego to współczynnik Giniego pomnożony przez 100. Nierówność zarobków, według wskaźnika Giniego, wynosiła w roku 1999 w Estonii (33), na Łotwie (34) i na Litwie (32). W roku 2008 w Estonii zmniejszył się do (30), ale na Łotwie wzrósł do (38), a na Litwie do (34).Więcej informacji: Jaan Mikk, The Role of Income Inequality in Human Development, “Social Research”, 2008; 14(4):78-83. Veiko Spolitis przedwojennych suwerennych państw. Federacja Rosyjska zarzuciła Estonii i Łotwie łamanie praw człowieka wobec populacji rosyjskojęzycznej. Liczne misje OBWE oraz Rady Europy radziły Tallinnowi i Rydze, w jaki sposób najlepiej poradzić sobie z bezzasadnymi roszczeniami Rosjan i zalecały prowadzenie inkluzyjnej polityki, nastawionej na integrację populacji rosyjskojęzycznej. Estonia odniosła w swojej polityce integracyjnej większy sukces, chociaż i to nie uchroniło jej od rozruchów w Tallinnie w kwietniu 200729. Poprawki w estońskich i łotewskich prawach dotyczących obywatelstwa i języka były zgodne z rekomendacjami Rady Europy, ponieważ bez wprowadzenia zmian w wymienionych wyżej prawach, państwa te miałyby niskie szanse na członkostwo w UE30. Zmiany w prawach dotyczących języka i członkostwa sprawiły, że estońscy i łotewscy ustawodawcy zrozumieli, że zasada suwerenności nie jest absolutna. Podobnie jak podczas precedensowego szczytu w Luksemburgu w roku 1997, kiedy Estonia została zaproszona do rozpoczęcia negocjacji członkowskich z UE, rządy Łotwy i Litwy zostały również zmuszone do strukturalnego zreformowania swoich gospodarek, aby spełnić warunki członkostwa w Unii. Restrukturyzacja gospodarki polegała głównie na połączeniu liberalnych wymogów konsensusu waszyngtońskiego31 i wspólnotowego podejścia UE. 29 eiko Spolitis, Der estnische Denkmalstreit und die Beziehungen zwischen Russland und den V baltischen Staaten, http://www.russlandanalysen.de, nr 134, 11.05.2007. 30 BWE deklaruje całkowite zwycięstwo w Estonii i na Łotwie, 4.01.2002: The Jamestown O Foundation, vol. 8, nr 1. 31 ermin ”konsensus waszyngtoński” był pierwotnie stworzony przez Johna Williamsona, T aby określić wymagania rządu USA wobec rządów krajów Ameryki Łacińskiej. Po upadku ZSRR termin ten został spopularyzowany i był polecany jako rozwiązanie dla większości krajów Europy Środkowej. Do wymogów należało zreformowanie polityki fiskalnej, otwarte rachunki kapitałowe, prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych, prawne zabezpieczenie praw własności, zmiana kierunku wydawania funduszy publicznych, liberalizacja handlu i wymiany walut. Więcej informacji: Williamson, John. A Short History of the Washington Consensus, artykuł zamówiony przez Fundacion CIDOB na konferencję “From the Washington Consensus towards a new Global Governance”, Barcelona, 25.09.2004. www.boell.pl 77 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Tak więc proces globalizacji populacji krajów bałtyckich był możliwy dzięki procesowi europeizacji. Otwarcie zamkniętego niegdyś społeczeństwa i gospodarki na wpływy globalnego systemu kapitalistycznego było szalenie skomplikowanym procesem. Integracja Estonii, Łotwy i Litwy z UE miała na celu osłabienie skutków otwarcia ich rynków na globalne siły rynkowe. Choć pozwoliło to przedsiębiorcom bałtyckim na obserwację, w jaki sposób ich rynek krajowy rozszerza się najpierw na kraje bałtyckie, później wewnątrz Unii Europejskiej, a w końcu również na całą Światową Organizację Handlu (WTO), proces ten przyniósł również uprzednio nieznane doświadczenia kulturowe, normy społeczne oraz przyciągnął gości zagranicznych. W akceptacji nowej rzeczywistości przez młode pokolenie pomogła telewizja muzyczna (MTV), internet i programy UE, takie jak Erasmus i Leonardo da Vinci. Jednak akceptacja nowej zeuropeizowanej rzeczywistości była najtrudniejsza dla starszego pokolenia. Położenie osób starszych było podwójnie ciężkie. Po pierwsze musieli poradzić sobie ze stopniową likwidacją niewydajnego, ale mimo wszystko istniejącego, sowieckiego systemu socjalnego, co znacznie obniżyło realną wartość ich emerytur. Po drugie zaś musieli zdać sobie sprawę, że wielokulturowa rzeczywistość Unii Europejskiej jest całkiem inna od tej, którą zapamiętali sprzed II wojny światowej. Dla większości Estończyków, Łotyszy i Litwinów słowo “wielokulturowość” przywodzi na myśl wspomnienia ZSRR, przymusowej sowietyzacji i kolektywizacji32. Reżim sowiecki utrzymywał elity bałtyckie z dala od głównych zachodnich dyskursów akademickich, kulturowych i politycznych. Chociaż miejscowe elity chciały przekonać szerszy świat do wartości swoich kultur, chęć ta często przypominała naiwny prowincjonalizm. Nieumiejętność zrozumienia wielokulturowej tożsamości społeczeństw Unii oraz instytucjonalizacji wartości europejskich wynikała z totalitarnej przeszłości. Zachodni Europejczycy cieszyli 32 78 kupacja sowiecka przyniosła „przymusową wielokulturowość”, kiedy z głębi Rosji sproO wadzono tysiące robotników, nie pytając o zgodę Estończyków, Łotyszy i Litwinów. Veiko Spolitis się pluralistycznymi społeczeństwami, w których obywatele mogli w pełni korzystać ze swoich demokratycznych praw, ale ten sam system skłonił ich również do zaakceptowania praw mniejszości. Dziedzictwo okresu totalitarnego sprzyjało uproszczonemu modelowi antagonizmów klasowych, gdzie jedyną raison d’etre była maksymalizacja dobrobytu. Ten uproszczony model był niebezpieczny, ponieważ wyjaśniał to, co działo się na świecie w kategoriach gry o sumie zerowej, gdzie czyjś zysk musiał oznaczać czyjąś stratę. Takie rozumienie relacji międzynarodowych było widoczne we wszystkich trzech krajach bałtyckich we wczesnych latach 90., ale na Łotwie nieufność społeczna wobec zachodnich partnerów pozostała zinstytucjonalizowana dzięki wspierającemu tego rodzaju tradycyjne myślenie systemowi politycznemu. Do tej pory to właśnie łotewski system polityczny okazał się być największą przeszkodą w prawdziwej europeizacji kultury politycznej krajów bałtyckich. Łotewski system fiskalny nie ma odpowiedniego nadzoru nad dochodami obywateli łotewskich, a łotewskie partie polityczne są jedynymi partiami w Unii, które nie są finansowane z budżetu państwa, co przemieniło je w grupy interesów rodzin oligarchów. W przeciwieństwie do swoich litewskich i estońskich odpowiedników, łotewskie partie polityczne dzielą się na narodowe łotewskie partie prawicowe i rosyjskojęzyczne partie lewicowe. Taki system pozwolił łotewskim przywódcom politycznym na akceptowanie rekomendacji zachodnich organizacji tylko w wybranych przypadkach i na wprowadzanie tylko niektórych zalecanych zmian politycznych. To z kolei wprowadziło zastój w kulturze politycznej, gdyż ustawodawcy stosują się do zaleceń UE, dodając je do lokalnych przepisów prawnych, ale te z kolei nie są potem przestrzegane ze względu na uśpienie społeczeństwa obywatelskiego zapoczątkowane w latach łatwo dostępnych kredytów. Rozbudzenie społeczeństwa obywatelskiego zbiegło się w czasie z globalnym kryzysem finansowym. Opozycyjni politycy, przewodząc grupom niezadowolonych obywateli, zainicjowali trzy referenda przeciw rządowi koalicyjnemu, który został wybrany w problematycznych okolicznościach. A kiedy rząd łotewski nie dawał sobie rady z zarządzaniem swoją nadmiernie rozdmuchaną maszyną rządową, 13 www.boell.pl 79 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska stycznia 2009 grupy niezadowolonych obywateli wyszły na ulice, domagając się rozwiązania parlamentu. Niewielkie potyczki miały również miejsce w największych miastach Litwy, a rząd estoński do tej pory dość dobrze radził sobie z przewodzeniem w negocjacjach trójstronnych z udziałem rządu, związków zawodowych i konfederacji pracodawców. Rozruchy na Łotwie stały się ostrzeżeniem dla rządów Litwy i Estonii, które od stycznia odchudzają administrację i wdrażają zasady mające na celu sprawne zarządzanie finansami publicznymi. Globalny krach ekonomiczny jest obecnie w mediach tematem numer jeden. Dla eurooptymistów jest on wymówką tłumaczącą brak debaty europejskiej w mediach krajowych. Ale w rzeczywistości w Estonii i do pewnego stopnia na Litwie miała już miejsce dyskusja na temat kilku kwestii związanych z polityką europejską (np. przyjęciem euro), choć niektórzy sugerują, że dyskusje te mogły być bardziej konkretne33. Ciągłe utarczki między wrogimi grupami politycznymi na Łotwie nie pozostawiły wiele czasu na debaty dotyczące przyszłości kontynentu. Podczas gdy estońscy i litewscy prawodawcy pilnie szukają metod na wykorzystanie funduszy z UE do wzmocnienia swoich niewielkich gospodarek, łotewskie fora internetowe aż huczą od opowieści o marnotrawieniu unijnych zasobów. Kiedy Aivarsowi Tabūnsowi, członkowi łotewskiego parlamentu z konserwatywnej partii Dla Ojczyzny i Wolności, postawiono pytanie, po szybkiej ratyfikacji Traktatu lizbońskiego, na temat jego poglądów dotyczących zmian w procesach podejmowania decyzji na Łotwie po ratyfikacji tego fundamentalnego traktatu, Aivars Tabūns wyglądał na zaskoczonego i odparł: „Jakiego traktatu?”. Litewski Seimas był pierwszym parlamentem w Europie, który ratyfikował Traktat lizboński. Kiedy estońscy prawodawcy ratyfikowali Traktat, wywołało to dyskusję w mediach między członkami partii koalicyjnych i opozycyjnych. 33 80 oomas Hendrik Ilves, Estonia would not be able to overcome the crisis without the T euro, “The Baltic Course”, 17 kwietnia 2009, http://www.baltic-course.com/eng/ analytics/?doc=12772. Veiko Spolitis Chociaż we wszystkich trzech krajach miały miejsce dyskusje dotyczące znaczenia Traktatu lizbońskiego, tylko na Łotwie rozpoczęto kampanię zbierania podpisów, która miała na celu przekazanie Traktatu do Trybunału Konstytucyjnego. Jednak Trybunał wydał 14 marca 2009 decyzję, według której Traktat lizboński nie narusza konstytucji łotewskiej. Partie eurosceptyczne nie są szczególnie popularne w krajach bałtyckich, nie jest jednak zaskoczeniem, że to właśnie na Łotwie, gdzie brak zaufania dla demokratycznie wybranych przywódców jest najsilniejszy, eurosceptycyzm ma się najlepiej. W mediach zaczęły pojawiać się wezwania do zamachu stanu i likwidacji „partokracji”34. Chociaż poparcie dla partii politycznych, miejscowego rządu i parlamentu jest podobnie niskie na Litwie, nie zostało ono przetworzone w niechęć wobec instytucji europejskich. Jednak na Łotwie nowe partie polityczne, chcąc wzbudzić zainteresowanie, odwołują się do strategii populistycznych, a eurosceptycyzm staje się coraz bardziej popularny, zwłaszcza wśród grup politycznych powiązanych ze skrajną prawicą. Aby osiągnąć swoje cele, grupy te używają strategii, które są często wykorzystywane przez niektóre inne rządy europejskie35. Mianowicie winią Brukselę za wszelkie kłopoty, choć niektóre z nich są „wyrobem własnym”. Taka strategia obwiniania instytucji UE i Brukseli zaowocowała wysokim wskaźnikiem eurosceptycyzmu wśród Łotyszy36. Wi- 34 E urobarometr 2008. Dane z jesieni pokazują, że 48% obywateli Unii, 47% obywateli Estonii, 51% Litwinów i zaledwie 29% obywateli Łotwy pozytywnie odnosi się do UE. 52% obywateli UE, 58% Estończyków, 60% Litwinów i zaledwie 29% Łotyszy uważa członkostwo w UE za korzystne dla swojego kraju: http://ec.europa.eu/public_opinion/ standard_en.htm. 35 rzucanie winy na Brukselę za zbyt rygorystyczne rozporządzenia i na Komisję Europejską Z za dyrektywy jest wygodne dla polityków z UE, ponieważ pozwala im na uniknięcie odpowiedzialności za własne czyny. Więcej informacji: Non?, „Guardian”, 29 maja 2005: http:// www.guardian.co.uk/world/2005/may/29/france.eu. 36 E urobarometr 2008. Dane z jesieni wskazują, że 52% obywateli Unii, 58% respondentów z Estonii, 29% z Łotwy i 60% z Litwy odpowiedziało, że skorzystali na członkostwie w Unii. Data ostatniego badania, luty 2009: http://ec.europa.eu/public_opinion/standard_ en.htm. Członkostwo w Unii za coś dobrego uznało 54% respondentów z UE, 76% Estończyków, 75% Litwinów i zaledwie 48% Łotyszy. www.boell.pl 81 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska dząc tak wielkie różnice między trzema małymi państwami o podobnej historii, łatwo zacząć zadawać pytania o przyczyny tych różnic. Jakie były oczekiwania ludności Litwy, Łotwy i Estonii w roku 1989? Aby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba cofnąć się w czasie do wczesnych lat 90. i zanalizować główne czynniki, które wpłynęły na różnice między rządami i społeczeństwami bałtyckimi w pięć lat po akcesji do Unii. Kraje bałtyckie w Europie Pozostałością reżimu sowieckiego w krajach bałtyckich były zrujnowane gospodarki i brak mechanizmów rządzenia krajem. Wymogi Międzynarodowego Funduszu Walutowego, powszechnie określane mianem konsensusu waszyngtońskiego, nałożyły strukturalny kaftan bezpieczeństwa na gospodarki bałtyckie. Przywódcy trzech krajów zdecydowali się postępować zgodnie z reformami strukturalnymi oraz powiązać swoje losy z procesem integracji na kontynencie europejskim, aby odbudować swoją państwowość i zabezpieczyć suwerenność. Słynne hasło „powrotu do Europy” było znane nie tylko w Estonii, na Litwie i Łotwie, ale również w całej Europie Środkowej. Jednak w odróżnieniu od innych krajów Europy Środkowej, rządy sowietów w krajach bałtyckich były tak surowe, że w późnych latach 80. ludzie byli gotowi „chodzić w drewniakach, ale żyć na wolnej Łotwie”, parafrazując tradycyjne hasło pojawiające się na demonstracjach przeciw rządom sowietów37. Systemy prawne musiały zostać dostosowane do standardów europejskich, co było nie lada wyzwaniem. Z jednej strony wywarło to dodatkową presję na legislaturze krajów bałtyckich, jednak z drugiej strony stworzyło sytuację „bomby zegarowej” na Litwie, Łotwie i w Estonii. Ponieważ konieczne było 37 82 “ Kaut pastalās, bet brīvā Latvijā” – to hasło z transparentów z późnych lat 80., które przeszło do łotewskiego języka potocznego. Dość ironicznie sądzono, że entuzjazm końca lat 80. przeminął już w roku 1993, kiedy po demokratycznych wyborach ustanowiono ponownie parlamenty w krajach bałtyckich. Veiko Spolitis wdrożenie tak wielu europejskich przepisów i regulacji, zwykłe prawodawstwo zostało zepchnięte na boczny tor we wszystkich trzech parlamentach. W dalszym ciągu rozwija się społeczeństwo obywatelskie oraz ogólna świadomość dotycząca procedur obywatelskich, systemów prawnych i stosunków między obywatelami a państwem. Systemy polityczne z dużą ilością partii politycznych, ale niskim poziomem członkostwa w partiach stworzyły sytuację, w której elity polityczne we wszystkich trzech krajach są w praktyce ciągle powielane38. W tej sytuacji niektóre zmiany prawne, na przykład moratorium na wykonywanie kary śmierci, wprowadzono bez ich wcześniejszego dokładnego przedyskutowania. Łotewscy ustawodawcy przekształcili armię poborową w armię zawodową bez jakiejkolwiek debaty publicznej. W dalszym ciągu nie istnieje system wynagradzania pracowników służby publicznej, co sprawia, że administracja jest podatna na korupcję. Brak poważnej dyskusji na temat kluczowych kwestii politycznych, ekonomicznych i prawnych podważył demokratyczny charakter rządów w krajach bałtyckich. Najprawdopodobniej odbije się to na długoterminowym rozwoju tych trzech krajów. Jednak biorąc pod uwagę ogrom przemian we wszystkich sferach życia, można argumentować, że brak dyskusji społecznej przyspieszył tempo rozwoju tych krajów. Nawet po uwzględnieniu lokalnych różnic, wszystkie trzy kraje wykazały determinację w dążeniu do „powrotu do Europy”, co pozwoliło na szybkie zmobilizowanie woli politycznej. Wspólny los i wspólne krzywdy pod reżimem sowieckim dały moralne uzasadnienie niepopularnym decyzjom trzech rządów. Mocna chęć pozbycia się jarzma silnie scentralizowanych sowieckich systemów politycznych, administracyjnych i prawnych stanowiła niezbędny napęd reform. Proces transformacji nie jest jednorodny, a podczas okresów napięć ekonomicznych cierpliwość obywateli nie jest niewyczerpana. 38 ints Klāsons, “Politiskās elites rekrutācijas avoti Latvijā (7. Saeimas laika)”, praca licenG cjacka w języku łotewskim opublikowana na: www.politika.lv 30.07.2002. Według R. Dahrendorfa parlamenty stają się pozbawionymi rzeczywistej władzy instytucjami, które powielają rządzące elity oligarchów. Brak demokracji uczestniczącej i wysoki poziom korupcji potwierdzają ten stan rzeczy. www.boell.pl 83 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska W tej sytuacji można zastanawiać się nad oczekiwaniami społeczeństw bałtyckich na najbliższe dwie dekady. Planowanie decyzji politycznych na okres dłuższy niż pięć lat jest problematyczne, a perspektywa dwudziestoletnia jest czymś wręcz niewyobrażalnym. Jednak z perspektywy krajów bałtyckich historyczna decyzja została już podjęta – miało to miejsce w roku 2003, kiedy większość obywateli opowiedziała się za Europą. Obywatele małych krajów europejskich powinni strzec swojej suwerenności, a przykłady Szwajcarii, Portugalii, Czech i krajów Beneluksu pokazują, że jest to jak najbardziej możliwe. Niemniej jednak proces globalizacji dotyka wszystkich krajów, niezależnie od ich rozmiarów i zasobów ekonomicznych. Czy długa granica z Rosją i pięćdziesiąt lat rządów radzieckich sprawią, że elity polityczne i społeczeństwa będą przychylnie nastawione do federalizmu europejskiego? Zwykle nie zadaje się tak bezpośrednich pytań, a więc odpowiedzi na nie nie są ujęte w badaniach opinii publicznej. Niedawny kryzys ekonomiczny i zachowanie Rosji wobec regionu kaukaskiego wzmocniły transatlantyckie sympatie krajów bałtyckich, a dokumenty polityczne odzwierciedlają, że WPZiB w swojej obecnej formie nie stanowi alternatywy dla gwarancji bezpieczeństwo NATO. Fakt, że znaczna część populacji jest nastawiona eurosceptycznie, jest w pewnym stopniu wskaźnikiem rozwoju demokracji w krajach bałtyckich. Jednak niezadowolenie pewnej grupy członków społeczeństwa zwykle wzmacnia eurosceptyczne decyzje polityczne i sprawia, że posłuch znajdują populistyczni politycy. W krajach tych jest też kilku mało ważnych reprezentantów marginalnych partii politycznych. Tradycyjne europejskie mechanizmy polityczne są wdrażane w Estonii, na Litwie i Łotwie, gdzie system polityczny charakteryzują strategie nastawione wyłącznie na zwycięstwo wyborcze. Jednak w odróżnieniu od starych demokracji, społeczeństwo obywatelskie w krajach bałtyckich dopiero się rozwija, co oznacza, że relacja między nim i państwem, w oczach ekspertów i zachodnich członków społeczeństwa obywatelskiego, w dalszym ciągu wymaga wiele pracy. 84 Veiko Spolitis Łotwa wyróżnia się negatywnie na tle dwóch innych krajów ze względu na swój niezreformowany kodeks prawny i system służby publicznej. Wypychające i przyciągające siły integracji, które przez ostatnie dwadzieścia lat definiowały transformację, w dalszym ciągu działają. Co prawda przesunął się nieco środek, bo choć siły dośrodkowe integracji europejskiej są w dalszym ciągu postrzegane przez społeczeństwa krajów bałtyckich jako coś pozytywnego, siły odśrodkowe globalizacji powodują niepokój wśród elit politycznych i członków społeczeństw. Transformacja społeczeństw i struktur państwowych jest zjawiskiem pozytywnym, jeśli przynosi ludziom stabilizację i rzeczywiste długotrwałe zmiany. Litewskie, łotewskie i estońskie elity polityczne przekonują, że ich kraje nie mają innej alternatywy niż przyszłość w Unii Europejskiej39. Mimo że ludność Łotwy najsłabiej popiera Unię Europejską, i tak większym poparciem darzy instytucje unijne niż lokalne. Głównym zadaniem dla elit politycznych krajów bałtyckich w ciągu nadchodzących dwudziestu lat powinno być stworzenie dyskursu politycznego, który skłoniłby ludzi do przetrwania relatywnie gorszych warunków gospodarczych w imię lepszej przyszłości w Unii Europejskiej po ratyfikacji Traktatu lizbońskiego. W okresie dwucyfrowego wzrostu gospodarczego ciężko jest osiągnąć długoterminową stabilność bez współudziału wszystkich członków społeczeństwa w procesie podejmowania decyzji w konkretnych krajach. Okres dynamicznego wzrostu gospodarczego przeminął, a oczekiwana stabilizacja zanika i w dalszym ciągu będzie zanikać w nadchodzących latach. Nadszedł czas, by bałtyckie elity i społeczeństwa osiągnęły wewnętrzne porozumienie na temat przyszłości swoich gospodarek, szkolnictwa, systemów socjalnych i swojego miejsca w zmodernizowanej i zjednoczonej Europie. 39 krajach bałtyckich panuje praktycznie powszechne przekonanie, ze członkostwo w UE W jest niezbędne. Istnieje zaledwie kilku przedstawicieli eurosceptycznych partii, którzy starali się zdobyć popularność argumentując, że istnieje alternatywna droga rozwoju, np. Normunds Grostinš na Łotwie. Grostinš, “Alternatīva dalībai ES pastāv, bet tiek noklusēta!”, 13.08.2003 w http://www.politika.lv/temas/fwd_eiropa/9797/. www.boell.pl 85 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Veiko Spolitis jest kierownikiem programu studiów europejskich i stosunków międzynarodowych na Uniwersytecie Riga Stradins i doktorantem na Uniwersytecie Helsińskim. Tytuł jego rozprawy doktorskiej to „Rządy w krajach bałtyckich w okresie 1994-2007 – Estonia, Łotwa i Litwa między zeuropeizowaną regionalizacją a dziedzictwem postsowieckiej kultury politycznej”. Otrzymał stopień licencjata w zakresie nauk politycznych na University of Tartu, diplôme d’études approfondies (DEA) z historii i polityki międzynarodowej z Graduate Institute of International Relations z Uniwersytetu w Genewie oraz tytuł magistra w zakresie studiów europejskich z Central European University w Budapeszcie. 86 Werner Schulz 5. Zjednoczenie Niemiec: kamień milowy na drodze do zjednoczonej Europy Werner Schulz www.boell.pl 87 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska “Dzień, w którym zabrali mur” – tak śpiewali Pannach&Kunert, autorzy tekstów i muzycy legendarnej grupy rockowej z Lipska „Renft” w roku 1985 na wygnaniu w Berlinie Zachodnim. Jednak wtedy nikt nawet nie myślał, że to życzenie mogłoby się spełnić. To nie była „żelazna kurtyna” chroniąca teatr przed pożarem, ale hermetycznie zamknięta linia demarkacyjna przecinająca Berlin i Niemcy. Żelazna kurtyna była systemem murów, pól minowych i drutów pod napięciem patrolowanych przez strażników z bronią, psami i karabinami. To była Europa podzielona na Wschód i Zachód. “Panie Gorbaczow, niech pan otworzy tę bramę! Panie Gorbaczow, niech pan zburzy ten mur!” – to wezwanie prezydenta USA Ronalda Reagana zostało wygłoszone w czerwcu 1987 przed Bramą Branderburską. Jakże teatralne i nierealistyczne zdawały się wtedy te słowa i jak protekcjonalnie zostały odrzucone – ale to zupełnie inna opowieść. Głoszona przez Michaiła Gorbaczowa idea „europejskiego domu” roznieciła przynajmniej nadzieje na to, że wraz z końcem zimnej wojny i porozumieniem dotyczącym wspólnej Europy granice staną się bardziej przepuszczalne. Pozostawały jednak pytania, jak i kiedy to się stanie. Gorbaczow chciał przede wszystkim rozładować sytuację w bloku socjalistycznym przed otwarciem go na zewnątrz. Jego idee glasnosti i pierestrojki wznieciły ogromne oczekiwania, dynamikę i ducha optymizmu. Wyraźnie odróżniały się od ciągle tych samych deklaracji Honeckera, który w styczniu 1989 powiedział, że mur berliński będzie trwał tak długo, jak długo trwać będą warunki, które doprowadziły do jego stworzenia. Szacował, że zajmie to od 50 do 100 lat, wyrażając przy tym osobistą nadzieję, że do tego czasu kapitalistyczne Niemcy Zachodnie odnajdą swoją drogę do socjalizmu. Historia pisze jednak własne scenariusze i przechytrzyła przywódców „jedynie słusznej i naukowej ideologii” z jej dogmatem historycznego postępu. Co rzeczywiście wydarzyło się w roku 1989? Wydarzenia sprzed dwudziestu lat są w tym roku wspominane praktycznie codziennie i wszędzie. Biura polityczne i centrale partii komunistycznych przewróciły się jak domki z kart, zniknęły systemy polityczne, a nawet całe państwa. Piszący z Europy Środkowej 88 Werner Schulz brytyjski historyk Timothy Garton Ash zatytułował swój raport: Ein Jahrhundert wird abgewählt (Wyborcy odrzucają cały wiek). Na drodze do pokojowej rewolucji Epokowa przemiana roku 1989 nie była wydarzeniem spontanicznym, nagłym zrywem, ale zmianą o długiej historii. Była kulminacją długiej walki między systemem komunistycznym a jego wewnętrznym rozpadem. Państwom bloku wschodniego, stworzonym w wyniku hegemonii ZSRR, od początku brakowało demokratycznej legitymacji. Z tej przyczyny wiele osób w Europie Wschodniej miało nadzieję, że rok 1989 da im szansę doświadczenia ideałów roku 1789: ustanowienia stabilnego państwa pod rządami prawa, gwarantującego wolność, równość i sprawiedliwość. Wielu intelektualistów z Europy Wschodniej było bardziej zainteresowanych zlikwidowaniem barier uniemożliwiających doświadczenie wolności niż poprawą warunków bytowych. Tak więc prawdziwe obchody dwustulecia Rewolucji Francuskiej miały miejsce nie w Paryżu, ale w Europie Wschodniej. Korzystając z terminologii wielkiego rewolucjonisty, Lenina, to była rewolucja nowego typu: bez przemocy, teorii i awangardy na wygnaniu. Rewolucja, podczas której przelewał się wosk palonych świec, a nie krew. Demonstranci trzymali w rękach transparenty, a nie kamienie i broń. Ludzie nie zdobywali barykad, ale spotykali się przy okrągłych stołach. Choć upadały reżimy, nie było trybunałów rewolucyjnych ani thermidora na wzór Rewolucji Francuskiej. W demokratycznych wyborach wybierano parlamenty, które dawały zreformowanym socjalistom szansę na rehabilitację i zmianę sposobu myślenia. Ten proces polityczny uwolnił ogromną falę cywilizującej energii, która, jak w efekcie domina, doprowadziła do upadku totalitarnych systemów i ideologii. Okrągły stół w Polsce, pokojowa rewolucja w NRD, aksamitna rewolucja w Czechosłowacji i śpiewająca rewolucja w krajach bałtyckich były przejawem ogromnej solidarności obywatelskiej, której wartość widzimy dzisiaj w obliczu globalnego terroru i przemocy. Udało się osiągnąć wolność, prawa człowieka www.boell.pl 89 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska i prawa obywatelskie bez pozbawiania życia innych ludzi. Nową perspektywę polityczną otworzyły nie brutalne ataki terrorystyczne z 11 września, ale pokojowy upadek muru berlińskiego 9 listopada 1989. Przynajmniej pod tym względem można go uznać za bardziej znaczące wydarzenie. Rok 1989 można postrzegać jako blisko powiązany z wydarzeniami po roku 1945: rokiem 1953 w NRD, 1956 na Węgrzech i w Polsce, Praską Wiosną roku 1968, założeniem KOR-u w Polsce w roku 1976, Kartą 77 w Czechosłowacji i polskim ruchem związkowym „Solidarność”. Podczas całego okresu trwania NRD istniały w kraju opór i opozycja, nawet jeśli nie używano tych właśnie słów. Działo się tak prawdopodobnie dlatego, że opozycja była postrzegana jako kontrrewolucyjna, stanowiła więc zbrodnię przeciw ustrojowi i była szalenie ryzykowna. Słownik polityczny NRD tłumaczył „w kraju socjalistycznym nie ma ani podłoża społecznego, ani powodów do istnienia opozycji”. W totalitarnym państwie nawet rzeczy, które zdawały się być niewinne, mogły skutkować poważnymi represjami, osobistą i zawodową katastrofą (wyreżyserowaną przez służby bezpieczeństwa), a nawet fizycznym unicestwieniem „wroga klasowego”. Długa droga od roku 1968 do 1989 Wydarzenia roku 1968 w Pradze miały traumatyczne i stymulujące efekty. W Niemcach z zachodu wywołały ekscytację, a w mieszkańcach NRD poczucie ostatecznego pogrążenia. Wzniesiony 13 sierpnia 1961 roku mur odciął ich już fizycznie od Zachodu. Rok 1968 z obchodami 150. rocznicy urodzin Marksa rozbudził mgliste poczucie możliwości liberalizacji demokratycznego socjalizmu. Robert Havemann w swoim wykładzie na Uniwersytecie Humboldta przedstawiając wizję komunizmu bez dogmatu, był głosem nadziei, poza kręgiem podejrzeń. Reakcja aparatu państwowego i brutalne stłumienie czeskich reform było tym bardziej szokujące dla niego i innych, którzy zaczynali marzyć o lepszym jutrze. Wielu z tych, którzy w roku 1968 90 Werner Schulz i latach następnych stracili złudzenia i nadzieję na „socjalizm z ludzką twarzą”, spotkało się w opozycji lub później, w roku 1989, na demonstracjach i przy okrągłych stołach. Pokojowa rewolucja roku 1989 była też reakcją na rok 1968. Te dwie daty są ze sobą połączone. W Lipsku, Berlinie i Pradze rok 1989 był odwróceniem roku 1968 i reakcją na niego. Polityczna wizja wschodniego pokolenia ‘68 stanowiła fundament rewolucji w 1989. Niestety, fakt ten w dalszym ciągu nie przebił się do wyobraźni zjednoczonych Niemiec. Dzisiaj wiemy już, że podczas gdy w roku 1968 na Zachodzie marzono o rewolucji, a uzyskano reformy, w roku 1989 na Wschodzie żądano reform, a wywołano rewolucję. Protestancka rewolucja Podczas gdy uniwersytety w Niemczech Zachodnich wrzały, reformy na Wschodzie zlikwidowały ostatnie pozostałości po burżuazji. Podczas gdy w Hamburgu studenci trzymali w rękach transparenty, na których skarżyli się, że akademicy i ich instytucje nie zmienili się od tysiąca lat, Walter Ulbricht zniszczył Paulinerkirche - kościół uniwersytecki w swoim rodzinnym Lipsku, który był idealnie zachowanym przykładem architektury gotyckiej, w którym wygłaszał kazania Martin Luter i którego uniwersytet używał jako audytorium od czasów reformacji. Ale kto słyszał o spektakularnym rozwieszeniu transparentu domagającego się odbudowania Paulinerkirche? Stasi przeznaczyła mnóstwo czasu i środków na odnalezienie i aresztowanie twórców tego transparentu. Tym większe wrażenie wywołały jesienią 1989 roku tysiące osób zgromadzonych w pobliskim kościele Św. Mikołaja na poniedziałkowe demonstracje. Modlitwy o pokój w miejscowym kościele i protesty grup opozycyjnych przekształciły się w rewoltę, która włączyła ludność Lipska w pokojową rewolucję. Porozumienie grup opozycyjnych żądających „nowego forum”, „demokracji teraz”, „demokratycznego zerwania”, partii socjaldemokratycznej i inicjatywy na www.boell.pl 91 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska rzecz wolności i praw człowieka1 oraz tych, którzy odrzucili NRD i chcieli z niej wyjechać, stworzyło ruch obywatelski o szerokiej bazie społecznej. Tę fazę rewolucji można określić jako protestancką. W prawie wszystkich miastach i miejscowościach niepokorni gromadzili się w kościołach protestanckich – nie w ratuszu, siedzibie partii, teatrach, centrach kulturalnych, klubach czy uniwersytetach. W większości protestanckie, socjalistyczne skrzydło ruchu na rzecz praw obywatelskich w NRD i jego demokratyczne doświadczenie pod opieką kościoła wniosło dwa cele do rewolucji. „Nie dla przemocy” – główne przesłanie Kazania na Górze oraz „To my jesteśmy ludem” – jasne wezwanie do demokracji bezpośredniej. Powrót do Europy Socjolog Ralf Dahrendorf opisuje 1945 i 1989 jako dwie daty wolności w zasadniczo morderczym XX wieku. Traktuje rok 1989 jako najbardziej udaną ze wszystkich nowożytnych rewolucji, ze względu na przezwyciężenie politycznej stagnacji i umożliwienie zaistnienia Europy w dzisiejszym kształcie. Chodzi o Unię Europejską opartą nie tylko na pokoju i pojednaniu według wizji wielkich mędrców, ale również na pragnieniach wielu kobiet i mężczyzn, którzy obalili dyktatury nie uciekając się do przemocy i własnym wysiłkiem osiągnęli demokratyczną wolność. Urok Zachodu również odegrał ważną rolę. Demokratyczne podstawy Wspólnoty Europejskiej, możliwość poprawy warunków życia i utrzymania pokoju, w połączeniu z osiągnięciami dyplomatycznymi Organizacji na rzecz Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), miały trwały wpływ na opozycję antykomunistyczną w Europie Wschodniej. W roku 1975 czołówki 1 92 luzja do nazw organizacji politycznych tworzących ruch obywatelski roku 1989 w NRD: A Neues Forum, Demokratie Jetzt, Demokratischer Aufbruch, Sozialdemokratische Partei, Initiative für Frieden und Menschenrechte. Werner Schulz komunistycznych gazet (w tym „Prawdy” i „Neues Deutschland”) po raz pierwszy zamieściły artykuły na temat praw człowieka wymienionych w Końcowym Porozumieniu Helsińskim, co istotnie wspomogło kształtujące się ruchy opozycyjne. Żądanie życia w pokoju z innymi narodami Europy nie było celem strategicznym, ani nawet materialnym. Było, przede wszystkim, celem kulturowym. Wszystkie kraje, którym Unia Europejska zaoferowała możliwość członkostwa, wzmocniły swoje struktury demokratyczne, wprowadziły zmiany prowadzące do gospodarki rynkowej i wykazały pozytywny rozwój społeczny. Rok 1989 był czymś więcej niż tylko początkiem nowej epoki w kalendarzu historii europejskiej. Był symbolem końca brutalnego wieku, ideologii bez skrupułów i jej totalitarnych rządów. Był końcem komunistycznej utopii i jej fałszywej koncepcji człowieka. Był końcem cynicznego systemu dyktatury, który stworzył stabilizację kosztem wolności i zainicjował planowanie społeczne, którego fatalnym efektem ubocznym było okaleczenie wielu obszarów ludzkiej działalności. To wszystko wydarzyło się i wzmocniło podczas wydarzeń roku 1989. Wyjątkowa droga Niemiec Wschodnich NRD czyli Niemcy Wschodnie, po zjednoczeniu z Republiką Federalną Niemiec stały się częścią NATO i UE w sposób, który został praktycznie przeoczony i niedoceniony. Wydarzyło się to bez jakichkolwiek wytycznych, środków dostosowawczych i wielkiego wysiłku. Ta wyjątkowa droga różniła się diametralnie od tego, co działo się w innych krajach bloku wschodniego. Historycznie „wyjątkowość Niemiec” sygnalizowała tragiczne konsekwencje, jednak w tym przypadku stanowiła przełomowy krok w rozwoju współczesnej Europy. Podczas gdy polscy intelektualiści oceniali podział Niemiec jako największą przeszkodę w integracji europejskiej, w Niemczech zrodziła się myśl, że to właśnie integracja europejska zbliży ze sobą dwie części Niemiec i doprowadzi do ponownego zjednoczenia. Podczas wyborów w Niemczech Wschodnich 18 marca www.boell.pl 93 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska 1990 partia Bündnis 90 prowadziła kampanię pod hasłem „Nie na prawo, nie na lewo, ale prosto do Europy”. Hasło to nie było zresztą w pełni zrozumiane. Postrzegano je raczej jako metodę na uniknięcie zobowiązania dotyczącego zjednoczenia Niemiec, podobnie, jak robiła to lewica w Niemczech Zachodnich, szukając rozwiązania problemu narodu w zjednoczonej Europie. Być może bezproblemowa akcesja Niemiec Wschodnich sprawiła, że Niemcy byli mniej świadomi implikacji i przywilejów związanych z członkostwem, a jednocześnie ukryła ogromny wysiłek innych krajów Układu Warszawskiego. Dopiero później, kiedy wojska niemieckie brały udział w misjach pokojowych na Bałkanach i w Afganistanie, czy też gdy Niemcy musieli wymienić markę niemiecką (którą z taką radością przyjęli zaledwie kilka lat wcześniej) na euro, okazało się, że za wszystko trzeba zapłacić jakąś cenę. W przeciwieństwie do innych krajów postkomunistycznych, NRD już nie istnieje. Ta połowa Niemiec jest obecnie całkowicie zintegrowana z republiką federalną. To, co było korzystne w transformowaniu NRD i tworzeniu instytucji demokratycznych, okazało się jednak mieć pewne słabe strony. Życie polityczne jest zdominowane przez zachodnią część kraju, co oznacza, że doświadczenie wschodu ma znacznie mniejszą rolę. Zasadniczo, główne nurty polityczne wywodzą się z dawnej RFN i nawet wybór kanclerza ze wschodu nie zmienił tej sytuacji. Transformacja Niemiec Wschodnich była nie tyle integracją z Europą, co dostosowaniem instytucji i struktur do wymogów części zachodniej kraju. Ponieważ Niemcy Zachodnie przyjęły już normy i standardy Unii Europejskiej, dostosowanie się do tych standardów było równoznaczne z przyjęciem europejskiego acquis communautaire. Z tego powodu obywatele byłej NRD doświadczyli procesu integracji w sposób nieco podprogowy. UE była czymś pozytywnym, kiedy dostarczała pomocy finansowej, ale czymś negatywnym, kiedy to trzeba było rywalizować z całą resztą Unii o wielkie granty. Szybko zrozumiano, że decyzje krajowych sądów podlegają apelacji na poziomie europejskim. Nawet tak pozbawiony skrupułów gwałciciel praw człowieka jak Egon Krenz, ostatni przywódca NRD, nagle odkrył zalety UE. Skazany na 94 Werner Schulz więzienie za wydanie strażnikom granicznym rozkazu strzelania bez ostrzeżenia, doprowadził swoją sprawę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, ale kiedy ten odrzucił jego pozew, musiał pogodzić się z tym, że wyrok był prawidłowy. Ten wyrok upewnił opinię publiczną w Niemczech, że rządy prawa mogą wymierzać sprawiedliwość nawet wobec członków Politbiura. W tej kwestii Europa okazała się był ostatecznym autorytetem prawnym. Nawet przejście od centralnego planowania do gospodarki rynkowej odbyło się w sposób, który nie przypominał tego, co wydarzyło się w innych krajach Układu Warszawskiego. Najbardziej znaczącym czynnikiem był nagły wzrost wartości waluty spowodowany wprowadzeniem zachodnioniemieckiej marki. Podziałało to jak szok, na który nie było żadnej terapii. Przyczyniło się to również do nagłego załamania przemysłu we wschodnich Niemczech, spowodowało ogromne zniekształcenia i szeroką dezindustrializację. Obie części Niemiec konkurowały teraz ze sobą, gdyż wiele sektorów przemysłu i gospodarki miało równoległe struktury w obu częściach Niemiec. Zamiast stworzyć struktury komplementarne, fabryki na wschodzie sprzedano firmom zachodnim lub zamknięto. Treuhandanstalt (agencja prywatyzacyjna) prowadziła politykę, która w ciągu czterech lat zlikwidowała całą własność państwową w NRD, przekształcając Niemcy Wschodnie w kraj przedstawicielstw i przedsiębiorstw kontrolowanych, czy też po prostu w rezerwę siły roboczej. Ani jedna z trzydziestu głównych firm notowanych na DAX nie ma głównego biura w byłych Niemczech Wschodnich. Na plus liczy się jednak to, że wiele z trudności społecznych związanych z taką transformacją zostało złagodzonych dzięki hojnym transferom i funduszom na odbudowę kraju z Niemiec Zachodnich i UE. W porównaniu z ogromnymi problemami, którym musiały stawiać czoła inne kraje postkomunistyczne, sytuacja w Niemczech Wschodnich była całkiem niezła. Mieszkańcy Polski, Czechosłowacji i Węgier po wielokroć powtarzali, że chętnie zamieniliby swoje problemy na problemy Niemiec Wschodnich. Rozszerzenie Unii na wschód po zjednoczeniu Niemiec zaowocowało również ponownym połączeniem niemieckich i polskich miasteczek rozdziewww.boell.pl 95 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska lonych granicą na Odrze i Nysie. Wolny handel i współpraca kwitnie obecnie między Frankfurtem nad Odrą a Słubicami, Guben i Gubinem, Goerlitz i Zgorzelcem. Przywództwo komunistycznej partii NRD uszczelniło granicę z Polską w latach 80., obawiając się rosnących wpływów związkowców z „Solidarności”. Dzisiaj to, co powinno być jednością, znów nią jest. Tak dzieje się w przypadku Zittau, gdzie spotykają się granice Niemiec, Czech i Polski. Stworzono tu euroregion, który organizuje wspólne przedsięwzięcia biznesowe, wydarzenia kulturalne i opracowuje wspólne plany rozwoju. To pokazuje, że niemiecki przykład przezwyciężania podziałów dzięki tworzeniu wspólnot przybrał szerszy, europejski wymiar. Rozszerzenie i kryzys w UE Rozszerzenie przyniosło kryzys. UE nigdy nie wywoływała fajerwerków entuzjazmu, ale była postrzegana jako stabilny, pragmatyczny proces wspólnych interesów, celów i wartości. Zachód nie był jednak przygotowany na wydarzenia roku 1989. Nikt nie myślał, a wręcz nie ośmielał się myśleć, że dyktatury komunistyczne upadną, że rozpadnie się Układ Warszawski i Związek Radziecki. To, jak bardzo UE była zadowolona ze swoich ówczesnych granic, widać na przykładzie aspiracji członkowskich Turcji. Od ponad czterdziestu lat Turcja puka do drzwi Unii, szukając pełnego członkostwa. We wrześniu 1963, dwa lata po zbudowaniu muru berlińskiego, Turcji dawano perspektywy na członkostwo. Wyglądało na to, że skreślono Europę Środkową i Wschodnią i postrzegano Turcję jako jedyny realistyczny cel ekspansji ówczesnej Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Pomysł, że Polska, Węgry, Rumunia i kraje bałtyckie kiedykolwiek mogłyby stać się częścią UE, był czymś niewyobrażalnym. Na początku lat 90., kiedy włączono już NRD i rozważano następny etap ekspansji na Wschód, można było zauważyć jak silnie zakorzenione było to przekonanie. Nie prowadzono bowiem żadnych szeroko zakrojonych reform, które byłyby niezbędne 96 Werner Schulz dla sprawnego funkcjonowania Unii jako wspólnoty nie dwudziestu, ale trzydziestu członków. Najbardziej przekonujące argumenty na rzecz członkostwa Europy Wschodniej w NATO i UE po upadku muru berlińskiego nie wzięły się z demokratycznych ideałów, zachodnich wartości, ani nawet z poczucia obowiązku historycznego, ale z kalkulacji korzyści. Granica na wschodzie (żelazna kurtyna) była jedną z najlepiej strzeżonych i zabezpieczonych granic, jakie kiedykolwiek miała Europa Zachodnia. Po jej zniknięciu wygodne społeczeństwa UE zdały sobie sprawę, że jeśli nie chcą zalewu chaosu ze wschodu, muszą wyeksportować swoje formy bezpieczeństwa i dobrobytu. Niestety, próby wprowadzenia demokracji w Europie Wschodniej błędnie oceniono jako chaos, przegapiono więc te pierwsze oznaki wolności. Przejście do kapitalizmu i gospodarki rynkowej w krajach postkomunistycznych postrzegano jako wspaniałą triumfalną procesję kapitalizmu, który nareszcie nie napotykał przeszkód w rozwoju. Nie jest w tej chwili jasne, ile będziemy musieli zapłacić za wszystkie te neoliberalne sny. Jasne jest natomiast, że chaos i poczucie niepewności na Wschodzie będzie odczuwalne także na Zachodzie. W połączeniu z krachem finansowym oznacza to, że Unię Europejską czeka wyjątkowa wersja pierestrojki. Tak samo jak w Niemczech, idea wspólnej konstytucji spotkała się ze sceptycyzmem i niechęcią. To zaowocowało podstawowym błędem, który Unia w dalszym ciągu stara się naprawić: rozszerzeniem przed pogłębieniem. Kraje postkomunistyczne zostały członkami UE, chociaż od dawna wiadomo było, że struktury instytucji unijnych nie są dostosowane do tak dużej ilości członków. Trudności powodowane przez przestarzałe traktaty, negocjacyjne impasy i wyczerpujące procedury głosowania sprawiły wreszcie, że dostrzeżono potrzebę wiążącej europejskiej konstytucji. Być może nastąpiło to zbyt późno i bez entuzjazmu, ale nie było to aż tak skomplikowane i niezrozumiałe, jak twierdzi się obecnie, chociaż prosty i krótki tekst na pewno byłby lepszy. Powód, dla którego konstytucja odniosła porażkę, był związany raczej ze skomwww.boell.pl 97 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska plikowanymi procedurami ratyfikacji w poszczególnych krajach członkowskich. Byłoby łatwiej, gdyby przyjęcie konstytucji zależało od równoległych referendów w całej Unii. W obecnej sytuacji projekt wielkiej konstytucji europejskiej został wplątany w burzliwą i małostkową politykę wewnętrzną. Skutki roku 1989 są nadal odczuwalne. To epokowe wydarzenie pod koniec XX wieku wpłynęło na struktury i wizerunek własny Europy. Krytycy „starych rozwiązań” mieszkają nie tylko na wschodzie. Presja jest wywierana również na politykę w zachodnich krajach Europy. Karta Paryska, przyjęta podczas konferencji OBWE w 1990 roku, sygnalizowała koniec zimnej wojny i otwierała nową erę wolności i pokoju w Europie. Postęp miał teraz nowe imię: Europa. Jednak konflikty na Bałkanach na początku lat 90. pokazały, że nie ma gwarancji wiecznego pokoju i że UE musi stawić czoło nowym i niespodziewanym wyzwaniom. odobieństwa między krajami P postkomunistycznymi w UE Wojny na Bałkanach ujawniły pewną prawidłowość: im bardziej zbliżony do UE był dany kraj, tym skuteczniejsze jego reformy. Im bliżej do ideałów UE, tym stabilniejsza demokracja i rządy prawa, tym bardziej zaawansowany postęp w kierunku gospodarki rynkowej. Im dalej od UE, tym silniejsze wpływy starej gwardii komunistycznej, której członkowie zrzucili płaszcz komunizmu i zastąpili go patriotyzmem lub neonacjonalizmem. W tej sytuacji bardzo ogólne określenie “Europa Wschodnia” przestało być wystarczające. Z byłego bloku wschodniego wyrosły bardzo różne kraje członkowskie UE. Uwalniając się z pętów realnego socjalizmu krajom postkomunistycznym udało się przywrócić często przez wiele lat represjonowany charakter narodowy, wykształcić cechy narodowe, ekonomiczne i socjologiczne. Kraje te szukają swoich przyszłych tożsamości dzięki różnym interpretacjom przeszłości. Wspólnie będą musiały przejść pracochłonną i szeroko zakrojoną 98 Werner Schulz modernizację, uwzględniającą konieczne reformy gospodarcze i społeczne, które dostosują kraje do standardów unijnych. Wejście do UE spotkało się z entuzjazmem i przesadnymi oczekiwaniami, które przyniosły rozczarowania i „postakcesyjnego kaca” – tego rodzaju kryzysy miały miejsce w wielu krajach w podobnych okolicznościach. Chociaż polityczny cel „powrotu do Europy” został osiągnięty, pozostało powszechne poczucie niepewności. Polityczne turbulencje w Polsce, Czechach, na Słowacji i Węgrzech jasno o tym świadczą. Po dekadach cynicznych manipulacji prowadzonych przez jednopartyjny aparat komunistyczny, trudno było oczekiwać wiary w instytucje publiczne i urzędników państwowych. Tendencja do radykalizmu na obu krańcach politycznego spektrum jest wciąż bardzo silna. Kraje te wygrały wolność, ale marzą teraz o bezpieczeństwie, silnym przywództwie i egalitarnej harmonii. Choć było jasne, że nowo przybyli członkowie z Europy Środkowej i Wschodniej nie są jednorodną grupą, dzisiaj można zauważyć, że łączą ich pewne cechy wspólne. Na przykład wewnętrzne nierówności: przepaść między miastem a wsią, między wielkomiejskim centrum a rolniczymi peryferiami. W krajach takich jak Polska, Węgry i Słowacja istnieje wyraźny podział na część wschodnią i zachodnią, z lepiej rozwiniętymi regionami blisko granic UE i słabiej rozwiniętą częścią kraju na obecnej zewnętrznej granicy Unii. Takie różnice często są spadkiem po czasach komunistycznych, a nawet przedkomunistycznych, ale w dalszym ciągu istnieją po roku 1989, a często nawet zaostrzają się. Choć gospodarki wszystkich tych krajów rozwijają się, wciąż wymagają reform. Wzrost ekonomiczny miał pozytywny wpływ na poziom zatrudnienia, co pociągnęło za sobą niedobór wykwalifikowanych pracowników. Polska prowadzi obecnie kampanię zachęcającą wykwalifikowanych specjalistów do powrotu do kraju. Nie potwierdza to obaw Zachodu związanych z zalewem taniej siły roboczej. Postkomunistyczne kraje członkowskie wprowadziły nowe systemy polityczne i powoli oswajają się z demokratycznymi procesami zmian rządów. www.boell.pl 99 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Z drugiej strony poziom konfliktów wewnętrznych jest wysoki. Lojalność głosujących wobec partii politycznych jest bardzo ograniczona. Wyborcy w krajach postkomunistycznych znacznie częściej zmieniają swoje preferencje niż w „starych” krajach Unii, co powoduje częste oscylowanie partii między rządem a opozycją. To z kolei prowadzi do częstych zmian politycznych i braku przewidywalności. Niska lojalność wyborców wobec słabo znanych partii, częste zmiany programów partyjnych oraz niezadowolenie z polityków stworzyły podatny grunt dla demagogii. Z tych powodów politykom radykalnym, populistom i nacjonalistom udało się uzyskać poparcie. Ich popularność jest oparta na negatywnych tradycjach nacjonalistycznych i regionalnych, które zagrażają wewnętrznemu bezpieczeństwu i stabilności. Celem, który łączy wszystkie kraje postkomunistyczne UE, jest zakończenie procesu akcesji przez przejście od tego, co postrzegają jako status członków drugiej kategorii, w szarej strefie Europy „pośredniej”, do bycia twórcami zasad politycznych, a nie tylko ich odbiorcami. łówne różnice między krajami G postkomunistycznymi a krajami Europy Zachodniej Ocena wkładu nowych państw członkowskich UE waha się od motoru napędowego do hamulcowego. Te różnice są najbardziej widoczne w zakresie polityki zagranicznej. Wraz z upadkiem muru berlińskiego Zachód zdawał się tracić strukturę, która utrzymywała symboliczny ciężar. Wraz z jej zniknięciem sekretarz obrony USA twierdził, że pojawiła się „stara” i „nowa” Europa. Opierał swój wniosek na fakcie, że wiele krajów Europy Środkowej i Wschodniej utrzymuje wyjątkowo bliskie relacje ze Stanami Zjednoczonymi. Było to widoczne w roku 2003, kiedy wobec wybuchu wojny w Iraku wszystkie te kraje wsparły interwencję wojskową USA. Zwłaszcza Polska okazała się być aktywnym i lojalnym partnerem Waszyngtonu. Racjonalnym powodem tej relacji jest bezpieczeń100 Werner Schulz stwo. Dla krajów postkomunistycznych harmonogram członkostwa w NATO był ważniejszy od przystąpienia do UE. Bliskie relacje z USA są postrzegane jako swoiste ubezpieczenie od groźby, którą przedstawia sobą region postsowiecki leżący w cieniu prężącej muskuły Rosji. Wojna w Gruzji wzmocniła wszystkie stare obawy i przyczyniła się do długoterminowych szkód. Kraje takie jak Polska, Czechy i kraje bałtyckie chciałyby bezpośrednio współpracować z USA w kwestiach militarnych, bezpieczeństwa i zaopatrzenia. Są sceptycznie nastawione do wzmocnienia Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony (ESDP). Zależy im na tym, by nie doprowadziło to do kryzysu w relacjach transatlantyckich i by współpraca europejsko-amerykańska w zakresie bezpieczeństwa trwała dalej w strukturach NATO. Inne kraje Europy Środkowej i Wschodniej chciałyby, aby większy nacisk kłaść na współpracę między nowymi członkami Unii. Zależy im zwłaszcza na zintensyfikowaniu realizacji ENP (Europejskiej Polityki Sąsiedztwa) i współpracy z partnerami po drugiej stronie wschodniej granicy UE. Polityka sąsiedztwa jest postrzegana nie jako alternatywa, ale jako pierwszy krok na długiej drodze do członkostwa w Unii dla Ukrainy, Mołdowy, Białorusi i południowego Kaukazu. Postrzegają związanie tych krajów z UE i pomoc w konsolidacji ich instytucji jako zabezpieczenie przed neoimperialistycznymi tendencjami emanującymi z obszaru byłego Związku Radzieckiego. Mają również nadzieję, że współpraca w zakresie stosunków z Rosją zostanie zwiększona wewnątrz Unii Europejskiej. Zwłaszcza Polska i kraje bałtyckie są zaniepokojone „wyjątkową” relacją niemiecko-rosyjską. Te obawy wzrosły, kiedy zatwierdzono przebieg gazociągu przez Morze Bałtyckie bez wcześniejszych konsultacji i wyrażenia zgody przez te kraje. Postkomunistyczni członkowie UE z zasady popierają szybkie i konsekwentne rozszerzanie Unii, ponieważ wszystkie te kraje, z wyjątkiem Czech, są położone geograficznie na zewnętrznej granicy UE, czemu chciałyby zaradzić. Popierają więc nieograniczoną ekspansję na wschód i na Bałkany Zachodnie. W duchu dalszego rozszerzenia i w przeciwieństwie do rosnącego sceptycyzmu www.boell.pl 101 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska w Europie Zachodniej, w znacznej mierze popierają kandydaturę Turcji. To sprawia, że kraje te przeciwstawiają się utworzeniu rdzenia Europy lub „Europy dwóch prędkości”. Obawiają się, że nie zostałyby włączone do wewnętrznego kręgu i że po raz kolejny znalazłyby się na peryferiach Europy. Kraje postkomunistyczne często wskazują na rażącą sprzeczność – zauważając, że chociaż mówi się ciągle o niedoskonałościach demokracji w ich krajach, sama Unia Europejska również wykazuje podobne braki. Jak to będzie za 20 lat? Kiedy UE uda się już pokonać własnym wysiłkiem obecny kryzys finansowy i gospodarczy, do dwóch jej obecnych filarów, pokoju i wolności, dołączy trzeci, solidarność. Ten egzamin zaowocuje stanami zjednoczonymi Europy i rozwieje obawy dotyczące obudzenia nacjonalizmów i politycznego rozdrobnienia. Ustanowiona zostanie Europa oparta na solidarności, która będzie bronić europejskich (i światowych) wartości na poziomie globalnym. Wspólnie, nowe i stare demokracje stworzą Europę, która w obliczu kryzysu ekonomicznego i finansowego będzie w stanie stworzyć przyjazną środowisku gospodarkę rynkową, zdolną pokonywać długoterminowe problemy, takie jak bezrobocie i bieda. UE ustanowi struktury, które zmniejszą różnice ekonomiczne i przyczynią się do stworzenia sprawiedliwych warunków życia. Pewien sukces odniosą również skuteczne strategie walki z długoterminowymi wyzwaniami, takimi jak epidemie, handel narkotykami, nielegalna imigracja i międzynarodowy terroryzm, a dalsza przyszłość przyniesie pełen sukces. Restrukturyzacja przemysłu europejskiego w taki sposób, by chronić środowisko naturalne, stanie się globalnym wzorcem odnawialnych systemów energii, produkcji surowców i modelu ochrony środowiska i klimatu. Modernizacja doprowadzi do zmniejszenia poziomu emisji dwutlenku węgla, a wysiłki całego świata przyczynią się do spowolnienia zmian klimatycznych. Udane referenda we wszystkich krajach członkowskich UE dotyczące przyjęcia wspólnej konstytucji europejskiej przyczynią się do stworzenia euro102 Werner Schulz pejskiej tożsamości, która przezwycięży narodowe uprzedzenia. Lekcje zostaną wyciągnięte z przeszłości, a integracja europejska będzie postrzegana jako obowiązek i kwestia przetrwania. Będzie ona odzwierciedlać europejskie doświadczenie i podzielane przez całą Europę przekonanie, że Europa musi pogłębiać Unię, aby zagwarantować wolność, demokrację i dobrobyt oraz chronić przed uprzedzeniami, strachem i antypatią. Dzięki zatwierdzonej Wspólnej Polityce Zagranicznej i Bezpieczeństwa Unia będzie wreszcie mieć jasną strategię. Będzie utrzymywać dobre stosunki z osłabionymi supermocarstwami: USA, Rosją i Chinami. Francja i Wielka Brytania zrezygnują ze swoich miejsc w Radzie Bezpieczeństwa ONZ, a międzynarodowe znaczenie Unii Europejskiej będzie dalej wzrastać. Wybrany w wyborach powszechnych prezydent stanie się głosem obywateli Unii. Unia będzie czerpać siłę ze swojej etnicznej, kulturowej i religijnej różnorodności. Pozycja Unii da jej możliwość objęcia przewodniej roli w walce o prawa człowieka oraz przeciw fundamentalizmowi, nietolerancji i konfliktom. Dodatkowo obywatele UE będą mieć dobrze ukształtowaną wspólną świadomość historyczną, która ochroni ich przed ponownym popadnięciem w totalitaryzm, rasizm i faszyzm. Dla dzieci rewolucji dzisiejsza Europa nie dotyczy wolności i przyszłości. Dotyczy możliwości. Werner Schulz urodzony w 1950 roku w Zwickau. Studiował technologię żywności na Uniwersytecie Humboldta w Berlinie. W roku 1974 został młodszym wykładowcą na Uniwersytecie Humboldta, ale został zwolniony dyscyplinarnie w roku 1980 za przeciwstawienie się inwazji ZSRR na Afganistan. Od roku 1968 działał w różnych grupach opozycyjnych w NRD. W roku 1989 był jednym z założycieli Neues Forum. Rok później odniósł sukces w pierwszych wolnych wyborach do Volkskammer. Od października 1990 do października 2005, Schulz był członkiem Bundestagu z ramienia Bündnis90/Die Grünen, pełniąc funkcje rzecznika, szefa klubu parlamentarnego i rzecznika ds. gospodarczych. Od czerwca 2009 roku jest posłem do Parlamentu Europejskiego. www.boell.pl 103 Część II Bałkany Zachodnie: Perspektywa Unii Europejskiej Nicholas Whyte 6. Unia Europejska i Bałkany Zachodnie Nicholas Whyte www.boell.pl 107 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Podejście Unii Europejskiej do Bałkanów przypomina nieco uwagę św. Augustyna o tym, że chciałby być czystym, „ale jeszcze nie teraz”. Państwa UE co jakiś czas zbierają się i deklarują, że kraje bałkańskie powinny znaleźć się w UE, ale najwyraźniej „jeszcze nie teraz”. To trudne przesłanie do zrozumienia. Droga do członkostwa w UE jest już wyznaczona, ale podróż będzie bardzo wolna. Komisja Europejska ciągle wpisuje kwestię Bałkanów do porządku obrad w związku z regularnymi corocznymi raportami na temat postępów w tych krajach. Obecnie wszystkie kraje regionu poza Kosowem podpisały porozumienia o stabilizacji i stowarzyszeniu z UE, Albania i Czarnogóra złożyły już aplikacje o członkostwo, Macedonia ma status państwa kandydującego, a Chorwacja negocjuje warunki swojego przyszłego członkostwa. W regionie, który przyzwyczaił się do nagłych i gwałtownych zmian, ciężko przychodzi zrozumienie rzeczywistego tempa i charakteru procesu integracji europejskiej, a każde drobne niepowodzenie czy opóźnienie może być postrzegane jako zmiana kierunku lub zaniechanie procesu. Politycy unijni nie zawsze są pomocni. Najprawdopodobniej po przyjęciu Chorwacji minie kilka lat, zanim następny kraj regionu zostanie uznany za gotowy do członkostwa w UE. Jednakże deklaracje (zwykle, choć nie tylko, składane przez polityków niemieckich) na ten temat są często odczytywane (a czasem nawet zamierzone) jako sugerujące, że Unia Europejska powinna całkowicie przerwać proces integracji po przyjęciu Chorwacji. Na Bałkanach daje znać o sobie pesymistyczny instynkt, który prawie zawsze zakłada, że reszta świata odwróci się do tego regionu plecami. Jest prawdą, że Unia Europejska, po ogromnym skoku w roku 2004 i potem w 2007, nie spieszy się do kolejnego rozszerzenia. Jednak pozostałe kraje między Słowenią a Grecją musiały przejść dłuższą drogę niż na przykład Bułgaria i Rumunia, i dlatego proces ten po prostu potrwa dłużej. Przyjęcie Traktatu lizbońskiego zostało również, w dość niemądry sposób, połączone z kwestią dalszego rozszerzenia, zwłaszcza we Francji. Jako Komisarz Unii ds. Rozszerzenia, Olli Rehn, zwrócił uwagę na to, że najszyb108 Nicholas Whyte szy możliwy harmonogram przyjęcia Chorwacji do Unii przyjdzie później niż najwolniejszy możliwy harmonogram rozwiązania problemu lizbońskiego. Być może tym, którzy upierają się przy łączeniu obu kwestii, chodzi o zmuszenie irlandzkich wyborców i czeskich parlamentarzystów do poparcia traktatu, kreśląc okropną wizję UE bez członków z Bałkanów. Jeśli rzeczywiście tak jest, to dość dziwna strategia. Jeśli Traktat lizboński przepadnie, w dalszym ciągu możliwe będzie zaadaptowanie istniejących struktur Traktatu nicejskiego do przyjęcia nowych członków, tak jak działo się to podczas poprzednich etapów rozszerzenia. Jednakże obecnie wyniki badań opinii publicznej w Irlandii są korzystne dla Liz bony, a proces w Czechach jest w toku. Przy pewnej dozie szczęścia, kwestia ta nie będzie więc spędzać nam dłużej snu z powiek. Polityka UE wobec krajów Bałkanów Zachodnich była do tej pory oparta, z pewnymi drobnymi różnicami, na udanej polityce rozszerzeniowej, która przyniosła stabilizację w Europie Środkowej i Wschodniej. Pierwszą różnicą jest podpisanie Porozumień o Stabilizacji i Stowarzyszeniu, podczas gdy kraje wstępujące do Unii w 2004 i 2007 roku podpisały Europejski Układ o Stowarzyszeniu. Dokumenty podpisywane z krajami bałkańskimi odnoszą się do kilku aspektów polityki UE, które nie istniały jeszcze w latach 90. – między innymi do kwestii wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Dodatkowo, do znanych kryteriów kopenhaskich dotyczących członkostwa w UE (demokracja, gospodarka rynkowa, zdolność udźwignięcia obowiązków związanych z członkostwem) dodano dodatkowy wymóg: współpracy regionalnej. Nacisk UE na współpracę regionalną był postrzegany z podejrzliwością i wzbudził pewne zamieszanie w regionie. Stworzenie instrumentów takich jak Pakt Stabilizacyjny sprawiało wrażenie próby oddalenia Zachodnich Bałkanów, czy też wymuszonej próby reintegracji starej Jugosławii, tym razem bez Słowenii, ale z Albanią. Początkowo wysocy rangą urzędnicy Paktu Stabilizacyjnego sprawiali wrażenie, jakby to wyłącznie ich organizacja, a nie UE, dostarczała ramowej struktury przyszłego rozwoju regionu. Na szczęście podejrzenia te rozwiały się do czasu, kiedy Pakt Stabilizacyjny przekształcono w Regionalną www.boell.pl 109 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Radę Współpracy, ale dają one pojęcie o trudnościach w komunikacji między UE a regionem. Chorwacja Chorwacja jest bez dwóch zdań najbardziej zaawansowana ze wszystkich krajów Bałkanów Zachodnich w swoich przygotowaniach do członkostwa w UE. Złożyła aplikację członkowską w 2003 roku, otrzymała status państwa kandydującego w roku 2004 i rozpoczęła negocjacje w 2005. Chorwacja płaci jednak cenę za sposób, w jaki zakończył się piąty etap rozszerzenia. Nikt w UE, w tym rządy dwóch zainteresowanych krajów, nie jest zadowolony z tego, w jaki sposób przyjęto Bułgarię i Rumunię. Niektórzy uważają, że pośpiech towarzyszący przyjęciu nowych członków w roku 2004 i 2007, oraz przekonanie że Turcja może stać się członkiem UE, zanim będzie do tego gotowa, przyczyniły się do klęski referendów w sprawie Traktatu Konstytucyjnego we Francji i w Holandii. W odpowiedzi Komisja Europejska znacznie zaostrzyła proces akcesji, stawiając więcej wymagań, które muszą być wypełnione przed otwarciem kolejnego rozdziału procesu. Chorwacja jest królikiem doświadczalnym tego podejścia, ponieważ przechodzi przez kolejne etapy procesu znacznie szybciej niż Turcja. Chorwacja miała też inne problemy. Stosowanie się do wyroków Międzynarodowego Trybunału Karnego do spraw Zbrodni Wojennych w Hadze (omówione poniżej) jest kwestią, która stale powraca. Kwestią natury bardziej ogólnej jest też niedawne zaostrzenie dwustronnego sporu dotyczącego lądowej i morskiej granicy między Słowenią i Chorwacją, co przerodziło się w problem w procesie rozszerzenia. Zasady UE są jasne: Słowenia jest obecnie członkiem klubu i ma takie same prawa jak każdy z pozostałych 26 członków do zablokowania konkretnych rozdziałów rokowań. A Unia pozwoliła już, by inne kraje podniosły niektóre kwestie dwustronne do rangi spraw przesądzających o członkostwie (jak na przykład obiekcje Greków wobec konstytucyjnej nazwy Macedonii). To jednak tworzy nieciekawą perspektywę dla powolnego pele110 Nicholas Whyte tonu krajów bałkańskich zbliżającego się do UE. Czy wszystkie nierozwiązane kwestie dwustronne zostaną wykorzystane przez kraje bardziej zaawansowane w negocjacjach do opóźnienia postępów innych? Precedens słoweński przynosi ponurą odpowiedź. Macedonia Macedoński kryzys wewnętrzny z roku 2001 jest postrzegany jako sukces UE i, bardziej ogólnie, społeczności międzynarodowej. Są powody dla takiej właśnie oceny. Dostrzeżono sygnały ostrzegawcze, wysłano ważnych mężów stanu do Skopje, by negocjowali z kluczowymi osobami, jawnie i w tajemnicy; zakończono działania wojenne, wysłano międzynarodowe siły pokojowe oraz zawarto i wdrożono ugodę polityczną. Po zakończeniu konfliktu UE utrzymywała stanowisko specjalnego przedstawiciela UE (EUSR), które piastowali po kolei: Alain Leroy, Alexis Brouhns, Søren Jessen-Petersen, Michael Sahlin i ostatnio Erwan Fouere, który pełni również funkcję przedstawiciela Komisji Europejskiej. Specjalni przedstawiciele są najważniejszym politycznym kontaktem dla UE, pełnią również rolę starszych przedstawicieli międzynarodowych oraz, jeśli zajdzie taka potrzeba, mediatorów. Macedonia złożyła formalną aplikację o członkostwo w roku 2004, otrzymała status państwa kandydującego w następnym roku i liczy na to, że w roku 2009 wyznaczona zostanie data rozpoczęcia negocjacji akcesyjnych. Ale sukces ten nie jest wyłącznie sukcesem Unii Europejskiej. Najbardziej przyczynili się do niego sami obywatele Macedonii. W porównaniu z innymi grupami zbrojnymi w innych regionach, cele polityczne Narodowej Armii Wyzwolenia w roku 2001 były dość skromne i sprowadzały się do zwiększenia praw mniejszości albańskiej w istniejącym państwie macedońskim (mimo że mitologia serbska i leniwi zachodni dziennikarze odmalowywali ich jako propagatorów Wielkiej Albanii). System polityczny Macedonii borykał się z koniecznością wdrożenia rozwiązania narzuconego siłą w wyniku interwencji międzynarodowww.boell.pl 111 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska wej, ale dał radę udźwignąć ten ciężar, pokonując wyzwania takie jak tragiczna śmierć prezydenta Trajkovskiego, który odegrał kluczową rolę w rozwiązaniu kryzysu z roku 2001, oraz referendum stawiające wyzwanie procesowi integracji w roku 2004. W dalszym ciągu istnieją napięcia, a czasami dochodzi nawet do przemocy, jednak zajścia te mają miejsce raczej w obrębie danej grupy etnicznej, a nie między różnymi grupami. Rola UE w sukcesie Macedonii wymaga też bardziej krytycznej oceny, a nie tylko samozadowolenia. Odpowiedzialność za mediacje dążące do zakończenia sporów i osiągnięcia porozumienia w roku 2001 była dzielona (by ująć to w grzeczny sposób) między UE a urzędników amerykańskich, którzy działali jako przedstawiciele NATO oraz OBWE. UE nie była wystarczająco silna, by być jedynym mediatorem. Podczas gdy rola polityczna kolejnych EUSR po roku 2001 rzeczywiście była istotna, misje polowe WPZiB w tym okresie nie były równie ważne. Operation Concordia, określana mianem pierwszej europejskiej misji wojskowej, funkcjonowała przez 9 miesięcy w roku 2003 – dwa lata po zakończeniu konfliktu. W dodatku UE od dawna toleruje obsesję Grecji w kwestii „nazwy”, czyli pomysł, że Macedonia planuje zaanektować północną prowincję Grecji o tej samej nazwie. Skopje popełniło pewne błędy w swoim podejściu do tej kwestii, ale w tej sytuacji to UE przychyliła się do nieracjonalnej pozycji jednego ze swoich państw członkowskich. Albania Albania przyśpieszyła wręcz niewiarygodnie, od sytuacji całkowitego rozkładu politycznego w roku 1997 do momentu, w którym, razem z Chorwacją, była w stanie jako pierwsza przystąpić do NATO i złożyć aplikację o członkostwo w Unii w pierwszej połowie roku 2009. Problemy Albanii są w znacznym stopniu napędzane wewnętrznie. Przekształcenie kraju, który był kiedyś najbardziej odizolowanym państwem w Europie, w nowoczesny system polityczny nie jest szybkim procesem. W ciągu ostatnich dwóch lat politycy albańscy zaczęli od112 Nicholas Whyte chodzić od konfrontacyjnego stylu uprawiania polityki z lat minionych, chociaż w dalszym ciągu trzeba jeszcze uchwalić i przeprowadzić wiele reform. Temat, który jest szeroko dyskutowany w krajach sąsiedzkich, ale prawie nigdy nie jest podnoszony w Albanii, to kwestia albańskich nacjonalistów dążących do stworzenia “Wielkiej Albanii” jako państwa, które zjednoczyłoby Albanię, Kosowo, zachodnią Macedonię, południową Czarnogórę i, w niektórych wersjach, również peryferia Epirusu w Grecji. Rzeczywiście wielu Albańczyków żywi sentyment do pomysłu mieszkania w jednym kraju. Jednak jest również jasne, że żadna partia, która na poważnie zgłasza tego rodzaju postulaty, nie otrzymuje istotnego poparcia w jakimkolwiek rejonie zamieszkałym przez Albańczyków. (Mając na uwadze świeckie tradycje islamu na Bałkanach, są jeszcze mniejsze szanse na albańsko-bośniacki jihad.) Albańczycy wszędzie zdają się być skłonni do brania udziału w strukturach państwowych istniejących w obecnych granicach i do zmniejszania roli tych granic raczej dzięki integracji europejskiej niż korzystając z dziewiętnastowiecznych modeli. Czarnogóra W pewnym sensie Czarnogóra odbyła jeszcze szybszą podróż od uzyskania niepodległości w połowie 2006 roku. W okresie 2000-2001 Unia Europejska działała na rzecz powstrzymania Czarnogóry od proklamowania niepodległości, pośrednicząc w zawarciu porozumienia mającego na celu stworzenie nowego państwa, Serbii i Czarnogóry, które zastąpiło Federalną Republikę Jugosławii, pozostałość po wcześniejszych wojnach. Instytucje nowej konfederacji działały bardzo słabo, ale wystarczająco, aby przeprowadzić w końcu referendum dotyczące niepodległości Czarnogóry. Znaczna większość głosujących opowiedziała się za niepodległością1. Od tego czasu Czarnogóra osiąga równomierne, choć mało spektakularne postępy i pod koniec 2008 roku złożyła aplikację o członkostwo w Unii. 1 o ciekawe, podczas kampanii przedreferendalnej, działacze obu stron twierdzili, że ofeC rują szybszą drogę do UE niż strona przeciwna. www.boell.pl 113 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Bośnia Europejski projekt jest w tej chwili najsłabszy w Bośni. To wyjątkowo smutny przypadek, ponieważ do połowy roku 2006 miały tam miejsce znaczne postępy w budowaniu wiarygodności kraju bośniackiego jako struktury zapewniającej przyszłość obywatelom, w oparciu o kolejnych Wysokich Przedstawicieli – Carla Bildta, Wolfganga Petrischa i, przede wszystkim, Paddy’ego Ashdowna, który pełnił również funkcję Specjalnego Wysłannika Unii Europejskiej. „Uprawnienia bońskie”2 przyznane Wysokiemu Przedstawicielowi były w tym rejonie wyjątkowe (Specjalny Wysłannik Sekretarza Generalnego ONZ [SRSG] w Kosowie oraz obecnie Międzynarodowe Biuro ds. Cywilnych również otrzymały podobnie szerokie uprawnienia, ale nie były one wykorzystywane w praktyce). Układ ten był szeroko krytykowany, z wielu przyczyn. Niektórzy na zachodzie sprzeciwiali mu się z przyczyn teoretycznych, oponując przeciw neokolonialnemu narzucaniu woli wspólnoty międzynarodowej instytucjom lokalnym. Z kolei w Sarajewie sprzeciwiano się temu, że siły te nie zostały wykorzystane do powstrzymania serbskich i chorwackich nacjonalistów oraz do zdemontowania instytucji powołanych przez Porozumienie z Dayton i stworzenia zjednoczonej Bośni. Jednak groźba użycia „uprawnień bońskich” jako kij i obietnica integracji europejskiej jako marchewka zostały wykorzystane do przekonania bośniackich polityków do połączenia trzech armii, które od ponad dziesięciu lat prowadziły ze sobą wojnę, do zjednoczenia wywiadu w kraju oraz do stworzenia mechanizmów fiskalnych umożliwiających funkcjonowanie wszystkich instytucji państwowych. Następnie wszystko się popsuło. Społeczność międzynarodowa mianowała kolejnego Wysokiego Przedstawiciela, którego zasadą było, z grubsza rzecz biorąc, unikanie wykorzystania uprawnień bońskich, a więc usunięcie kija 2 114 prawnienia bońskie, uchwalone podczas spotkania Rady Wdrażającej Pokój w roku 1997 U w Bonn pozwalają Wysokiemu Przedstawicielowi zawetować nominacje urzędników publicznych w Bośni, narzucać rozporządzenia prawne i usuwać krnąbrnych urzędników. Nicholas Whyte z politycznego równania. Przyzwyczajona do delegowania różnych spraw do Petritscha i Ashdowna, UE nie zdawała sobie sprawy jak tragiczny w skutkach okaże się brak działania nowego Wysokiego Przedstawiciela. Skuteczna polityka mogła aktywnie wspierać i wręcz pomóc bośniackim urzędnikom w pracy nad pokonywaniem stojących przed nimi wyzwań w sytuacji, w której nie mogli dłużej liczyć na to, że społeczność międzynarodowa podejmie za nich trudne decyzje. To przesłanie nie jest skutecznie przekazywane, kiedy najwyższy rangą przedstawiciel społeczności międzynarodowej zdaje się spać w pracy. Autorytet społeczności międzynarodowej w Bośni nigdy nie był niższy niż obecnie. To bolesne dla Europejczyków, ale wiarygodność UE w Bośni nigdy nie była wysoka: pompatyczne i nieskuteczne deklaracje o interwencji we wczesnych latach 90. („L’heure de l’Europe,” jak ujął to pewien nieostrożny minister spraw zagranicznych), korupcja związana z dostawami pomocy w późnych latach 90., mało skuteczna misja policyjna przejmująca sytuację od ONZ w roku 2002. Przekonanie to zostało wzmocnione zniszczeniem wiarygodności Urzędu Wysokiego Przedstawiciela przez zaniechanie działania. Nowo mianowany Wysoki Przedstawiciel został obarczony zadaniem godnego zamknięcia biura; nie ma innej alternatywy. W pewnym sensie to mogą być dobre wieści. Bośniaccy urzędnicy państwowi muszą wreszcie przestać marzyć o osobach z zewnątrz przyjeżdżających do kraju, by wszystko naprawić i uzyskać pewność siebie niezbędną do zawierania wewnętrznych układów bez ciągłego oglądania się na zewnętrznych sponsorów (lub, częściej, na wyimaginowanych sponsorów swoich rozmówców). W dłuższej perspektywie czasowej jest to nie do uniknięcia, o ile Chorwacja i Serbia w dalszym ciągu będą zajmować się swoimi kwestiami wewnętrznymi, a nie szukać przygody u sąsiadów (a na pewno tak będzie się działo w Chorwacji i prawdopodobnie również w Serbii). W końcu „przyciąganie” krajów sąsiadujących zbliżających się do Unii Europejskiej zmusi polityków bośniackich do przyjęcia perspektywy nastawionej na przyszłość, a nie na pułapki przeszłości. www.boell.pl 115 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Są pewne znaki sygnalizujące, że tak właśnie może się stać. Trzech kluczowych polityków z trzech głównych grup narodowych w Bośni, Milorad Dodik, Sulejman Tihić i Dragan Čović, spotykało się w ciągu ostatnich miesięcy, żeby omówić wspólną strategię i wizję przyszłości kraju. Muszą stawić czoło silnej wewnętrznej opozycji (zwłaszcza Tihić) i rozproszeniom w postaci kwestii zewnętrznych (zwłaszcza Dodik). Społeczność międzynarodowa powinna wesprzeć ich inicjatywę, zamiast dalej tracić czas na omawianie swojej własnej architektury instytucjonalnej lub tworzenie przykrywki politycznej dla tych w Bośni, którym zależy na wykolejeniu kraju. Ci trzej politycy z pewnością nie są aniołami, ale mają potencjał zbudowania bośniackich struktur państwowych o większej wiarygodności wewnętrznej niż obecny układ. Co najważniejsze, nie ma większego ryzyka odnowienia konfliktu. Misja pokojowa UE musi pozostać, dopóki nie zakończy się obecna faza debaty konstytucyjnej, ale sąsiedzi Bośni nie wykazują entuzjazmu dla pomagania militarnym i paramilitarnym awanturnikom w kraju. Bośnia uczy się rozwiązywać swoje wewnętrzne konflikty uciekając się do słów, a nie rękoczynów. Społeczność międzynarodowa musi w jasny i konsekwentny sposób określić kontekst, w jakim może to mieć miejsce. Serbia Serbia jest swego rodzaju paradoksem. Przypada jej kluczowe położenie geograficzne na Zachodnich Bałkanach i, jako historyczne centrum starego królestwa Jugosławii i Federacji Tity, zachowuje pewną rangę. Zaangażowanie i współpraca Serbii są niezbędne, by trwale ustabilizować i zintegrować całe Bałkany. Serbia ma do opowiedzenia fascynującą historię – obalenie Miloševića, tragiczną śmierć Zorana Đinđića z rąk jego własnych sił bezpieczeństwa, stopniowe wypieranie sił nacjonalistycznych przez Partię Demokratyczną i jej sojuszników. Ta historia jeszcze się nie zakończyła. 116 Nicholas Whyte Ale Serbia jest skrępowana pewnymi aspektami swojej przeszłości. Pierwszym jest kłopot z odnalezieniem i zaaresztowaniem dwóch sprawców zbrodni wojennych poszukiwanych przez Międzynarodowy Trybunał w Hadze. Jest to kwestia podporządkowania się prawu międzynarodowemu i pokazania, że Serbia jest gotowa do rozliczenia się z przeszłością i do pozostawienia jej za sobą. Najświeższe sprawozdania dotyczące postępów w schwytaniu zbrodniarzy są zachęcające, ale dopóki Ratko Mladić i Goran Hadžić nie zostaną schwytani, pozostaną pytania bez odpowiedzi. Niektóre rządy w Europie opóźniły podpisanie Porozumienia o Stabilizacji i Stowarzyszeniu z Serbią, dopóki prokurator międzynarodowy nie uznał działań Belgradu za zadowalające – co było rozsądnym zastosowaniem tradycyjnej unijnej zasady warunkowości, która z niezrozumiałych powodów nie została w tym przypadku poparta przez wszystkie kraje członkowskie. Drugim problemem Serbii jest oczywiście Kosowo. Serbia postrzega Kosowo jako część swojego terytorium, podczas gdy 22 z 27 członków UE jest innego zdania. Konstytucja Serbii, ratyfikowana po problematycznym referendum w roku 2006, również potwierdza roszczenia Serbii do Kosowa. Społeczność międzynarodowa wspiera budżet Serbii. Ale Serbia w dalszym ciągu wspiera również równoległe instytucje serbskie w Kosowie, nielegalne nawet w okresie misji ONZ, a tym bardziej po ogłoszenia niepodległości. Serbia przekonała Zgromadzenie Ogólne ONZ do przekazania kwestii niepodległości Kosowa do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze. Najprawdopodobniej skończy się to wyrokiem, który nie usatysfakcjonuje nikogo. Są małe szanse na to, że sąd powie dziesiątkom krajów, które uznały Kosowo, aby wycofały swoich ambasadorów. Serbia musi zdać sobie sprawę, że Kosowo zostało stracone ze względu na politykę Belgradu w przeszłości, a nie w wyniku międzynarodowego spisku. Społeczność międzynarodowa na pewno wolałaby rozwiązanie zachowujące granice w ich poprzednim stanie, a przynajmniej nie zmuszające do dokonywania trudnych wyborów. Jednak kolejne rządy serbskie nigdy nie traktowały www.boell.pl 117 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska większości mieszkańców Kosowa jako obywateli bądź potencjalnych obywateli (nie byli nawet na listach wyborców w 2006 podczas referendum w sprawie konstytucji, która zdefiniowała ich terytorium jako część Serbii). Podczas negocjacji dotyczących niepodległości, strona serbska nie przedstawiła żadnych poważnych propozycji, w żaden sposób nie wzięto również pod uwagę potrzeb dwóch milionów obywateli albańskich w państwie serbskim. Kwestia Kosowa jest w Serbii postrzegana jako kwestia terytorium, a nie ludzi – a to się w dzisiejszej Europie nie sprawdza. Serbia stopniowo i nieuchronnie pogodzi się w końcu ze stratą Kosowa. Prawdopodobnie w okresie przejściowym, po ogłoszeniu wyroku MTS, sytuacja będzie przypominać przejście od doktryny Hallsteina do Ostpolitik w Republice Federalnej Niemiec w późnych latach 60. i wczesnych 70., być może nawet do Grundlagenvertrag3. Największą różnicą będzie jednak to, że ludność obu republik niemieckich w znacznej mierze wspierała zjednoczenie. Kosowo nie wykazuje żadnej woli w tym kierunku, a chociaż Serbowie w większości postrzegają Kosowo jako terytorium serbskie, większość dostrzega, że praktycznie rzecz biorąc zostało już ono stracone. Kosowo Podejście UE do Kosowa wykazało ograniczenia w budowaniu wspólnej polityki zagranicznej, nawet w kwestiach, co do których wszyscy członkowie zgadzali się z koniecznością stworzenia wspólnej strategii. Po interwencji NATO w roku 1999, ONZ została siłą zarządzającą w byłej prowincji serbskiej. UE w znaczny sposób wsparła UNMIK (Misję ONZ w Kosowie), zarówno w zakresie pienię- 3 118 Grundlagenvertrag (Traktacie Podstawowym), podpisanym w 1972 roku, Republika FeW deralna Niemiec i Niemiecka Republika Demokratyczna uznały się wzajemnie jako niepodległe państwa, co stanowiło odejście od zachodnioniemieckiej Doktryny Hallsteina, według której Republika Federalna nie utrzymywała relacji demokratycznych z jakimkolwiek krajem, który uznał Niemiecką Republikę Demokratyczną. Nicholas Whyte dzy, jak i personelu. Ale przywództwo polityczne pochodziło zwykle z USA lub bezpośrednio od Specjalnego Wysłannika ONZ (który zawsze był Europejczykiem, ale mianowanym przez ONZ, a nie przez UE). Poważnym problemem, który podzielił UE i świat, było pytanie: na jakiej podstawie można uznać odłączenie się Kosowa od Serbii? Nikt, kto odwiedził Kosowo po roku 1999, nie mógł mieć złudzeń co do tego, że kiedykolwiek będzie ono częścią państwa Serbii, ale w większości stolic europejskich królowało myślenie życzeniowe (czy też, jak powiedział do mnie pewien urzędnik UE, „Schowaliśmy nasze głowy w piasek”). W tamtym okresie często spotykałem się z opiniami wygłaszanymi przez urzędników i działaczy, którzy twierdzili, że status quo może trwać w nieskończoność, dopóki ludzie nie ochłoną, a wtedy można będzie wypracować jakiś układ między Belgradem a Prisztiną. W rzeczywistości polityka dryfowania okazała się fatalna w skutkach i doprowadziła do zamieszek w marcu 2004, kiedy kilka osób zostało zabitych podczas powszechnego powstania przeciw rządom społeczności międzynarodowej. W tym momencie w sprawę zaangażowali się główni gracze międzynarodowi, a ONZ podjęła rokowania mające na celu ostateczne ustalenie statusu Kosowa, sprawnie prowadzone przez byłego prezydenta Finlandii Martii Ahtisaariego z pomocą doświadczonego dyplomaty austriackiego Alberta Rohana. Proces ten miał raczej na celu przekonanie wahających się członków społeczności międzynarodowej, że nie istnieje alternatywa wobec uznania niepodległości Kosowa. Niektórzy sądzili, że być może uda się przegłosować rezolucję Rady Bezpieczeństwa ONZ, która narzuciłaby jakieś rozwiązanie sprawy Serbii i Kosowa, chociaż Rosjanie dali jasno znać od początku, że zawetują taką rezolucję. Ahtisaari w końcu przedstawił swoją propozycję, według której Kosowo miało stać się niepodległym krajem, jednak z zachowaniem nadzoru międzynarodowego. Rosjanie nie zaakceptowali tej propozycji, a ostatnia runda rokowań, pod przewodnictwem niemieckiego dyplomaty Wolfganga Ischingera, nie doprowadziła do rozwiązania tej sytuacji. Wtedy parlament w Prisztinie ogłosił niewww.boell.pl 119 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska podległość, wprowadzając w życie wszystkie postanowienia planu Ahtisaariego dotyczące ochrony mniejszości i obecności międzynarodowej. Serbowie w Kosowie nie uznali nowego stanu rzeczy, ale nie ogłosili również formalnej secesji, a Belgrad nie wykonał żadnych ruchów mających na celu ponowne włączenie terytorium zamieszkałego w większości przez Serbów (oczywiście, z punktu widzenia Belgradu, całe Kosowo pozostaje terytorium serbskim). Osiągnięto więc niełatwą sytuację patową. UE ogłosiła dumnie, pod koniec procesu, że udało się przyjąć wspólną linię polityczną. Jednak w rzeczywistości ta „wspólna” linia polityczna sprowadza się do zaakceptowania tego, że państwa członkowskie UE nie będą mieć wspólnych poglądów w ważnej kwestii uznania niepodległości Kosowa (i że zostanie tam wysłana misja UE). Znaczna większość 27 państw członkowskich uznała już Kosowo. Wyjątkami są Hiszpania, Cypr, Rumunia, Słowacja i Grecja. Linia polityczna Grecji wyraźnie mięknie, jednak Hiszpania stanowczo twierdzi, że uznanie Kosowa zachęciłoby jej własnych separatystów (nie jest jasne, czy Basków i Katalończyków zapytano o opinię w tej sprawie). Sytuacja ta jednak nie może trwać w nieskończoność. Mieszkańcom Kosowa, oraz ich sąsiadom w Serbii, Macedonii, Albanii i Czarnogórze, obiecano ostateczne członkostwo w UE. To oznacza, że w pewnym momencie Kosowo będzie musiało złożyć aplikację o członkostwo i przejść przez proces negocjacji. Przed tym jeszcze będzie musiało podpisać z UE Porozumienie o Stabilizacji i Stowarzyszeniu lub inny równorzędny dokument. Jak jednak UE ma nawiązać z Kosowem kontakty, których końcowym celem będzie członkostwo w Unii, skoro Hiszpania i inne kraje nie uznają Kosowa jako państwa? Oraz, co jeszcze bardziej niepokoi, jeśli UE rozpocznie negocjacje z Serbią na temat przyszłego członkostwa, czy będzie to Serbia dziesięciu milionów obywateli, wliczając Kosowo, czy też Serbia ośmiu milionów obywateli, którzy rzeczywiście uznają zwierzchnictwo Belgradu? Tego nie wiemy. 120 Nicholas Whyte Wnioski: Bałkany i UE W ciągu dziesięciu lat od wojny w Kosowie wiele zmieniło się na Bałkanach na lepsze. Odrodzenie konfliktu zdaje się mało prawdopodobne, a większość przywódców regionu zaakceptowała integrację europejską oraz kształt swoich krajów w obecnych granicach (z pewnymi zastrzeżeniami w Bośni i Serbii). Błędne koło niepewności i braku stabilizacji, które niesie ze sobą perspektywę dalszej przemocy, zostało przerwane. Zwiększyła się również wiedza UE o regionie – wielu urzędników unijnych spędziło czas na różnego rodzaju misjach na Bałkanach, a wielu jeszcze pojedzie w te strony w przyszłości. Region jest obecnie całkowicie otoczony krajami członkowskimi UE, co stanowi namacalny przykład tego, że nie wszystkie obietnice składane przez Brukselę są tylko pustymi frazesami. Dziedzictwo przeszłości jest powoli zagrzebywane, w znacznej mierze dzięki Międzynarodowemu Trybunałowi w Hadze, który sprecyzował zakres jednostkowej odpowiedzialności, a nie zbiorowej winy, za zbrodnie przeszłości. Źdźbło prawdy tkwi chyba w opinii, że Slobodan Milošević zrobił więcej niż jakakolwiek inna osoba dla rozwoju WPZiB. Unijna niezdolność działania podczas konfliktów w latach 90. odsłoniła przepaść między siłą gospodarczą UE a jej słabością w kwestiach bezpieczeństwa. Rozwój sytuacji wewnątrz Unii był w znacznej mierze pozytywny – mianowanie Javiera Solany jako jedynego Wysokiego Przedstawiciela ds. WPZiB, lepsze wewnętrzne rozprzestrzenianie informacji i lepsza koordynacja. Musimy jednak zadać jedno niewygodne pytanie: czy nowa możliwość prowadzenia przez UE misji w ramach Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony (ESDP) zmieniła jakkolwiek sytuację? Pierwszą taką misją była misja policyjna w Bośni, która koncentrowała się na wspieraniu lokalnej policji, a nie na monitorowaniu sytuacji. Była ona bardzo źle skoordynowana z działaniami Wysokiego Przedstawiciela, który jako specjalny wysłannik UE był w teorii w dowództwie misji, a na dodatek zupełnie nie przyczyniła się do reformy służb www.boell.pl 121 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska policyjnych w Bośni. Pierwsza w historii misja wojskowa UE, jak wspomniano powyżej, została wysłana w pokojowe środowisko Macedonii, gdzie była skazana na sukces. Kształt obecnej misji EULEX w Kosowie4 jest oparty raczej na przekonaniu Unii dotyczącym tego, co może ona zdziałać i na przekonaniu państw członkowskich dotyczącym tego, co powinna robić, a nie na tym, czego rzeczywiście wymaga sytuacja w Kosowie. Oczywiście, prawdopodobnie lepiej, żeby Unia robiła cokolwiek niż nic, ale powinniśmy wszyscy pozostać realistami w kwestii tego, ile uda jej się zdziałać. Czymś, co Unia rzeczywiście może zrobić, jest stworzenie czytelnego harmonogramu zniesienia wiz dla wszystkich mieszkańców Zachodnich Bałkanów. Dynamika polityczna związana z tą kwestią jest bardzo dziwna. Chociaż kraje UE mogą mieć rzeczywiste (choć czasem przesadzone) powody do obaw związanych z przestępczością zorganizowaną płynącą z tego regionu, nie da się ukryć, że większość bałkańskich przestępców zorganizowanych dawno zorganizowała sobie unijny paszport. Ostra polityka wizowa w rzeczywistości karze uczciwych podróżnych i wprowadza nagrodę finansową za przestępczość. Na szczęście opinia w tej kwestii zdaje się zmieniać, a politycy unijni zaczynają zdawać sobie sprawę, że w walce z przestępczością bardziej przydatne będzie budowanie lokalnych struktur policji i wymiaru sprawiedliwości, a nie odpowiedzialność zbiorowa rozszerzana na całe kraje. Unia Europejska nie lubi wybiegać myślami za bardzo w przód. (Co widać choćby na przykładzie braku umiejętności sformułowania poważnej linii politycznej wobec sąsiadów ze wschodu i z obszaru śródziemnomorskiego). Jednak pewne problemy mogą zostać rozwiązane, a inne przynajmniej zmniejszone dzięki myśleniu strategicznemu. Wymieniłem już powyżej jeden obszar uwagi (Bośnię) i jeden poważniejszy długoterminowy problem (dynamikę Serbia-Kosowo). Co najważniejsze, urzędnicy w instytucjach unijnych i w krajach członkowskich mogą pomóc w stabilizacji regionu, wzmacniając swoje wsparcie 4 122 http://www.eulex-kosovo.eu. Nicholas Whyte perspektywy europejskiej dla Bałkanów i z radością oczekując dnia, kiedy cały półwysep zintegruje się z Unią Europejską. Nicholas Whyte jest kierownikiem Biura Independent Diplomat w Brukseli od stycznia 2007. Wcześniej był Dyrektorem Europejskiego Programu International Crisis Group, zarządzając badaniami i lobbingiem organizacji na Bałkanach, Południowym Kaukazie, w Mołdowie i na Cyprze. Pracował również w Centrum Badań nad Polityką Europejską (CEPS) w Brukseli i National Democratic Institute for International Affairs w Bośni-Hercegowinie i Chorwacji. Nicholas Whyte pochodzi z Irlandii Północnej, gdzie brał udział w procesie pokojowym w połowie lat 90. jako główny menadżer kampanii protestancko-katolickiej partii Alliance Party of Northern Ireland. Otrzymał tytuł doktora na Queen’s University w Belfaście, gdzie wykłada na Wydziale Socjologii, Polityki Społecznej i Pracy Społecznej. Jest również członkiem Międzynarodowej Rady Doradczej SouthEast Europe Research Centre w Salonikach w Grecji. www.boell.pl 123 Vladimir Pavićević 7. Perspektywa europejska 1 dla Serbii, Czarnogóry i Kosowa Vladimir Pavićević 1 Termin perspektywa europejska odnosi się do szans członkostwa w Unii Europejskiej. www.boell.pl 125 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Wstęp Upadek Muru Berlińskiego w roku 1989 wyznaczył początek gospodarczej, prawnej i politycznej transformacji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Otworzył okres budowania systemu opartego na gospodarce rynkowej, rządach prawa i pluralizmie politycznym. Akcentowanie przez te kraje wartości europejskich w oczywisty sposób wynikało z dążenia do członkostwa w Unii Europejskiej. Chodziło o ostateczne zjednoczenie Europy od pół wieku rozdzielonej żelazną kurtyną. Wśród krajów komunistycznych to ówczesna Jugosławia (Socjalistyczna Federalna Republika Jugosławii – SFRJ) była najbliższa osiągnięcia perspektywy europejskiej. SFRJ była federacją sześciu republik (Serbii, Chorwacji, Bośni i Hercegowiny, Macedonii, Słowenii i Czarnogóry) oraz dwóch okręgów autonomicznych (Kosowa i Wojwodiny). Kosowo i Wojwodina administracyjnie należały do Serbii, ale miały prawo głosu w ciałach federalnych. W innych krajach postkomunistycznych członkostwo w Unii Europejskiej definiowano jako fundamentalny, ale odległy cel. W SFRJ przemoc etniczna, która przerodziła się w wojnę domową i całkowity rozpad kraju, zniszczyła wszelkie nadzieje na rychłe członkostwo w Unii Europejskiej. Dopiero po zakończeniu działań wojennych cel ten powrócił jako priorytet polityczny w państwach sukcesyjnych SFRJ. Spośród państw byłej Jugosławii tylko Słowenia stała się pełnym członkiem UE w roku 2004. Pozostałe dalej tłoczą się w poczekalni. Chorwacja rozpoczęła negocjacje członkowskie i ma nadzieję na ich sfinalizowanie w roku 2010. Macedonia, mimo wszystkich swoich problemów, otrzymała status kraju kandydującego w roku 2005 i przygotowuje się do negocjacji członkowskich. Czarnogóra złożyła aplikację o członkostwo i ma nadzieję uzyskać status kandydacki w roku 2010. Albania i Bośnia podpisały Układy o Stabilizacji i Stowarzyszeniu (SAA). Albania złożyła aplikację członkowską w kwietniu 2009, a Bośnia w dalszym ciągu czeka na możliwość złożenia dokumentów. 126 Vladimir Pavićević Po zmianach, które rozpoczęły się w roku 2000 usunięciem ze stanowiska Miloševića, europejska orientacja Serbii jest w dalszym ciągu niepewna. Serbia podpisała SAA, ale nadal nie zastosowała się do jego wymogów, nie wykazując się wystarczającą współpracą z Trybunałem Haskim. W efekcie Serbia jest na samym końcu listy krajów Bałkanów Zachodnich starających się o członkostwo w UE. Kolejną przeszkodą stała się decyzja Parlamentu Kosowa o ogłoszeniu niepodległości 17 lutego 2008. Reakcja Serbii zrodziła poważne wątpliwości dotyczące jej możliwości integracji z Unią Europejską. W rozdziale tym zamierzam wskazać kluczowe wydarzenia historyczne i polityczne w Serbii, Czarnogórze i Kosowie w okresie 1989-2009, ocenić skalę postępów poczynioną w ciągu 20 lat od upadku muru berlińskiego w zakresie integracji europejskiej, wytłumaczyć przyczyny obecnej sytuacji i zaproponować rozwiązania polityczne, które mogłyby pomóc w przyspieszeniu procesu integracji. Perspektywa europejska socjalistycznej Jugosławii w roku 1989 Komunistyczna Jugosławia przeszła przez kilka etapów, zanim w 1963 stała się SFRJ. Kamieniami węgielnymi rządzonego przez komunistycznego przywódcę Josipa Broz Tito kraju były: charyzmatyczna osobowość Tito, ideologia komunistyczna oraz wojsko. Niezbyt skłonna do współpracy wyłącznie z krajami bloku komunistycznego, ale również niechętna do sojuszu z demokracjami parlamentarnymi Zachodu, w świecie podzielonym na dwa bloki Jugosławia cieszyła się pozycją kraju niezaangażowanego. Pozycja ta jednak pozwoliła Jugosławii na wypracowanie znaczącej współpracy z Europą Zachodnią oraz Stanami Zjednoczonymi. Współpraca z USA była najsilniejsza w dziedzinie wojskowości. Dzięki niej Jugosławia stała się czwartą najsilniejszą potęgą militarną w Europie. Współpraca ze Wspólnotą Europejską miała miejsce głównie na gruncie ekonomicznym. W okresie 1970www.boell.pl 127 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska 1990 SFRJ podpisała z Europejską Wspólnotą Gospodarczą (EWG) dwa porozumienia o handlu, umowę o współpracy, protokół dotyczący handlu i dwa protokoły finansowe. Dodatkowo odbyło się dziewięć spotkań między ministrami SFRJ a Radą Współpracy EWG. Ta sytuacja stała się tłem walki o zmiany instytucjonalne wewnątrz partii komunistycznej. Walka ta zaowocowała wprowadzonymi w roku 1974 zmianami w konstytucji, które zmieniły status Serbii jako jednej z sześciu republik federalnych. W nowej konstytucji Wojwodina na północy i Kosowo na południu zostały zdefiniowane jako prowincje autonomiczne Serbii. Przyznano im prawo posiadania przedstawicieli z prawem głosu w ciałach federalnych, a ich udział w podejmowaniu decyzji nie zależał od zgody Serbii. Ten dość swobodny mechanizm instytucjonalny funkcjonował prawidłowo pod rządami Tito, jednak po jego śmierci w roku 1980 pozostała próżnia. Sytuacja ta zachęciła republiki do poszukiwania większej autonomii kosztem rządu federalnego i doprowadziła do kryzysu federacji. Nawet w latach 80. w debacie politycznej w Serbii, największej republice Federacji Jugosłowiańskiej, dało się zauważyć próby zmiany statusu Serbii, określonego w konstytucji z 1974 roku . Po VIII Kongresie Serbskiej Partii Komunistycznej we wrześniu 1987, podczas którego przywództwo przejął Slobodan Milošević, powstała strategia mająca na celu zmianę struktury instytucjonalnej. Na początku października 1988 demonstranci rzucali jogurtem w budynek Komitetu Wykonawczego Wojwodiny w Nowym Sadzie, zmuszając władze Wojwodiny do dymisji. Podobny scenariusz miał miejsce w Czarnogórze na początku roku 1989, gdzie tłumy demonstrantów wspierających Miloševića starły się z policją. Władze Czarnogóry wycofały się. Populizm zaczynał podważać i tak słabe fundamenty SFRJ. Obchody 600-lecia bitwy na Kosowym Polu dały Serbom możliwość spotkania się w miejscu, które symbolizowało tradycję ich oporu przeciw rządom najeźdźców oraz zidentyfikowania się ze swoim przywódcą – Slobodanem Miloševićem. W obchodach wzięły udział setki tysięcy zwolenników Miloševića, 128 Vladimir Pavićević których zapał graniczył z histerią. Pod koniec XX wieku silne przywiązanie do tradycji połączone z charyzmą lidera nie wróżyły dobrze racjonalnym działaniom politycznym w Serbii. Ciągłe spory terytorialne w Serbii od roku 1988 sięgają korzeniami do okresu rozpadu Jugosławii. W poprzednim dwudziestoleciu spory te ujawniły się na gruncie wewnętrznym w likwidacji autonomii Kosowa i Wojwodiny, a w polityce zagranicznej w wysuwanych wobec sąsiadów roszczeniach do terytoriów zamieszkałych przez Serbów. Początkowa dobra perspektywa europejska SFRJ rozpadła się w okresie, gdy mieszkańcy Jugosławii walczyli między sobą. Niechęć elit politycznych do wprowadzenia nowych zasad politycznych w odmienionym kraju doprowadziła do wojen, najpierw w Słowenii, a potem – w lecie 1991 – w Chorwacji. Jako pierwsze niepodległość ogłosiły Słowenia i Chorwacja, a wkrótce w ich ślady poszły Macedonia oraz Bośnia i Hercegowina, podczas gdy Serbia razem z dwiema autonomicznymi prowincjami i Czarnogórą zdecydowała się stworzyć nowe państwo – Federalną Republikę Jugosławii (FRJ). Jak dwie krople wody – forma bez treści Federalna Republika Jugosławii była federacją Serbii i Czarnogóry utworzoną 27 kwietnia 1992. Mimo znacznych różnic w obszarze i populacji oraz w rozwoju gospodarczym, konieczność stworzenia takiej właśnie federacji była uzasadniona historycznymi, kulturowymi i politycznymi związkami między dwoma krajami. W mowie potocznej funkcjonowało nawet powiedzenie, że Serbia i Czarnogóra są podobne „jak dwie krople wody”. Nowo powstałe państwo, którego konstytucja gwarantowała równość między Serbią i Czarnogórą, uznawało się za jedynego legalnego spadkobiercę SFRJ. Jego przedstawiciele, wbrew oczekiwaniom społeczności międzynarodowej, nie złożyli podań o członkostwo w organizacjach międzynarodowych, sądząc, że przysługiwało im ono automatycznie, jako spadkobiercy www.boell.pl 129 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska SFRJ. Status FRJ w społeczności międzynarodowej nie został określony aż do czasu upadku Miloševića. Kiedy powstała FRJ, w Chorwacji trwała wojna, a w Bośni i Hercegowinie właśnie zaczynał się konflikt zbrojny. Wielu ochotników z FRJ oraz członków Jugosłowiańskiej Armii Ludowej (przekształconej w armię FRJ) oraz jednostek paramilitarnych wzięło udział w interwencjach wojskowych na terytorium nowych zachodnich sąsiadów. Jugosłowiańskie działania wojskowe w Chorwacji uzasadniano potrzebą umożliwienia zamieszkałym w Chorwacji Serbom podjęcia wolnej decyzji dotyczącej pozostania w Chorwacji. W tym kontekście stworzono Republikę Srpska Krajina, osobną jednostkę wewnątrz terytorium Chorwacji, dążącą do połączenia z FRJ. Sytuacja w Bośni była jeszcze bardziej skomplikowana. Trzy grupy etniczne: Muzułmanie, Serbowie i Chorwaci nie mogli zgodzić się na model państwa wieloetnicznego, więc bośniaccy Serbowie szybko proklamowali Republikę Srpską, dążąc do niezależności od rządu w Sarajewie i połączenia z FRJ. Od 1991 roku UE stara się pomagać w rozwiązaniu tych konfliktów. Początkowo usiłowała je powstrzymać, a następnie misje UE próbowały zaprowadzić pokój między zwaśnionymi krajami. Między 1991 a 1995 UE proponowała plany, których celem było zakończenie wojny w Chorwacji i Bośni. Wojna jednak trwała aż do operacji „Burza”. Ta akcja, zorganizowana przez armię chorwacką, zakończyła istnienie republiki Srpska Krajina, w wyniku czego znaczna ilość Serbów uciekła do Serbii. Wojna w Bośni przyniosła jeszcze więcej rozlewu krwi, a jej zatrzymanie nie było możliwe aż do jesieni 1995. Zmiana w równowadze sił w Chorwacji oraz Bośni i Hercegowinie, w połączeniu z aktywnym zaangażowaniem USA, utorowały drogę negocjacjom, które zakończyły się układem pokojowym z Dayton. W tym okresie prezydent Serbii Slobodan Milošević był najsilniejszą osobą w FRJ. Kontrolował przywództwo małej Czarnogóry oraz wykorzystywał przykrywkę politycznego pluralizmu, aby legitymizować swoją władzę jako 130 Vladimir Pavićević demokratyczną. W tym okresie ONZ nałożyło na FRJ sankcje związane z interwencjami wojskowymi w Chorwacji i Bośni. Sankcje te zrujnowały i tak już zdewastowaną gospodarkę, a inflacja w FRJ w 1993 była jedną z najwyższych od czasu inflacji w okresie międzywojennym w Niemczech. Brakowało żywności, paliwo racjonowano, a długie kolejki po podstawowe artykuły spożywcze były częstym widokiem. Po podpisaniu układu pokojowego w Dayton zdawało się, że dla Zachodnich Bałkanów nadszedł czas stabilizacji. Długo oczekiwany pokój przyniósł nadzieje na to, że walka o władzę w byłej Jugosławii nareszcie się zakończyła. Slobodan Milošević wzmocnił swoją władzę w Serbii, która była największym członkiem federacji, i pozostał na stanowisku prezydenta aż do 1997 roku. W międzyczasie w Czarnogórze premier Milo Dukanović krytykował autorytarne rządy Slobodana Miloševića. Zachęciły go do tego liczne demonstracje organizowane przez przywódców serbskiej opozycji i studentów protestujących przeciw sfałszowaniu wyborów lokalnych. Premier Czarnogóry, zachęcony sytuacją w Serbii, sądził, że czas zakończyć wreszcie izolację. Wierzył, że możliwe jest partnerstwo z Zachodem i wprowadzenie systemu demokratycznego w FRJ. Jednocześnie Dukanović publicznie głosił, że czas Miloševića dobiegł końca i że powinien on wycofać się z polityki. Te komentarze sprowokowały konfrontację z Partią Demokratycznych Socjalistów, główną partią w Czarnogórze, która wspierała Miloševića od 1992 roku. Podczas wyborów prezydenckich jesienią 1997 Milo Dukanović pokonał kandydata Miloševića, Momira Bukanovića, ujawniając polityczną różnicę zdań między Czarnogórą a Belgradem. Sukces Dukanovića skierował Czarnogórę w stronę zachodnich partnerów i stworzył warunki wstępne dla niepodległości, którą ogłoszono w 2006 roku. W 1997 roku Milošević został prezydentem FRJ, a jego bliski współpracownik partyjny Milan Milutinović został prezydentem Serbii. W tym okresie Kosowo, były autonomiczny region w Serbii, przeżywało okres poważnego konfliktu między Serbami a Albańczykami. Bojkotując www.boell.pl 131 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska instytucje państwowe i tworząc swój własny równoległy system, Albańczycy dali jasno wyraz swojej determinacji w nieuznawaniu zwierzchnictwa Serbii nad Kosowem. W marcu 1997, zmęczeni dyskryminacją, Albańczycy z Kosowa jasno określili swój cel jako niepodległe państwo. Konflikt zaostrzył się kiedy Armia Wyzwolenia Kosowa wdała się w walki z serbską policją i wezwała społeczność międzynarodową do nowej interwencji. Wszelkie próby osiągnięcia rozwiązania podczas konferencji pokojowej w Rambouillet w lutym 1999 spełzły na niczym, kiedy serbska delegacja pod przywództwem Milana Milutinovića odmówiła podpisania proponowanego porozumienia. 24 marca 1999 NATO rozpoczęło interwencję wojskową przeciw FRJ w odpowiedzi na zbrodnie popełnione w 1999, kiedy wielu albańskich cywilów straciło życie. Wynikiem tej dziesięciotygodniowej akcji zbrojnej było Porozumienie z Kumanova, które zmuszało serbskie siły policyjne i wojskowe do odwrotu. Porozumienie definiowało również status Kosowa rezolucją ONZ numer 1244. Tysiące Albańczyków zmuszonych do opuszczenia domów przed i w trakcie walk mogło wrócić do Kosowa, a administracyjne obowiązki Serbii przeniesiono na ONZ (UNMIK). Slobodan Milošević ogłosił przedterminowe wybory prezydenckie i parlamentarne 24 września 2000 roku wierząc, że wrażenie powszechnego wsparcia, którego doświadczył podczas kampanii NATO, będzie dalej trwało. Nie zrozumiał jednak słabości swojej pozycji, a jego działania wzbudziły silną krytykę przywódców opozycji w Serbii i Czarnogórze. Milošević wierzył, że wcześniejsze wybory zapewnią mu utrzymanie stanowiska. Stało się inaczej, większość obywateli Serbii zagłosowała na Vojislava Koštunica, przywódcę Demokratycznej Partii Serbii i kandydata szerokiego porozumienia opozycyjnego. Zdając sobie sprawę z utraty powszechnego poparcia, ale nie chcąc zaakceptować porażki, Slobodan Milošević wezwał na pomoc wojsko i służby bezpieczeństwa. Ogromny protest obywatelski, podczas którego ponad pół miliona osób zgromadziło się na placach Belgradu, przesądził o losie niegdyś niepokonanego 132 Vladimir Pavićević przywódcy. Demonstranci wkroczyli do budynku Zgromadzenia Narodowego, tym samym kończąc okres przywództwa Miloševića. Demokratyczna Opozycja Serbii przejęła kontrolę nad instytucjami państwowymi, ogłosiła nowe wybory powszechne i w styczniu 2001 ustanowiła nowy demokratyczny rząd. Nowym premierem Serbii został Zoran Dindić, przywódca Partii Demokratycznej, której priorytetem była szybka transformacja Serbii i przygotowanie jej do członkostwa w Unii. Nowa administracja miała do rozwiązania jeszcze dwa pilne problemy: stosunki między Serbią a Czarnogórą oraz status Kosowa. Stworzenie unii państwowej między Serbią a Czarnogórą Niedługo po demokratycznych zmianach w Serbii rozpoczęły się negocjacje mające na celu ponowne określenie relacji z Czarnogórą w ramach istniejącej federacji. W 1999 rząd Czarnogóry ogłosił wolę stania się niepodległym krajem, wprowadzając markę niemiecką jako oficjalną walutę. W 2001 rząd Czarnogóry sugerował, że Serbia i Czarnogóra powinny najpierw stać się niepodległymi krajami, a dopiero potem negocjować ewentualne porozumienie. Prezydent FRJ Vojislav Koštunica i rząd serbski zaproponowali utrzymanie istniejącej struktury. Negocjacje pod koniec 2001 roku nie były owocne i na początku roku 2002 w dalszych negocjacjach wzięła udział UE. Wysoki Przedstawiciel ds. Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa UE, Javier Solana, starał się znaleźć formułę, która pozwoliłaby zachować spójność istniejącej federacji. Udział przedstawicieli UE w negocjacjach był ważny zarówno dla Serbii, jak i dla Czarnogóry, jako część procesu stowarzyszenia z UE. FRJ wznowiła stosunki z instytucjami europejskimi. Transformacja była widoczna zwłaszcza w Serbii: w tym okresie Slobodan Milošević został aresztowany i poddany ekstradycji do Hagi, gdzie oskarżono go o zbrodnie przeciw ludzkości w Kosowie, Bośni i Hercegowinie oraz Chorwacji. Wprowadzono też zmiany w aparacie www.boell.pl 133 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska państwowym i policyjnym. Usunięto więc największe przeszkody w formalnym procesie stowarzyszenia z UE. Serbia jednak w dalszym ciągu stała przed trudną kwestią statusu Kosowa. Problemowi temu poświęcono wiele uwagi w negocjacjach między Serbią i Czarnogórą. Według rezolucji ONZ 1244, Kosowo podlegało jurysdykcji FRJ, a nie Serbii. Dlatego Serbowie byli przekonani, że upadek FRJ otworzy bramę do niepodległości Kosowa. Zgodnie z maksymą „standardy przed statusem” (standards before status) kwestia statusu Kosowa nie była priorytetem UE ani żadnej innej organizacji międzynarodowej. W 2002 roku całkowity rozpad FRJ nieuchronnie ponownie otworzył kwestię Kosowa. Nie wiedząc, jak poradzić sobie z tym problemem, przedstawiciele Unii zaproponowali Belgradowi i Podgoricy tymczasowe rozwiązanie, zgodnie z którym kraje miałyby stworzyć Unię Państwową Serbii i Czarnogóry. Unia miała istnieć przez trzy lata, a po tym okresie obaj członkowie mogliby podjąć decyzję o jej ewentualnej kontynuacji. Porozumienie podpisane 14 maja 2002 stwierdzało, że w przypadku secesji Czarnogóry prawnym spadkobiercą FRJ byłaby Serbia, co oddzieliło kwestię statusu Kosowa od kwestii niepodległości Czarnogóry. Nowo powstała unia miała luźny charakter i przypominała konfederację. Niedługo po ustaleniu stosunków Serbia-Czarnogóra, Serbia przeżyła największy szok pierwszej dekady XXI wieku. 12 marca 2003 pierwszy demokratycznie wybrany premier kraju, Zoran Dindić, został zamordowany przez pracownika Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, członka organizacji przestępczej stworzonej podczas rządów Miloševića, której udało się utrzymać swoich ludzi w ciałach państwowych nawet po przemianach demokratycznych. Rząd wprowadził stan wyjątkowy, starając się ukrócić zorganizowaną przestępczość i aresztować sprawców morderstwa. Po odwołaniu stanu wyjątkowego premierem został Zoran Živković, jeden ze współpracowników Dindića. W drugiej połowie roku 2003 jasna perspektywa europejska otworzyła się dla wszystkich krajów Bałkanów Zachodnich. Podczas szczytu w Sa134 Vladimir Pavićević lonikach 21 czerwca 2003 uzgodniono, że Albania, Bośnia-Hercegowina, Chorwacja, Macedonia i Serbia-Czarnogóra będę mogły uzyskać członkostwo w UE po spełnieniu wymogów. Oficjalnie UE zachęca obywateli i elity polityczne Bałkanów Zachodnich do pracy nad ustanowieniem stabilności w regionie, rządów prawa i sprawnie funkcjonujących gospodarek rynkowych w każdym kraju. Parlament Serbii, zgodnie z wymogami stowarzyszenia z UE, wyraził gotowość doprowadzenia do wymiaru sprawiedliwości podejrzanych o popełnienie zbrodni wojennych podczas konfliktów zbrojnych mających miejsce na terytorium byłej SFRJ, zgodnie z rozporządzeniami prawnymi i zobowiązaniami międzynarodowymi. Rada Europy przyjęła pozytywne studium wykonalności 25 kwietnia 2005, co rozpoczęło negocjacje dotyczące Porozumienia o Stabilizacji i Stowarzyszeniu. Następny rok postawił przed Serbią, Czarnogórą i Kosowem nowe wyzwania: rozwiązanie kwestii Unii Państwowej Serbii i Czarnogóry, rozpoczęcie negocjacji między Serbią a Kosowem w kwestii statusu Kosowa, przeszkody w integracji europejskiej związane z niewystarczającą współpracą z Trybunałem Haskim i przyjęcie przez Serbię nowej konstytucji. Powstanie nowych krajów: ostatni etap rozpadu SFRJ Niedługo po wygaśnięciu trzyletniego okresu Unii Państwowej Serbii i Czarnogóry rząd czarnogórski ogłosił referendum dotyczące niepodległości. 21 maja 2006 ponad połowa elektoratu (55,5%) poparła stworzenie niepodległej Czarnogóry, a 3 czerwca parlament ogłosił niepodległość. Serbia oraz państwa członkowskie UE i ONZ uznały niepodległość Czarnogóry. W następnym roku uchwalono konstytucję Republiki Czarnogóry. Podczas negocjacji mających na celu określenie statusu Kosowa, rozpoczętych w Wiedniu w lutym 2006, członkowie delegacji serbskiej założyli, że www.boell.pl 135 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Kosowo pozostanie częścią prawnego, politycznego i ekonomicznego systemu Serbii. Oto przyczyny tego przekonania: 1. Zgodność z zasadami prawa międzynarodowego, według których Serbia jest uznanym przez społeczność międzynarodową krajem z nienaruszalnymi granicami, według Końcowego Porozumienia Helsińskiego. Rezolucja ONZ nr 1244, która dotyczy problemu Kosowa w odniesieniu do integralności i suwerenności FRJ, której prawnym następcą jest Serbia; 2. Konstruktywny udział Serbii w procesie negocjacji. Serbia zasugerowała, że wobec Kosowa mógłby zostać zastosowany model Hongkongu i zaproponowała pewną dozę autonomii, która zapewniłaby ochronę praw człowieka oraz taki sam poziom wewnętrznej samorządności, jak w każdym suwerennym państwie; 3. Poczucie bezstronności i sprawiedliwości, które łączy kwestię Albańczyków z polityką Slobodana Miloševića, a nie z obecnym państwem serbskim. Milošević nie tylko prowadził represyjną politykę, ale również stłumił normalne funkcjonowanie instytucji politycznych, a monopolizując władzę, uniemożliwił rozwój społeczeństwa obywatelskiego w Serbii. Był więc główną przeszkodą w transformacji Serbii. Milošević został odrzucony w wyborach w roku 2000, co pozwoliło Serbii spojrzeć w stronę UE i zacieśnić współpracę ze społecznością międzynarodową. Byłoby więc niesprawiedliwe, gdyby Serbia raz jeszcze musiała płacić cenę za politykę Miloševića. Delegacja Albanii utrzymywała, że Kosowo powinno być niepodległym państwem. Główne argumenty za niepodległością to: 1. Ponad 90% mieszkańców Kosowa wspiera stworzenie niezależnego państwa. Próby utrzymania Kosowa w granicach Serbii skończyłyby się więc niezgodą dużej i jednorodnej grupy obywateli, którzy nie byliby lojalni wobec Serbii. To z kolei stworzyłoby niestabilną sytuację i uniemożliwiło demokratyczną konsolidację Serbii; 2. Długa historia konfliktów w Kosowie, podczas których etnicznych Albańczyków pozbawiano podstawowych praw; 136 Vladimir Pavićević 3. Zbrodnie przeciw etnicznym Albańczykom popełnione w Kosowie w roku 1999 przed kampanią NATO, podczas których serbscy policjanci i żołnierze zabijali ludność cywilną, a tysiące ludzi zostało zmuszonych do opuszczenia domów. Negocjacje nie rozwiązały tych kwestii i 17 lutego 2008 Albańczycy z Kosowa ogłosili niepodległość. Wydarzenie to uczczono fajerwerkami w Prisztinie, ale w Belgradzie wywołało ono zamieszki na ulicach i podpalanie zagranicznych ambasad. Rząd Serbii stwierdził, że Serbia nigdy nie uzna niepodległego Kosowa. Jednocześnie proces integracji europejskiej napotkał też inne przeszkody. Wbrew zapewnieniom rządu serbskiego dotyczącym pełnej współpracy z Hagą, niemożność czy też niechęć Serbii do odnalezienia i ekstradycji Ratko Mladića wstrzymała Proces Stabilizacji i Stowarzyszenia. Negocjacje rozpoczęto ponownie w lecie 2007, a SAA podpisano dopiero w maju 2008. Serbski parlament uchwalił nową konstytucję podczas nadzwyczajnej sesji parlamentu 20 września 2006. Tekst stworzono w zaledwie dwa tygodnie, co zaowocowało pewnymi niedociągnięciami, z których największym było to, że dokument ma charakter tymczasowy. Tekst zawiera kilka odniesień do Kosowa, a serbskie dążenie do integracji europejskiej zdaje się być wątpliwe. Europejska przyszłość Serbii, Czarnogóry i Kosowa? Integracja europejska nie powinna być jedynym celem polityki zagranicznej Bałkanów Zachodnich. Główny nacisk trzeba położyć na sprawy wewnętrzne: reformy systemu ekonomicznego i prawnego oraz rozwój instytucji demokratycznych zgodnie z europejskimi standardami. Jest jasne, że Serbia, Czarnogóra i Kosowo nie przewodzą procesowi integracji europejskiej. Czarnogóra podpisała SAA w 2007 roku. Rok później premier Czarnogóry złożył aplikację o członkostwo w UE, co sugeruje, że Czarnogóra mogłaby otrzymać status kraju kandydującego w roku 2010. www.boell.pl 137 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Chociaż Serbia podpisała SAA, wymogi porozumienia w dalszym ciągu nie zostały wypełnione w związku z niewystarczającą współpracą z Trybunałem w Hadze, co zrzuca Serbię na ostatnią pozycję wśród krajów Bałkanów Zachodnich. Mimo ogłoszenia przez Kosowo niepodległości, to UNMIK przewodzi procesowi integracji europejskiej w Kosowie. Największą przeszkodą w integracji Kosowa jest niepewny charakter jego stosunków z Serbią. Tak więc logiczne jest traktowanie dwóch najbardziej zapalnych kwestii na Bałkanach Zachodnich – statusu Kosowa i integracji Serbii – jako połączonych. Jak można by rozwiązać te problemy? Po pierwsze Serbia musiałaby zacząć postrzegać sytuację międzynarodową w sposób obiektywny i racjonalny oraz wysłać jasny sygnał UE, że zaakceptuje sytuację w Kosowie. Ponieważ Serbia nie jest w stanie zapobiec uznaniu niepodległego Kosowa przez UE, jedynym racjonalnym wyjściem byłoby dla niej otwarcie, a nie zamknięcie drzwi do Europy. Serbia powinna zainicjować porozumienie z UE i albańskimi przedstawicielami Kosowa, które określiłoby status Serbów mieszkających w Kosowie, kwestię ich obywatelstwa, wolnego dostępu do dziedzictwa kultury i możliwości swobodnego przemieszczania się między Kosowem i Serbią. W zamian UE powinna przyznać Serbii status kraju kandydującego i określić termin rozpoczęcia negocjacji. W ramach współpracy regionalnej Serbia powinna nawiązać relacje dyplomatyczne z Kosowem. Takie rozwiązanie kwestii statusu Kosowa oraz przyspieszenie integracji Serbii z UE pomogłoby na nowo zdefiniować relacje między krajami regionu, który przetrwał 20 lat konfliktów i wojen. Pomogłoby to znacznie Serbii i ustanowiłoby stabilność i wzajemne zaufanie na Bałkanach Zachodnich. Vladimir Pavićević (ur.1978) jest wykładowcą na Wydziale Nauk Politycznych Uniwersytetu w Belgradzie oraz Dyrektorem Open School w Belgradzie. Otrzymał stopień magistra w zakresie studiów europejskich. W latach 20042006 wykładał w Szkole Prawa (Wydział Nauk Politycznych) na Uniwersytecie Czarnogóry w Podgoricy. Pavićević jest autorem i współautorem kilku książek i esejów o tematyce europejskiej. 138 Tihomir Ponoš 8. Chorwacja: ostrożny fan Europy Tihomir Ponoš www.boell.pl 139 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Dwadzieścia lat temu Jugosławia pogrążona była w złożonym kryzysie ekonomicznym i konstytucyjnym. Sytuację pogarszała nierozwiązana kwestia narodowościowa, niedostateczny poziom wolności politycznej i brak demokracji w rozumieniu zachodnim. Kryzys ten wymagał znalezienia zupełnie nowego rozwiązania. W latach 80. systemowi politycznemu nie udało się rozwiązać nagromadzonych problemów, co doprowadziło do jednego, obezwładniającego kryzysu. System ostatecznie utracił swoją prawomocność. Na początku 1989 roku pojawiły się pierwsze otwarte żądania zmiany w kierunku demokracji typu zachodniego, z systemem wielopartyjnym. Pragnienie Chorwatów, by dołączyć do Wspólnoty Europejskiej, jasno widać było w dokumentach założycielskich quasi-nielegalnych, niekomunistycznych organizacji politycznych (przyszłych partii). W owym czasie myślenie o przyszłości Chorwacji poza ramami Jugosławii, jako o niezależnym państwie, obarczone było ogromnym ryzykiem. Myślenie w kategoriach wyjścia z ram Jugosławii, czy to w formie federacji jugosłowiańskiej, czy też utworzenia niezależnego państwa chorwackiego, było politycznie niestosowne. Idei takich nie można było wyrażać publicznie nawet w czasach, gdy reżim socjalistyczny zaczął już zanikać. Tak więc europejska przyszłość dla Chorwacji po raz pierwszy odzwierciedliła się w (przedefiniowanej) strukturze Jugosławii. Nadzwyczaj złożone relacje pomiędzy obecną Chorwacją a Wspólnotą/Unią Europejską mają swoje korzenie w tym właśnie okresie. Slavko Goldstein, założyciel i pierwszy prezes pierwszej niekomunistycznej partii w Chorwacji po II Wojnie Światowej1, jaką był Hrvatski socijalno-liberalni savez (Chorwacka Unia Socjalno-Liberalna), uważał, że rozwiązaniem dla problemów federalnej Jugosławii są ramy europejskie. W lutym 2009, podczas obchodów 20. rocznicy założenia HSLS, oświadczył, że wierzył wówczas, iż Jugosławia dołączy do Europy jako Jugosławia (co było ewidentnie jego ostatecznym celem), i że w ten sposób rozwiązałyby się jej wewnętrzne problemy. Na początku 1989 roku Franjo Tuđman, który później został pierwszym prezydentem 1 140 SLS utworzona została w 1989 r. i po zmianach prawnych w roku 1990 przekształciła H się w regularną partię. Tihomir Ponoš Chorwacji, przygotował program HDZ (Chorwacka Wspólnota Demokratyczna2), w którym pisał, iż „HDZ jasno opowiada się za przyłączeniem się SFRJ [Socjalistycznej Federalnej Republiki Jugosławii] do Wspólnoty Europejskiej”3. Niemal w tym samym czasie Dražen Budiša pisał swój własny program nowej partii politycznej. Na początku 1989 roku nie wolno mu było przemawiać publicznie, jako że oficjalnie ogłoszono go przeciwnikiem reżimu socjalistycznego. Jednakże wiosną 1990 roku, po ustąpieniu Goldsteina ze stanowiska, Budiša został prezesem HSLS, a tym samym najważniejszym politykiem opozycji w pierwszej połowie lat 90. W projekcie oświadczenia Pierwszego Zgromadzenia Hrvatski savez za demokraciju (Chorwacki Sojusz Demokratyczny) w połowie lutego 1989 roku napisał: „Celem Chorwackiej Wspólnoty Demokratycznej jest demokratyczna Chorwacja, dostatnia pod względem gospodarczym i kulturalnym, politycznie suwerenna, pluralistycznie oparta na fundamentach równości wewnątrz społeczności jugosłowiańskiej oraz mająca w perspektywie dołączenie do Wspólnoty Europejskiej”4. Po wielopartyjnych wyborach wiosną 1990 roku i, co za tym idzie, zmianie władzy (komunistyczną partię SKH-SDP zastąpiła nacjonalistyczna HDZ), kwestia integracji europejskiej zeszła na drugi plan5. Spowodowane to było fak- 2 uđman pragnął nazwać partię Hrvatski demokratski zbor (Chorwackie Zgromadzenie DeT mokratyczne), ale utworzono ją pod nazwą Hrvatska demokratska zajezdnica (Chorwacka Wspólnota Demokratyczna) i pod tą nazwą partia funkcjonowała od 1990 r. Niemal przez cały czas, z wyjątkiem lat 2000-2003, HDZ była partią rządzącą. 3 arko Hudelist, Banket u Hrvatskoj – prilozi povijesti hrvatskog višestranačja 1989.-1990., D Zagrzeb 1999, Globus International, s. 34. 4 Hudelist, ibidem, s. 35. 5 o wyborach, które odbyły się wiosną 1990 r., publiczna dyskusja na tematy europejP skie często ograniczała się do debaty dotyczącej godzin pracy. W socjalistycznej Jugosławii w wielu firmach pracowało się od 7 rano do 3 po południu. W dyskusjach publicznych, a w szczególności medialnych, przypominano, że w Europie godziny pracy przypadały na 9 rano – 5 po południu. Argumentowano, że ludzie przychodziliby później do pracy i później wracali do domu. Nie mogliby zjeść w domu obiadu i musieliby mieć dochody wystarczające na jedzenie w barze. Godziny otwarcia żłobków i innych instytucji również nie pokrywały się z godzinami obowiązującymi w Unii Europejskiej. Kwestia ta należała do ulubionych tematów europejskich w początkowym okresie demokracji w Chorwacji i zaowocowała obfitą korespondencją do gazetowych działów kontaktu z czytelnikami. www.boell.pl 141 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska tem, iż elita polityczna była świadoma, że Wspólnota Europejska przyjmuje jedynie państwa niepodległe, a Chorwacja do takich nie należała. Poza tym w owym czasie dominującym problemem był ciągnący się kryzys jugosłowiański. Politycy chorwaccy usiłowali przede wszystkim stworzyć sprawną narodową platformę polityczną i przeciwstawiali się liniom związanym z ideą Wielkiej Serbii, promowanej przez serbskiego przywódcę Slobodana Miloševicia. Milošević, jako pierwszy jugosłowiański polityk, podważył konstytucję państwa i spójność granic jednostek federalnych składających się na SFRJ. Udało mu się również zwerbować do swej sprawy potężną JNA (Jugosłowiańską Armię Ludową). W ostatnich stadiach rozpadu Jugosławii – wiosną 1991 roku – kraje europejskie stały się ważnym źródłem prawomocności dla niektórych przywódców państw federalnych. O wsparcie proszono nie tyle Brukselę, jako siedzibę Wspólnoty Europejskiej, co konkretne potężne kraje członkowskie. Próby zapewnienia sobie wsparcia USA nie powiodły się. W czerwcu 1991 roku w Słowenii wybuchła pierwsza z jugosłowiańskich wojen, tak zwana „wojna operowa”, gdy Słowenię zaatakowały siły JNA. Zakończenie tego konfliktu pokazało zarówno potęgę, jak i polityczną impotencję Europy, gdy Jugosławia się rozpadła. Sytuacja ta ukazała również pragnienie, w szczególności ze strony republik prozachodnich (Słowenia i Chorwacja), uzyskania aprobaty Brukseli dla swoich starań o niepodległość. Wspólnota Europejska zademonstrowała swoją siłę polityczną na początku czerwca 1991 roku, kiedy „wojna operowa” zakończyła się rozejmem z Brijuni6. Pod presją Wspólnoty Europejskiej JNA przystała na wycofanie się ze Słowenii, w zamian za co Chorwacja i Słowenia zgodziły się de facto zawiesić deklarację niepodległości (przyjętą pod koniec czerwca) na trzy miesiące, do 8 października7. 142 6 azwany tak od wyspy Brijuni (Brioni) niedaleko miasta Pula w Chorwacji. Wyspa ta była N ulubionym miejscem spędzania urlopu przez jugosłowiańskiego przywódcę komunistycznego Josipa Broza Tito (1892-1980), ojca założyciela socjalistycznej Jugosławii. 7 la obywateli Republiki Chorwacji oznacza to, że mają dwa święta narodowe zamiast D jednego: 25 czerwca (kiedy to obchodzi się Dzień Państwowości) i 8 października (Dzień Niepodległości). Tihomir Ponoš Jednakże wkrótce po tym wydarzeniu Wspólnota Europejska pokazała swą słabość, gdy nie udało jej się powstrzymać wojny przeciw Chorwacji. Podczas wojny chorwacka telewizja często wyświetlała spot, który jasno pokazywał, w jakim stopniu Chorwacja w owym czasie polegała na Europie. Film ten pokazuje angielską nazwę kraju – Croatia – na przestrzeni trzech lat, w trzech podobnych, a jednak odmiennych wersjach. W spocie przedstawiającym rok 1990 w nazwie dominowały czerwone i białe kwadraty, silnie związane z identyfikacją wizualną Chorwacji (bezpośrednie odniesienie do przywróconej tożsamości narodowej po upadku systemu komunistycznego). Przy roku 1991 obraz zdominowany był przez czerwoną kroplę krwi (aluzja do wojny 1991 roku). Przy roku 1992 (film wyświetlano w roku 1991) Wspólnota Europejska figurowała jako niezbędny wyznacznik Chorwacji; litera „o” w słowie „Croatia” uformowana była z 12 żółtych gwiazd, takich samych jak te na fladze europejskiej. Jeden z innych spotów telewizyjnych pokazywanych w roku 1991 zatytułowany był „Europo – 13 to twoja szczęśliwa liczba”, co stanowiło aluzję do Chorwacji mającej zostać 13-tym członkiem Wspólnoty Europejskiej. Inne mało realistyczne oczekiwania obywateli Chorwacji zawarte były w pierwszej (niezwykle popularnej) antywojennej piosence Tomislava Ivčicia, pod tytułem „Stop the War in Croatia”, śpiewanej po angielsku. Jedna ze zwrotek brzmi: „Niech Chorwacja zostanie jedną z gwiazd Europy/ Europo, możesz zakończyć wojnę”. Nieprzypadkowo piosenka śpiewana była w języku angielskim, a nie chorwackim. Powód był prosty: jej odbiorcami mieli być nie politycy chorwaccy, a europejscy, oraz publiczność międzynarodowa. Wojna w Chorwacji wybuchła z całą mocą w sierpniu 1991 roku. Do tego momentu było to głównie powstanie zbrojne mieszkającej w Chorwacji ludności serbskiej, wspieranej przez reżim Slobodana Miloševicia, przy logistycznym wsparciu JNA. Jednakże w sierpniu JNA (już nie „jugosłowiańska”, lecz pod bezpośrednią kontrolą Miloševicia, a zatem wyłączona z czysto formalnego łańcucha dowodzenia opartego na instytucjach federalnych) zaangażowała się całkowicie, zajmując stanowisko przeciw Chorwacji. W tym okresie w Chorwww.boell.pl 143 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska wacji rosła liczba „obserwatorów europejskich”8. Pogląd głoszący iż Europa mogła wówczas położyć kres wojnie, do dziś jest w Chorwacji popularny, mimo że opiera się on na przecenianiu potęgi Wspólnoty Europejskiej i niewłaściwej ocenie sytuacji wewnętrznej w Jugosławii, jako że siły Wielkiej Serbii próbowały rozwiązać problem poprzez wojnę, a nie przy użyciu innych środków. Wciąż utrzymuje się przekonanie, iż Europa mogłaby uniknąć wielu problemów, gdyby nie wahała się wówczas w kwestii formalnego uznania niepodległości Słowenii i Chorwacji. Mimo że przedmiotem dyskusji może być to, czy konieczne było odkładanie uznania niepodległości Chorwacji przez opinię międzynarodową aż do stycznia 1992 roku, trzeba powiedzieć, iż Chorwacja i Słowenia nie musiały w rzeczywistości czekać tak długo. Wojna wybuchła z całą siłą w sierpniu 1991 roku, a oficjalne uznanie międzynarodowe nastąpiło 15 stycznia 1992 roku. Zupełnie oddzielną kwestią jest to, że opóźnienie to wydawało się chorwackiej populacji niesprawiedliwe i nazbyt długie. Ciekawe mogłoby być zbadanie archiwów Brukseli, by stwierdzić, jak bardzo w uznaniu Chorwacji pomogły państwom członkowskim raporty obserwatorów. Ów proces uznawania niezależności dał ogólne pojęcie co do natury przyszłych relacji pomiędzy Wspólnotą/Unią Europejską a Chorwacją. Jako warunek uznania Bruksela zażądała od Chorwacji przyjęcia Ustawy Konstytucyjnej o Prawach Mniejszości Narodowych. Została ona wprowadzona w życie, lecz pokazało to nie tylko stosunek do mniejszości prezentowany przez rząd prezydenta Franjo Tuđmana, ale również względnie słabe predyspozycje Chorwacji do wprowadzania wewnętrznych reform. Większość reform, zwłaszcza w ostatnich latach, wprowadzono ze wzglę- 8 144 „ Obserwatorzy europejscy” byli dla Chorwatów przedmiotem drwin. Ubierali się na biało, co w Chorwacji stanowi zwyczajowy strój pracowników cukierni i przez co nazywano ich „lodziarzami”. Jednocześnie opinia publiczna nie mogła lub nie chciała dostrzec wyraźnego braku zaangażowania USA w rozwiązanie kryzysu w Jugosławii latem 1991 roku, jak również faktu, iż Wspólnota Europejska, nieposiadająca własnych sił militarnych, nie mogła zrobić nic poza wysłaniem obserwatorów. Tihomir Ponoš du na zewnętrzną presję, w szczególności ze strony Brukseli. Widoczne to było już w roku 1991. W praktyce Ustawa Konstytucyjna nie zapewniła mniejszościom narodowym wystarczającej ochrony. Zwłaszcza Serbowie mieszkający w „wolnej strefie” na terytorium Chorwacji 9 doświadczali prześladowań i łamania praw obywatelskich, zarówno w trakcie wojny, jak i bezpośrednio po jej zakończeniu. Jednakże przyjęcie tej ustawy pokazało gotowość Chorwacji do przyjęcia wewnętrznych reform politycznych oraz – do pewnego stopnia – kompromisu wobec presji ze strony Brukseli. Proces formalnego uznania niepodległości wytworzył trwałą atmosferę braku zaufania pomiędzy Chorwacją i Wspólnotą/Unią Europejską. Chorwacja straciła wiarę w Unię również dlatego, że jej oczekiwania były zbyt wielkie, i dlatego że uświadomiła sobie, iż potęga i wpływy Unii Europejskiej mogły odgrywać co najwyżej ograniczoną rolę w rozwiązywaniu problemów politycznych, a w szczególności związanych z wojną. Jednocześnie UE nieufnie podchodziła do Chorwacji, nie tylko ze względu na jej stosunek do mniejszości w latach 90., ale również na sposób, w jaki Chorwacja wmieszała się w wojnę w Bośni i Hercegowinie. Chorwacja stawała się krajem, w którym praktyki demokratyczne stosowano w coraz mniejszym stopniu, co w końcu doprowadziło do otwartej autokracji prezydenta Tuđmana10. 9. odczas wojny 1991-1995 Serbowie zajmowali te części Chorwacji, w których stanowili P większość lub znaczącą mniejszość, i ogłaszali się niezależnymi od nowej Republiki Chorwacji. Pozostała część Chorwacji była „wolna”. 10 yło to najbardziej widoczne w czasie „kryzysu Zagrzebskiego”. Podczas lokalnych wyB borów w Zagrzebiu w roku 1995, koalicji siedmiu partii udało się uzyskać większość w Radzie Miejskiej Zagrzebia i doprowadzić do wybrania jednego z ich kandydatów na burmistrza. Zgodnie z obowiązującymi wówczas przepisami nowo wybranego burmistrza Zagrzebia musiał zatwierdzić prezydent Tuđman, który jednak cztery razy z rzędu odmówił, twierdząc że nie zgodzi się na „sytuację opozycyjną w Zagrzebiu”. W ten sposób przeciwstawił się woli wyborców. HDZ Tuđmana przegrała także lokalne wybory w Zagrzebiu w roku 1997, ale wtedy partia przekupiła dwóch przedstawicieli opozycji, co dało jej przewagę w Radzie Miejskiej; wybranie jej kandydata na burmistrza było potem jedynie formalnością. www.boell.pl 145 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Europa jest w porządku, ale to Stany rozwiązują problemy W ostatniej dekadzie XX wieku dla politycznych przywódców Chorwacji USA były znacznie ważniejsze niż UE. Po wybuchu wojny w Bośni i Hercegowinie USA coraz bardziej angażowały się w próby rozwiązania kryzysu związanego z rozpadem Jugosławii. Chorwacka elita polityczna zdała sobie sprawę, że USA posiadały polityczną (oraz militarną) siłę pozwalającą kończyć wojny. Niektóre z państw UE w dalszym ciągu były dla Chorwacji ważne, ale w porównaniu z ówczesnym zorientowaniem chorwackiej polityki zagranicznej na Amerykę, państwa europejskie odgrywały niewielką rolę. Wojna w Chorwacji zakończyła się w sierpniu 1995 roku, kiedy armia chorwacka wyzwoliła większość okupowanych terenów w operacji „Burza” (Oluja)11. Po operacji „Burza” wojska chorwackie popełniały zbrodnie (włącznie z mordowaniem cywili i licznymi podpaleniami) i prześladowały niedobitków serbskiej mniejszości narodowej. System sądowniczy Chorwacji nie miał dość mocy ani woli, by zajmować się tymi zbrodniami. To właśnie te wydarzenia miały w nadchodzących latach stanowić największą kość niezgody w negocjacjach Chorwacji dotyczących akcesji do UE. W drugiej połowie lat 90. Chorwacja nie przejawiała pragnienia przyłączenia się do Unii Europejskiej ani żadnych większych starań w tym kierunku, chociaż było jasne, że to właściwy moment12. Przeciwnie, prezydent Franjo Tuđman i jego rządząca partia HDZ przejawiały paranoiczny stosunek do UE 146 11 eintegracja pozostałych okupowanych terenów na wschodzie Chorwacji przebiegła spoR kojnie. Po podpisaniu traktatu pokojowego jesienią 1995 roku siły pokojowe Narodów Zjednoczonych (UNTAES) zostały wysłane do tej części Chorwacji pod komendą amerykańskiego generała (na prośbę prezydenta Tuđmana). 12 horwację przyjęto do Rady Europy dopiero w 1996 roku, ponad cztery lata od czasu C formalnego uznania jej niepodległości i przyjęcia do ONZ, mimo że spełniła podstawowy warunek (zniesienie kary śmierci) już w 1990 roku, uchwalając nową konstytucję. Jednakże jakość tamtejszej demokracji, włącznie z wolnością mediów, nie odpowiadała standardom Rady Europy. Tihomir Ponoš i społeczności międzynarodowej. Usiłowali oni przekonać społeczeństwo, że społeczność międzynarodowa, a w szczególności niektóre państwa europejskie (Wielka Brytania, Francja – jakkolwiek w mniejszym stopniu, odkąd do władzy doszedł prezydent Chirac – i czasem niektóre środowiska we Włoszech) pragnęły wskrzesić Jugosławię lub promować jakąś inną formę integracji Bałkanów13. Mimo że istniała oficjalna polityka akcesyjna UE, narastała izolacja Chorwacji w społeczności międzynarodowej spowodowana rosnącą autokracją i odrzucaniem standardów demokratycznych14. Punkt zwrotny nastąpił po wyborach parlamentarnych na początku 2000 roku, kiedy do władzy doszła koalicja sześciu partii, na których czele stali Socjaldemokraci i Liberałowie pod przywództwem Ivica Račana, a Stjepan Mesić wygrał wybory prezydenckie. Mesić, który we wczesnych latach 90. był wysoko postawionym działaczem HDZ, w 1994 został jej najsłynniejszym zdrajcą. Nowy kierunek w polityce formalnie odzwierciedliło utworzenie Ministerstwa Integracji Europejskiej. Ministerstwo to pozostawało niezależne aż do początku 2005 roku15. 13 łaśnie z tego powodu podczas kampanii wyborczej wiosną 1997 roku rządząca partia W HDZ używała przedwyborczego sloganu „Tuđman, not Balkan” (Tuđman, nie Bałkany). Paranoja osiągnęła swoją kulminację w grudniu 1997 roku, gdy zdecydowano o poprawkach do konstytucji. Poprawiony artykuł 141, paragraf 2 konstytucji brzmi: „Zabronione jest wszczynanie jakichkolwiek działań na rzecz ustanawiania sojuszy pomiędzy Republiką Chorwacji a innymi państwami, jeżeli sojusze takie miałyby lub mogłyby prowadzić do odnowienia wspólnoty państw południowosłowiańskich lub państwa bałkańskiego w jakiejkolwiek formie”. 14 Izolację tę można było łatwo zaobserwować podczas pogrzebu prezydenta Tuđmana w 1999 roku. Jedynym obecnym na pogrzebie zagranicznym szefem państwa lub rządu był prezydent Turcji, Suleyman Demirel. W rezultacie powstał popularny dowcip: „Jaka jest jednostka miary samotności?” na co odpowiedź brzmiała „Jeden Demirel”. 15 a początku tego roku Miomir Žužul, minister spraw zagranicznych w rządzie HDZ N (która wygrała wybory w 2003 roku), zmuszony został do rezygnacji wskutek skandali finansowych. Ivo Sanader, premier i prezes HDZ, nie znalazł nikogo, kto wydałby mu się dość kompetentny, by przejąć tekę ministra spraw zagranicznych, więc połączył dwa ministerstwa – Spraw Zagranicznych i Integracji Europejskiej – w jedno. Kolinda Grabar Kitarovic, minister integracji europejskiej, przyjęła stanowisko ministra w nowym ministerstwie. Co ciekawe, po wyborach w roku 2007 zaczęła karierę dyplomatyczną, lecz nie w żadnym z państw europejskich, ani w siedzibie UE. Kitarovic zajęła stanowisko ambasadora Chorwacji w USA. www.boell.pl 147 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Co ciekawe, Sabor – chorwacki Parlament – ustanowił Komitet do spraw Integracji Europejskiej dopiero w lutym 2001 roku. W owym czasie powróciła historia o tym, jak to UE chciała popchnąć Chorwację w stronę „związku bałkańskiego”. Temat ten dominował również podczas zjazdu UE w Zagrzebiu w listopadzie 2000 roku16. To przykład wewnętrznej kwestii politycznej, który dobrze ilustruje stosunek zarówno elity politycznej, jak i opinii publicznej, wobec państw sąsiednich (nie licząc Słowenii, która była już dużo dalej na drodze do integracji europejskiej). Nie tylko opozycyjna HDZ, ale i liczne mniejsze prawicowe grupy wykorzystywały temat przywrócenia Jugosławii poprzez „związek bałkański” do własnych celów. Do sytuacji tej przyczyniła się niezręczność, z jaką Unia ukuła termin „Bałkany Zachodnie” (według UE są to państwa byłej Jugosławii z wyłączeniem Słowenii oraz Albania, tj. wszystkie państwa pozostające w tyle w procesie integracji europejskiej). W październiku 2001 w Luksemburgu podpisano Porozumienie o Stabilizacji i Stowarzyszeniu (SAA). Podczas ratyfikacji dokumentu przez parlament opozycyjna HDZ wymaszerowała z sali. Największa dysputa dotyczyła zawartego w SAA wyraźnego zalecenia, mówiącego o zacieśnieniu współpracy w regionie (na Bałkanach Zachodnich). Gdy w 2003 roku HDZ ponownie przejęła władzę, nie próbowała przeciwstawiać się warunkom zawartym w SAA, lecz nalegała na przyspieszenie integracji Chorwacji z UE. Nie wystarczyły wyjaśnienia, że nie było intencji przywracania Jugosławii ani tworzenia nowej federacji w Europie Południowo-Wschodniej. Jeszcze na początku 2003 roku minister ds. integracji europejskiej powiedział: „Należy jasno powiedzieć społeczeństwu, że nawet gdyby w Unii Europejskiej istniały platformy polityczne, których celem byłoby utworzenie systemu federalnego na Bałkanach Zachodnich, dla Chorwacji takie 16 148 ył to pierwszy szczyt UE zorganizowany poza jej granicami. Podczas tego spotkania B rozpoczęto negocjacje dotyczące podpisania Porozumienia o Stabilizacji i Stowarzyszeniu pomiędzy Chorwacją a UE. Organizacja szczytu w Zagrzebiu podkreślała głębię zmian, jakie nastąpiły po wyborach z początku 2000 roku i wysyłała pozytywny sygnał do nowego proeuropejskiego rządu Chorwacji. Tihomir Ponoš rozwiązanie byłoby nie do przyjęcia, jako że jest to granica, której Chorwacja nigdy nie przekroczy, ponieważ konstytucja Chorwacji zabrania tworzenia jakichkolwiek związków bałkańskich. Nigdy nie będziemy w tym uczestniczyć, nawet jeśli pojawi się taka propozycja”17. Syndrom „ostatniej przeszkody” Po uformowaniu się koalicyjnego rządu na początku 2000 roku oczekiwania opinii publicznej były niezwykle wysokie i mało realistyczne. To samo dotyczyło opinii na temat wejścia Chorwacji do UE. Podczas trwania tych rządów w Chorwacji doszło do kilku ważnych przełomów. Po okresie rządów autokratycznych, zwłaszcza w drugiej połowie lat 90., społeczeństwo stało się bardziej demokratyczne. Atmosfera nie była już tak napięta i można było swobodniej dyskutować o problemach. Pomimo wielkich trudności podczas wprowadzania w życie nowej Ustawy Konstytucyjnej o Prawach Mniejszości Narodowych (wynikłych za sprawą wewnętrznych sporów w rządzącej partii SDP), mniejszości narodowe, zwłaszcza serbska, znajdowały się w dużo lepszej pozycji niż dotychczas. Po prostu nie postrzegano ich już jako zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa. Dużo większa była także świadomość konieczności wprowadzenia nowych praw dla mniejszości. (Na tym etapie aspekt legislacyjny był znacznie ważniejszy od implementacji.) Można to było również zaobserwować przy odbudowie terenów zniszczonych wojną, jako że terenom zamieszkałym przez mniejszość serbską hojniej przyznawano środki na odbudowę. Ważnym krokiem było zezwolenie Serbom, którzy uciekli do Serbii po operacji „Burza” w 1995 roku, na powrót do domów. Dobre stosunki pomiędzy Chorwacją i UE znajdowały odbicie w niezwykle silnym publicznym poparciu dla wejścia Chorwacji do UE. Liczba ludzi 17 even Mimica w wywiadzie dla pisma „Slobodna Dalmacija”, cytat z magazynu „PanoraN ma” (tygodniowy dodatek do gazety „Vjesnik”) nr 59 z 18 stycznia 2003. www.boell.pl 149 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska popierających akcesję wzrosła do 78% i przez cały czas rządów koalicji utrzymywała się na poziomie ponad 70%. Jednakże rząd pod przywództwem Račana zapoczątkował także politykę pod hasłem „pozostała nam tylko jedna rzecz do zrobienia, żeby usunąć ostatnią przeszkodę na drodze do UE”. Do najdłuższego i najpoważniejszego kryzysu doszło latem 2001 roku, kiedy to Międzynarodowy Trybunał Karny dla Byłej Jugosławii (ICTY) dostarczył do Zagrzebia akt oskarżenia emerytowanego generała Ante Gotoviny, uważanego przez chorwacką opinię publiczną za bohatera. Gotovina, który o akcie oskarżenia dowiedział się jeszcze przed jego oficjalnym ogłoszeniem, zniknął. Do czasu aresztowania Gotoviny w grudniu 2005 roku niewystarczająca współpraca z ICTY, o której Sąd również doniósł UE, przedstawiana była przez media chorwackie jako główna przeszkoda na drodze do przyjęcia Chorwacji do UE. Wśród elity politycznej (Gotovina ukrywał się przez dwie kadencje rządu: zniknął za rządów Račana, a aresztowany został za Sanadera) panował powszechny pogląd, iż aresztowanie Gotoviny było ostatnim warunkiem stawianym Chorwacji18. W oczach chorwackiej opinii publicznej ICTY miała przez lata być postrzegana jako główna przeszkoda na drodze do UE, mimo że Chorwacja zobowiązała się do współpracy z nią w specjalnej Ustawie Konstytucyjnej 18 150 olitycy chorwaccy nabrali zwyczaju powiadania „to ostatni warunek, jaki mamy do spełP nienia”. Przypadek Gotoviny to jedynie najbardziej znana sprawa. Na początku 2008 roku Chorwacja ogłosiła utworzenie ZERP (Ochronny Pas Ekologiczno-Rybacki), mimo że dotychczasowe doświadczenia wskazywały, iż może to się spotkać z dezaprobatą UE, a zwłaszcza Włoch i Słowenii, i że mogłoby to wywołać poważny kryzys podczas negocjacji akcesyjnych. Na dodatek Chorwacja nie ma środków na wprowadzenia ZERP w życie. W marcu 2008 Chorwacja zdecydowała się zawiesić wprowadzenie ZERP dla państw członkowskich UE. Jednakże Premier Sanader, który od miesięcy zapowiadał, że projekt ZERP nie upadnie, jako że reprezentował suwerenne prawo Chorwacji i który głosił hasło „albo ZERP, albo UE”, przygotował opinię publiczną ogłaszając zawieszenie transportów żywności do państw członkowskich UE. W drugiej połowie 2009 Chorwacja znalazła się w trudnej sytuacji, ponieważ nie wprowadziła w życie restrukturyzacji przemysłu stoczniowego. Stocznie stały się ostatnim warunkiem, po spełnieniu którego przyjęcie do UE miałoby nastąpić niemal automatycznie. Gdy Słoweńcy blokowali negocjacje akcesyjne z powodu nierozwiązanych kwestii granic, Chorwaci przestali mówić o przemyśle stoczniowym, a rolę czynnika powstrzymującego akcesję przejął problem granic. Warto zauważyć, że przemysł stoczniowy w Chorwacji do dziś czeka na restrukturyzację. Tihomir Ponoš o Współpracy z ICTY. Mniej uwagi poświęcano rzeczywistym problemom, takim jak korupcja, słabe sądownictwo i skromne zdolności do reform samej administracji państwa. Co więcej, społeczność międzynarodowa, zwłaszcza OBWE (Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie) oraz w mniejszym stopniu UE, zgłosiła obiekcje wobec Chorwacji na podstawie jej braku chęci rozprawienia się z kwestią zbrodni wojennych popełnionych na ludności serbskiej przez członków armii chorwackiej. Dopiero wiosną 2009 roku OBWE uznała, że rozstrzyganie kwestii zbrodni wojennych w Chorwacji, niezależnie od oskarżonego, osiągnęło satysfakcjonujący poziom, i ogłosiła plany zamknięcia swojej siedziby w Zagrzebiu do końca 2009 roku19. „Sprawa Gotoviny” wszczęła również ożywioną dyskusję dotyczącą wejścia do UE i niepodległości. Wiązało się to z pytaniem, czy oskarżony generał chorwacki powinien zostać „poświęcony” w imię członkostwa w Unii, niezależnie od tego, czy faktycznie był odpowiedzialny za zbrodnie czy nie. Dyskusja ta wynikała z niedostatecznej wiedzy na temat Unii Europejskiej i z wewnętrznej manipulacji politycznej, ale pokazała również, iż naród chorwacki nie jest w pełni uformowany z punktu widzenia suwerenności. Mimo że przedstawia się on jako stary naród20, jest również młodym państwem, które istnieje niezależnie niecałe 18 lat. Ów brak doświadczenia suwerenności widać wyraźnie we względnej łatwości, z jaką wraca publiczna dyskusja na temat jej potencjalnej utraty. Jasne jest, że suwerenność interpretuje się jako coś nadnaturalnego i że jej (fikcyjne) zagrożenie budzi ogromny strach. Unia Europejska zatem pomogła zmienić takie postawy, jako że członkostwo zmusi Chorwację do przekazania części swo- 19 S zczególnie ważne zarówno dla chorwackiego sądownictwa, jak i społeczeństwa w ogóle, było orzeczenie jednego państwa, skazujące generała (zwycięskiej) armii tego samego państwa za zbrodnie wojenne i ukaranie go 12 latami więzienia. Norac przebywał w areszcie od lutego 2001 roku, a skazany został w czerwcu 2004 roku. 20 la Chorwacji oznacza to „od VII wieku”, jako że wówczas Chorwaci zaczęli zajmować D tereny, na których mieszkają do dziś. Jednocześnie „od VII wieku” stało się ironicznym sloganem dla osób, które wyjaśniały coś w sposób przesadzony i nazbyt długi, co również wskazuje na ironiczny stosunek Chorwatów do historii motywowanej względami politycznymi. www.boell.pl 151 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska jej suwerenności instytucjom europejskim. Owa walka o suwerenność czasem przejawia się w kwestiach ekonomicznych, takich jak stocznie. Część mediów przedstawia Brukselę jako zagrożenie dla chorwackiego przemysłu stoczniowego (który upada bez „pomocy” Brukseli), a zatem również dla egzystencji tysięcy rodzin Chorwatów. Stocznie, stanowiące znaczną część gospodarki Chorwacji, przestają zatem być przemysłem, a stają się czymś w rodzaju nietykalnej sfery, której nie powinna zakłócać ani zagrażać żadna zewnętrzna siła. Oczywiste jest, że w tak emocjonalnej sytuacji trudno jest przeprowadzić jakąkolwiek obiektywną dyskusję na temat faktycznego stanu chorwackiego przemysłu stoczniowego. Wiosną 2005 roku, podczas lokalnych wyborów, miała miejsce dziwna dyskusja na temat zagrożenia, jakie Unia Europejska stwarza dla suwerenności. Dyskusja ta, zainicjowana przez dużą partię prawicową, spotkała się z potężnym odzewem społeczeństwa. Jej tematami były lokalne specjały kulinarne, takie jak biały ser i śmietana, przygotowane tradycyjnymi metodami. Twierdzono, że UE zabroni wytwarzania tego typu produktów. Postrzegano to nie tylko jako zagrożenie dla narodowej niezawisłości, ale – co gorsza – jako atak na tożsamość narodową Chorwacji. Prawdą jest, iż po przystąpieniu do UE, Chorwaci wciąż będą mogli delektować się białym serem i śmietaną kupowanym na targu, a zmiana polegać będzie na tym, że produkty te będą musiały spełniać standardy zdrowotne i higieniczne. Podczas procesu akcesyjnego w Chorwacji rosło poczucie identyfikacji narodowej, w szczególności wśród ludzi młodych, chociaż te czynniki niekoniecznie muszą być powiązane. Ciekawe, że to narastające poczucie tożsamości narodowej miało swój początek w połowie bieżącej dekady, w czasie gdy Chorwacja robiła postępy w polityce zagranicznej i poprawiała się jej sytuacja gospodarcza. Jednakże „pochopne byłoby przypisywanie tego wzrostu przywiązania do ojczyzny wśród młodych ludzi jakimś odizolowanym czynnikom. Można założyć, że narastająca niepewność jutra, malejące zaufanie do przywódców politycznych, coraz silniej zaznaczające się problemy egzystencjalne i rosnąca przepaść pomiędzy bogatymi i biednymi doprowadziły do poszukiwania bez152 Tihomir Ponoš pieczniejszych modeli społeczeństwa. Naród reprezentuje jedyne bezpieczne schronienie, podobnie jak rodzina i Kościół, i zrozumiałe jest, że w kontekście niestabilności społecznej te czynniki zyskują na wadze”21. Tożsamość narodowa i niezależność terytorialna wciąż odgrywają ważną rolę w procesie akcesyjnym Chorwacji w roku 2009. Spodziewano się iż Chorwacja zakończy negocjacje w tym roku, jeśli spełni wszystkie kryteria. Jednakże w grudniu 2008 roku Słowenia zablokowała otwarcie 11 rozdziałów negocjacji na podstawie nierozwiązanej dysputy granicznej i kwestii morskiej. Najwyraźniej słoweńska elita polityczna postanowiła użyć przysługującego jej jako państwu członkowskiemu UE prawa weta w celu uzyskania pewnych korzyści terytorialnych22. Premier Ivo Sanader wielokrotnie twierdził, że Chorwacja nie zamierza handlować swoim terytorium w celu dołączenia do UE, w czym wspiera go prezydent Stjepan Mesić i wszystkie ważne partie. Kwestia suwerenności raz jeszcze stała się ważna dla Chorwacji i jej drogi do UE. W tym wypadku sprawa dotyczy wprawdzie niewielkiego terytorium, ale pozostaje nierozwiązana. Poczucie wyższości i poczucie niższości – nauczyciel i uczeń Wolno toczący się proces akcesyjny doprowadził, przynajmniej wśród pewnej części elity politycznej, do rozwoju nowego rodzaju tożsamości narodowej, opartego na dumie. Po wyborach parlamentarnych w 2003 roku nastąpiła zmia- 21 F urio Radin, Nacionalna vezanost i odnos prema Europi u Mladi Hrvatske i europska integracija, red. Vlasta Ilišin, Institut za društvena istraživanja, Zagrzeb 2005, s. 191-192. 22 onflikt dotyczy granicy morskiej w Zatoce Piran, gdzie Słowenia chce uzyskać dostęp K do otwartego morza. Spór trwa od 1992 roku, tj. od momentu uzyskania niepodległości przez oba państwa. Podczas tych 17 lat strona słoweńska wielokrotnie odrzucała padające ze strony Chorwacji propozycje arbitrażu lub skierowania sprawy do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości ONZ. W rezultacie, jako że akcesja Chorwacji została zablokowana w kwietniu 2009 roku, Słowenia nie tylko nie osiągnęła swojego celu, ale również doprowadziła do tego, że stosunki chorwacko-słoweńskie są dziś najgorsze w historii i spowodowała znaczące szkody materialne dla własnej gospodarki. www.boell.pl 153 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska na rządu. Do władzy powróciła prawicowa HDS, która nie tylko krytycznie, ale często również sceptycznie odnosiła się do poprzedniego rządu (oraz wstąpienia do UE). Okazało się jednak, że tym razem HDZ uczyniła z wstąpienia Chorwacji do UE swój absolutny priorytet. Po przejęciu władzy partia szybko zmieniła swoją retorykę i zachowanie, i zrobiła co w jej mocy, by zaprezentować się jako największy orędownik integracji europejskiej i wartości europejskich (jakiekolwiek by one były). Pierwszy krok o daleko idących skutkach nastąpił bezpośrednio po wyborach w 2003 roku, kiedy to HDZ, dotychczas często postrzegana – nie bez powodu – jako partia, która w swoich szeregach miała wielu ksenofobów, weszła w koalicję parlamentarną z partiami mniejszościowymi. Szczególnie ważne było porozumienie z mniejszością serbską23. Porozumienie to znacząco poprawiło relacje międzynarodowe, a także stosunek narodowej większości do mniejszości. Efekty tego widoczne były w odbudowie domów zniszczonych podczas wojny i w okresie bezpośrednio po wojnie. Od tego czasu reakcje władz (choćby jedynie werbalne) na przypadki otwartego nacjonalizmu stały się znacznie szybsze i bardziej efektywne. Mimo to jasne jest, że problemy mniejszości narodowych się nie skończyły (i nigdy się nie skończą). Szczególne problemy pozostają na poziomie władz samorządowych, co pokazuje przepaść między polityką prowadzoną na szczeblu samorządowym i państwowym, nawet w przypadkach gdy władzę na obu szczeblach dzierży ta sama partia. Jako że HDZ uczyniła priorytet z akcesji do UE, jest oczywiste, że Unia ma coraz większy wpływ na życie polityczne i społeczne. Miało to na Chorwację korzystny wpływ. Zdolność Chorwacji do przeprowadzania reform jest względnie niewielka, zwłaszcza gdy chodzi o administrację państwową. Praktycznie wszystkie reformy, które rozpoczęto, wchodzą w życie przy 23 154 okresie od roku 2003 do wyborów w roku 2007 wspierali oni rząd w parlamenW cie, ale nie uczestniczyli w życiu politycznym na poziomie ministerialnym. Po wyborach w 2007 roku i powołaniu nowego rządu, w którym kluczową rolę wciąż odgrywała HDZ, reprezentant serbski dołączył do rządu jako wiceprezydent. Tihomir Ponoš współpracy i pod presją UE. Dlatego też zainicjowana przez Słowenię długoterminowa blokada negocjacji miałaby na Chorwację niezwykle niekorzystny wpływ. I tak słabe zdolności reformatorskie państwa utraciłyby swojego głównego inicjatora – UE. Przyjęcie Chorwacji jako kandydata na państwo członkowskie24 uczyniło z niej oficjalnie najbardziej zaawansowane państwo na Bałkanach Zachodnich. Bruksela wskazywała na nią jako na pozytywny przykład dla pozostałych państw regionu (Bośni i Hercegowiny, Czarnogóry, Macedonii, Albanii, a przede wszystkim Serbii). Doprowadziło to do zmiany stosunku elity politycznej i rządzącej partii HDZ wobec Bałkanów Zachodnich. Ta sama partia, która opuściła gmach parlamentu podczas ratyfikowania SAA z powodu nacisku na konieczność współpracy regionalnej na Bałkanach Zachodnich, teraz podkreślała nie tylko wagę tejże kwestii, ale również jej wiodącą rolę w tym regionie. Fakt, że Chorwacja zaszła najdalej w procesie integracji z UE, jak również fakt, iż standard życia w tym państwie jest najwyższy w całym regionie, doprowadził do rozwinięcia się poczucia wyższości oraz tendencji do angażowania się w „działalność misyjną”. Chorwacja, jako bardziej zaawansowana i bogatsza (czy też po prostu mniej uboga), może pomóc innym państwom regionu. Jednocześnie Chorwacja przyjęła na siebie zadanie europeizacji reszty Bałkanów Zachodnich, zgodnie z zasadą: gdy Chorwacja wejdzie do UE, będzie największym orędownikiem sprawy przyłączenia pozostałych państw regionu. Inni powinni skorzystać z doświadczenia Chorwacji podczas własnych starań o członkostwo. Wynikiem tego było rozwinięcie się interesującej relacji nauczyciel-uczeń. W relacji z UE, Chorwacja jest uczniem, ale w relacji z resztą regionu odgrywa rolę nauczyciela. Tak więc stajemy przed sytuacją pozornie paradoksalną. Bruksela eksportuje swoje zasady i metody do Chorwacji, a Chorwacja je przyjmuje, 24 horwacja złożyła wniosek o członkostwo w lutym 2003 roku, co doprowadziło do nadaC nia jej w 2004 roku statusu kandydata i ustalenia daty rozpoczęcia negocjacji. Negocjacje rozpoczęły się, z pewnym opóźnieniem w marcu 2005 roku ze względu na niewystarczającą współpracę z ICTY w sprawie Gotoviny, w październiku tego samego roku. www.boell.pl 155 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska mimo że konieczność przyjęcia ich jest przedmiotem żywej publicznej debaty. Natomiast gdy Chorwacja może wyeksportować te same zasady do państw jeszcze bardziej oddalonych na drodze akcesji do UE, zasady te uważane są za pozytywne i pożądane, i stają się częścią misji cywilizacyjnej prowadzonej przez Chorwację. W ciągu ostatnich kilku lat, w znacznej mierze dzięki naleganiom Brukseli na współpracę regionalną, napięcia w regionie znacznie się zmniejszyły. Jest to jedynie częściowo prawdą w przypadku Bośni i Hercegowiny, gdzie wewnętrzne trudności i sprzeczne żądania zmiany konstytucji często doprowadzają kraj na skraj rozpadu. Relacje chorwacko-serbskie stale się poprawiają, z wyjątkiem pogorszenia stosunków wiosną 2008 roku25, kiedy to Chorwacja uznała niepodległość Kosowa. Owa wiara we własny status jako lidera regionu (niezależnie od tego, jak bardzo realistyczny to pomysł) w istocie bazuje na tradycji „chorwackiej wyjątkowości” i wieloletniej przynależności do Europy. To, jak Chorwacja w czasach inwazji tureckiej w XV i XVI wieku została „antemurale christianitatis”, i jak ocaliła Europę poprzez własną obronę i poświęcenie, weszło do chorwackiej mitologii. Częścią mitu jest również to, że Europa nie okazała wdzięczności i Chorwacja nie została za swoje czyny nagrodzona. W dodatku Chorwacja przysłużyła się kulturze europejskiej, użyczając swoich granic do ochrony chrześcijaństwa zachodniego. Nagrodą Chorwacji był za to brak zrozumienia i niewdzięczność ze strony Europy. Jedynie Kościół katolicki i jego przywódcy nigdy nie zdradzili Chorwacji. Elity publiczne i polityczne uwielbiają mówić o odwiecznym powią- 25 156 czasie kryzysu gospodarczego doprowadziło to do sytuacji wcześniej nie do wyobrażeW nia. Chorwacja, w obliczu spadku przychodów z turystyki, która dla jej gospodarki jest niezwykle ważna, miała nadzieję że letni sezon turystyczny mogliby uratować… goście z Serbii. W przeszłości takie powszechne pragnienie napływu serbskich turystów nad Adriatyk byłoby nie do pomyślenia. Turyści z Serbii postrzegani byli jako zagrożenie, ze względu na zwiększone prawdopodobieństwo indywidualnych aktów przemocy. Jednak niezależnie od kryzysu, rozważania takie nie byłyby możliwe, gdyby nie zmiany, jakie zaszły w regionie w ciągu ostatnich kilku lat. Pozytywnie wpłynął na to również upadek Slobodana Miloševicia w 2000 roku oraz pewne zmiany polityczne i społeczne w Serbii. Tihomir Ponoš zaniu Chorwacji z Europą26 i o tym, jak Europa, przy całej swojej nieprzewidywalności27, zawsze zdradzała Chorwację. Fakt, iż Chorwacja jest przyczółkiem chrześcijaństwa zachodniego (sąsiadująca Bośnia i Hercegowina to mieszanina katolików, prawosławnych i muzułmanów, podczas gdy Serbia jest głównie prawosławna) i że przez cztery wieki stanowiła bastion obronny przeciw Imperium Osmańskiemu, również przyczynił się do wytworzenia mentalności pogranicza. Niesie ona za sobą uczucie, iż nie tylko zawsze istnieje potrzeba obrony, ale również poczucie stałego zagrożenia zza drugiej strony granicy. Taka mentalność sprawia, że Chorwaci czują się zarazem wyjątkowi i niepewni. W rezultacie wiele ważnych kwestii nie było przedmiotem publicznej dyskusji w czasie procesu akcesji Chorwacji do Unii Europejskiej. W niektórych kwestiach jednakże publiczna dyskusja się toczy28. „Ta część chorwackiej elity politycznej i dyplomatycznej, która prowadzi mediacje pomiędzy Zagrzebiem a Brukselą i którą czasem charakteryzuje szczególna podwójna lojalność (wobec projektu powiększenia UE i wobec ich własnego państwa) ma zestaw standardowych odpowiedzi na wiele najważniejszych pytań dotyczących UE. Rządzi nimi forma neutralnego, administracyjnego języka UE, który z jednej strony złożony jest z wyższych politycznych idei związanych z wagą współpracy i zgody, a z drugiej przytacza konkretne i wy- 26 ynikło z tego dziwaczne stwierdzenie Žarko Domljana, z zawodu historyka sztuki, który W w pierwszej połowie lat 90. był prominentnym politykiem HDZ oraz pierwszym przewodniczącym wielopartyjnego parlamentu w latach 1990-1992. W programie telewizyjnym powiedział: „byliśmy Europą, nim jeszcze istniała Europa”. 27 ielki pisarz chorwacki XX wieku, Miroslav Krleža, w latach 30. uwielbiał mówić o EuW ropie „stara dziwka” . 28 rawdopodobnie najbardziej ubawiła chorwacką opinię publiczną dyskusja dotycząca daty P akcesji. Na początku milenium, na wczesnym etapie relacji chorwacko-unijnych, słychać było głosy, iż Chorwacja mogłaby dogonić Bułgarię i Rumunię i wejść do UE równocześnie z nimi. Niedawno, po kryzysie spowodowanym niepowodzeniem Traktatu lizbońskiego (z powodu referendum w Irlandii), eksperci europejscy, tacy jak Damir Grubiša z Wydziału Nauk Politycznych w Zagrzebiu, mówią o roku 2012 jako o dacie akcesji. Ciekawe, że dyskusja na temat drugiej połowy lat 90. praktycznie nie ma miejsca, a przecież dla Chorwacji to właśnie są „lata, które pożarła szarańcza”. www.boell.pl 157 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska czerpujące dane z wysoce wyspecjalizowanych dziedzin, w których obywatele zazwyczaj nie posiadają wiedzy pozwalającej na uczestniczenie w debacie na równych warunkach. Pomiędzy tymi dwoma ekstremami, wiele z pytań narosłych w trakcie procesu negocjacyjnego z UE nagle stało się niezręcznych, przez co pozostały one bez odpowiedzi”29. Prawdą jest, że w efekcie znacząca większość obywateli jest wyłączona z dyskusji o wstąpieniu do UE z powodu braku wiedzy, ale tyczy się to również obywateli innych państw członkowskich przy dyskusjach na tematy ważne jedynie dla UE. Ostatnimi czasy, zwłaszcza od czasu, gdy Słowenia zablokowała negocjacje, pojawia się coraz więcej argumentów – zupełnie uzasadnionych – za tym, iż spełnienie warunków acquis communautaire nie jest najważniejsze w procesie przyjmowania niektórych państw do UE. Słoweńska blokada jasno komunikuje: Chorwacja może wypełnić i wprowadzić w życie cały acquis, lecz nie może wejść do UE z zupełnie innego powodu. Innymi słowy, przyłączenie się do UE jest głównie kwestią polityczną, zarówno dla kandydata, jak i dla UE. Nietrudno znaleźć argumenty na poparcie tej tezy. Przez wiele lat Chorwacja była przedmiotem obiekcji ze względu na to, jak traktowała mniejszości narodowe, mimo że na przykład w 2004 jej wyniki na tym polu były lepsze niż traktowanie mniejszości rosyjskiej w Estonii. Bruksela również zarzuca Chorwacji nazbyt powolne postępy w walce z korupcją, ale przyjęła Rumunię i Bułgarię, które wyraźnie mają z tym większe problemy. Negocjacje z Chorwacją zablokowano przez spór graniczny, ale UE przyjęła do swojego grona Cypr. Cała kwestia blokady spowodowała silny sceptycyzm co do procedur decyzyjnych UE, opartych na konsensusie. Powstaje pytanie, jak coś tak małego jak Słowenia, albo wręcz sam spór graniczny, może zablokować coś tak wielkiego jak UE30. 158 29 rlanda Obad, The European Union from the Postcolonial Perspective: Can the Periphery O ever Approach the Center?, “Studia Ethnologica Croatica”, t. 20, Zagrzeb 2008, s. 10. 30 ie należy zapominać, że Chorwacja doświadczyła już bycia częścią państwa, gdzie decyN zje podejmowano w drodze konsensusu. Dokładnie tak miało to funkcjonować po śmierci prezydenta Tito, ale stosowanie weta zablokowało jakiekolwiek szanse na fundamentalne reformy podczas ostatnich dziesięciu lat istnienia Jugosławii. Tihomir Ponoš Relacje pomiędzy Chorwacją a Wspólnotą/Unią Europejską przeszły w ciągu ostatnich 20 lat przez rozmaite stadia: od absolutnego idealizmu na samym początku, poprzez rozczarowania podczas lat wojennych, podejrzliwość w drugiej połowie lat 90., aż do okresu żmudnej współpracy w wieku XXI. Unię postrzegano również jako ziemię obiecaną, która niemal natychmiast zapewni Chorwatom dostatnie życie. Po rozszerzeniach w latach 2004 i 2007 taka postawa zaczęła powoli zanikać – po pierwsze za sprawą intuicyjnej świadomości, iż po rozszerzeniu w 2004 roku UE przeobraziła się ze stowarzyszenia elit we wspólnotę przeciętności. Unia Europejska postrzegana była również jako irytujący nauczyciel-tyran, bez przerwy zarzucający kraj nowymi zadaniami. Uczeń wierzył, że wypełniając zadanie osiągnął cel, lecz wtedy z Brukseli przybywało nowe zadanie, niekoniecznie związane z acquis. Owa niepewność co do liczby zadań, jakie należy wykonać, i tego, kto mógł zadawać nowe, spowodowała sceptyczne nastawienie do Unii. Patrząc 20 lat w przyszłość, można z pewną dozą pewności powiedzieć o Chorwacji dwie rzeczy: Chorwacja na pewno zostanie członkiem Unii Europejskiej i będzie miała niższe bezrobocie niż obecnie. To ostatnie niekoniecznie wynikać będzie z gospodarczego dobrobytu, oczekiwanego po wejściu do UE, a raczej z warunków demograficznych. Tihomir Ponoš, (ur.1970) jest dziennikarzem politycznym chorwackiego dziennika „Novi list”. Ukończył studia licencjackie z dziedziny historii i filozofii na Wydziale Filozofii Uniwersytetu w Zagrzebiu. Jest również współautorem podręcznika do historii, traktującego o historii państwa i świata w XX wieku i od 1998 roku regularnie współpracuje z programem historycznym na antenie Chorwackiego Radia. W 2002 roku otrzymał doroczną nagrodę Chorwackiego Helsińskiego Komitetu Praw Człowieka w Chorwacji (Croatian Helsinki Committee for Human Rights) za promowanie wartości praw człowieka w mediach. W 2007 roku Ponoš opublikował Na skraju rewolucji – ruch studencki w ’71, pierwszą w Chorwacji monografię na ten temat. www.boell.pl 159 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska 160 Ugo Vlaisavlević 9. Bośnia i Hercegowina: ciągłość etnopolityki w wieku integracji europejskiej Ugo Vlaisavlević www.boell.pl 161 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Dwie drogi prowadzące do upadku reżimów komunistycznych Niemal dwudziestoletnią historię relacji pomiędzy Bośnią i Hercegowiną a Unią Europejską można by opisać jako historię, która na światło dzienne wyciąga słabe punkty obu stron. Względnie silne więzi między nimi, jeśli się im dobrze przyjrzeć, odsłaniają brak społeczeństwa obywatelskiego po jednej stronie i deficyt demokratyczny po drugiej. Podobnie jak inne państwa byłej Jugosławii, Bośnia i Hercegowina nie wpisuje się w słynny epos o wspaniałym zwycięstwie społeczeństwa obywatelskiego nad „totalitarnym państwem komunistycznym” w Europie Wschodniej. W odróżnieniu od niektórych państw bloku sowieckiego, państwa te nie przeszły przez „aksamitną rewolucję”, lecz przez krwawą wojnę. Upadek komunizmu przybrał tu kształt masowych mordów w konflikcie etnicznym, a nie obalania biurokracji poprzez wspólne działanie obywateli w pełni świadomych swoich praw politycznych i obywatelskich. Mimo że przebudzenie się społeczeństwa obywatelskiego w krajach południowosłowiańskich nie było zupełnie pozbawione znaczenia – czego najlepszym przykładem jest Słowenia w latach 80. – to jednak walka o niezależne państwo narodowe stanowiła dominującą siłę napędzającą zmiany. To owa wola walki o wyzwolenie narodu, poświęcenie się sprawie państwowej (raison d’Etat), podporządkowały społeczeństwo obywatelskie i jego konkretne cele samowyzwolenia bojowniczym celom polityki etniczno-nacjonalistycznej. W rzeczy samej, po upadku muru berlińskiego wątek powstania obywatelskiego stał się preferowanym sposobem rozumienia upadku komunizmu. Jednakże ta wyjątkowa perspektywa nie obejmuje całej Europy Wschodniej. Odróżnić należy dwa główne sposoby, w jaki upadał „realny socjalizm”: z wojną i bez. Na jednym krańcu kontynentu można było zobaczyć konfrontację uzbrojonych ludzi, na drugim – bunt obywateli. Na jednym krańcu państwa były burzone i odbudowywane, podczas gdy na drugim rosła zdolność państw do zapewnienia obywatelom praw i wolności. 162 Ugo Vlaisavlević Typowy stan etniczny wspólnot lokalnych Istnienie trzech grup etnicznych w Bośni i Hercegowinie pociąga za sobą to, że wciąż od nowa opowiada się trzy niezależne, niepokrywające się historie o wielowiekowych próbach eksterminacji i asymilacji owych grup. Wspólnota etniczna to społeczność oparta na pamięci, którą łączy narracja opowieści wojennych. To wspólnota walcząca o przetrwanie zarówno w czasie wojny, jak i pokoju. Społeczność ta jawi się jako grupa, której ledwie udało się uniknąć eksterminacji podczas wojny, i która po wojnie stara się zachować jak najżywsze wspomnienia potwornej przeszłości, by za ich pomocą walczyć z asymilacją pod obcymi rządami, a jednocześnie pozostać w gotowości na wypadek kolejnej wojny. Tak więc dla podbitych małych narodów bałkańskich, do czasu współczesnych wojen wyzwoleńczych, nie istniała znacząca różnica pomiędzy wojną a pokojem. Asymilacja kulturowa była dla nich równie dużym zagrożeniem jak eksterminacja podczas wojny. Typowy stan etniczny lokalnej społeczności to stan quasi-militarnej mobilizacji wywołanej wspomnieniami minionej wojny (memento belli). Zgodnie z tą tezą powiedzieć można, że wieloetniczne społeczeństwo socjalistyczne epoki titoizmu znajdowało się w typowym stanie etnicznym. Przez pół wieku swojego istnienia reżim ten utrzymywał swoje „społeczeństwo” w „stanie wyjątkowym”1. Po podpisaniu układu pokojowego z Dayton, Bośnia i Hercegowina również stanowi „społeczeństwo” w stanie wyjątkowym. A jeśli zapytamy, któż to taki stanowi zagrożenie dla dawnego społeczeństwa proletariackiego, złożonego z wielu grup etnicznych, a zarazem dla współczesnych wspólnot etnicznych w Bośni, najkrótsza odpowiedź w obu przypadkach może brzmieć: śmiertelny wróg z poprzedniej wojny. Gdyby dawni wrogowie nie byli groźni jeszcze długo po wojnie, większości ludzi nie interesowałyby historie wojenne. Etniczna narracja straciłaby swoją grupę docelową, tj. słuchaczy obawiających się o własne życie, i utraciłaby główny kanał dla swojego międzypokoleniowego przekazu. Entropia narracyjna poważnie zagraża istnieniu narodu etnicznego. Warunkuje go 1 „stanie wyjątkowym” pisze Giorgio Agamben, The State of Exception, University of ChiO cago Press, 2005 www.boell.pl 163 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska ciągłe poczucie zagrożenia. Nieustająca świadomość obecności wroga urealnia krążące opowieści wojenne, a opowieści wojenne ze swej strony mają za cel wytwarzać ową świadomość. Nie wiadomo, co dla przywódców narodu, wpływowych polityków i ideologów, jest ważniejsze: opowiadanie historii wojennych czy ujawnienie faktu, że podstępni wrogowie czekają na właściwy moment, by zaatakować. Jak istotny właściwie jest ów „wróg z poprzedniej wojny”? Krótka analiza porównawcza reżimów – dawnego jugosłowiańskiego i współczesnego bośniacko-hercegowińskiego mówi nam, że wróg ten odgrywa kluczową rolę dla tożsamości etnicznej atakowanych. Dlatego też wróg ów również reprezentuje pewną tożsamość etniczną. Podczas II wojny światowej wyłoniło się wrogie imperium nazistowskich Niemiec, grożące eksterminacją lokalnym grupom etnicznym. To wielkie niebezpieczeństwo zjednoczyło wszystkie grupy etniczne pierwszego państwa jugosłowiańskiego i wytworzyło silne poczucie solidarności ponad podziałami etnicznymi. Ich heroiczny opór podczas Wojny Wyzwoleńczej dostarczył niewyczerpanego źródła narracji, która bardzo przekonująco mówi o wspólnym losie wszystkich lokalnych grup etnicznych. Opowiadać i usłyszeć można opowieści o wielkich bohaterach, czynach partyzantów o rozmaitych etnicznych korzeniach, dzięki czemu role opowiadającego i słuchacza nie są zarezerwowane dla żadnej konkretnej grupy etnicznej2. Pojawienie się międzyetnicznego braterstwa jest zatem zasługą niebezpiecznego wroga-obcokrajowca, „prawdziwego cudzoziemca”3. Ideologia solidarności klasy pracującej prawdopodobnie nie zakorzeniłaby się tak mocno wśród ludzi, gdyby nie wcześniejsze, straszne cierpienia wojenne. Słynny slogan „braterstwo i jedność” nie był jednym z wymysłów Tito, a raczej dość dokładnym podsumowaniem powojennej rzeczywistości wieloetnicznej, przynajmniej przez kilka powojennych lat. Jako że wspólnota etniczna z definicji, przynajmniej w stanie podstawowym, stanowi wspólnotę braterską, braterstwo międzyetniczne powstałe w wyniku oporu przeciw obce- 164 2 J.-F. Lyotard, The Differend, (Phrases in Dispute), University of Minnesota, Minneapolis 1988, s. 104-106. 3 tej części świata Niemiec zawsze reprezentował obcokrajowca, jako że w lokalnych W językach „Nijemac” oznacza „niemowę”. Ugo Vlaisavlević mu agresorowi sugeruje, iż podstawy społeczeństwa socjalistycznego same w sobie były etniczne, albo przynajmniej usiłowała to sugerować panująca ideologia. Etnopolityka i narracja opowieści wojennych Ważne jest naświetlenie roli polityki w odniesieniu do grup etnicznych. Jeszcze przed epoką komunizmu aktywność polityczna była domeną współczesnych instytucji politycznych, ruchów ideologicznych i zorganizowanych partii. Typowo dla trzeciego świata, względnie krótka współczesna epoka jest epoką ludzi poszukujących wolności poprzez wojny wyzwoleńcze. W kontekście „postkolonialnych” Bałkanów zwycięska polityka powojenna to ideologia polityczna, która, jak się okazało, potrafiła zaproponować masom najbardziej wiarygodną interpretację potworności, jakie wydarzyły się w ostatniej wojnie. Głównym celem polityki jest zatem sprawienie, iż przyjmowana będzie za oczywistą: każda konkurencyjna ideologia usiłuje wytłumaczyć lepiej niż inne, czemu „naszą wspólnotę” spotkał tak okrutny los w ostatniej wojnie. To czyni z lokalnych polityk powojennych przede wszystkim politykę tożsamości etnicznej, tj. etnopolitykę. Zatem komunizm Tito, mimo iż uosabiał współczesną ideologię polityczną, wypełniał również zadanie określone przez coś, co można nazwać „motywacją etniczną”, tj. motywacją, która kierowała tysiącletnią walką o przetrwanie wspólnoty. To ideologia, która zaproponowała oświecającą i kojącą interpretację wysoce skomplikowanej i przerażającej rzeczywistości wojennej4. Przednowoczesne etnopolityczne aspekty zawarte w titoistycznej politycznej nowoczesności można analizować osobno. Wiodącym wątkiem takiej analizy byłaby z pewnością funkcja opowieści wojennych w dyskursie politycznym. W oczywisty sposób ich najważniejszą funkcją jest legitymizacja porządku politycznego. Przywódcy komunistyczni, którym często stawiano zarzut, że ich reżimowi brakuje prawomocności, gdyż nie mogły zweryfikować go wolne demokratyczne wybory, chętnie odpowiadali, 4 Antony Smith, The Ethnic Origins of Nations, Blackwell, Oxford 1986, s. 56 www.boell.pl 165 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska że ludzie dokonują politycznego wyboru na sposoby bardziej zdecydowane i szczere niż wrzucanie głosów do urn. To krew zabitych w walce bohaterów i niewyobrażalne cierpienie i poświęcenie zwykłych ludzi raz na zawsze przypieczętowały prawomocność reżimu komunistycznego. Biorąc pod uwagę tak uświęcone podstawy reżimu, okupione krwią „niewinnych ofiar” i „najlepszych synów naszej matki ojczyzny”, trudno się dziwić, że nawet najdrobniejsza wątpliwość dotycząca zgody ludzi na rządy komunistyczne uważana była za bluźnierstwo, a zatem gorąco potępiana. Prawomocność przywódców partii i urzędników państwowych miała to samo źródło: z reguły wysocy funkcjonariusze rekrutowali się spośród dowódców wojskowych i sprawdzonych bohaterów. Jeszcze długie lata po wojnie, praktycznie aż do upadku komunizmu, opowieści wojenne odgrywały ważną i nieodzowną rolę w publicznych wystąpieniach politycznych, zwłaszcza wygłaszanych w decydujących momentach historycznych: ilekroć trzeba było zapoczątkować zmiany konstytucyjne, polityczne i gospodarcze, wystąpić na scenie międzynarodowej, usunąć przeciwników politycznych itd. Nie jest zatem przesadą stwierdzenie, że socjalizm jugosłowiański trwał dopóty, dopóki większość ludzi fascynowały opowieści wojenne. Moc perswazyjna tych opowieści była wprost proporcjonalna do tego, jak poważne zagrożenie nową wojną przedstawiano ludziom. „Realny socjalizm” w swej istocie zależny był od wysiłków i wydajności zewnętrznego i wewnętrznego wroga. W tym momencie należałoby przedstawić ważną analogię. Niepowodzenia reformy gospodarczej w latach 60. i 70. XX wieku miały się do polityki klasy pracującej, która obiecywała wszystkim dostatek tak, jak europejska polityka détente do etnicznej polityki Tito5. Trudno zdecydować, co bardziej przyczyniło się do upadku reżimu: narastający kryzys gospodarczy czy coraz słabszy wróg zewnętrzny. Choć na pierwszy rzut 5 166 odczas spotkania w Neapolu, gdy trwała jeszcze II wojna światowa, Winston Churchill P podobno spytał Tito, komunistycznego przywódcę, a później wieloletniego prezydenta Jugosławii, jak wyobraża sobie utrzymanie jedności rozmaitych ludów tworzących Jugosławię, zwłaszcza biorąc pod uwagę ich znaczne różnice historyczne, kulturowe i językowe. „Jeśli ktoś nas zaatakuje - odparł Tito - odpowiemy jak jeden naród”. – „A co się stanie, jeśli nikt was nie zaatakuje?” zapytał Churchill. Cyt. za Irena Ristić, „Hell is Other People: Kinships among the Yugoslav Nations, “Valahian Journal of Historical Studies” (9/2008), s. 103-107. Ugo Vlaisavlević oka może się to wydawać paradoksalne, rozwój demokratycznych możliwości państwa bezpośrednio podważył etnopolityczne podstawy panującego porządku. Do zmiany obrazu dominującego wroga być może najbardziej przyczyniło się otwarcie granic i uwieńczone sukcesem stworzenie przemysłu turystycznego, który przyciągał nad Adriatyk masy niemieckich turystów. Mniej więcej w tym samym czasie wyraźny stał się deficyt tożsamości obywatelskiej. Rozluźnienie kontroli reżimu nad społeczeństwem doprowadziło do wzrostu zróżnicowania między obywatelami w formie coraz wyraźniejszego pluralizmu etnicznego. Co więcej, integracja społeczeństwa, przyobiecana przez ideologię komunistyczną, potknęła się na ścieżce, która miała być najważniejsza i najbardziej niezawodna. Mianowicie, międzyetniczne braterstwo jugosłowiańskie miało za swoją oś braterstwo serbsko-chorwackie, i te dwa narody uważano za główne strony kontraktu federalnego. To właśnie tam, na trajektorii stosunków międzyetnicznych, które miały najlepsze widoki na prawdziwą integrację obywatelską (nawet ich języki połączyły się w jeden), pojawiły się wrodzone ograniczenia etniczne integracji. Ukazał się próg asymilacji kulturowej, którego nie można przekroczyć, jeśli dana grupa etniczna ma przetrwać. Jak pokazał nacjonalizm Chorwackiej Wiosny we wczesnych latach 70., który dla wielu okazał się tak porywający, że otrzymał nazwę MASPOK („ruch masowy”), to właśnie względnie udana integracja obywatelska państwa federalnego zapoczątkowała mechanizmy podziału etnicznego w momencie, gdy zaczęły zanikać różnice pomiędzy Chorwatami a Serbami. Pamiętając o założycielskiej roli etnopolityki, można wysnuć wniosek, iż miarowe postępy w budowaniu jugosłowiańskiej tożsamości obywatelskiej doprowadziły do załamania się wspólnego państwa. Wojna w Bośni i wyłonienie się miejscowych obcokrajowców Ostatnia wojna, która przetoczyła się przez Bośnię i Hercegowinę po upadku zarówno komunizmu, jak i Jugosławii, miała zdecydowany charakter etniczny. Oczywiście także i tym razem nie brakowało prawdziwego cudzoziemca. Każda z zaangażowawww.boell.pl 167 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska nych w wojnę stron przedstawiła dowody na jakieś „zaangażowanie imperialne” po przeciwnej stronie frontu. Mimo to, biorąc pod uwagę główne strony konfliktu, była to wojna pomiędzy lokalnymi grupami etnicznymi, czy też raczej samoświadomymi narodami etnicznymi. „Pustą przestrzeń” (C. Lefort) po śmiertelnym wrogu zajęła nowa postać, „miejscowy obcokrajowiec”. Nie ma wątpliwości, że wojna sprawiła, iż oba narody osiągnęły pełną samoświadomość, a zatem stały się sobie bardziej obce niż kiedykolwiek przedtem. Dowodem tego jest tak zwany dystans międzyetniczny – który ujawnił się po wojnie i pozostaje niezmieniony, jeśli nie większy, jeszcze piętnaście lat po wojnie. Jednakże trzeba również zauważyć, że nagłe odkrycie naprawdę obcej kultury etnicznej w najbliższym sąsiedztwie, jeszcze przed konfliktem, oznaczało, że spełniony został jeden z podstawowych warunków wojny. Nie można byłoby mówić o utracie zaufania do reżimu komunistycznego i jego ideologii, gdyby oficjalna interpretacja Wojny Wyzwoleńczej nie straciła wiarygodności w oczach mas. Pamiętając o kluczowej roli narracji wojennej, łatwo możemy zrozumieć, czemu perspektywa upadku reżimu zapoczątkowała kryzys ustalonej tożsamości etnicznej, a następnie również pilną potrzebę modyfikacji tejże. To, co często nazywa się „płomieniem etnonacjonalizmu”, którym zajęła się jugosłowiańska opinia publiczna w późnych latach 80., nie było w istocie rzeczy niczym innym, jak wyrażeniem wielokrotnych ideologicznych prób sprostania temu imperatywowi reinterpretacji zbiorowej tożsamości, jednak tym razem poprzez jej osobne przedefiniowanie i konsolidację. Czemu osłabienie mocnych więzi braterstwa musiało doprowadzić do konfrontacji grup etnicznych? Po pierwsze dlatego, że jego bezpośrednią konsekwencją była narastająca niepewność co do tego, czy grupy te będą mogły dalej funkcjonować w obrębie jednej wspólnoty politycznej. Jak widzieliśmy, podstawowym warunkiem dla utworzenia jugosłowiańskiej wspólnoty politycznej była nowa świadomość braterskiego pokrewieństwa pomiędzy lokalnymi, sąsiadującymi społecznościami, powstała po upadku ostatnich imperiów. To położyło fundamenty pod ich przymierze w „braterstwie i jedności”, gdzie różnica między tym, co międzyetniczne i wewnątrzetniczne miała wkrótce zaniknąć. Po drugie etnonacjonalizm, który zastąpił ideologię titoizmu, miał za podstawowy cel przedefiniowanie grup etnicznych 168 Ugo Vlaisavlević jako współczesnych wspólnot politycznych: narodów. Mimo że nowoczesne ruchy polityczne odnowy narodowej w krajach byłej Jugosławii mają swoje korzenie co najmniej w XIX wieku, współczesny etnonacjonalizm usiłuje przekonać swoich zwolenników, że lokalna wspólnota losu, do której należą, będzie uważana za grupę etniczną tak długo, jak długo pozostanie wraz z innymi we wspólnej społeczności politycznej. Dlatego też w momencie upadku komunizmu natychmiast rozpoczęła się bezlitosna walka każdej z grup etnicznych o własne państwo narodowe. Dla Bośni i Hercegowiny, będącej złożonym krajem wieloetnicznym, który według Deklaracji ZAVNOBiH z 1943 roku6 „nie jest serbski, chorwacki ani muzułmański, ale serbski, chorwacki i muzułmański jednocześnie”, miało to tragiczne konsekwencje. Tutaj walka grup etnicznych o własne niezależne państwa przybrała formę walki terytorialnej oraz „czystek etnicznych”, które znalazły kulminację w ludobójstwie dokonanym w Srebrenicy. W kontekście lokalnym tożsamość etniczna wyraźnie objawia swój charakter relacyjny7. Wojenna etnopolityka, w której buduje się owa tożsamość, odsłania go jako tożsamość stojącą na pozycji kontrastu z tożsamością wroga. Wojna z nowym wrogiem z pewnością pociągnęła za sobą metamorfozę uprzednio przyjętej tożsamości, biorąc pod uwagę fakt, że powojenna tożsamość przede wszystkim musi różnić się od tożsamości głównego wroga w danej wojnie. W partyzanckim ruchu oporu Tito, jeśli brać pod uwagę jedynie społeczności etniczne w Bośni i Hercegowinie, Chorwaci, Serbowie i Muzułmanie identyfikowali się jako antyfaszyści i nie-Niemcy (co stanowiło podstawę ich braterstwa). Podczas wojny w roku 1990 bośniaccy Muzułmanie w swojej etnicznej tożsamości figurowali przede wszystkim jako nieSerbowie i nie-Chorwaci, Chorwaci jako nie-Serbowie i nie-Bośniacy, a Serbowie jako nie-Bośniacy i nie-Chorwaci. 6 AVNOBiH (Państwowa Antyfaszystowska Rada Wyzwolenia Narodowego Bośni i HerZ cegowiny) uformowała się w listopadzie 1943 roku jako najwyższy organ rządzący ruchu antyfaszystowskiego w Bośni i Hercegowinie podczas II wojny światowej, pod parasolem administracyjnym organizacji partyzantów jugosłowiańskich, AVNOJ. 7 Np. Ph. Poutignat i J. Streiff-Fenart. Théories de l’ethnicité, PUF, Paryż 1995. www.boell.pl 169 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Z drugiej strony, z samej natury tożsamości etnicznej wynika, iż musi ona tworzyć pozory wieloletniej, międzypokoleniowej ciągłości. Przedstawionemu tu sprzecznemu podwójnemu imperatywowi, sugerującemu jednocześnie metamorfozę i ciągłość tożsamości, wychodzi naprzeciw pewien rodzaj narracyjnego rozwinięcia, w którym interpretacja ostatniej wojny zawiera w sobie reinterpretacje wszystkich istotnych dotychczasowych wojen. Tak więc reinterpretacja przedostatniej wojny w świetle ostatniej wojny okazała się mieć szczególne znaczenie, gdyż to właśnie w tej reinterpretacji faktycznie zażegnano niebezpieczeństwo podwójnej tożsamości etnicznej, i metamorfoza tożsamości pogodziła się z jej ciągłością. Jak dominująca etnopolityka dnia dzisiejszego, która jawi się jako protopolityka oferująca „gramatykę głęboką” dla niemal wszystkich wpływowych poglądów politycznych i platform partyjnych, wyjaśnia lokalną wrogość międzyetniczną? Głównie poprzez interpretowanie skłonności innych grup do zła, ich ukrytej lub ujawnionej woli szkodzenia sąsiadom, jako rezultatu ich podstawowej skłonności do kolaboracji: kiedyś w przeszłości zawarły one militarny sojusz z „prawdziwym wrogiem-obcokrajowcem”. Jeżeli w oczach etnopolityki powiązanie „bycia obcym etnicznie” i „bycia wrogiem” jest naturalne i nierozerwalne, to dzieje się tak z powodu wiekowego zbiorowego doświadczenia wielkich imperiów i ich inwazji. Sąsiednią wspólnotę czyni obcą, a zatem wrogą coś, co pochodzi z jej kulturowego dziedzictwa uzyskanego pod asymilacyjnym wpływem imperium. Kolaboracja i asymilacja są jedynie dwiema różnymi twarzami – podczas wojny i pokoju – imperialnej obecności, którą przeważające rozumienie etniczności odnajduje w samym sercu wspólnoty etnicznych obcych. To właśnie ta obecność czyni z nich „miejscowych obcokrajowców”. Prawdziwa natura sąsiedniej grupy etnicznej rozumiana jest jako obca kultura przejęta kiedyś od potężnego najeźdźcy. Prawdą jest, że w obecnych czasach każda grupa etniczna gloryfikuje swoje imperialne dziedzictwo i dostrzega je w swojej własnej autentycznej kulturze. „Nasza kultura” i „ich kultura” wydają się tak różne, jak „dobre” i „złe” rządy imperialne w „naszej zbiorowej pamięci”. Płomień etnonacjonalizmu, który ogarnął region po upadku komunizmu, będący w isto170 Ugo Vlaisavlević cie burzliwym efektem gorączkowej rekonstrukcji etnicznego „ja” ludów, które jeszcze poprzedniego dnia żyły w braterskiej unii jugosłowiańskiej, wytworzył cudowną rzeczywistość, w której koegzystowały jednocześnie imperialne rządy z przeszłości: Bizancjum, Imperium Osmańskie, Monarchia Austrowęgierska, a nawet federacja jugosłowiańska. Wysiłki mające na celu wytworzenie autentycznych tradycji etnicznych, narzucone przez epokę postkomunizmu, ożywiły znacząco zarówno istniejące, jak i fikcyjne naleciałości dawnych procesów asymilacyjnych. Małe narody powróciły zatem do swej tysiącletniej strategii etnicznego przetrwania: asymilacja, która w minionym imperialnym reżimie stanowiła śmiertelne zagrożenie, staje się potężnym narzędziem obrony „naszej własnej tożsamości” przed asymilacją prowadzoną przez obecny imperialny reżim, podczas gdy w rzeczywistości „ich obca kultura” dnia wczorajszego staje się „naszą autentyczną kulturą” dnia dzisiejszego8. Perspektywy pojednania Jakie są perspektywy na osiągnięcie pojednania pomiędzy grupami etnicznymi w Bośni i Hercegowinie? Czy można je kiedykolwiek pogodzić? Czy nie jest prawdą, że w samym sercu ich tożsamości odnajdujemy zbiorowych uczestników wojny? Czy stan wojny albo ostatnia wojna może się dla nich kiedykolwiek skończyć, jeśli asymilacja, jaką niesie pokój, nie jest mniej niebezpieczna niż zniszczenie w wojnie? To dość niepewna kwestia, tym bardziej, że owe społeczności etniczne walczą z asymilacją jako uczestnicy wojen. W czasach długotrwałej presji poddania się asymilacji pielęgnowanie wspomnień przegranej wojny, która przecież sprowadziła do ich kraju obce kultury i obyczaje, stała się kwestią przetrwania. Puszczenie w niepamięć ostatniej wojny oznacza dla danej 8 . Vlasavljević. The War Constitution of the Small Nations of the Balkans, or ”Who is to be U reconciled in Bosnia and Herzegovina?”, “Transeuropéennes”, Paryż, nr 14/15, 1998/99, s. 125-141. www.boell.pl 171 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska społeczności permanentną utratę tożsamości etnicznej. Jeżeli zakładanym celem pojednania jest ostateczna pacyfikacja tych, którzy zgodzili się pojednać – a jest to jedyny sposób, by przynieść prawdziwy pokój, w którym wszystkie dawniej wojujące strony ostatecznie znikną – to wydaje się, że pojednanie stanowi poważne zagrożenie dla samego etnicznego charakteru lokalnych wspólnot etnicznych (które, rzecz jasna, mają świadomość, że są współczesnymi narodami). Czy nie byłoby jednak nadmierną przesadą wątpienie w możliwość pojednania tych, którzy jeszcze do wczoraj żyli w braterstwie, albo, co ważniejsze, których wieloetniczna koegzystencja w Bośni i Hercegowinie trwała przez wieki? Jednakże, jeśli mielibyśmy gloryfikować tę niezwykłą koegzystencję, a jest po temu wiele dobrych powodów, nie powinniśmy ignorować żelaznej ręki minionych reżimów imperialnych. Zbyt długo koegzystencja ta trwała wewnątrz reżimów militarnych stworzonych przez obce siły. Reżimy te stworzyły, a przynajmniej w znaczącym stopniu ukształtowały, owe znane nam dziś grupy etniczne, jako że stawiały one różne grupy religijne w różnych pozycjach względem władzy państwowej. Nie jest zatem zaskoczeniem, że współczesne narody etniczne, każdy na swoje potrzeby, reinterpretują, a zarazem żmudnie rekonstruują w swojej zbiorowej wyobraźni jakiś miniony reżim imperialny jako preferowany rodzaj porządku kulturowego i politycznego. Czy mamy zatem stwierdzić, że jedyną prawdziwą formą pojednania w danych okolicznościach jest forma proponowana przez titoizm, który interweniował jako ideologia postulująca dość radykalne odrzucenie całego imperialnego dziedzictwa? Podstawowym warunkiem, by taka ideologia mogła odnieść sukces, byłoby takie samo – przekonująco złe – doświadczenie imperialnej inwazji dla wszystkich grup etniczych; dokładnie to dał im Hitler. Jako rewolucyjny ruch wyzwoleńczy, komunizm żarliwie propagował antyimperialne opinie i sentymenty. W ten właśnie sposób bliskość międzyetniczna dała się zaobserwować nie tylko na polu walki i w duchu ideologii rewolucyjnej, ale także na poziomie etnokulturowym: etniczność została oddzielona od swojego tła kultury imperialnej. 172 Ugo Vlaisavlević Uwolniwszy się od owego ciężaru przeszłości, południowosłowiańskie grupy etniczne, które przez wieki żyły pod różnymi imperialnymi reżimami, znalazły się w niespotykanej dotąd bliskości, ale bliskość ta wydawała się zubażać ich etniczną kulturę. Ich przedimperialna, a właściwie prehistoryczna, protoetniczność (Uretnicität), do której odnosiły się ich wspólne słowiańskie korzenie, okazała się być zbyt abstrakcyjna i uboga, pozbawiona konkretnej zawartości kulturowej. Cała próba pozbycia się pozostałości wcześniejszych asymilacji okazała się próżnym trudem. Nic dziwnego, że po upadku komunizmu słychać było skargi, iż za czasów Tito ludzie musieli żyć z fałszywą tożsamością etniczną. Był to jednak czas, kiedy królował nie tylko międzyetniczny pokój, ale istniało również pojednanie w pokazowej formie braterstwa. Jednakże, jeśli w czasach współczesnych taki rodzaj pojednania ma być uznawany za najbardziej pożądany, to perspektywy na osiągnięcie go wyglądają marnie. Nie powinniśmy zapominać, że to, co wczoraj wyglądało na autentyczne pojednanie, było pojednaniem osiągniętym wewnątrz wspólnotowego ciała jednej ze stron uczestniczących w wojnie. Dzisiejszego pojednania pomiędzy stronami ostatniej wojny nie da się osiągnąć przez odtworzenie wzorca rozszerzonego uczestnika wojny: wieloetnicznej armii. Titoizm nie zbudował swego socjalistycznego społeczeństwa w duchu obywatelskim. Położył jednak kamień węgielny pod budowę takiego społeczeństwa, łącząc różne grupy etniczne w jedną „wspólnotę braci”. Jednakże to właśnie pacyfikacja wojowniczego komunistycznego społeczeństwa i jego stopniowa transformacja ze społeczeństwa etnicznego w obywatelskie doprowadziła do gwałtownego podziału. Co dziś stoi na przeszkodzie pojednaniu? Wydaje się, że dla pojednania nie ma wielkiego pola manewru. Nie może ono pójść za daleko. Narody etniczne Bośni i Hercegowiny nie pozwoliłyby wtłoczyć się z powrotem w dawną braterską wspólnotę. Aby zachować swoją etniczną wyjątkowość, muszą pozostać sobie obce, w emfatycznym znaczeniu tego słowa. Jako że narody te są tak naprawdę osobnymi stronami uczestniczącymi w wojnie, uznanie sąsiadów za „obcokrajowców” oznacza przyjęcie wobec nich postawy ostrożnej lub wręcz wrogiej. Zwłaszcza teraz, gdy otwarcie www.boell.pl 173 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska identyfikują się one z niegdyś narzuconymi kulturami imperialnymi, każdy bardziej zaawansowany krok na drodze do ich wzajemnego zbliżenia w sferze polityki i kultury może wywołać strach przed asymilacją. Jak inaczej rozumieć można pojednanie, jeśli nie jako zniesienie charakteru duchowego wojownika danej wspólnoty? W kontekście lokalnym z pewnością doprowadziłoby to do zniweczenia jej etnicznego ducha. Jeżeli pojednanie nie ma na celu pacyfikacji wojowniczego ciała danej grupy etnicznej, czy rzeczywiście mówimy wciąż o pojednaniu? Główną przeszkodą stojącą na drodze pojednania nie jest jakaś ideologiczna mgła, którą należy rozwiać. Lokalne grupy etniczne nie stały się sobie obce dlatego, że uległy przemożnej iluzji etnonacjonalizmu. Główną trudnością w osiągnięciu pokojowego współistnienia jest to, że powojenna rzeczywistość etniczna i międzyetniczna nie bazuje na jakiejś ideologicznej namiastce rzeczywistości, lecz na narracji mówiącej o ostatniej wojnie, która stwarza pozory, iż opisuje dokładnie to, co tworzy najbardziej rzeczywistą rzeczywistość: rzeczywistość wojny9. W kategoriach epistemologicznych powiedzieć można, że obecna narracja wojenna przedstawiana jest jako „zweryfikowany etnonacjonalizm”. Ciągłość etnopolityki Zasada narodowości inspirowała i napędzała siły, które doprowadziły do rozpadu Jugosławii, i stała się głównym czynnikiem uwierzytelniającym w procesie budowania jednostek politycznych w byłej Jugosławii10. Jako że zasada ta powstała tak naprawdę jako zasada narodowości monoetnicznej, tj. zredukowanej do zasady etniczności, uzasadnione jest opisywanie niedawnej postkomunistycznej historii Bałkanów Zachodnich jako epoki etnopolityki. Jak widzieliśmy, etnopolityka pojawia się jako narzędzie służące 9 koncepcji rzeczywistości wojennej jako ostatecznej rzeczywistości przeczytać można O w: U. Vlaisavjević. „South Slav Identity and the Ultimate War-Reality”, w: D. I. Bjelić i O. Savić (red.), Balkan as Metaphor. Between Globalization and Fragmentation, MIT Press, Cambridge Massachusetts, Londyn, Anglia, 2002, s. 191-208. 10 174 David Miller, On Nationality, Clarendon Press, Oxford 1995. Ugo Vlaisavlević do tworzenia opowieści wojennych, w których wszelka rzeczywistość powojenna przedstawiana jest jako zapamiętana rzeczywistość wojenna. Zredukowaną zasadę narodowości, przyjętą jako podstawa interpretacji danej rzeczywistości politycznej i społecznej, wzmacnia powszechne już przekonanie, iż współczesna historia Bałkanów, które doświadczały jednej wojny wyzwoleńczej za drugą, jest jedynie stopniowym dążeniem do czegoś, co można by nazwać „teologią historii” (E. Husserl), której ostatecznym celem jest monoetniczne państwo narodowe. Takie państwo postrzegane jest jako ukoronowanie wszystkich minionych bitew i wojen, oporu stawianego asymilacji, a także kulturalnego odradzania się. W tym rozumieniu, ostatecznym celem historii jest położenie raz na zawsze kresu obcym rządom, dzięki czemu niewielki naród oddzieli się wreszcie od wielkiej struktury państwowej imperium. W ostatnim stadium historii wyzwolenia narodowego głównymi uczestnikami konfliktu okazały się co najmniej dwa lub trzy imperia. Wszystkie secesjonistyczne nacjonalizmy, które przyczyniły się do rozpadu Jugosławii, skłonne były uznać federalne państwo socjalistyczne za narzucone im obce rządy. Z drugiej strony, Unia Europejska, wspierana przez USA, wydawała się być dziwnym imperium, jako że akceptowała, a nawet wspierała, podstawowe dążenie lokalnej etnopolityki: jedna społeczność etniczna w jednym państwie. Epos wyzwolenia, tworzący zrąb wszystkich historycznych wyjaśnień w epoce etnopolityki, zawsze odwołuje się do imperiów, opowiadając liczne historie wcielania do imperiów, a następnie wyzwalania się spod ich władzy. Obecny epos, który z definicji powinien zawierać w sobie fabuły wszystkich wcześniejszych eposów, kończy się wspaniałą historią o tym, jak to „naszemu narodowi” udało się oddzielić od imperium komunistycznego. Owo ostateczne wyzwolenie etniczne zapowiada początek złotego wieku postimperialnego. Jeżeli na rozpad Jugosławii wpłynęła zasada narodowości, jako że miała leżeć ona u podstaw prawomocności państwa, to można założyć, że powód upadku dawnego reżimu i powód utworzenia nowego jest ten sam. Czy mamy zatem uznać, że brak prawomocności jednopartyjnego „totalitarnego” reżimu został udowodniony ponad wszelką wątpliwość? Do swych ostatnich dni reżim www.boell.pl 175 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska ten nie zorganizował wolnych demokratycznych wyborów, za pomocą których poddałby próbie własną legalność. W momencie, kiedy wreszcie doszło do wyborów, reżim upadł. Równie dobrze możemy jednak dowodzić, że reżim pozwolił na tak ryzykowny test swojej prawomocności dopiero wówczas, gdy zaczął ją tracić. Być może sama decyzja zorganizowania wielopartyjnych wyborów była znakiem zgubnej słabości dominującej formy legitymizacji. Ideologie komunistyczne przeciwstawiały wybór, jakiego ludzie dokonywali w czasie wojny, rytuałowi wrzucania głosów do urn, z którego szydzili. Polityka Tito była polityką zwycięską, którą uświęciła ogromna ofiara. Owa uświęcona polityka nie mogła pozwolić sobie na otwarcie drzwi dla tworzenia się opozycji. Nawet w czasie pokoju oponent polityczny musiał być traktowany jako wróg ludu i wolno było użyć wszelkich środków, by go wyeliminować. To etnopolityka uczyniła z polityki Tito politykę przyjaciół/wrogów (C. Schmitt). Co ważniejsze, w czasie postkomunistycznych przemian zachowana jest ciągłość etnopolityki, którą wyraźnie pokazuje kwestia legitymizacji aktualnej polityki. Powojenna polityka ostatnich lat pragnie pozostać uświęcona i zachować wcześniejszą formę legitymizacji mimo nowo ustalonej „legitymizacji prawno-racjonalnej” (M. Weber) wolnych wielopartyjnych wyborów. Politycy stojący u władzy przypominają ludziom o wielkim niespłaconym długu: zabici w wojnie żołnierze i ofiary cywilne nie pozwoliliby, aby dominujące polityczne przekonania i poglądy zostały poddane radykalnej pacyfikacji, tracąc całą swoją etnonarodową istotę. Należałoby przyjrzeć się politycznym wpływom, jakie obecnie wywierają w regionie związki weteranów, lub też raczej jak politycy i biurokracja państwowa potrafią nimi manipulować, by wydobyć z nich dawne przedpolityczne narzędzia, służące do legitymizacji reżimu. Etniczne enklawy obywatelskiego nacjonalizmu Podział Jugosławii nie udałby się, gdyby nie istniała determinacja ze strony UE i społeczności międzynarodowej, by uznawać zasadę narodowości etnicznej za 176 Ugo Vlaisavlević podstawową zasadę legitymizacji państwa. Z perspektywy lokalnej jest mnóstwo powodów, dla których UE może jawić się jako imperium, potężny gracz na scenie międzynarodowej na równi z USA. Liczne i częste interwencje owej unii państw, przed, podczas i po wojnie, postrzegane były jako interwencje dość potężnego, lecz dziwacznego imperium. Pewne obywatelskie i pacyfistyczne elementy, jakich dopatrzono się w interwencjach militarnych i dyplomatycznych, zdradzały jedynie słabość tego imperium. UE jest imperium niezwykłym, imperium epoki postimperialnej, ponieważ wobec małych narodów nie zachowuje się jak wroga siła, agresywnie dążąca do ich wchłonięcia. Mimo że trudno stwierdzić z całą pewnością, czy UE jest pierwszym imperium w historii, które zaleca i zezwala na oddzielenie niegdyś włączonych jednostek od istniejących imperiów lub quasi-imperiów, jej podejrzana imperialna strategia divide ut regnes i tak wydaje się gwarantować grupom etnicznym pełne samookreślenie. Konsekwencje przyjęcia zasady podziału etnicznego jako podstawy budowy państwa są wyraźnie widoczne na współczesnej mapie politycznej Bałkanów Zachodnich. Po rozpadzie Jugosławii wyłoniła się grupa mini-państw i poprzez sieć ich granic dostrzec można było jeszcze bardziej skomplikowaną mozaikę grup etnicznych. Jednakże jedynie Bośnia i Hercegowina uchowała się jako naprawdę wieloetniczne państwo, tj. jako trójnarodowy związek bośniackich Muzułmanów, Chorwatów i Serbów11. Przy ciągłości etnopolityki między reżimami, nowej rzeczywistości wzmocnionych tożsamości etnicznych i niemal konsekwentnym stosowaniu zredukowanej zasady narodowości, nie jest zaskoczeniem, że po piętnastu latach pokoju jedynie Bośni i Hercegowinie nie udało się stać skonsolidowanym państwem narodowym. Wydaje się, że taka możliwość zarezerwowana jest wyłącznie dla państw jednolitych etnicznie, co przekonująco udowadnia Słowenia, jedyne państwo secesjonistyczne, któremu udało się dołączyć do Unii Europejskiej. 11 S towarzyszenie i miejsce, jakie może w nim zajmować „the stillborn Bosnia” („martwo urodzona Bośnia”): M. Walzer. On Toleration, Yale University Press, New Haven and London, 1997, str. 22-24. www.boell.pl 177 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Podczas gdy monolityczne państwo narodowe zostaje włączone do UE, narodowo niejednorodna Bośnia i Hercegowina za swoją konstytucję ma wciąż Aneks nr 4 do Układu Pokojowego, podpisanego w amerykańskiej bazie wojskowej koło Dayton 1 listopada 1995 roku12. Impas w kwestii poprawek do konstytucji, wprowadzonych pod parasolem wielkiego imperium amerykańskiego, trwa od lat i wielokrotnie powodował spory i konflikty wśród lokalnych przywódców, uczestniczących w negocjacjach. Zagraniczni żołnierze utrzymują państwo w stanie chwiejnego pokoju: po tym jak NATO zakończyło misję SFOR w 2004 roku, Unia Europejska rozpoczęła operację militarną (EUFOR – operacja ALTHEA) i wysłała „spore siły wojskowe” o tej samej mocy, co jej poprzednicy (7.000 żołnierzy)13. Podczas gdy żołnierze pilnują wprowadzania w życie militarnych aspektów układu z Dayton, Biuro Wysokiego Przedstawiciela (OHR), który jest zarazem Specjalnym Przedstawicielem UE (EUSR), zajmuje się głównie aspektami cywilnymi. Niedawno na to stanowisko powołano austriackiego dyplomatę Valentina Inzko, który w ten sposób został siódmym z kolei Wysokim Przedstawicielem w Bośni i Hercegowinie. Z definicji jego zadania wynika, że dopóki taki reprezentant jest na stanowisku, oznacza to, że państwo „nie wyewoluowało w pokojową i realną demokrację na drodze do integracji z instytucjami euroatlantyckimi”14. Każdy nowy przedstawiciel budzi nadzieję, że będzie ostatnim, a trzech ostatnich obiecywało nawet zamknięcie biura. Tymczasem Bośnia i Hercegowina istnieje jako pół-protektorat, w którym nie pojawiła 178 12 p. Joyce P. Kaufman. Nato and the former Yugoslavia, Rowman & Littlefield Publishers, N 2002, str. 124. 13 atrz: oficjalna strona Misji EUFOR w Bośni i Hercegowinie: http://www.euforbih.org/ P eufor/index.php?option=com_content&task=view&id=12&Itemid=28 14 rząd Wysokiego Przedstawiciela (OHR) to powołana ad hoc międzynarodowa instytucja U odpowiedzialna za kontrolowanie cywilnych aspektów porozumienia kończącego wojnę w Bośni i Hercegowinie. Stanowisko Wysokiego Przedstawiciela utworzono poprzez General Framework Agreement for Peace in Bosnia and Herzegovina, znanego powszechnie pod nazwą Układ z Dayton, które wynegocjowane zostało w Dayton w stanie Ohio, a podpisane 14 grudnia 1995 w Paryżu. Wysoki Przedstawiciel, który jest zarazem Specjalnym Przedstawicielem UE (EUSR) w Bośni i Hercegowinie, współpracuje z mieszkańcami i instytucjami Bośni i Hercegowiny oraz społecznością międzynarodową, by zapewnić, że państwo będzie ewoluowało w stronę pokojowej i realnej demokracji na drodze do integracji z instytucjami euroatlantyckimi”. http://www.ohr.int. Ugo Vlaisavlević się jeszcze żadna prawdziwie obywatelska polityka zdolna funkcjonować ponad podziałami i konfliktami etnicznymi15. Niezależnie od wyjątkowej, jeszcze bardziej skomplikowanej sytuacji w Kosowie, Bośnia i Hercegowina pozostaje coraz bardziej w tyle za innymi państwami regionu na drodze do integracji europejskiej. Ironią jest, że jest to głównym powodem, dla którego państwo to pod pewnymi względami jest bezpośrednio wcielone do UE: poprzez siły wojskowe (EUFOR), policyjne (EUPM) i poprzez niezależny organ władzy (EUSR), który, dzięki specjalnym uprawnieniom, tzw. prerogatywom bońskim, stoi ponad najwyższymi władzami państwowymi. Co prawda owe uprawnienia, nadające Wysokiemu Przedstawicielowi moc tworzenia prawa i zwalniania sprawiających problemy urzędników, uważane są za rozwiązanie ostateczne, ale fakt pozostaje faktem – jest tam zarezerwowane miejsce dla ostatniego europejskiego monarchy. Wydaje się więc, iż Bośnia i Hercegowina, nie mogąc dostatecznie się zintegrować, włączona jest w mniej więcej klasyczną formę władzy imperialnej. W dniu, w którym kraj ten będzie mógł odłączyć się od tej władzy, zostanie z nią zintegrowany. Nazwijmy to paradoksem inkorporacji postimperialnej. Czy możliwe jest, że konstytucja z Dayton, czyniąc ustępstwa wobec stron zaangażowanych w wojnę w momencie, gdy zupełnie nie były przygotowane na kompromis, przywiązywała zbyt dużą wagę do realiów etnopolitycznych? Państwo podzielone jest na dwie części składowe: Republikę Serbską i Federację Bośniacko-Chorwacką, podczas gdy system polityczny zbudowany jest na bazie reprezentacji grup etnicznych (zasada proporcjonalności w parlamencie, prawo weta w istotnych kwestiach, zasada autonomii poszczególnych grup itp.)16. Każda z części ma własnego prezydenta, rząd, parlament, policję i sądownictwo. Jak wspomniał Florian Bieber, „taka organizacja może być uży- 15 oberto Belloni, i Bruce Hemmer, „Bosnia-Herzegovina: Civil Society in a Semi-ProtecR torate”, w: Thania Paffenholz (red.), Civil Society and Peacebuilding: A Critical Assessment, Lynne Rienner Publishers, rozdz. 7 (druk jesienią 2009 r.), s. 223 http://www.socsci.uci. edu/~bhemmer/7%20Bosnia%20_final%20_2_%20no%20figures%20ss.pdf. 16 lrich Schneckener, „Models of ethnic conflict regulation. The politics of recognition”, U w Ulrich Schneckener i Stefan Wolf (red.), Managing and Settling Ethnic Conflicts, Hurst & Company, Londyn 2004, s. 18-39. www.boell.pl 179 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska teczna, na krótką metę, do ustabilizowania sytuacji po konfliktach”, ale w dalszej perspektywie „może uniemożliwić wyłonienie się wspólnej tożsamości i jeszcze bardziej usztywnić tożsamości etniczne”17. W aktualnie toczących się w kraju debatach często podnosi się palącą kwestię, czy istniejące ustalenia konstytucyjne, które stanowiły fundament państwa etnofederalnego, powstrzymują kraj przed rozpadem, czy też nieuchronnie do niego prowadzą. Być może głównym powodem owego stanu rozpadu, który najwyraźniej widać we współcześnie istniejących dużych i raczej jednorodnych podziałach terytorialnych wynikających z rozkładu grup etnicznych oraz w ciągłym braku skuteczności wspólnych instytucji państwowych, jest fakt, iż instytucje te nie są zakorzenione w rzeczywistości. Istnieją trzy etniczne narody, ale nie ma społeczeństwa bośniacko-hercegowińskiego. Zważywszy na wrodzone skłonności wojownicze owych „braterskich wspólnot”, społeczeństwo to powinno być prawdziwie obywatelskie, nie powinno być wspólnotą „towarzyszy broni”, lecz raczej „wspólnotą obywateli”18. Być może należałoby tu wspomnieć, że przed wojną istniało społeczeństwo bośniacko-hercegowińskie, ale w odpowiedzi można również powiedzieć, że było to raczej jugosłowiańskie „społeczeństwo bojowe” w nieustającym „stanie wyjątkowym” (Ausnahmezustand). Owe współczesne narody etniczne usiłują utrzymać swoje „społeczeństwo” w takim właśnie „stanie wojny”. Konstytutywny brak w koncepcji budowy państwa na Bałkanach Zachodnich O co zatem chodzi z tym „obywatelskim deficytem” w trójnarodowym państwie? Czy względnie skonsolidowane państwa narodowe w regionie 180 17 F lorian Bieber, „Institutionalising Ethnicity in the Western Balkans: Managing Change in Deeply Divided Societies,” ECMI Working Paper No. 19, Flensburg, ECMI, 2004. 18 ominique Schnapper, Community of Citizens. On the Modern Idea of Nationality, TransacD tion Publishers, New Brunswick – London 1998. Ugo Vlaisavlević również na to cierpią i w jakim stopniu? Czy możliwe jest, że racja ich utworzenia, wbudowana w ich fundamenty zasada narodowości, ocaliła je przed tym brakiem? Zasady tej nie da się zastosować w przypadku Bośni i Hercegowiny, ponieważ konsekwencje jej całkowitego podziału byłyby nie do przyjęcia – czy to właśnie owa niemożliwość nie jest konstytutywną zasadą państwowości dla tego kraju? Co jeśli dzisiejsza porażka konsolidacji Bośni i Hercegowiny jako państwa narodowego zaświadcza o jej konstytutywnym braku w wymaganym rodzaju konsolidacji? Jeśli to prawda, jakie byłyby konsekwencje nie tylko dla tego kraju, zwłaszcza w czasie, gdy słynna konsolidacja wydaje się być kryterium nad kryteriami w dominującej strategii warunkowania wejścia do UE? Brak w konsolidacji narodowej musi mieć związek z wieloetnicznym składem kraju. Być może jedynym problemem jest to, że Bośnia i Hercegowina nie ma dostatecznie jasnej i wyraźnej etnicznej większości. W przeciwieństwie do państw sąsiednich, jej obywatele nie mogą funkcjonować jako „wspólnota braci”. Mamy tu tak naprawdę trzy potencjalne, a może nawet już powstające, konsolidacje narodowe, które niestety zbyt się różnią między sobą jak na jedno państwo. Gorzką ironią jest, iż bośniacko-hercegowińskie części utworzone w wojennej i powojennej zawierusze jako etnicznie jednorodne części składowe (obecnie każdy ze składowych narodów etnicznych ma własny aparat państwowy na tej części terytorium, na której stanowi większość) najprawdopodobniej miałyby się równie dobrze (jeśli nie lepiej), jak ich odpowiedniki (państwa narodowe) w okolicy. Oczywiste zachodzenie na siebie podstawowej zasady etnicznej czystki, tj. eksterminacji tout court, i zasady uznania i budowy postkomunistycznych państw w regionie, musi mieć daleko idące konsekwencje. Srebrenica to zaledwie jedna z nich. Chociaż nie do pomyślenia jest, by ogromna technologia masowej eksterminacji mogła być zainicjowana i obsługiwana bez udziału dobrze funkcjonującego aparatu państwowego, orzeczenie wydane w Hadze w imieniu dzisiejszej Europy nie potrafiło ustalić „odpowiedzialności” żadnego z państw. www.boell.pl 181 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Nieustające porażki Bośni i Hercegowiny w jej próbach konsolidacji mogą wskazywać na konstytutywny brak w koncepcji budowy państwa na Bałkanach Zachodnich. Owego braku, który nazwaliśmy „deficytem obywatelskim”, pozornie nie da się zaobserwować w etnicznie jednorodnych enklawach. Tam obywatelskie podstawy nowej, postkomunistycznej kultury politycznej pochodzą od państwa, które automatycznie i niemal z dnia na dzień przekształca większościową grupę etniczną we „wspólnotę obywateli”. Ci, którzy jeszcze do wczoraj byli zaangażowanymi nacjonalistami-separatystami, zostają żarliwymi zwolennikami „konstytucyjnego patriotyzmu”. Bez żadnych procesów cywilizowania nacjonalizmu, do jakich z pewnością można zaliczyć budowanie społeczeństwa obywatelskiego, państwo może nadać „perspektywę obywatelską” etnopolityce. Dlatego też, analizując sytuację polityczną w regionie, nie należy ignorować specyficznej dialektyki między dwiema różnymi relacjami: między państwem a narodem większościowym oraz między państwem a narodem mniejszościowym. Relacja ta nie jest identyczna, nawet jeśli narody te, jak w przypadku Bośni i Hercegowiny, są w oczach prawa równe. Tak jak polityczni reprezentanci Serbów w Jugosławii zmagali się w swym obywatelskim nacjonalizmie z separatystycznym nacjonalizmem innych „bratnich narodów”, podobnie dzisiaj przywódcy Bośniaków zmagają się z separatystycznym nacjonalizmem Serbów i Chorwatów w Bośni i Hercegowinie. Ta etnopolitycznie definiowana relacja z danym państwem ustala główne cele tak zwanej kwestii narodowej dla każdego z narodów. W przeciwieństwie do większościowej grupy narodowościowej, grupa mniejszościowa niezmiennie wyraża swój stosunek do państwa w kategoriach etnicznych, czy to w formie wołania o równość międzyetniczną, czy w formie mniej lub bardziej bojowego separatystycznego nacjonalizmu. W powojennej Bośni jest raczej oczywiste, że ów etnopolitycznie definiowany stosunek dominuje politykę partyjną, czyniąc z ludzi Bośniaków, Chorwatów lub Serbów, niezależnie od tego, czy owa polityka jest nacjonalistyczna. Bośniacko-serbski polityk Milorad Dodik, który od czasu wyborów w 2006 roku 182 Ugo Vlaisavlević cieszy się największym poparciem wyborców nie tylko w porównaniu z innymi politykami należącymi do tej samej grupy etnicznej, ale w całym kraju, jest przewodniczącym Partii Socjaldemokratycznej. Dąży on do realizacji wyraźnie zdefiniowanej polityki separatystycznej: albo Republika Serbska będzie na tyle niezależna, że będzie mogła funkcjonować jako forma serbskiego państwa, albo, jeśli zostanie to poddane w wątpliwość, powinna się odłączyć od Bośni i Hercegowiny. Przez ostatnie trzy lata Dodik, premier części serbskiej, nie znalazł znaczącej opozycji wśród polityków swojej narodowości. Bośniacka klasa polityczna postrzega wspólne państwo jako swoje własne państwo narodowe. Jeżeli nacjonalizm postrzegany jest głównie jako nacjonalizm separatystyczny, jak ma to miejsce w tym kraju, to wydaje się, że pośród bośniackich Muzułmanów nie ma już nacjonalistów. Owa narodowo-polityczna część składowa jest w największym stopniu polityczna we właściwym znaczeniu tego słowa, i jest dość złożona: wobec braku wyraźnie widocznych nacjonalistów, istnieje centrum i lewica, są socjaldemokraci i liberałowie, partie obywatelsko-narodowe i patriotyczne, partie zwracające się do Bośniaków (jak również pozostałych obywateli) i takie, które zwracają się do wszystkich obywateli (ale w szczególności do Bośniaków). Istnieją trzy wiodące partie bośniackie, a ich profil mógłby być etnopolitycznie zdefiniowany poprzez parę pojęć obywatelskie/etniczne, w zależności od tego, jak duży nacisk każda z nich kładzie na jedną z tych koncepcji. Partia Akcji Demokratycznej, jako bośniacka partia narodowa, której przewodzi Sulejman Tihić, następca Alii Izetbegovicia, ojca założyciela nowoczesnego narodu bośniackiego, jest w głównej mierze etniczna, a dopiero potem obywatelska. Liberalno-konserwatywna Partia Bośni i Hercegowiny, pod przywództwem Harisa Silajdžicia, który opuścił partię Izetbegovicia w 1996 roku, promuje bośniacki patriotyzm państwowy, tym samym identyfikując „etniczne” z „obywatelskim”. Trzecią wpływową partią jest Partia Socjaldemokratyczna Zlatko Lagumdžija, która prezentuje się zarówno jako autentyczny spadkobierca titoizmu, jak i partia głęboko proeuropejska. Ta partia w swojej www.boell.pl 183 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska ideologicznej orientacji jest obywatelska i pod żadnym pozorem nie chce być klasyfikowana jako partia etniczna, ale dominują w niej Bośniacy, sądząc po większości jej działaczy, nie wspominając już o zwolennikach i wyborcach. Jest zatem prawdą, iż socjaldemokracja cieszy się w kraju dużym poparciem, przede wszystkim ze względu na nostalgię za czasami Tito, ale wydaje się etnicznie podzielona na socjaldemokrację serbską i bośniacką. Na czele bośniacko-chorwackiej sceny politycznej stoją dwie partie, a właściwie dwa odłamy niegdyś jednolitej Chorwackiej Unii Demokratycznej, bośniacko-hercegowińskiej wersji partii Franjo Tuđmana w Chorwacji. Jednej przewodniczy Dragan Čović, a drugiej Božo Ljubić. Chorwacka kwestia narodowa jest prawdopodobnie najbardziej skomplikowana i problematyczna w powojennej Bośni i Hercegowinie, co widać w zmieszaniu i wahaniach chorwackich przywódców w tej sprawie. Mimo że Chorwaci postrzegani są jako konstytutywna część populacji, w sensie demograficznym tworzą mniejszość, jako że stanowią zaledwie 14% ludności19. Po wojnie i czystkach etnicznych w regionie Posavina, który obecnie jest Republiką Serbską, Chorwaci stanowili większość w południowo-zachodniej części kraju, nazywanej Herceg-Bośnia, fantomowej trzeciej części, która nie jest oficjalnie uznawana. Rozwiązała się ona w 1996 roku, ale wciąż istnieje jako forma chorwackiego państwa. Wahania polityków – bośniackich Chorwatów co do tego, jak realizować i chronić własne interesy narodowe, poruszają się w zakresie typowym dla mniejszościowego nacjonalizmu. Z jednej strony istnieją separatystyczne tendencje do wyodrębnienia trzeciej części składowej o dużej niezależności; z drugiej mają miejsce uporczywe próby utworzenia trwałego państwa wieloetnicznego. Te ostatnie przeciwstawiają się obywatelskiemu nacjonalizmowi większościowego narodu bośniackiego, który zamiast tego preferuje silną koncepcję sprawiedliwości 19 184 S tanowi to mniej więcej połowę liczby sprzed wojny. Patrz strona internetowa Council of American Ambassadors (Rady Ambasadorów Amerykańskich), http://www.americanambassadors.org/index.cfm?fuseaction=publications.article&articleid=130. Ugo Vlaisavlević etnokulturowej20. W rezultacie w niedawnych dyskusjach na temat potencjalnych zmian konstytucyjnych to głównie chorwaccy politycy argumentowali, że prawdziwe rozwiązanie węzła bośniackiego leży nie tylko w równości obywateli, ale także w równości „konstytutywnych narodów”. Podobnie jak w innych państwach wieloetnicznych, najgłośniejsze wołanie o sprawiedliwość wypływa z najmniejszej mniejszości. Największym problemem takiej polityki jest fakt, że obie alternatywy są raczej katastrofalne: wynikający z niej separatyzm mniejszościowy może doprowadzić do sytuacji, w której pewnego dnia okaże się, iż Chorwaci zostali uwięzieni w prawdziwej enklawie, podczas gdy ewentualne wołanie o etnokulturową sprawiedliwość wydaje się coraz mniej realistyczne. Ugo Vlaisavlević (ur.1957) jest profesorem filozofii na Uniwersytecie w Sarajewie, gdzie wykłada filozofię języka na Wydziale Filozofii i Socjologii oraz epistemologię nauk społecznych na Wydziale Psychologii. Pisał szeroko na temat fenomenologii, post/strukturalizmu, semiotyki, filozofii politycznej, a obecnie zajmuje stanowisko redaktora naczelnego czasopisma z dziedziny filozofii i nauk społecznych „Dialogue” (Sarajewo); jest także członkiem kolegium redakcyjnego międzynarodowego czasopisma „Transeuropéennes” (Paryż). Jest autorem wielu artykułów, z których niektóre opublikowano w języku angielskim, francuskim i niemieckim. 20 oncepcja sprawiedliwości etnokulturowej, patrz W. Kymlicka i M. Opalski. Can Liberal K Pluralism be Exported?, Oxford University Press, 2001, s. 136-9 et passim. www.boell.pl 185 Część III Były Związek Radziecki: nowi wschodni sąsiedzi Unii Europejskiej Fraser Cameron 10. Polityka wschodnia Unii Europejskiej Fraser Cameron www.boell.pl 189 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Wstęp Niemal dwie dekady temu, tuż po upadku Związku Radzieckiego wiele mówiono o wspólnym europejskim domu rozciągającym się od Vancouver po Władywostok. Światowi przywódcy biorący udział w konferencji, która w listopadzie 1990 roku ustanowiła Paryską Kartę Nowej Europy, byli pełni nadziei na nowy świat, w którym spory rozwiązywano by w sposób pokojowy, a instytucje międzynarodowe służyłyby wszystkim, a nie tylko wybranym1. W latach 1989-1991 oczekiwania były ogromne. Akademicy pisali o końcu historii i zwycięstwie liberalnego kapitalizmu. Prezydent Bush mówił o nowym ładzie światowym. Po potwornościach życia przez całe dekady pod groźbą Mutual Assured Destruction (MAD – Wzajemne Zagwarantowane Zniszczenie), Europejczycy mogli się zjednoczyć i zaprosić Rosję i inne państwa byłego Związku Radzieckiego do wspólnego europejskiego domu. Nowy dzień wydawał się świtać nad horyzontem. Ledwie jednak wysechł atrament na Karcie Paryskiej, kiedy Jugosławia pogrążyła się w morderczym nacjonalizmie. Jednocześnie Saddam Hussein zaatakował Kuwejt w jawnej próbie uzyskania kontroli nad jego ogromnymi zapasami ropy. UE i USA stały z boku i niewiele zrobiły w celu ukrócenia rozlewu krwi w Jugosławii. Ale w Zatoce Perskiej koalicja pod wodzą USA sprawnie przepędziła wojska Saddama z Kuwejtu. Gdzie leży różnica? Większość cyników powiedziałaby, że w czteroliterowym słowie – ropa. Tak z hukiem powróciła Realpolitik. Jeżeli oczekiwania po upadku komunizmu były wysokie, dorównywały im obecne po obu stronach iluzje na temat zdolności UE do ustanowienia porządku polityczno-gospodarczego, który obejmie cały kontynent. Stopniowo stało się jednak jasne, że to, co było możliwe w podstawowej grupie podobnie myślących zachodnioeuropejskich państw o zbliżonym poziomie PKB per capi- 1 190 Informacje o Karcie Paryskiej znaleźć można na stronie: http://www.osce.org/documents/ mcs/1990/11/4045_en.pdf. Fraser Cameron ta, nie da się łatwo wyeksportować na wschód. Wiele lat zajęło UE wykazanie się transformacyjną mocą w Europie Środkowej, gdzie perspektywa członkostwa w UE odgrywała rolę wielkiej marchewki. Doprowadzenie do podobnych transformacji w Rosji i Europie Wschodniej, gdzie złotej marchewki nie było w ofercie, miało się okazać niemożliwe. W czasie pisania tego tekstu są powody, by wątpić, czy transformacje, jakie dokonały się w Europie na przestrzeni ostatniej dekady XX wieku i pierwszych lat XXI wieku, okażą się trwałe. Globalny kryzys gospodarczy zagraża całej powojennej konstrukcji europejskiej, podczas gdy niedawno zainicjowana polityka Partnerstwa Wschodniego UE nie spotkała się ze szczególnym entuzjazmem w regionie. Partnerstwo Wschodnie, nastawione na Ukrainę, Mołdawię, Białoruś, Gruzję, Armenię i Azerbejdżan, wyklucza akurat jedyne zobowiązanie, jakiego pragną wszystkie te państwa – czyli perspektywę członkostwa w UE. W przeciwieństwie do państw Europy Wschodniej, Rosja nie ma ambicji wstępowania do UE. Zamiast tego pragnie powrócić do pozycji wielkiego mocarstwa ze szczególnym droit de regard wobec „bliskiej zagranicy”, gdzie mieszka 25 milionów etnicznych Rosjan. Relacje między UE a Rosją na przestrzeni ostatnich dwóch dekad były trudne i sięgnęły dna podczas konfliktu w Gruzji w sierpniu 2008 roku. Udana interwencja UE doprowadziła do zawieszenia broni, ale rosyjska inwazja na Gruzję przypomniała wielu o sowieckiej inwazji na Czechosłowację czterdzieści lat wcześniej. Gotowość Moskwy do użycia siły, jak również regularne wykorzystywanie kwestii energii do celów politycznych, przypominało, że Rosja nie tylko powróciła jako potężne mocarstwo, ale również była gotowa rzucić UE wyzwanie na terenie nazywanym eufemistycznie przez urzędników „wspólnym sąsiedztwem”. Jasne było, że UE i Rosja mają zupełnie inne poglądy na to, w jakim stopniu im sąsiadom należy się autonomia, zwłaszcza w sferze polityki zagranicznej i polityki bezpieczeństwa2. 2 ięcej w artykule Eneko Landaburu, It’s time for hard choices on EU-Russia relations, “EuW rope’s World”, wiosna 2009: http://www.europesworld.org/NewEnglish/Home/Article/ tabid/191/ArticleType/articleview/ArticleID/ 21349/Default.aspx. www.boell.pl 191 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Oczekiwania a rzeczywistość We wszystkich republikach postsowieckich istniała zarówno głęboka ignorancja na temat UE (oraz NATO), jak i nazbyt ambitne oczekiwania w kwestii terminu, w jakim można byłoby dołączyć do tych klubów. Ignorancję wyjaśnić nietrudno. Podczas zimnej wojny, UE powszechnie ignorowano lub opisywano jako „gospodarcze ramię NATO”. Paktowi Północnoatlantyckiemu przypisywano również posiadanie licznych własnych wojsk (fałsz) lub posiadanie planu zdominowania Eurazji (fałsz), a zarówno UE, jak i NATO miały jakoby dążyć do osłabienia Rosji (fałsz). W Europie Wschodniej istniał niemal kompletny brak zrozumienia politycznego uzasadnienia dla UE i niewielkie pojęcie o dzieleniu się suwerennością. Wiele krajów wierzyło, że dołączenie do UE było tym samym, czym jest dołączenie do jakiejkolwiek innej organizacji międzynarodowej. Nie rozumiano wysiłków, jakie należy podjąć, by spełnić kryteria członkostwa. Po stronie UE istniały naiwne nadzieje, że skoro Rosja odwróciła się od nieudanej gospodarki planowej i przyjęła liberalny kapitalizm, będzie teraz zbierać gospodarcze owoce tego ruchu i nieuchronnie posuwać się w stronę coraz większej demokracji. Trochę potrwało, zanim złudzenia po obu stronach zastąpił bardziej realistyczny obraz sytuacji. Rosja Nagły upadek i rozpad Związku Radzieckiego był traumatycznym przeżyciem dla elity rządzącej oraz milionów ludzi popierających partię komunistyczną. Prezydent Gorbaczow wielokrotnie powtarzał, że rozwiązanie Związku Radzieckiego nie było jego intencją3. Jednakże partii komunistycznej wyczerpały się pomysły, a gdy okazało się, że nie użyje ona siły, by ocalić imperium, wypadki po prostu wymknęły się spod kontroli. Jako pierwsze oderwały się kraje bałtyckie, 3 192 Michaił S. Gorbaczow, Memoirs, Doubleday, New York 1996. Fraser Cameron za nimi poszła Ukraina i inne byłe republiki sowieckie. Rosja przejęła oficjalne zobowiązania Związku Radzieckiego i jego miejsce w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. Borys Jelcyn stał się symbolem nowego państwa, machając flagą rosyjską w stronę czołgów, które przybyły z rozkazem usunięcia go ze stanowiska. Świat podziwiał jego odwagę. Prezydent Jelcyn przejął okaleczone państwo o słabej kulturze politycznej i gospodarce w stanie „swobodnego spadku”. Moskwa była wcześniej postrzegana jako stolica supermocarstwa, ze stałym miejscem u szczytu stołu na równi z USA. Dla wielu Rosjan owa zmiana statusu była trudna do przełknięcia. Z dnia na dzień stracili swoje imperium, swoją ideologię i swoją pozycję supermocarstwa. Krążyły żarty mówiące o Rosji jako „Górnej Wolcie z rakietami”. Patrząc z dzisiejszej perspektywy, wydaje się niezwykłe, że Związek Radziecki upadł przy minimalnym rozlewie krwi. Rozpady innych imperiów, jak brytyjskiego w Indiach lub francuskiego w Wietnamie, były o wiele bardziej krwawe. A jak wiemy z doświadczeń Europy Zachodniej, potrzeba wielu lat, by zmienić imperialną mentalność. Początkowo Jelcyn próbował przeorientować rosyjską politykę zagraniczną wobec Zachodu, co symbolizowało powołanie Andrieja Kozyriewa na ministra spraw zagranicznych. Z punktu widzenia UE we wczesnych latach 90. Rosja nie stanowiła priorytetu. UE zajęta była własnymi sprawami instytucjonalnymi (Traktat z Maastricht), bagnem bałkańskim, umowami stowarzyszeniowymi i techniczną pomocą dla Europy Środkowej, jak również przygotowaniami do rozszerzenia o kraje nordyckie. Jedynie niewielka liczba urzędników przydzielona była do spraw Rosji i republik postsowieckich, a i oni skupiali się głównie na handlu. Kwestie polityki i bezpieczeństwa pozostawiono dużo lepiej przygotowanym państwom członkowskim. UE, a zwłaszcza wdzięczne Niemcy, udzieliła jednak Rosji sporych pożyczek, służyła radą w kwestiach gospodarczych i dążyła do wprowadzenia Rosji do struktur euroatlantyckich. Rosja dołączyła do Rady Europy w 1994 roku, chociaż niektórzy z członków Rady uważali to za przedwczesne. W 1996 roku Rosja dołączyła do programu Partnerstwa dla Pokoju www.boell.pl 193 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska NATO (PfP), a Bill Clinton stworzył dla niej miejsce w grupie G8 w 1997 roku. Członkostwo w G7 uważano za nazbyt śmiałe posunięcie. Pierwszym porozumieniem pomiędzy UE a Rosją było Porozumienie o Partnerstwie i Współpracy (PCA), podpisane w 1994 roku4. Przepisy handlowe weszły w życie natychmiast, ale pełne porozumienie musiało poczekać do grudnia 1997 roku. Na początek miało ono pozostać w mocy przez okres dziesięciu lat. PCA dotyczyło współpracy handlowej i gospodarczej, współpracy w dziedzinie nauki i technologii (w co wchodziła energetyka, środowisko, transport, przestrzeń kosmiczna i inne sektory cywilne), dialogu politycznego i wspólnych zobowiązań (Rada Europy i OBWE) dotyczących demokracji i praw człowieka. Inne sekcje porozumienia dotyczyły współpracy ministerstwa sprawiedliwości i ministerstwa spraw wewnętrznych w kwestiach nielegalnej migracji, przemytu narkotyków, prania pieniędzy i zorganizowanej przestępczości. Następnym kamieniem milowym było przyjęcie w czerwcu 1999 roku Wspólnej Strategii UE wobec Rosji5. Chodziło o maksymalną koordynację polityki między UE a jej państwami członkowskimi. W praktyce Wspólna Strategia wobec Rosji powtórzyła główne punkty PCA, argumentując, iż „stabilna, demokratyczna i dostatnia Rosja, mocno zakotwiczona w zjednoczonej Europie wolnej od podziałów, jest niezbędna dla utrzymania trwałego pokoju na kontynencie”. Rosja skorzystała również z programu pomocy technicznej UE – Tacis. Do 2006 roku Rosja otrzymała w sumie prawie 5 miliardów euro, ale skutki Tacis trudno jest ocenić. We wczesnych latach większość środków pochłaniała energetyka, wspieranie przedsiębiorstw i rozwój zasobów ludzkich. Od 1999 roku Tacis zaczął koncentrować się na szerzej pojętych celach: poprawie transportu, lepszej kontroli granicznej i kwestiach środowiska. W programach Tacis jednak zbyt małą uwagę poświęcano szkoleniom kadry, rolnictwu (co najmniej jedna 194 4 http://www.delrus.ec.europa.eu/en/p_243.htm. 5 h ttp://ec.europa.eu/justice_home/doc_centre/external/russia/doc_external_russia_ en.htm. Fraser Cameron trzecia populacji mieszka na wsi), bezpieczeństwu nuklearnemu, przestępczości i korupcji. Rosja twierdzi, iż większość programów Tacis była mało przydatna, a gros pieniędzy poszło na opłacenie konsultantów z UE. Zgodnie z warunkami PCA co roku odbywały się dwa szczyty unijno-rosyjskie. Poza tym raz w roku odbywały się rozmowy na szczeblu ministerialnym (rady współpracy), a komitety współpracy złożone ze starszych rangą urzędników zbierały się ad hoc (chociaż rzadko miało to miejsce częściej niż raz do roku). Kilka grup roboczych pracujących nad Wspólną Polityką Zagraniczną i Bezpieczeństwa zbierało się dwa razy w roku. Odbywają się również regularne spotkania Komitetów Parlamentarnych, dając członkom Parlamentu Europejskiego i Dumy szansę na poznanie się. Jedną ze słabości PCA jest jednak brak spotkań biurokratycznych średniego szczebla, które naprawdę napędzałyby wzajemne relacje. Prawa człowieka zawsze złowieszczo wisiały nad relacjami pomiędzy UE a Rosją. Podpisując PCA, Rosja zgodziła się wypełniać standardy i zobowiązania sformułowane przez Radę Europy i OBWE. Jednakże lawina zabójstw dziennikarzy (z czego najbardziej znana była sprawa Anny Politkowskiej) i prawników zajmujących się prawami człowieka poważnie nadszarpnęła wizerunek Rosji. Inną sporną kwestią była Czeczenia, gdzie Rosja dwukrotnie zaangażowała się w brutalną wojnę przeciwko ludziom dążącym do uzyskania niepodległości. UE miała również problemy z uzyskaniem dostępu to tych terenów, by móc prowadzić tam akcje humanitarne. Ale uwaga miała odwrócić się od Czeczenii po wydarzeniach 11 września, gdy prezydent Putin wsparł wojnę, którą wydały terroryzmowi USA. Rosyjskie wsparcie dla polityki USA oznaczało, że Waszyngton często odwracał wzrok od łamania praw człowieka w Czeczenii i na innych terytoriach rosyjskich. UE trudno było w tej sytuacji wywierać stały nacisk na Rosję w kwestii praw człowieka. W 2003 roku UE i Rosja porozumiały się w sprawie utworzenia „czterech wspólnych przestrzeni”6. Był to biurokratyczny żargon na określenie współ- 6 http://ec.europa.eu/external_relations/russia/common_spaces/index_en.htm. www.boell.pl 195 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska pracy w sferze polityki i bezpieczeństwa, gospodarki i handlu, sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, jak również edukacji, badań naukowych i kultury. Postęp skierowany na utworzenie wspólnej przestrzeni gospodarczej uzależniony jest od wstąpienia Rosji do Światowej Organizacji Handlu (WTO). Rząd rosyjski po raz pierwszy złożył wniosek o członkostwo w 1993 roku, ale negocjacje do dziś, tj. do połowy 2009 roku, nie zostały zakończone. Wszystkie ruchy UE mające na celu wprowadzenie strefy wolnego handlu z Rosją zostały faktycznie zawieszone do momentu przyłączenia się Rosji do WTO. Prezydent Dmitrij Miedwiediew niedawno wyraził swój gniew z powodu opóźnień i oświadczył, że proces przyłączania się do WTO nie powinien ciągnąć się w nieskończoność: „Nasze stanowisko w kwestii przyłączenia się do WTO nie zmieniło się: Federacja Rosyjska gotowa jest przyłączyć się na normalnych, niedyskryminujących warunkach. Zrobiliśmy wszystko, co było konieczne. Proces ten przeciąga się ponad miarę i jest to irytujące”7. Energia jest być może najbardziej drażliwą kwestią w relacjach unijnorosyjskich. Ponad 65% rosyjskiej ropy i gazu eksportuje się do UE. Procent dostarczany do konkretnych państw członkowskich bywa bardzo różny, przy czym niektóre są całkowicie zależne od Moskwy, a inne mniej. Większość rosyjskiego gazu transportowana jest przez Ukrainę i regularne spory pomiędzy Rosją a Ukrainą wielokrotnie doprowadzały do poważnych przerw w dostawach do konsumentów europejskich. Ostatnia taka przerwa na początku 2009 roku opisana została przez komisarz UE Benitę Ferrero-Waldner, jako „najpoważniejszy problem bezpieczeństwa w odniesieniu do gazu, jaki kiedykolwiek miał miejsce w Europie”8. Skłoniło to UE do wzmożenia wysiłków w celu dywersyfikacji dostaw energii, co zajmie trochę czasu. Niektóre z owych nowych strategii budzą kontrowersje. Na przykład proponowany Gazociąg Północny mający biec pod 196 7 „Novosti”, 4 kwietnia 2009, http://en.rian.ru/russia/20090404/120920092.html. 8 rzemowa “After the Russia/Ukraine gas crisis: what next?”, Chatham House, Londyn, 9 P marca 2009: http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=SPEECH/09/100. Fraser Cameron Morzem Bałtyckim z Rosji do Niemiec był przedmiotem ostrej krytyki polityków w Polsce i krajach bałtyckich. Niektórzy poddają też w wątpliwość zasadność proponowanego gazociągu Nabucco, którym transportowano by gaz z Azerbejdżanu i innych miejsc do Europy. Wielu ludzi patrzy na Rosję wyłącznie przez pryzmat jej zasobów energetycznych i wierzy, że dają one Moskwie wielką siłę przebicia. Ogromne zasoby energetyczne rzeczywiście stanowią potężną broń, ale z drugiej strony UE jest także najpoważniejszym klientem wśród odbiorców rosyjskiej ropy i gazu. Gazprom czerpie ponad 70% swoich zysków ze sprzedaży w UE. Rosja i UE nie zgadzają się w kwestii zasad Traktatu Karty Energetycznej i Protokołu Tranzytu Energii9, regulującego korzystanie z rurociągów. Rosja potrzebuje UE również dla jej funduszy, technologii i wiedzy praktycznej potrzebnej do odnowienia jej przestarzałej infrastruktury w sektorze energetycznym. To wyraźne pole dla obustronnie korzystnej współpracy, ale zachodnie firmy mają obawy przed zbyt intensywnym inwestowaniem w Rosji ze względu na brak praworządności i negatywne doświadczenia części najpoważniejszych inwestorów. Podczas epoki Jelcyna Rosja pozostawała dość obojętna wobec UE. Stosunek ten zaczął się zmieniać w momencie, gdy Unia zaczęła rozrastać się na wschód, a także stopniowo wyłaniać się jako gracz na scenie międzynarodowej. Rosyjskie wątpliwości odzwierciedlał manifest Strategia rozwoju Rosji do roku 201010, opublikowany podczas pierwszego roku urzędowania prezydenta Putina. Dokument rozpoczynało dramatyczne stwierdzenie: „Przed początkiem XXI wieku nasz kraj stał przed realnym zagrożeniem znalezienia się na peryferiach cywilizowanego świata w wyniku rosnącego zapóźnienia w sferze społecznej, technologicznej i gospodarczej”. Putin podkreślał nierozerwalny związek pomiędzy postępem w kraju a pozycją Rosji za granicą po „dekadach stagnacji”. Koncepcja Polityki Zagranicznej Federacji Rosyjskiej, zatwierdzona przez pre- 9 http://www.encharter.org/. 10 Pełen tekst dostępny na stronie http://www.russiaeurope.mid.ru/strategy2010.html. www.boell.pl 197 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska zydenta Putina 28 czerwca 2000 roku, stwierdzała: „Relacje z Unią Europejską (UE) mają kluczowe znaczenie. Procesy trwające w UE wywierają coraz większy wpływ na dynamikę sytuacji w Europie”. W szczególności dokument stwierdzał: „Wyłaniający się militarno-polityczny wymiar UE powinien stać się przedmiotem naszej szczególnej uwagi”11. To pozytywne raczej spojrzenie na UE miało zostać poddane testowi po rozszerzeniu w 2004 roku, kiedy do Unii weszło kilka państw, które albo wcześniej stanowiły część Związku Radzieckiego, albo były pod jego bezpośrednią kontrolą. Państwa te miały starać się o twardsze stanowisko UE względem Rosji, a w niektórych przypadkach (np. Polski i Litwy) były gotowe użyć dwustronnych sporów, by zablokować otwarcie negocjacji w sprawie nowego PCA z Rosją. To z kolei skłoniło Rosję do zajęcia się przede wszystkim silniejszymi państwami członkowskimi UE, zwłaszcza Niemcami, Francją i Włochami, usiłując „dzielić i rządzić” UE. W końcu UE udało się uzgodnić mandat negocjacyjny do rozmów z Rosją i obecnie trwają negocjacje w celu stworzenia nowego porozumienia. Nie ma wątpliwości, że negocjacje te będą długie i trudne. Trudnym procesem będzie także uzyskanie ratyfikacji dla nowego porozumienia od wszystkich 27 państw członkowskich i Parlamentu Europejskiego. Wiele zależeć będzie od wizerunku Rosji w momencie ratyfikacji. Rosja często postrzega UE i NATO jako część tej samej całości, częściowo dlatego, że członkowie tych organizacji w znacznym stopniu się pokrywają. Z oporami przyjęła rozszerzenie UE, ale nigdy nie pogodziła się z rozszerzeniem NATO. Mimo że Rosja dołączyła do PfP i zgodziła się na utworzenie Rady NATO-Rosja, nie zmalał przez to rosyjski opór wobec rozszerzenia NATO. Stosunki z NATO pogorszyły się dramatycznie w wyniku bombardowania Serbii przez siły NATO i uznania przez nie niepodległości Kosowa. Rzekoma hegemonia USA i oferty umieszczenia rakiet w Polsce i Czechach stanowiły kolejne powody niezadowolenia Rosji. Jedną z motywacji Rosji do tak ostrej reakcji 11 198 http://www.kremlin.ru/eng/text/docs/2008/07/204750.shtml. Fraser Cameron w Osetii Południowej było podkreślenie, że jest fundamentalnie przeciwna rozszerzeniu NATO o Gruzję (i Ukrainę). Wzajemne relacje zaczęły poprawiać się wiosną 2009, kiedy to NATO zgodziło się wznowić rozmowy z Rosją, działając na rzecz, jak nazwała to Sekretarz Stanu USA Hillary Clinton, „większej jedności celów”. Podczas szczytu G20 w Londynie prezydenci Miedwiediew i Obama zgodzili się również rozpocząć rozmowy na temat nowego porozumienia w sprawie kontroli broni nuklearnej. Ukraina Dwie pierwsze dekady niepodległości były dla Ukrainy trudne. Jeszcze przed narodzinami wolnego państwa prezydent Bush kwestionował sens wolnej Ukrainy. W 1994 roku UE i Ukraina podpisały Porozumienie o Partnerstwie i Współpracy12, które weszło w życie w 1998 roku. Zawierało ono podobne warunki jak porozumienie zawarte z Rosją. W 1999 roku UE przyjęła Wspólną Strategię wobec Ukrainy. Jednakże, podobnie jak w przypadku Wspólnej Strategii wobec Rosji, strategia ta nie była szczególnie skuteczna i parę lat później zrezygnowano z niej bez rozgłosu. Od 2007 roku trwają negocjacje na temat umowy stowarzyszeniowej, której kluczową częścią miałoby być głębokie i wszechstronne Stowarzyszenie Handlu Międzynarodowego (FTA). Negocjacje poczyniły pokaźne postępy, chociaż nie widać jeszcze ostatecznej daty ich zakończenia. UE i Ukraina często mijały się pod względem wzajemnych oczekiwań. We wczesnych latach 90. UE mówiła o pomocy dla Ukrainy przy jej wychodzeniu z komunizmu. Potem nastąpił okres partnerstwa uosabianego przez PCA, a następnie okres sąsiadów, gdy Ukraina została włączona do Europejskiej Polityki Sąsiedztwa (ENP). Obecnie mowa jest o „relacji partnersko-sąsiedzkiej”, opartej na nowym programie Partnerstwa Wschodniego UE zapoczątkowanym 12 http://ec.europa.eu/external_relations/ukraine/index_en.htm. www.boell.pl 199 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska w maju 2009 roku w Pradze13. ENP wniosła przyjęty przez wszystkich plan działań, który miał za zadanie wspieranie ponownego zbliżenia się Ukrainy do UE. Kijów nie był jednak w pełni przekonany do ENP – jako że program ten nie zawierał żadnej wzmianki o akcesji – i wprowadzanie tej polityki w życie nie przebiegało gładko. Podobny brak entuzjazmu można zaobserwować w kwestii Partnerstwa Wschodniego, gdyż ono również unika wzmianki o choćby chęci przyjęcia Ukrainy do UE. W kwestii pragnienia włączenia się do UE na Ukrainie istnieje ponadpartyjny konsensus (w przeciwieństwie do NATO, w przypadku którego zdania są podzielone). W 1998 roku prezydent zaakceptował strategię zacieśniania więzi pomiędzy Ukrainą a UE i we wrześniu 2000 roku rząd stworzył Program Integracji Ukrainy z Unią Europejską, który jasno wyznaczył cel członkostwa Ukrainy w UE. Od 2002 roku Ukraina zaczęła przystosowywać swoją legislację do legislacji UE, chociaż odbywało się to ze zmiennym tempem14. Nie ma wątpliwości, że wszyscy Ukraińcy czuli się zawiedzeni niezdolnością UE do zaakceptowania choćby perspektywy członkostwa Ukrainy w UE. Według badań opinii publicznej poparcie dla UE spadło z 65% w 2002 roku do 45% w 2008 roku15. Wielu ludzi twierdzi, że wewnętrzna transformacja Ukrainy byłaby dużo szybsza i efektywna, gdyby państwo miało taką perspektywę. Jednakże przedstawiciele UE odpowiadają, iż nie ma żadnych perspektyw na taką ofertę w momencie gdy opinia publiczna w UE w dużej części sprzeciwia się dalszemu rozszerzeniu Unii, a także dlatego, że Ukraina nie wypełniła swoich aktualnych zobowiązań. Co więcej, kryzys polityczny i gospodarczy panujący na Ukrainie, wiążący się m.in. z koniecznością zaciągnięcia znacznych pożyczek z Międzynarodowego Funduszu Walutowego w 2009 roku, jak również spory z Rosją o gaz, także wpłynęły na wizerunek Ukrainy w UE. 200 13 http://ec.europa.eu/external_relations/eastern/index_en.htm. 14 http://www.mfa.gov.ua/mfa/en/400.htm. 15 http://uceps.org.ua/eng/poll.php?poll_id=387. Fraser Cameron Białoruś Stosunki UE z Białorusią były i są minimalne, jako że państwa członkowskie UE nie chcą, by PCA weszło w życie, ani by Białoruś dołączyła do ENP, dopóki prezydent Łukaszenka nie skończy z rządami autorytaryzmu. W 2006 UE oznajmiła w deklaracji programowej, że „UE nie może zaoferować pogłębienia relacji z reżimem, który odmawia swoim obywatelom podstawowych demokratycznych praw. Białorusini są pierwszymi ofiarami izolacji narzuconej przez władze ich państwa i pierwsi skorzystają z pozytywnych stron demokratycznej Białorusi”. Następowała po tym długa lista tego, co Białoruś powinna uczynić, zawierająca m.in. uszanowanie praw ludzi do wybierania swoich przywódców w sposób demokratyczny i otrzymywania niezależnych informacji, jak również zezwolenie na funkcjonowanie organizacji pozarządowych, uwolnienie wszystkich więźniów politycznych, zapewnienie niezależnego sądownictwa, zezwolenie na organizowanie wolnych związków zawodowych itd. UE gotowa byłaby wznowić relacje z Białorusią w momencie, w którym rząd białoruski rozpocznie zmiany idące w tym kierunku. Tymczasem UE będzie w dalszym ciągu wspierać Białoruś finansowo w ramach pomocy dla regionów dotkniętych katastrofą w Czarnobylu oraz walki z przemytem16. W 2009 roku lodowata atmosfera zaczęła ocieplać się od czasu wizyty Javiera Solany, Wysokiego Przedstawiciela UE ds. Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa na Białorusi, oraz częściowego zawieszenia sankcji UE. Reprezentant Białorusi został również zaproszony na szczyt w Pradze w maju 2009 roku, podczas którego utworzono Partnerstwo Wschodnie. Mołdawia Na przestrzeni dwustu lat Mołdawia znajdowała się pod rządami cara Rosji, króla Rumunii i Związku Radzieckiego. Od 1991 roku Mołdawia walczy o pozy- 16 http://www.delblr.ec.europa.eu/page3242.html. www.boell.pl 201 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska cję niezależnego państwa. Dla wielu obywateli okres postkomunizmu przyniósł jedynie biedę, korupcję i wojnę domową. Zaliczanie Mołdawii do krajów postkomunistycznych może nie być trafne, jako że od 2001 roku rządzi tam partia komunistyczna. UE mozolnie starała się wypracować właściwą politykę wobec Mołdawii. Z jednej strony chciałaby, by Mołdawia w pełni skorzystała z szans, jakie dają jej PCA i ENP. Z drugiej strony zdaje sobie sprawę z trudności, jakie wynikają z „zamrożonego konfliktu” w Naddniestrzu. Klucz do rozwiązania konfliktu leży w rękach rosyjskich (jako że Rosja de facto okupuje Mołdawię), lecz Moskwa ociąga się z poważniejszym zaangażowaniem się w sprawę Mołdawii (i Ukrainy), a tym samym rozwiązaniem problemu. Innym problemem jest brak entuzjazmu dla prezydenta Voronina, byłego szefa mołdawskich służb bezpieczeństwa, który dwukrotnie wygrał w zasadzie wolne wybory w 2001 i 2005 roku jako przywódca partii komunistycznej. Kraj jest także mocno podzielony w kwestii politycznej przyszłości, o czym świadczyły demonstracje w kwietniu 2009 roku po oskarżeniach o manipulowanie wynikami wyborów17. Kraj wydawał się głęboko podzielony na starsze pokolenie, oglądające się w stronę Rosji, i młodsze pokolenie, liczące na wsparcie UE. W 2006 roku UE przeprowadziła uwieńczone względnym sukcesem szkolenia służb granicznych i celnych pod auspicjami mechanizmów praworządności ESDP18. Rok później UE powołała Kalmana Mizsei na Specjalnego Przedstawiciela w Mołdawii. Jednakże korupcja w tym kraju pozostaje poważnym problemem i hamuje jego rozwój gospodarczy. Mołdawia jest najbiedniejszym państwem w Europie, uzależnionym od zewnętrznej pomocy finansowej sięgającej ponad jednej trzeciej jej PKB. Mimo że wszyscy politycy zgadzają się, iż Mołdawia powinna szukać przyszłości w UE (ponad 50% eksportu trafia do UE, 202 17 a przykład „Ziarul de Garda”, mołdawska gazeta śledcza, napisała, że lista wyborców N zawierała nazwiska zmarłych: www.garda.com.md, www.aljazeera.net. 18 European Security and Defence Policy – Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony. Fraser Cameron a do Rosji – zaledwie 17%), po stronie UE brakuje entuzjazmu do wychodzenia poza obecne struktury, takie jak Partnerstwo Wschodnie. Kaukaz Południowy Do czasu konfliktu w Gruzji w 2008 roku region ten nie był przedmiotem szczególnej uwagi ze strony UE od czasu gdy Gruzja, Armenia i Azerbejdżan uzyskały niepodległość w 1991 roku. Było tak częściowo za sprawą odległości, braku wiedzy, postrzeganej niestabilności regionu i braku potencjału gospodarczego innego niż źródła energii. Tymczasem wszystkie te trzy państwa posiadały silną tożsamość europejską i, po początkowym wykluczeniu, intensywnie lobbowały na rzecz przyłączenia się do ENP w 2004 roku. UE podpisała PCA z każdym z nich w 1996 roku, a porozumienia weszły w życie w 1999 roku. Owe trzy państwa korzystały również z programu Tacis, ale jego skuteczność była różna w każdym z nich. W 2002 roku UE powołała Specjalnego Przedstawiciela dla regionu, Petera Semneby, który usiłował doprowadzić do zwrócenia uwagi na region przez kręgi UE. Handel pomiędzy UE a dwoma państwami – Gruzją i Armenią – był symboliczny, podczas gdy większą część handlu z Azerbejdżanem stanowiły dostawy energii. Gruzińska Rewolucja Róż skierowała reflektory na region, a nowy prezydent Saakaszwili początkowo porównywany był z autokratycznymi przywódcami Azerbejdżanu i Armenii. Jednakże wszędzie panowała korupcja i niechęć do angażowania się w faktyczne reformy. Prezydent Saakaszwili skorzystał z okazji i uwagi mediów, by wskazać na zainteresowanie Gruzji dołączeniem do UE i NATO. To ostatnie ściągnęło na Gruzję gniew Rosji. Moskwa zaczęła wprowadzać blokady handlowe na produkty gruzińskie i szykanować Gruzinów mieszkających w Rosji. W sierpniu 2008 roku Saakaszwili wydał rozkaz ataku na Południową Osetię, który doprowadził do rosyjskiej akcji odwetowej i de facto podboju zarówno Południowej Osetii, jak i Abchazji. To z kolei wpłynęło na relacje Rosji z UE i NATO – obie organizacje na pewien czas zawiesiły kontakty z Moskwą. Konflikt ten pozwolił www.boell.pl 203 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska także UE na odegranie znaczącej roli w negocjacjach z Rosją dotyczących zawieszenia broni, prezydent Francji, Nicolas Sarkozy, sprawujący funkcję przewodniczącego UE, szybko interweniował i zapewnił rosyjski podpis na sześciopunktowym planie mającym zakończyć konflikt19. Każde z państw ma pewne problemy z sąsiadami i innymi krajami regionu. Armenia trwa w konflikcie z Azerbejdżanem w kwestii Górnego Karabachu. Nie utrzymuje stosunków z Turcją, a granica z tym państwem jest zamknięta. Gruzja ma napięte relacje z Rosją. Azerbejdżan stara się o ocieplenie stosunków z Iranem. Kluczowym elementem jest energia – zasoby i rurociągi. Azerbejdżan posiada znaczące rezerwy energii i stanowiłby kluczowy czynnik powodzenia projektu rurociągu Nabucco. Kaukaz Południowy rozciąga się także po obu stronach tras transportowych sprowadzających ropę i gaz do Europy z Azji Środkowej, regionu Morza Kaspijskiego i potencjalnie również Iranu. Owe trzy państwa graniczą również z ważnymi mocarstwami – Rosją, Iranem, Turcją – nie dziwi zatem, że według ENP, UE „zależy na stabilności i rozwoju Kaukazu Południowego”. Wpływ UE Niełatwo ocenić wpływ, jaki UE wywarła na Europę Wschodnią w ciągu ostatnich dwóch dekad. W porównaniu z Europą Środkową, gdzie oferowano „marchewkę” akcesji, odpowiedź jest jasna – wpływ ten był niewielki. Można jednak argumentować, że UE po prostu nie skorzystała w pełni ze swoich atutów. Na przykład wydawała się sparaliżowana w konfrontacji z rosyjskim niedźwiedziem, który teraz używa rurociągów niczym tępego narzędzia tak, jak kiedyś groził użyciem broni nuklearnej. Różnice zdań w kwestii rosyjskiej pomiędzy państwami członkowskimi są powszechnie znane i nie pomagają w negocjacjach pomiędzy UE a Moskwą. Jednakże UE musi nauczyć się większej pewności 19 204 http://smr.gov.ge/uploads/file/Six_Point_Peace_Plan.pdf. Fraser Cameron siebie. Jej populacja wynosi prawie 500 milionów ludzi, podczas gdy populacja Rosji wynosi 142 miliony. Jej PKB jest dwunastokrotnie wyższy od rosyjskiego, a na obronę wydaje sześć razy tyle, co Rosja. Gazprom czerpie 70% swoich zysków ze sprzedaży do krajów UE. Czemu zatem UE brakuje odwagi w relacjach z Rosją? Jeśli chodzi o państwa Europy Wschodniej, główny znak zapytania stoi nad odmową UE w kwestii ofiarowania tym państwom perspektywy członkostwa. Słychać liczne głosy, iż odmowa ta przechyliła szalę sił politycznych na korzyść UE i tych krajów, które pragną dokonać koniecznych reform. Inni, w tym większość przedstawicieli UE, odrzucają ten punkt widzenia, twierdząc, że państwa te muszą udowodnić zdolność spełnienia zobowiązań wynikających z podpisanych już umów, zanim będzie można podjąć kolejne kroki w zacieśnianiu relacji. Debata ta prawdopodobnie jeszcze potrwa. Perspektywy Perspektywy fundamentalnych zmian w relacji między UE a państwami wymienionymi w tym rozdziale zależą głównie od wewnętrznego rozwoju tych państw. Wielu zwolenników bliższych relacji pomiędzy UE a Europą Wschodnią zapomina o zasadzie kryteriów, warunkowania i wiarygodności. UE ma ostre kryteria nie tylko dla członkostwa, ale i umów stowarzyszeniowych. Bruksela, wspólnie z Międzynarodowym Funduszem Walutowym (IMF), stawia warunki dla zacieśniania stosunków i udzielania pomocy finansowej i gospodarczej. Aby państwa te mogły wejść w bliższe relacje z UE, muszą być wiarygodne w oczach Unii. W chwili obecnej trudno jest wyobrazić sobie, by którykolwiek z tych krajów przeszedł ów potrójny test. Niewykluczone, że większym problemem jest kwestia tożsamości. Żadne z tych państw nie cieszy się polityczną stabilnością, prawdziwą demokracją ani niekwestionowaną nienaruszalnością terytorialną. Rosja wszczęła zaciekłą dziesięcioletnią wojnę z Czeczenią. Przeszła przez serię ustawianych wyborów, www.boell.pl 205 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska wyłączając z rządzącej na Kremlu elity jakichkolwiek poważnych konkurentów. Prezydent Miedwiediew mówił o konieczności wzmocnienia praworządności, ale nie zrobił nic w celu wzmocnienia prawa podczas pierwszego roku swoich rządów. Ukraina jest podzielona etnicznie i grozi jej rywalizacja z Rosją o kontrolę Krymu, miejsca zamieszkania milionów etnicznych Rosjan oraz, do roku 2017, miejsca stacjonowania rosyjskiej floty. Gruzja ma dwie prowincje, Osetię Południową i Abchazję, pod rosyjską kontrolą od czasu konfliktu w sierpniu 2008 roku. Szeroko również krytykuje się rzekomo autokratyczne rządy prezydenta Saakaszwilego. Armenia i Azerbejdżan skonfliktowane są w kwestii terenów Górnego Karabachu. Mołdawia jest po trosze państwem-niewypałem, na którego terytorium znajduje się inne (oficjalnie nie uznane) nieudane państwo, Naddniestrze. Rosja i Rumunia wywierają na nią naciski, oferując „marchewki” (energię i obywatelstwo), by opowiedziała się po ich stronie. Białoruś nie może się zdecydować, czy pragnie pozostać niepodległa, czy wejść w unię z Rosją. W takich okolicznościach nie dziwi, że tak niewielkie postępy uczyniono w cementowaniu demokracji, praworządności, praw człowieka i mniejszości. Zauważalny jest brak tolerancji w kulturze politycznej. Nie istnieje pojęcie lojalnej opozycji. Władza ma tendencje absolutystyczne, a korupcja jest powszechna. Tendencje te są dowodem na istnienie między Europą Wschodnią a UE wyraźnego podziału, który nie wydaje się zanikać. W ciągu ostatnich dwudziestu lat złudzenia blakły. Państwa członkowskie UE cierpią na znużenie rozszerzeniem, i nawet kraje stojące na początku kolejki, jak kraje Bałkanów Zachodnich, patrzą jak ich nadzieje na akcesję odsuwają się coraz dalej. Głównym priorytetem UE jest podniesienie gospodarki po największym globalnym kryzysie od czasu lat 30. XX wieku. Być może będzie musiała wtrącić się i uratować Ukrainę, ale taki ruch nie otrzyma dużego wsparcia publicznego. Autorytarne tendencje w Rosji Putina także doprowadziły do upadku publicznego wsparcia dla bliższych relacji z Rosją. Trudno też wyobrazić sobie bliższe stosunki pomiędzy UE a Białorusią, dopóki prezydent Łukaszenka pozostaje na stanowisku. Sytuacja w Mołdawii raczej nie zmie206 Fraser Cameron ni się w najbliższej przyszłości. Jeżeli prezydent Voronin pozostanie u władzy, państwo to może jeszcze bardziej szukać wsparcia u Rosji. Kaukaz być może i ściągnął na siebie uwagę – ale z niewłaściwych powodów. W skrócie, perspektywy na bliższe relacje pomiędzy UE a Europą Wschodnią są marne i takie pozostaną, póki nie nastąpią fundamentalne zmiany w wewnętrznych systemach politycznych tych krajów. Jednocześnie UE inwestuje wiele w swoje Partnerstwo Wschodnie, opierając się na ENP i na planie Synergii Morza Czarnego. Karel Schwarzenberg, minister spraw zagranicznych Czech, oraz – w pierwszej części 2009 roku – przewodniczący UE, określił nową politykę jako „nie antyrosyjską”. Nie ma ona wymagać dodatkowych nakładów finansowych, nie będzie zazębiać się z istniejącymi inicjatywami UE i nie będzie związana z rozszerzeniem Unii. Radek Sikorski, polski Minister Spraw Zagranicznych i jeden z inicjatorów Partnerstwa Wschodniego, argumentował, że UE musi wyrazić wolę przeznaczenia dodatkowych środków dla regionu. Musi również pomyśleć o ewolucji w stronę rozwiązań bezwizowych, „takich, jakie Polska miała z Ukrainą przed wstąpieniem do Schengen”. Hryhoriy Nemyria, wiceminister spraw zagranicznych Ukrainy, stwierdził, że UE musi uniknąć pułapki wzbudzania oczekiwań, które następnie niweczone są wskutek braku chęci, środków lub implementacji. Oficjalna odpowiedź na te argumenty jest ostrożna i odzwierciedla poglądy większości państw UE. Komisarz UE Benita Ferrero-Waldner, powiedziała, że Partnerstwo Wschodnie musi „działać w obydwie strony”. Państwa Europy Wschodniej musiałyby dokonać kolejnych reform, jeśli pragną zmian w kierunku utworzenia wolnego handlu. Musiałyby posiadać bezpieczne dokumenty podróżne, gdyby wizy miały zostać zniesione. Partnerstwu Wschodniemu przydzielono dodatkową sumę 600 milionów euro, poza 11,2 miliardami euro przydzielonych ENP20. 20 ebata o Partnerstwie Wschodnim w European Policy Centre (Centrum Polityki EuropejD skiej) z dn. 19 marca 2009 roku: www.epc.eu. www.boell.pl 207 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Trudno stwierdzić, czy Partnerstwo Wschodnie odniesie sukces. Sześć objętych nim państw bardzo różni się rozmiarem, geografią i poglądami. Nie wszystkie na przykład przejawiają zainteresowanie „wartościami euroatlantyckimi”. Ukraina jest zdecydowanie najważniejsza z całej szóstki, ale kraj ten jest pod wieloma względami mocno podzielony. Dla UE priorytetem jest zapewnienie, by rurociągi z ropą i gazem biegnące przez Ukrainę w przyszłości nie doświadczały zakłóceń, które podczas ostatnich zim stały się niemal powszechną praktyką. Azerbejdżan stanowi kolejny priorytet dla UE, gdyż jako jedyny z tej szóstki może do niej eksportować węglowodory. Ma on kluczowe znaczenie dla powodzenia projektu Nabucco. Niektórzy postrzegają Partnerstwo Wschodnie jako ćwiczenie z „miękkiej władzy” (soft power) UE, nastawionej na uwodzenie i zachęcanie niezorganizowanych, skorumpowanych i niestabilnych państw byłego Związku Radzieckiego, by ściągnąć je z orbity rosyjskiej. Można jednak spierać się, czy kultura polityczna tych państw, dwadzieścia lat po upadku komunizmu, bardziej przypomina unijną czy rosyjską. Z pewnością Rosja w dalszym ciągu ma znaczne wpływy we wszystkich tych sześciu państwach i postrzega ów region jako „swoje podwórko”. Fakt, iż nawet nie udaje wyznawania wartości (demokracji, praw człowieka, praworządności) podobnych do unijnych, ujawnia niewielki entuzjazm w kwestii dzielenia się suwerennością i woli „twardą władzę” (hard power) od „miękkiej władzy”, w Europie Wschodniej nie budzi szczególnej krytyki. Walka pomiędzy UE a Rosją o wpływy w ich wspólnym sąsiedztwie może zatem toczyć się jeszcze przez dłuższy czas. Jeśli UE ma pozostać wierna swoim zasadom założycielskim i utrzymać wizerunek wiarygodności na scenie światowej, nie może pozwolić sobie na przegranie tej walki. 208 Fraser Cameron Dr Fraser Cameron jest dyrektorem EU-Russia Centre, dyrektorem EuroFocus w Brukseli, adiunktem w Hertie School of Governance w Berlinie i Starszym Konsultantem w European Policy Centre (EPC) oraz European Institute for Asian Studies w Brukseli. Jest konsultantem BBC oraz konsultantem Higher Education Panel rządu brytyjskiego w kwestiach europejskich. W latach 197589 był członkiem brytyjskiej Służby Dyplomatycznej. W 1990 roku dołączył do Komisji Europejskiej jako doradca do spraw stosunków zewnętrznych. W latach 1999-2001 pełnił funkcję doradcy politycznego delegacji UE w Waszyngtonie. Dr Cameron został oddelegowany do EPC w 2002 roku jako kierownik studiów. Wykłada gościnnie na kilku uniwersytetach i jest autorem kilku książek na temat UE i stosunków zewnętrznych. www.boell.pl 209 Beka Natsvlishvili 11. Gruzja w drodze do Europy Beka Natsvlishvili www.boell.pl 211 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Wstęp Upadek muru berlińskiego 9 listopada 1989 roku stanowił symboliczne zakończenie pięćdziesięcioletniego konfliktu między Wschodem i Zachodem i początek Europy pozbawionej granic. Pod koniec lat 80., po nieudanych próbach reform, elity rządzące państw komunistycznych utraciły władzę i rozsypały się niezwykle szybko. Doprowadziło to do rozpadu Związku Radzieckiego, jednego z najpotężniejszych imperiów w historii. Chociaż koniec zimnej wojny powitano z powszechnym entuzjazmem, nieznana dotąd wolność w większości nowych państw nie zawsze stanowiła powód do radości. Nowe (często demokratycznie wybrane) rządy owych nowych państw nie miały doświadczenia w niezależnym rządzeniu i nie były przygotowane do wyzwań stawianych im przez rzeczywistość wewnętrzną i międzynarodową. Wraz z rozwianiem się zagrożenia globalnym konfliktem w Europie wypłynęły na powierzchnię dawne i uśpione konflikty. Rosnący nacjonalizm doprowadził do głębokich podziałów w mieszanych etnicznie społeczeństwach. Bardzo szybko brutalne konflikty, słabe gospodarki i wszechobecna korupcja stały się gorzką rzeczywistością. Jednocześnie państwa te zorientowały się, że nabrały nowego znaczenia w zmienionej konstelacji interesów i władzy. Państwa trzecie wykorzystywały je do własnych politycznych i gospodarczych celów. Wewnętrzne problemy z budową państwa, ingerencją z zewnątrz i kompletnym brakiem doświadczenia w radzeniu sobie z tymi wyzwaniami niosły ze sobą zagrożenie powrotu do sytuacji sprzed pokoju westfalskiego1. Można było do pewnego stopnia zaobserwować utworzenie się nowej linii podziału w Europie. Po jednej stronie stały państwa Europy Środkowej 1 212 dbywające się w dniach 15 maja-24 października 1648 w Münsterze i Osnabrücku neO gocjacje zaowocowały podpisaniem traktatu westfalskiego, który zakończył wojnę trzydziestoletnią. Porządek ustalony przez pokój westfalski postrzega się jako podstawę pokojowej koegzystencji pomiędzy samorządnymi państwami, która doprowadziła do utworzenia współczesnego prawa międzynarodowego. Beka Natsvlishvili i kraje bałtyckie przyjęte do europejskiej rodziny, a po drugiej – państwa postsowieckie, niezdolne do uwolnienia się spod wpływu Rosji. Zachód zaczął bliżej interesować się rozwojem gospodarczym i demokratycznymi standardami tego regionu dopiero w wyniku wzrostu znaczenia energetycznego regionu Morza Kaspijskiego w połowie lat 90. i zmiany okoliczności strategicznych po wydarzeniach 11 września. Wzmożona aktywność organizacji międzynarodowych i rosnące zainteresowanie Zachodu pomogło krajom Kaukazu Południowego lepiej uporać się z dręczącymi je problemami. Za jeden z sukcesów owego rozwoju można uznać tzw. Rewolucję Róż w Gruzji w 2003 roku. Mimo że na przestrzeni ostatnich dwóch dekad miały miejsce pewne pozytywne zmiany, postęp wstrzymały nierozwiązane konflikty terytorialne w Gruzji i między Armenią i Azerbejdżanem, a także problemy uchodźców i słabość instytucji demokratycznych. Po rozszerzeniu się UE na wschód w 2007 roku i wobec perspektywy członkostwa Turcji w UE, Kaukaz Południowy znalazł się w bezpośrednim sąsiedztwie Unii Europejskiej. Znaczyło to, że stał się ważniejszy niż dotychczas dla utrzymania pokoju w Europie. Nierozwiązane konflikty i niepewny stan państw w tym regionie groził przeniesieniem tej niestabilności na grunt Unii Europejskiej. Zarazem jednak pojawiła się okazja do większego zaangażowania się i zwiększenia wpływów w strategicznie ważnym regionie, co mogło przynieść pozytywne skutki. Konflikt rosyjsko-gruziński pokazał, jak ważna dla UE jest stabilizacja w tym regionie. To prezydent Francji Nicolas Sarkozy, pełniąc obowiązki przewodniczącego Unii Europejskiej, podjął się roli mediatora. Sześciopunktowy plan, który wynegocjował, pozostawił kilka otwartych kwestii (nienaruszalność terytorialna Gruzji i zapewnienie bezpieczeństwa w regionie), ale biorąc pod uwagę trudną naturę tych negocjacji, może być uważany za sukces, jako że doprowadził do zawieszenia broni. Misja obserwatorów UE w strefie konfliktu i utworzenie Partnerstwa Wschodniego2 wskazują na rosnące zainteresowanie Europy tym regionem. 2 Patrz http://ec.europa.eu/external_relations/eastern/index_en.htm. www.boell.pl 213 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Kryzys po uzyskaniu niepodległości Upadek republik sowieckich następował w różnym tempie. W Rosji, Kazachstanie, Uzbekistanie, Kirgistanie, Turkmenistanie, Tadżykistanie, Azerbejdżanie, na Ukrainie i Białorusi wciąż potężni komunistyczni działacze gotowi byli podpisać się pod propozycją Gorbaczowa z 20 sierpnia 1991 roku, dotyczącą utworzenia nowej unii, która zastąpiłaby Związek Radziecki na luźniejszych zasadach. Dla niekomunistycznych władz krajów bałtyckich, Armenii i Gruzji powrót do związku państw z centralną władzą sprawowaną przez Rosję był nie do pomyślenia. Zorganizowały one tzw. Forum w Kiszyniowie (Kichiniv Forum) w celu skoordynowania strategii względem Moskwy. Owych pięć krajów nie tworzyło w żaden sposób spójnej społeczności, ale miały jedną cechę wspólną: silny ruch dysydencki, który powstał po ogłoszeniu Deklaracji Helsińskiej w 1975 roku. 27 grudnia 1991 roku, cztery miesiące po nieudanym sierpniowym puczu w Moskwie, opuszczono flagę radziecką i zastąpiono ją flagą Federacji Rosyjskiej. Symbolizowało to ostateczny koniec Związku Radzieckiego. Nadeszła wreszcie długo wyczekiwana wolność. W październiku 1990 roku zgrupowanie partii nacjonalistycznej (Okrągły Stół – Wolna Gruzja) pod przywództwem prominentnego dysydenta Gamsachurdii zdobyło większość parlamentarną w pierwszych wielopartyjnych wyborach. W 1991 Gamsachurdia został wybrany na prezydenta. Radziecka polityka „dziel i rządź” w tak niewielkim państwie, w którym i tak obawiano się cudzoziemców, wspomogła rozwój etnicznie motywowanego nacjonalizmu, który później okazał się zgubny. Rząd wysunął wniosek, aby mniejszość etniczna, tj. około 30% populacji, dla dobra pokoju wewnętrznego uznała wyjątkową pozycję Gruzinów w państwie gruzińskim. Mniejszości, i tak nastawione secesyjnie, nie zgodziły się. Napięcia etniczne w dwóch autonomicznych regionach sięgały czasów radzieckich, ale nacjonalistyczna retoryka gruzińskiego rządu doprowadziła do stanu wrzenia i sprawiła, że konfliktu zbroj- 214 Beka Natsvlishvili nego nie dało się uniknąć. W 1991 roku wybuchły walki na Kaukazie Południowym, podczas gdy podobna sytuacja narastała w Abchazji. Rosja wkroczyła z interwencją, korzystając z niezdolności Gruzji do utrzymania własnej pozycji w regionie. Nadzieje, że Zachód wesprze niepodległość Gruzji niezależnie od okoliczności, okazały się płonne. Zawiedziony postawą Zachodu rząd zmienił cele swojej polityki zagranicznej, by zneutralizować wpływ Rosji. Wspólnie z przywódcą czeczeńskim, Dżocharem Dudajewem, Gamsachurdia wprowadził „Dom Kaukaski” – inicjatywę solidarnościową pod przywództwem gruzińskim i czeczeńskim dla mieszkańców Kaukazu, której jednak brakowało wyraźnej koncepcji. Owa zmiana polityki ucierpiała zarówno ze strony animozji między różnymi ludami regionu, jak i przez ciągłe niedocenianie Rosji. Nowa polityka stała w sprzeczności z początkowo zakładaną orientacją zachodnią i przyczyniła się do izolacji państwa. Gia Jorjoliani, posłanka pierwszego gruzińskiego parlamentu, opisuje to tak: „Z powodu niedemokratycznego charakteru rządu, jego decyzje skutkowały raczej krytyką niż wsparciem ze strony Zachodu. W dodatku rząd nie miał wyraźnego pomysłu w kwestii potencjalnych partnerów w polityce zagranicznej. Europa rzadko pojawiała się w tych planach, Zachód oznaczał Stany Zjednoczone, ale USA bardziej zależało na prowadzeniu polityki z Rosją”. Rozpaczliwy stan gospodarki, konflikty na tle etnicznym i skłonności do dyktatury podzieliły społeczeństwo i doprowadziły do puczu w grudniu 1992 roku. Tak szybkie niepowodzenie pierwszych kroków Gruzji jako niepodległego państwa nie wynikało jedynie z wpływów zewnętrznych, konfliktów etnicznych czy braku doświadczenia elity rządzącej, ale także ze sposobu rozumienia niepodległości przez społeczeństwo. W przeciwieństwie do krajów bałtyckich, które drogę do niepodległości postrzegały jako przyłączenie się do walki z radzieckim systemem i komunizmem, Gruzini postrzegali ją jako odłączenie się od Rosji. Pytanie „co dalej?” zadano dopiero później. Bałtowie odnaleźli swoją tożsamość i dziedzictwo www.boell.pl 215 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska w rodzinie europejskiej i dążyli do powrotu na jej łono. Gruzinom to się nie udało, co zaważyło na ich losach. Zachód odkrywa Kaukaz Po objęciu władzy przez Eduarda Szewardnadze zaczęły pojawiać się pierwsze oznaki państwowości. Dla rady wojskowej, która objęła rządy po puczu, jasne było, że sama nie wyprowadzi kraju z izolacji. Jedyną nadającą się do tego zadania osobą był Eduard Szewardnadze, były radziecki minister spraw zagranicznych, którego udział w zakończeniu zimnej wojny uczynił popularnym mówcą sceny międzynarodowej. Taktyka ta powoli nabrała kształtów. Zwłaszcza polityczni przywódcy Niemiec zareagowali natychmiast na pozytywny wkład Szewardnadze w proces zjednoczenia Niemiec. Niemcy jako pierwsze oficjalnie uznały Gruzję jako suwerenny naród 22 marca 1992 roku. Inne państwa szybko poszły w ich ślady. Mimo że Gruzji udało się dokonać przełomu w swojej polityce zagranicznej, stały przed nią wciąż liczne wyzwania na gruncie lokalnym. Wrogie manewry zwolenników byłego prezydenta, wojna w Abchazji i działania potężnej rady wojskowej zmusiły Szewardnadze do dokonania ustępstw wobec Rosji. W czerwcu 1993 roku Gruzja dołączyła do Wspólnoty Niezależnych Państw (CIS). W efekcie, z pomocą Rosji, Szewardnadze udało się zneutralizować część z destrukcyjnych lokalnych sił, ale tym samym pomógł on przetrzeć szlaki dla długoterminowej rosyjskiej obecności wojskowej w Gruzji. Nadzieje, że Rosja pomoże rozwiązać te konflikty i wspomoże Gruzję gospodarczo, rozwiały się. Od 1995 roku Gruzja zaczęła coraz bardziej kierować swoją politykę zagraniczną i politykę bezpieczeństwa w stronę Zachodu. Ważną rolę odgrywały tu dwa czynniki. Po pierwsze Szewardnadze umocnił swoją pozycję w kraju i instytucje państwowe zaczęły lepiej funkcjonować. Po drugie, Zachód bardziej zaangażował się na Kaukazie. Punkt zwrotny stanowiła „umowa stulecia” podpisana przez rząd Azerbejdżanu i międzynarodowe konsorcjum w 1994 roku, 216 Beka Natsvlishvili zezwalająca na wydobycie azerbejdżańskiej ropy. Jednocześnie zwiększyła się obecność NATO w regionie ze względu na program Partnerstwa dla Pokoju (PfP) i wzrosło zaangażowanie UE. Na początku lat 90. działania UE ograniczały się do pomocy dla uchodźców udzielanej przez jej biuro humanitarne (ECHO). Po przywróceniu pewnej stabilności UE rozszerzyła zakres swoich działań o promowanie demokracji i gospodarki rynkowej w ramach Programu Pomocy Technicznej dla Wspólnoty Niepodległych Państw (Tacis). Od 1995 roku istniały programy mające na celu promocję bezpiecznej żywności i rolnictwa, reformę administracji publicznej i rozwój sektora prywatnego. Pomocy udzielano także przy restrukturyzacji systemu bankowego i tworzeniu projektu nowej konstytucji. Jednym z największych programów infrastrukturalnych Tacis było odnowienie jedwabnego szlaku, Korytarza Transportowego Europa-Kaukaz-Azja (TRACECA). Projekt ten miał poprawić transport w dziesięciu uczestniczących w nim krajach, rozciągających się od Morza Kaspijskiego po Morze Czarne, i zapewnić szybsze i tańsze trasy dla rynku międzynarodowego. Miał on również przywrócić równowagę dość jednostronnym połączeniom z przestrzenią postsowiecką i w dalszej perspektywie pomóc otworzyć przyszłe rynki dla UE. Projektem uzupełniającym TRACECA był program Międzypaństwowego Transportu Ropy i Gazu do Europy (INOGATE - Interstate Oil and Gas Transport to Europe). Był to początek europejskiego projektu infrastrukturalnego, który, po drugiej wojnie w Zatoce, odzwierciedlał rosnące zainteresowanie UE dywersyfikacją źródeł energii i poprawą bezpieczeństwa energetycznego. Nowym etapem stosunków pomiędzy UE a trzema państwami Kaukazu Południowego było Porozumienie o Partnerstwie i Współpracy (PCA), podpisane w 1996 roku i ratyfikowane w 1999 roku. W preambule UE podkreślała polityczne i gospodarcze znaczenie regionu i wzywała do stopniowego rozwijania współpracy między republikami Kaukazu Południowego a Europą. Zgodnie z warunkami PCA, UE ma wspierać suwerenność i nienaruszalność terytorialną tych państw i służyć środkami wspomagającymi współpracę. Z kolei państwa www.boell.pl 217 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska partnerskie zobowiązały się do respektowania demokracji, praw człowieka i zasad gospodarki rynkowej jako warunków zacieśnienia relacji z UE. Ze względu na wzrost inwestycji firm europejskich w sektorze energetycznym regionu, lokalne konflikty na Kaukazie Południowym zaczęły przyciągać uwagę polityków europejskich. W lutym 2001 roku region odwiedziła delegacja UE (tzw. trojka). Wizyta stanowiła punkt zwrotny w stosunkach europejskokaukaskich i spowodowała, że UE zaczęła rozważać przyjęcie bardziej aktywnej roli w zapewnieniu bezpieczeństwa regionu. Komisja uznała że lepiej będzie, jeżeli zamiast wsparcia technicznego podejmie bardziej aktywne kroki w celu rozwiązania konfliktu regionalnego. Wzmożone zainteresowanie zaowocowało wprowadzeniem nowej polityki UE wobec regionu. W 2002 roku wprowadzona została nowa Europejska Polityka Sąsiedztwa (ENP). W pierwszym komunikacie Komisji Europejskiej na ten temat trzy państwa Kaukazu Południowego wspomniano jedynie w przypisie. Latem 2003 roku Rada nominowała fińskiego dyplomatę Heikki Talvitie na Specjalnego Wysłannika dla rejonu Kaukazu Południowego. Jego misją miało być zapewnienie większej obecności, spójności i widoczności UE w regionie. Wkrótce potem Komisja, wspólnie z Wysokim Przedstawicielem ds. Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (CFSP) i Specjalnym Wysłannikiem, wysunęła wniosek, by Rada włączyła do ENP również Armenię, Azerbejdżan i Gruzję. Podawano rozmaite powody: znaczenie regionu jako producenta energii dla Europy i jego niedawną ewolucję w dziedzinie politycznej i gospodarczej; po drugie, decyzje co do przyjęcia do ENP podejmowano przy jasnym założeniu, że uczestnictwo w ENP w żaden sposób nie było równoznaczne z perspektywą członkostwa w UE. Jednocześnie zbliżająca się akcesja Bułgarii i Rumunii, a także potencjalne członkostwo Turcji, oznaczały że granice UE coraz bardziej zbliżały się do tego regionu. Po trzecie, Rewolucja Róż wzbudziła sympatię wobec Gruzji ze strony państw zachodnich, co dostarczyło pozytywnego impulsu do starania się o bardziej intensywne relacje z regionem. 218 Beka Natsvlishvili W odróżnieniu od swojego poprzednika, rząd Szewardnadze potrafił wykazać się pewnymi sukcesami. Poczyniono pierwsze kroki w stronę gospodarki rynkowej. Państwo zostało członkiem Światowej Organizacji Handlu (WTO) i Rady Europy. Udało mu się także, przy znaczącym wsparciu Międzynarodowego Funduszu Walutowego, ustabilizować walutę w kraju. Położono fundamenty pod wolność mediów i prasy, a przede wszystkim udało się Gruzji ustalić kierunek polityki zagranicznej bez ingerencji z zewnątrz. Mimo tych wszystkich zmian Gruzji wciąż daleko było do zostania prawdziwym państwem demokratycznym. Korupcja i mafie biznesowe były wszechobecne. Medialna krytyka rządu nie przynosiła efektów. Trudna sytuacja społeczna i nierozwiązane konflikty powodowały dużą frustrację i niechęć wśród ludności. Rewolucja Róż i nowe wyzwania Gdy Zachód bardziej zaangażował się w Gruzji, rząd Szewardnadze stracił jego poparcie. Zwłaszcza USA uważały, że Gruzję należy poddać demokratyzacji niezależnie od kosztów. Szewardnadze wkrótce usunięto na rzecz innego kandydata. Pomoc międzynarodowa została zmniejszona jeszcze przed wcześniej ustalonymi wyborami parlamentarnymi, które doprowadziły w końcu do obalenia rządu, ze względu na niepowodzenie projektów prowadzonych w sektorach energetycznym i gospodarczym. Rada Europy i UE nie szczędziły słów krytyki. Tbilisi znalazła się pod nieproporcjonalnie bacznym nadzorem międzynarodowych grup monitorujących. Jak można było oczekiwać, podczas wyborów doszło do nieprawidłowości. Poważna krytyka ze strony Zachodu dała opozycji gruzińskiej zielone światło do przeprowadzenia ofensywy. Po wielotygodniowej akcji protestacyjnej opozycji pod wodzą młodego prozachodniego polityka Michaiła Saakaszwilego udało się zmusić Szewardnadze do rezygnacji. Z powodu pokojowej natury owa zmiana rządów otrzymała miano Rewolucji Róż. www.boell.pl 219 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Na fali narodowej euforii Michaił Saakaszwili został wybrany na prezydenta przytłaczającą większością głosów. Jego partia, Ruch Narodowy, wygrała ponad 60% miejsc w parlamencie. Młody prezydent miał więc dobry punkt wyjścia do przeprowadzenia koniecznych reform i prowadzenia stanowczej polityki zagranicznej. Jak można było oczekiwać, nowy rząd poczynił wielkie kroki w kierunku skoncentrowania swojej polityki na Zachodzie. Za cele polityki zagranicznej obrano członkostwo w NATO i w UE. W symbolicznym geście każdy dom w Tbilisi wywieszał flagę Unii Europejskiej obok flagi gruzińskiej. Na początku prezydentury Saakaszwilego, podpierającego się nieograniczoną władzą polityczną, przeprowadzono wiele reform. Skorumpowani urzędnicy poprzedniego rządu zostali jako pierwsi pociągnięci do odpowiedzialności, choć metody jej egzekwowania budziły czasem kontrowersje. Oskarżeni mogli oficjalnie wykupić się z kłopotów. Napełniło to państwową kiesę, ale wzbudziło ogromne poczucie niesmaku w społeczeństwie. Jedna z reform położyła kres korupcji w instytucjach edukacyjnych, ale wielu z dawnych nauczycieli i profesorów pozostało bez pracy. Reforma służby zdrowia także wzbudziła niezadowolenie znacznej części społeczeństwa. Leczenie stało się kosztowne i wielu lekarzy straciło pracę. Reformy gospodarcze poprawiły klimat inwestycyjny poprzez obniżenie podatków i uproszczenie rejestracji firm, ale pracownicy wciąż nie mieli żadnej ochrony. Przez długi czas policja, obok kościoła, była jedyną instytucją budzącą zaufanie Gruzinów, ale z czasem i ona stała się obiektem krytyki z powodu brutalnych działań. Powszechne niezadowolenie budził fakt, że urzędnicy, którzy nadużyli władzy, tak łatwo wywinęli się od odpowiedzialności. Rząd, oślepiony potęgą swojej władzy politycznej, po prostu ignorował te błędy. Wzbierające niezadowolenie wybuchło w fali protestów w 2007 roku. W listopadzie tego roku brutalnie przerwano demonstrację i zamknięto stację telewizyjną, która skrytykowała rząd. Te działania spowodowały, że reżim utracił resztki prawomocności. Aby ją odzyskać, zarządzono wybory, po których Saakaszwili i jego 220 Beka Natsvlishvili partia powrócili do władzy. Duża część społeczeństwa kwestionowała ważność wyników wyborów. Po ich zakończeniu komisja obserwująca wybory z ramienia OBWE również nie szczędziła słów krytyki. Nie udało się osiągnąć celu, jakim było przywrócenie utraconej prawomocności rządu. Od tego momentu każdy kryzys legitymizacyjny zamieniał się w kryzys państwa. Przed państwem stanęły również rozliczne wyzwania polityki zagranicznej. Nierozwiązane konflikty terytorialne i napięte relacje z Rosją zmusiły rząd do podjęcia daleko idących reform wojskowych. Gruzja, jako członek koalicji antyterrorystycznej i kandydat do członkostwa w NATO, otrzymała niezwykle hojną pomoc ze strony USA. Jednakże Rosja czuła się zagrożona ideą rozwoju NATO w kierunku jej najbliższego sąsiedztwa i tym, że Gruzja mogłaby próbować rozwiązać konflikty terytorialne za pomocą środków militarnych. Po wielokrotnych prowokacjach rosyjskich w okolicach granic terenów spornych, Gruzja rozpoczęła działania bojowe, które osiągnęły szczyt w sierpniu 2008 roku, kiedy to wybuchła wojna rosyjskogruzińska. W rezultacie Rosja uznała oficjalnie suwerenność obu secesjonistycznych państw i ustanowiła nowe bazy wojskowe na ich terytoriach. W przeciwieństwie do Stanów Zjednoczonych, których reakcja ograniczyła się do potępienia działań Rosji, UE szybko zareagowała i wynegocjowała zawieszenie broni. Polityka i interesy UE w regionie Strategia UE wobec Gruzji i Kaukazu Południowego oparta jest na utworzeniu strefy dobrobytu i dobrego sąsiedztwa – kręgu przyjaznych państw. Może to brzmieć nazbyt altruistycznie, ale kryje się za tą taktyką trzeźwe polityczne rozumowanie, jak pokazuje następująca wypowiedź komisarz UE ds. stosunków zewnętrznych, Benity Ferrero-Waldner, na temat ENP: „Eksportowanie bezpieczeństwa, stabilności i dobrobytu gospodarczego do naszych nowych sąsiadów i wspomaganie ich w reformach strukturalnych ma wyraźny wymiar bezpieczeństwa. W ten sposób ENP stanowi inteligentną, długoterminową politykę bezpieczeństwa dla całego regionu”. www.boell.pl 221 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska To przede wszystkim potrzeba zabezpieczenia zasobów energetycznych definiuje zainteresowanie UE regionem. Gruzja stanowi część korytarza energetycznego, wzdłuż którego biegną rurociągi transportujące gaz i ropę z basenu Morza Kaspijskiego do Europy, omijając Rosję, dzięki czemu zmniejsza on zależność Europy od importu energii z Rosji. Działają już trzy projekty: rurociągi Baku-Tbilisi-Supsa i Baku-Tbilisi-Ceyhan i gazociąg Baku-Tbilisi-Erzurum. Planuje się dodatkowy gazociąg Nabucco i przedłuża się połączenie pomiędzy Odessą a Brodami, aby do projektu mogły dołączyć bogate w zasoby mineralne państwa Azji Środkowej. UE zależy także na walce z importem narkotyków z Afganistanu, zorganizowaną przestępczością, terroryzmem międzynarodowym, nielegalną migracją i rozwiązywaniu problemów środowiska naturalnego. Niezwykle ważne jest, by UE wywierała nacisk na rozwój struktur regionalnych na Kaukazie Południowym w celu zażegnywania konfliktów. Poza ENP, UE ma jeszcze inne narzędzie, którego może użyć w polityce kaukaskiej – nowe Partnerstwo Wschodnie, które utworzono w 2008 roku z inicjatywy Polski i Szwecji. Oba programy uzupełniają się. W odróżnieniu od ENP nowy program zrobił krok naprzód, oferując uczestniczącym w nim krajom możliwość podpisania umów stowarzyszeniowych. Kraje te mają również możliwość ustalenia tempa i zakresu swoich indywidualnych reform. W zamian otrzymują wolny dostęp do rynku europejskiego, zmniejszenie wymagań dla podróżujących i szansę uczestnictwa we wspólnym europejskim rynku energetycznym. Nie jest przypadkiem, że inicjatywa Partnerstwa Wschodniego wyszła od Polski. Polska wraz z krajami bałtyckimi należy do grupy państw wspierających integrację Kaukazu Południowego, a w szczególności Gruzji, w struktury europejskie i euroatlantyckie. Niemcy, Wielka Brytania i skandynawskie państwa członkowskie UE także lobbują na rzecz większej integracji Gruzji z UE, ale to wschodnie państwa członkowskie UE są motorami tego projektu. Ze względów bezpieczeństwa zależy im na większej stabilności w ich bezpośrednim sąsiedztwie. Po drugie wspólna historia jako państw postkomunistycznych i wynikająca 222 Beka Natsvlishvili z tego zbiorowa, głęboko zakorzeniona nieufność wobec Rosji, powodują że kraje te chętnie udzielają sobie wzajemnego wsparcia, nawet jeśli czasem oznacza to wejście w konflikt z którymś z sojuszników. Na drodze do Europy – wymiar społeczny i polityczny Aby zbadać, jak bardzo Gruzja gotowa jest zbliżyć się do UE, rozsądnie byłoby sprawdzić, na ile państwo to spełnia kryteria kopenhaskie, czyli warunki, które muszą wypełnić państwa starające się o członkostwo w UE: Kryteria polityczne: stabilność instytucji gwarantujących demokrację, praworządność, prawa człowieka i ochrona mniejszości; Kryteria ekonomiczne: funkcjonowanie gospodarki rynkowej i gotowość do zmierzenia się z presją konkurencji i wolnego rynku Unii; Kryteria acquis: przyjęcie acquis Wspólnoty: gotowość do przyjęcia na siebie zobowiązań wynikających z członkostwa, takich jak przestrzeganie celów unii politycznej, gospodarczej i walutowej. Kryteria polityczne zwykle muszą zostać spełnione, by możliwe było rozpoczęcie jakichkolwiek negocjacji w sprawie członkostwa. Aby zagwarantować stabilność instytucjonalną, musi istnieć jasny podział na władzę wykonawczą, sądowniczą i ustawodawczą. Po przejęciu władzy przez Michaiła Saakaszwilego poprawiono konstytucję, ale tak zwane reformy służyły jedynie wzmocnieniu władzy wykonawczej (tj. prezydenta), czym zupełnie zniszczyły i tak kruchą równowagę władzy. Na dodatek system prawny jest nieustannie reformowany, co czyni go nieprzejrzystym. Często trudno jest śledzić decyzje podejmowane przez sędziów, co szkodzi praworządności. Fakt, iż partia rządząca nie ma żadnej ideologii, a raczej stanowi zbiór prywatnych interesów powiązanych z osobą prezydenta, oznaczał, że stanowiska publiczne nie były przydzielane na zasadach demokratycznych, a raczej we- www.boell.pl 223 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska dług zasad politycznej lojalności. Doprowadziło to do ujednolicenia się państwa, rządu, partii i administracji. Przestrzeganie praw człowieka także pozostawia nieco do życzenia. Najwyraźniej było to widać w brutalnym rozpędzeniu pokojowej demonstracji 7 grudnia 2007 roku. Jednakże widać pozytywne zmiany w traktowaniu mniejszości. Na terenach, gdzie żyje większość członków mniejszości etnicznych, wciąż zbyt mało oficjalnych stanowisk zajmują ich przedstawiciele, ale wszyscy mają prawo do edukacji prowadzonej w ojczystym języku. To nie system polityczny, który może zostać dowolnie i samowolnie zmieniony przez rząd, jest głównym czynnikiem w zbliżaniu się do UE, ale postrzeganie własnej tożsamości europejskiej przez społeczeństwo. „Od północy, południa i zachodu Europę otacza morze. Ocean Arktyczny i Atlantycki stanowią naturalne granice kontynentu. Według uczonych, najbardziej wysuniętym na północ punktem Europy jest wyspa Wagera, na południe – Kreta, a na zachód – Dunmore Head. Granica wschodnia biegnie przez imperium rosyjskie wzdłuż Uralu, przez Morze Kaspijskie, a następnie przez Transkaukazję. Potem jednak zaczynają się problemy. Niektórzy uczeni uważają tereny na wschód od Kaukazu za część Azji, podczas gdy inni, zwracając szczególną uwagę na rozwój kulturowy Transkaukazji, twierdzą iż muszą one być częścią Europy. Cóż, dzieci, tylko od was zależy, czy nasze miasto należy do zaawansowanej Europy czy zacofanej Azji”. Fragment ten pochodzi z książki Ali i Nino, która opisuje wydarzenia na Kaukazie przed i po I wojnie światowej i jasno dowodzi, że mieszkańcy tego regionu pragną identyfikacji z Europą. Tożsamość ludzi nie zależy jedynie od lokalizacji geograficznej, wpływa na nią przede wszystkim historia i kultura. Pragnienie Gruzinów, by być Europejczykami i częścią Europy, nie jest przypadkowe. W zbiorowej świadomości Gruzja postrzegana jest jako bastion chrześcijaństwa stawiający czoła muzułmańskiemu Wschodowi, a zatem stanowi część pax Christiana, utożsamianej z Zachodem i Europą. 224 Beka Natsvlishvili Historycznie rzecz ujmując Europa nie ma z góry ustalonych rozmiarów – ani ze względu na geografię, ani religię, język, kulturę czy politykę. Świadczy o tym motto Unii Europejskiej – „Jedność w różnorodności”. Cóż może oznaczać tożsamość europejska, jeśli nie wyznawanie wspólnych wartości? Podstawowe cechy tożsamości europejskiej, takie jak racjonalizm, indywidualizm, sekularyzm, nacjonalizm, oraz idee wolności, równości i sprawiedliwości rozwinęły się po wiekach sporów. Trzy ważne etapy historyczne – reformacja i wojny religijne, Rewolucja Francuska i rewolucja przemysłowa – miały decydujące znaczenie w kształtowaniu się tych wartości. Jako że wszystkie te ważne wydarzenia wiążą się przede wszystkim z Europą Zachodnią, Gruzja odczuła ich efekty dość późno i w sposób pośredni. Po długim okresie izolacji, gospodarcze i kulturalne stosunki z Zachodem podjęto ponownie pod rządami rosyjskimi, co wpłynęło na „europeizację Kaukazu”. Studenci gruzińscy, którzy uczyli się na rosyjskich uniwersytetach, powrócili pod koniec XIX i na początku XX wieku, przynosząc ze sobą nowoczesne idee europejskie takie jak indywidualizm, racjonalizm, wolność, równość i sprawiedliwość, jak również ideę państwa narodowego. Próby wprowadzenia w życie tych idei, między innymi współczesnego nacjonalizmu, nieopartego na lojalności wobec grupy etnicznej, ale wobec narodu i jego instytucji, zostały zduszone w zarodku przez system radziecki. Gdyby sprowadzić wartości europejskie i tożsamość europejską do najniższego wspólnego mianownika, pozostaje demokracja. Po upadku Związku Radzieckiego Francis Fukuyama przepowiadał globalne zwycięstwo zachodniej liberalnej demokracji i jej wartości. W Gruzji demokracja znów stała się przedmiotem dyskusji. Proces odkrywania własnego „ja” i poszukiwanie tożsamości były trudne w nowym systemie wartości. Można to wyjaśnić za pomocą następującego rozumowania: demokracja była w przeważającej części importowana z zewnątrz poprzez organizacje międzynarodowe, a rząd i elity polityczne narzucały ją społeczeństwu. Nie istniała sfera dyskusji publicznej, w której można by było rozstrzygać problemy społeczne w sposób promujący naturalny rozwój www.boell.pl 225 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska demokracji i wartości demokratycznych. Zamiast tego, debata zdominowana była przez rząd i elity. Demokracja była jedynie przedmiotem naśladownictwa. Tak więc społeczeństwo nie miało szansy skorzystania z jednej z podstawowych zasad demokracji, czyli możliwości decydowania o własnej przyszłości. Patrząc na proces demokratyzacji w kontekście liberalnych reform gospodarczych i zmian kulturowych, możemy zaobserwować, że znacząca część populacji, która w wyniku tych zmian utraciła swój status, przejawiała tendencje antydemokratyczne. Powodem, dla którego nie istnieje nostalgia za czasami Związku Radzieckiego, jest jedynie stan permanentnego napięcia w stosunkach z Rosją. Reformy zwiększyły przepaść między bogatymi a biednymi, miastem i wsią. Oznacza to, że poczucie solidarności ze współobywatelami i rozwój społeczeństwa obywatelskiego, tak niezbędne w początkowej fazie budowania państwa, zostały zahamowane. Perspektywy Mimo że integracja ze strukturami NATO i UE pozostaje głównym celem polityki zagranicznej rządu, nie można ignorować faktu, iż dużo więcej wysiłku wkłada się w budowanie relacji z NATO. Tamar Beruchashvili, zastępca sekretarza stanu do spraw integracji ze strukturami euroatlantyckimi, potwierdziła to w wywiadzie: „Rząd gruziński trzyma się wyznaczonego przez politykę zagraniczną kursu w relacjach z UE i NATO. Jako że w najbliższej przyszłości nie ma szans na wejście do UE, a kwestia bezpieczeństwa Gruzji jest niepewna, członkostwo w NATO jest sprawą priorytetową. Nie oznacza to jednak że zrezygnujemy z nadziei na wejście do UE wyrażonych w naszych obecnych porozumieniach”. Podczas gdy mieszkańcy Gruzji posiadają wiedzę na temat NATO i prowadzą na jego temat dyskusje, to samo nie odnosi się do UE; można się jednak tego spodziewać przy obecnej niskiej aktywności w stosunkach z Unią. UE ogólnie kojarzy się z Zachodem, a w rzadkich przypadkach również z USA. Bardzo 226 Beka Natsvlishvili słaba jest wiedza państw trzecich na temat rozmaitych traktatów, umów i działań planowanych w związku z UE, co wynika z nieudolnego sposobu przedstawiania tych kwestii przez polityków europejskich. Projekty UE w mediach przypisuje się w większości przypadków rządom konkretnych państw, co hamuje jakikolwiek wzrost powszechnej wiedzy na temat Unii. Dopiero po wojnie rosyjsko-gruzińskiej UE, dzięki przyjęciu roli pośrednika, zaczęła być przedstawiana w mediach, zyskując na popularności. Głosy nieufności wobec członkostwa w NATO po przegranej wojnie z Rosją stały się głośniejsze, nawołując do szerszej współpracy z Unią Europejską. Naiwne byłoby jednak sądzić, iż UE bez wsparcia NATO mogłaby zagwarantować bezpieczeństwo Gruzji. Jednakże w fazie, gdy wciąż istnieje zagrożenie ponowną wojną z Rosją, silniejsze ukierunkowanie na relacje z UE zamiast NATO mogą złagodzić reakcję Rosji i pomóc rozładować napięcie. Nawet rząd obecnie wydaje się okazywać większe zainteresowanie UE. Nowa inicjatywa Partnerstwa Wschodniego dała również zdecydowany impuls we właściwym kierunku. Pokój, bezpieczeństwo, dobrobyt i swoboda podróżowania, którymi cieszą się obywatele UE, uosabiają oczekiwania Gruzinów co do przyszłości. Po upadku Związku Radzieckiego Gruzja znalazła się po przegrywającej stronie wyimaginowanej granicy wynikającej z różnego tempa rozwoju, ale podział ten można zatrzeć, jeżeli trwać będzie polityczne i gospodarcze upodabnianie się do Europy. Ów proces upodabniania się jest już nieodwracalny, o czym świadczą inicjatywy takie jak ENP i Partnerstwo Wschodnie. Nie ma obietnicy członkostwa w UE, ale inicjatywy te stanowią pierwsze kroki na drodze do czerpania korzyści, jakie może zaoferować włączenie do struktur europejskich. UE może być instytucją elastyczną, ale nie ma szans, by wystawiła swoje procesy decyzyjne i inne kompetencje na kolejne próby poprzez kolejną rundę rozszerzeń. Członkostwo w UE nie jest celem samym w sobie, lecz raczej sposobem na kontynuowanie modernizacji państwa. Dlatego też najlepszym rozwiązaniem dla Gruzji byłoby wprowadzenie reform przewidzianych inicjatywami europejskimi i poczekanie, aż UE otworzy po raz kolejny drzwi dla nowych członków. www.boell.pl 227 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Jak powiedział francuski dyplomata Jean Francois-Poncet: „Nie istnieją konieczne powody historyczne, geograficzne ani kulturowe definiujące granice Unii Europejskiej. Europa jest podmiotem politycznym i kulturowym, który zależy od interesów swoich budowniczych”. Beka Natsvlishvili, ur. w 1977 roku, jest pracownikiem naukowym na Wydziale Spraw Europejskich w Centrum Nauk Społecznych NEWKAZ Tourism School. Studiował język niemiecki w Gruzji i ukończył studia magisterskie z dziedziny polityki, socjologii i religioznawstwa na Uniwersytecie w Münsterze w Niemczech. W latach 2007-2009 Natsvlishvili był dyrektorem naczelnym Gruzińskiego Stowarzyszenia Turystycznego. W latach 2006-2007 współpracował z New Economic School Georgia. Jest autorem licznych publikacji na tematy związane z polityką zagraniczną, w szczególności Gruzji, Rosji i Europy. 228 Jens Siegert 12. Rosja i Unia Europejska: głęboka fosa zamiast żelaznej kurtyny Jens Siegert www.boell.pl 229 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Europa. Rosja do niej należy. 1989. Gorbaczow. Głasnost’ i pierestrojka. Każdy miał swoje marzenia. A przynajmniej większość. Rok 1989 był rokiem przełomu w Europie. Kraje Europy Środkowej i Wschodniej wyzwoliły się spod radzieckiego jarzma, w większości przypadków na drodze „aksamitnych rewolucji”. Mur berliński runął i cały kontynent ogarnęła nadzieja na inną, „nową” Europę. Przez dwa lata idea „wspólnego europejskiego domu” Michaiła Gorbaczowa napędzała zbiorową wyobraźnię, i tak wiele – może nawet wszystko – wydawało się możliwe. Związek Radziecki, nieoczekiwanie, nie odpowiedział na europejski zryw wolnościowy groźbami i czołgami. Przyłączył się do reszty, a pod rządami Gorbaczowa stał nawet na czele zmian. Bez optymistycznego Związku Radzieckiego Gorbaczowa niemożliwe byłoby tak szybkie i bezbolesne zjednoczenie Niemiec, a wraz z nim symboliczne zakończenie podziału Europy. W następstwie owego szczęśliwego i, pomimo wszystkich różnic, wspólnego doświadczenia, większość państw zajęła się własnymi sprawami. Można się było tego spodziewać, jako że problemy były ogromne. Niemcy musiały pogodzić się ze swym niespodziewanym (dla wielu wówczas już niemożliwym) zjednoczeniem i nową-starą pozycją ponownie największego państwa w centrum Europy. Od tego momentu starsze państwa narodowe na Wschodzie (środka) usiłowały, nie bez sukcesów, wkroczyć na ciernistą, ale niekwestionowaną ścieżkę demokracji i gospodarki rynkowej, która oznacza przynależność do Zachodu. Jeszcze dalej na wschód, młode państwa, które dopiero wyłoniły się z ruin Związku Radzieckiego, próbowały zdefiniować swoją tożsamość. Dotyczyło to również nowej Rosji. W całym dawnym bloku wschodnim zachodziły głębokie zmiany społeczne, polityczne i kulturowe. Po dzień dzisiejszy Zachód pozostaje niezwykle i naiwnie nietknięty tymi zmianami. Państwa te, nazywane pogardliwie przez większe potęgi „Europą Środkową”, dążyły do jak najszybszego wejścia do UE, ale przede wszystkim pragnęły członkostwa w NATO. Potrzebowały poczucia bezpieczeństwa. Chciały mieć pewność, że nigdy już nie zostaną postawione między młotem Niemiec 230 Jens Siegert a kowadłem Rosji. W „Europie Środkowo-Wschodniej” lub „Europie Środkowej” (ale, Boże broń, już nie w „Europie Wschodniej”, co jasno pokazuje, jak trudno jest znaleźć nazwę dla tego regionu!), lata 90. XX wieku uważano za czas trudny, ale także czas, w którym sprawy posuwały się we właściwym kierunku – na Zachód. UE i USA szanowały dane im obietnice wolności, pokoju, demokracji, a także dostatku. Inaczej było w przypadku Rosji. Tam lata 90. postrzegano głównie jako okres chaosu, upadku ekonomicznego i społecznego, a nawet ogólnonarodowego wstydu i upokorzenia. Ubóstwo, słaba czy wręcz nieobecna instytucja państwa, korupcja, często pijany i śmieszny prezydent, a także separatyzm, to tylko niektóre z określeń używanych dziś przy opisywaniu owego okresu. W świadomości Rosjan wszystko to powiązane było z „demokracją” i „Zachodem”. Wpłynęło to na rozumienie tych pojęć i doprowadziło do ich dyskredytacji jako wzorca i celu. Przelotny entuzjazm dla wszystkiego, co „zachodnie” szybko zanikł w Rosji. By ująć rzecz precyzyjniej, w umysłach Rosjan dokonało się rozdzielenie pojęć. To, co „zachodnie” było dobre, gdy oznaczało technologię, wydajność i pilność. Użycie przedrostka „euro” stanowiło gwarancję jakości. Popularnymi terminami marketingowymi stały się: Euro-komfort, Euro-renowacja, a nawet Euro-sprzątanie. Gdy jednak chodziło o postrzeganie siebie, własnego społeczeństwa albo państwa, Europa i Zachód traciły swoją atrakcyjność. „Zachód”, który zawitał do Rosji, nie był wymarzonym rajem, ale czymś w rodzaju zawieszenia lub czyśćca. Duża część elity politycznej i ludności doszła do wniosku, że narzucana im w latach 90. „zachodnia demokracja” nie jest dla nich. Pozostała nieufność wobec polityki, która w ostatnich latach, zwłaszcza wobec poprawienia się sytuacji gospodarczej Rosji, urosła jeszcze w siłę. Trwające dekady rozdzielenie żelazną kurtyną, która zniknęła w 1989 roku, zastąpiła sytuacja, w której Rosja i reszta Europy są niczym dwie mijające się płyty tektoniczne. Pozostała przerwa, którą trudno jest wypełnić. Będzie to szczególnie widoczne w rocznicowym roku 2009. W UE organizowane będą liczne obchody. Niezliczone fora debatować będą nad znawww.boell.pl 231 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska czeniem wydarzeń 1989 roku. Dyskusje skupią się wokół nadziei i porażek, wspomnień żywych i wypartych. Pomimo starych i nowych problemów, sporów, przenikającego wszędzie kryzysu gospodarczego, który raz jeszcze poddaje w wątpliwość ekonomię wolnego rynku, ogólny wydźwięk dyskusji będzie taki, że 1989 był rokiem szczęśliwym. W Rosji będzie inaczej. Dla Rosji rok 1989 nie jest szczególnie godny zapamiętania. Niezwykle szybkie zmiany gospodarcze i sama waga zdarzeń, jakie zaszły w ciągu tych lat, sprawia, że trudno jest rosyjskiej zbiorowej świadomości wybrać jeden szczególny moment, który w opinii wszystkich symbolizuje tę epokę. Teraz ważniejsze jest, co też spoglądający w przeszłość ludzie postrzegają za bezpośrednią przyczynę rozpadu Związku Radzieckiego pod koniec 1991 roku i na początku 1992 r. Patrzą na zdarzenia zapoczątkowane przez pucz przeciw Gorbaczowowi w sierpniu 1991 roku i działania prezydentów Rosji (Borys Jelcyn), Ukrainy (Leonid Krawczuk) i Białorusi (Stanisław Szuszkiewicz). Wspomnienia 1989 roku nie zachęcają Rosjan do świętowania. Wręcz przeciwnie, wywołują uczucie melancholii, a czasem gniewnej żałoby. Wspomnienia Europy są zupełnie różne. Ciężar historii Truizmem jest, że historia, wbrew zapowiedziom czarnowidzów, nie skończyła się wraz z upadkiem Związku Radzieckiego. Od tego czasu wiele zmian w Europie zaszło w oparciu o taką ocenę. Ze względu na złe doświadczenia historyczne związane z Rosją i Niemcami, Polska, Czechosłowacja, Węgry i kraje bałtyckie energicznie zabrały się przede wszystkim za organizowanie najpierw członkostwa w NATO, a następnie akcesji do UE. Fakt, że odnalazły drogę do Europy, słusznie świętowano jako ponowne zjednoczenie się kontynentu dotkniętego nienaturalnym podziałem politycznym, gospodarczym i kulturowym. To jednak natychmiast wywołuje pytanie o położenie obecnych granic Europy. Im bardziej na zachód, tym szybciej pada gładka odpowiedź, że granice Europy równoznaczne są z gra232 Jens Siegert nicami UE. Ale czemu miałyby zatrzymać się na Bugu, Dnieprze lub Berezynie? Ci, którzy mieszkają za nimi, również mieszkają w Europie, w bardzo „starej Europie”, według Jurko Prohasko, pisarza ze Lwowa. Ukraina, Mołdawia, Białoruś, a nawet Rosja, „należą do starej Europy podwójnie: po pierwsze, jako część starej Europy z dawniejszych czasów, a po drugie jako część niezmodernizowanej Europy, która przypadkowo została zmarginalizowana i zdezeuropeizowana poprzez działania UE”. Prohasko wzywa do przyjęcia Ukrainy, a także innych wyżej wymienionych państw. Włącza do nich też Rosję. Nie jest to pomyłka wynikająca z braku doświadczenia lub szczególnego sentymentu wobec Rosji. Prohasko jasno mówi, że Ukraina postawiona przed wyborem: Rosja albo Zachód, zostałaby po prostu rozdarta na dwie części. Dmitrij Trenin, dyrektor Moskiewskiego Centrum Carnegie, wyjaśnia to tak: „Ukraina nie chce być częścią Rosji, ale nie chce też rozstawać się z Rosją”. Ustalanie granic na wschodzie Europy nie jest łatwe, ale nieustalanie granic również nie jest łatwe. Wiosną 2008 roku organizacja praw człowieka Memoriał wezwała do ustanowienia forum historii europejskiej, by przyjrzeć się różnym narodowym interpretacjom wydarzeń XX wieku. Memoriał chce poddać w wątpliwość te właśnie linie demarkacyjne Europy, które określił Prohasko. Wielu ludzi pragnie skorzystać z tej organizacji ze szczytnych pobudek, ale są i tacy, którzy mają złe intencje. Nowe granice zaczęły wyłaniać się akurat w momencie, gdy wezwano do utworzenia forum. Jeszcze dziś nie jest jasne, kto będzie mógł dołączyć do UE, a kto nie, ale jedno jest pewne – Rosja do tego klubu nie należy. Co do tego zgadzają się obie strony. Wydaje się, że w Rosji i na zachód od niej ponownie rośnie liczba propagatorów mitu o tym, jak Rosjanie „różnią się” od Portugalczyków, Greków czy Estończyków. Zimna wojna – stan umysłu Istnieją różne wersje dotyczące wydarzeń 1989 roku. Mimo to, większość obywateli dzisiejszej UE zgodziłaby się ze stwierdzeniem, że był to rok zwywww.boell.pl 233 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska cięstwa wolności: w szczególności zwycięstwa wolności dla ludzi, którzy przez dekady lub nawet dłużej zmuszeni byli do odgrywania roli części imperium rosyjskiego, i wolności dla tych, którzy żyli i cierpieli w epoce dyktatur Europy Środkowej i Wschodniej. W dzisiejszej Rosji bardzo niewielu zgodziłoby się z tą interpretacją. Niesłusznie byłoby jednak stwierdzić, że jest tak dlatego, że Rosjanie byli złymi Europejczykami lub też że nie czują się Europejczykami. Istnieje spora różnica między wyzwoleniem się lub byciem wyzwolonym spod władzy kolonialnej a rozpadem imperium poprzez uwolnienie kolonii. To właśnie przydarzyło się Rosji pod rządami Michaiła Gorbaczowa – nawet jeżeli wielu Rosjan żałuje teraz tego momentu słabości i przeklina Gorbaczowa za to posunięcie. Jednym z powodów owego negatywnego spojrzenia jest interpretacja (przyjęta przez obie strony), że wydarzenia 1989 roku oznaczały przegraną Związku Radzieckiego w zimnej wojnie. Jednakże taka interpretacja zaciera we wspomnieniach zarówno Rosjan, jak i znacznej części Europejczyków dobre strony tych wydarzeń. Były one dobre, ponieważ odbyły się prawie bez przemocy. Dobre, ponieważ zwyciężyła demokracja i prawa człowieka. Zimna wojna nie była zwyczajną wojną; była walką pomiędzy różnymi ideologiami. Zwycięstwo jednej ze stron nie musiało oznaczać klęski drugiej. Niestety to właśnie dzieje się dzisiaj: Zachód wygrał, a Wschód, zwłaszcza Rosja, musiała przyjąć system polityczny i system wartości zwycięzców. Gorbaczow, pierestrojka, masowe demonstracje demokratyczne w Rosji oraz głasnost’ i otwartość zniknęły. W rozmowach Rosjan wyzwoliciele zmienili się w zdrajców. W przeciwieństwie do przyjętej opinii, zimna wojna nie zakończyła się w 1989 roku – przynajmniej nie w rozumieniu Rosjan. To być może stanowi najważniejszy powód chwilowej porażki takiej koncepcji Unii Europejskiej, w której byłoby miejsce dla Rosji. Zimna wojna nie rozpoczęła się w następstwie ostatniej „gorącej” wojny, ani w 1946 roku przy rozpadzie sojuszy, ani w 1949 roki, kiedy utworzono dwa przeciwstawne państwa niemieckie. Zdaniem Arsenija Rogińskiego, przewodniczącego organizacji Memoriał, zimna wojna stano234 Jens Siegert wiła już wtedy fundamentalną część ideologii stalinowskiej i miała swój początek co najmniej pod koniec lat 20. XX wieku. Idea ta rozwinęła się z bolszewickiej koncepcji mówiącej o tym, że Związek Radziecki, jako nowe zjawisko historyczne, znajdował się w stanie ciągłej walki z resztą, tj. światem kapitalistycznym. Państwo to było postrzegane jako forteca, oblężona przez wrogów. W fortecy tej istniała piąta kolumna opłacana przez zagranicznych wrogów i zdająca im raporty. Terror lat 1937-1938 stanowił pierwsze odrażające uwieńczenie tej obsesji. Jednakże jego efekty nie skończyły się ani w 1938 roku, ani ze śmiercią Stalina, ani ze zniknięciem Związku Radzieckiego. Przez krótki okres po II wojnie światowej zanikły, zepchnięte w cień przez konieczność radzenia sobie ze złem jeszcze większym niż kapitalizm – z niemieckim narodowym socjalizmem. Idea kraju pozostającego w stanie permanentnego zagrożenia ze strony wrogów sprawiła, że Rosjanie niezdolni byli do jakiegokolwiek samokrytycyzmu. Związek Radziecki postrzegał siebie i swoich obywateli nie tylko jako pozostających w konflikcie o dominację nad światem, ale także jako moralnie lepszych od Zachodu. Walczyli o coś dobrego. Co więcej, widzieli siebie w roli strażników pokoju, walcząc z zimną wojną, którą narzucił im kapitalistyczny Zachód. To inni, USA i Zachód byli agresorami. Podczas rządów Breżniewa w latach 70. ten dość wymowny pogląd powoli zaczęła zastępować bardziej pragmatyczna i cyniczna interpretacja. To pierestrojka wreszcie położyła kres zimnej wojnie. Ostatecznie okazało się to trwać tylko przez krótki czas, być może od 1986 roku do końca prezydentury Borysa Jelcyna w 1996 toku. Czemu tak było? Wielka radość z wolności, która spłynęła na Europę w 1989 roku, prawie przez wszystkich w Rosji postrzegana była jako porażka. Tak myśleli i wciąż myślą ci, którzy z rozmaitych powodów żałują odejścia Związku Radzieckiego. Jednakże nawet i ci, którzy cieszyli się z zakończenia dyktatury komunistycznej, odebrali te wydarzenia w kategoriach klęski. Ta grupa w większości zgadzała się z interpretacją zachodnią: demokracja, wolność i gospodarka rynkowa pokonały radziecką dyktaturę i gospodarkę planową. Różnica tkwiła jednak w percepcji. Jedna strona cieszyła się zwycięstwem (ludzie zachodu i ci mieszkający na www.boell.pl 235 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska wschód od Rosji) albo porażką (dysydenci i demokraci w Rosji). Druga strona, do której zaliczała się ogromna większość nowej Rosji, po krótkim okresie nadziei, a następnie zamieszania, odczuła ból klęski. Podczas prezydentury Borysa Jelcyna miała miejsce próba nadania znaczenia owej porażce. Zawsze tak się dzieje po klęsce. W tym momencie naród wkracza w okres refleksji, kiedy to zaczyna podziwiać przeciwników, a następnie zadawać sobie pytania o przyczyny przegranej. Historyk Wolfgang Schivelbush znalazł przykłady tego mechanizmu w swojej analizie stanów południowych USA po wojny secesyjnej, we Francji po wojnie francusko-niemieckiej w latach 1870-1871 i w Niemczech po I wojnie światowej. W pierwszym przypadku nie chodziło tylko o uznanie technologicznej wyższości przeciwnika, ale także niesmak wobec jego systemu politycznego i społecznego. Przyjrzano się obu aspektom, by sprawdzić, czy można wyciągnąć z tego jakieś użyteczne wnioski dla własnego społeczeństwa, by móc uniknąć porażek w przyszłości. Jednakże w tym procesie pokonana strona zawsze stara się odbudować to, co uważa za swoje prawdziwe „ja”. Aby z przyszłych nieuniknionych starć wyjść zwycięsko, należy odbudować moralną i etniczną bazę społeczeństwa, które poniosło klęskę. Należy studiować technologię i techniki zastosowane przez przeciwnika, przyjąć je i zmodyfikować do własnych potrzeb, a jeśli zajdzie taka konieczność – rozwinąć je. Demonizacja zwycięzców jako ludzi materialistycznych, dekadenckich i płytkich doskonale wpisuje się w ten sposób myślenia. Dziś Rosjanie wierzą, że pod przykrywką działań humanitarnych i altruistycznych Zachód wykorzystał czas chwilowej słabości ich państwa w latach 90., by rozszerzyć swoją strefę wpływów aż po ich granice. Manewr ten oznaczał, że mieli pod swoją kontrolą regiony, które Rosjanie uważali za niezbędne do przetrwania. Długoterminowym celem tej polityki było usunięcie Rosji ze sceny jako rywala, innymi słowy – związanie olbrzyma i zamknięcie go we własnych granicach. W szczególności rozwój NATO w stronę wschodnią, a w mniejszym stopniu także powiększenie UE, interpretowane są w dzisiejszej Rosji jako skierowane głównie przeciwko rosyjskim interesom, a może nawet bezpośrednio 236 Jens Siegert przeciw samej Rosji. Poglądy te tym bardziej łączą elitę polityczną i ogromną większość obywateli rosyjskich, że dla krajów bałtyckich, Polski i innych państw Europy Środkowej i Wschodniej, przynależność do Zachodu oznaczać ma wyłącznie ochronę przed Rosją. W przypadku Polski istnieje jeszcze element ochrony przed Niemcami. Niewielu ludzi w Rosji skłonnych jest dostrzec prawdziwe historyczne powody takich ambicji. Upadek Związku Radzieckiego nie stanowił katharsis na podobną skalę jak doświadczenie niemieckie albo upadek narodowego socjalizmu. Nie był dość głęboki ani dość moralnie jasny, a zatem brakowało mu odpowiedniej siły rażenia. Próby przyjęcia odpowiedzialności i przejęcia wartości przeciwników nie powiodły się. W przeciwieństwie do NRD Rosja nie potrafiła postawić się po stronie zwycięzców za pomocą prostej zmiany systemu i elit. Było to możliwe jedynie w epoce dwóch bloków i obecnie nie było już możliwości, by ofiary represji radzieckiej wybrały tę samą drogę, co Rosja. Ich historie stały się historiami ofiar i stały w sprzeczności z wersją rosyjską. Narracja narodowa Ta sama historia i te same wydarzenia to niekoniecznie te same doświadczenia dla zaangażowanych stron. Czy Związek Radziecki wyzwolił Estonię, Łotwę i Litwę spod okupacji niemieckiej w latach 1944-1945? Tak, oczywiście. Czy Armia Czerwona i jej komisarze tajnych służb narzucili następnie okrutny reżim okupacyjny? Tak, to też prawda. Wielu Estończyńkom, Łotyszom i Litwinom bardzo trudno zgodzić się z pierwszym stwierdzeniem, a większość Rosjan przeczy drugiemu. Inny przykład: czy głód panujący na południu Związku Radzieckiego w latach 1932-1933, „hołodomor” (ludobójstwo), jak mówią Ukraińcy, był świadomą próbą zniszczenia Ukrainy i jej ludności dokonaną przez Stalina? Odpowiedź, w zależności od punktu widzenia, może brzmieć zarówno „tak”, jak i „nie”. Większość historyków zgadza się dziś, że głód był głównie spowodowany brutalną industrializacją przeprowadzaną przez Związek Radziecki, oraz wymuszoną kolektywizacją www.boell.pl 237 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska rolnictwa. Brak jedzenia dotknął Ukrainę, spiżarnię Europy, bardziej niż inne regiony. Wielu ludzi umarło z głodu także na południu Rosji i na Stepie Kazachskim. Historycy także wnioskują, iż nawet jeśli Stalin nie celował w Ukraińców, to fakt, że stanowili oni większość ofiar, stanowił co najmniej pożądany „skutek uboczny”. Konflikt dotyczący brązowego posągu żołnierza w stolicy Estonii, Tallinnie, wiosną 2007 roku, jak również (dyplomatycznie rzecz ujmując) histeryczna reakcja Rosji, która jedynie częściowo pochodziła z Kremla, wiele mówią o siłach drzemiących w narodowych interpretacjach historii. W tym wypadku nie chodziło o to, kto ma rację, a kto nie. W większości przypadków ustalenie tego nie jest ani możliwe, ani konieczne. Niepokojące jest to, że – zwłaszcza w Europie Środkowej i Wschodniej – różne narracje na temat tego, co wydarzyło się w Europie w XX wieku, używane są jako narzędzie do tworzenia linii podziałów, które prowadzą do problemów tożsamości i władzy. Narracja narodowa, albo, jak opisuje to Memoriał, „narodowe obrazy historii”, w ostatnich latach ścierały się częściej, bardziej brutalnie i bardziej bezkompromisowo we wschodniej części kontynentu. Działo się to i dzieje wciąż na terenach położonych dalej na zachód, ale istnieją ważne różnice. Po pierwsze strony konfliktu przeważnie zdają sobie teraz sprawę, że tam, gdzie nie udało się przezwyciężyć trudności, trzeba sobie z nimi poradzić w zgodzie z powszechnymi wartościami demokratycznymi i liberalnymi. Problemy nie mogą nosić znamion otwartego nacjonalizmu, ale mogą dotyczyć ważnych kwestii moralnych i etycznych. W UE istnieje cała gama forów dyskusyjnych i innych instytucji, z pomocą których konflikty takie można w większości przypadków z powodzeniem zażegnać w cywilizowany sposób. Po drugie Rosja przez ponad sto lat stanowiła potęgę kolonialną i imperium. Wszystkie nowe państwa członkowskie na wschodzie, a także republiki Wspólnoty Niezależnych Państw, spędziły wiele lat pod jej surową dominacją. Usiłują teraz zabezpieczyć swoją niedawno wygraną niepodległość – i zrobić to zarówno w skali krajowej, jak i przede wszystkim, co zrozumiałe, międzynarodowej, nawet jeśli nie wynika to wyłącznie z obawy przed wielkim wschodnim sąsiadem. Wiele z tych 238 Jens Siegert państw znalazło już poczucie bezpieczeństwa w strukturach NATO i UE. Inne, jak Gruzja czy Ukraina, mają nadzieję do nich dołączyć. Trzecią różnicę stanowi naturalny brak pewności siebie wszystkich państw regionu, związany z ich wciąż nową tożsamością i niedawno odzyskaną niezależnością. Ów brak pewności siebie prowadzi do niepotrzebnej agresji, co zwłaszcza tyczy się Rosji. Aż do dziś Rosja ma bardzo nieprecyzyjne pojęcie o sobie, a w szczególności o swych granicach. Przed 1989 rokiem nie istniało rosyjskie państwo narodowe. Księstwo Moskiewskie późnego Średniowiecza po okresie „Smuty” rozwinęło się w imperium, które rozszerzało się bez przerwy aż do 1945 roku. Granice Rosji, włącznie z granicami pod koniec Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, były zawsze fikcyjne. Były to granice administracyjne wewnątrz kraju, które nie stanowiły granic państwa. Mieszkańcy Rosji nie odczuwali zatem żadnego związku z tymi granicami w znaczeniu ograniczeń ich własnego państwa. Dla nich Rosja geograficznie nie miała końca. Czuli, że poza granicami wciąż rozciąga się ich ziemia, i nie było jasne, gdzie dokładnie się kończy. Najsilniej te sentymenty odnoszą się do Ukrainy. Do 1945 roku Rosja była ciągle rozrastającym się krajem. Z tego powodu istniało powszechne przekonanie, że państwo musi wciąż się bronić. Dla Rosjan granice miały znaczenie przede wszystkim militarne, stanowiły linie obrony. Tu jesteśmy my. Tam jest wróg. Granice wojskowe potrzebują stref buforowych. Jeżeli wróg znajduje się dokładnie na granicy, odpieranie ataku oznacza walkę na własnym terytorium, prawdopodobnie niosącą za sobą liczne ofiary. Ofensywa niemiecka w II wojnie światowej pokazała wielu Rosjanom, jak wyniszczająca potrafi być taka walka. To dlatego idea nowego kordonu sanitarnego zarówno elitom, jak i szerszej ludności wydała się tak przekonująca i atrakcyjna. Rusyfikacja radzieckiej historii Z powyższych powodów wielu Rosjan, i nie oznacza to wyłącznie elit politycznych i gospodarczych zbliżonych do Kremla, ma poczucie wykluczenia. Dokładniej, odczuwają oni wykluczenie dwojakiego rodzaju. www.boell.pl 239 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska W opinii Rosjan większość państw, które żyły pod dominacją radziecką, w swoim zrywie na Zachód zrzekła się odpowiedzialności za wspólną historię radziecką poprzez jej rusyfikację. W ten sposób mogły one zaprezentować się w przeważającej części jako ofiary represji rosyjskiej. Owe nowe narracje narodowe w większości rozwijają się podobnym torem. Rosja, a co ważniejsze – Rosjanie (również ci mieszkający w innych byłych republikach radzieckich), często przedstawiani są jako agresorzy. Starsi członkowie UE, co zrozumiałe, zwykle stają po stronie nowych członków i ich interpretacji historii. Wewnątrz UE istnieje tendencja do zrównywania Unii z kontynentem europejskim. Widać to szczególnie dobrze, gdy mowa jest o wartościach. Kryteria rozszerzenia UE jasno stanowią, iż jej członkami mogą zostać jedynie społeczeństwa demokratyczne, liberalne i wolne, i przed akcesją poddaje się je ścisłej kontroli. Nie wszystkie państwa członkowskie, i z całą pewnością nie wszystkie państwa czekające na wejście do Unii spełniają te kryteria. Jednakże niektóre kraje, będące już członkami UE lub mające duże szanse na członkostwo w bliższej lub dalszej przyszłości, mają raczej wątpliwe referencje demokratyczne. Rosjanie zatem prawidłowo wnioskują, że muszą istnieć jeszcze inne kryteria członkostwa. Jednocześnie członkostwo Rosji w UE jest całkowicie wykluczone. Istnieje na ten temat mnóstwo dobrych i mądrych argumentów, a Rosja dokonała olbrzymiego wkładu w zamknięcie dyskusji na ten temat. Rosja uwięziona została w swej autorytarnej i niedemokratycznej historii, zmuszona raz jeszcze uwierzyć w mit, iż demokracja nie jest dla Rosjan. W latach 90. XX wieku przez krótki czas było inaczej, lecz teraz pogląd ten wydaje się mocno zakorzeniony. Wezwanie Memoriału do utworzenia międzynarodowego forum historycznego oparte jest na trzecim, tym razem wewnętrznym, wykluczeniu rosyjskim. Krytycy oficjalnej historii Wielkiej Rosji mają coraz mniej słuchaczy. Proponowane forum mogłoby być sposobem na stworzenie bardziej elastycznych warunków dla opartego bardziej na rozsądku, a mniej na ideologii, spojrzenia na niedawną przeszłość Rosji. Frontalny atak nie byłby właściwym sposobem na podjęcie tej inicjatywy. 240 Jens Siegert Podobieństwa i różnice Państwa podobno nie mają przyjaciół, a tylko interesy. Jeżeli jest to prawdą, można by wyliczyć wiele korzyści z bliskiej współpracy pomiędzy Rosją a UE. Nie trudno znaleźć powody ku temu w wielu wypowiedziach polityków unijnych i rosyjskich: wzrost handlu, problemy uchodźców, ruch graniczny, edukacja i walka z międzynarodowym terroryzmem. We wszystkich tych dziedzinach, a także wielu innych UE i Rosja współpracują na co dzień. Jest jednak równie łatwo znaleźć kwestie, które je dzielą. Co ciekawe, nie ma na tej liście wielu nowych problemów. Większość konfliktów ciągnie się od końca lat 90.: Kosowo, rozszerzenie NATO na wschód, parytety dotyczące broni konwencjonalnej w Europie i relacje ze wspólnymi sąsiadami na wschodzie. Czy relacje unijno-rosyjskie zmieniły się za rządów Putina? Tak. W latach 90., Rosja była dość słaba i UE marzyła o zostaniu czymś w rodzaju „cywilnego supermocarstwa”. Dziś większość Rosjan, a także ich rząd, przekonanych jest, że (prawie) odzyskali dawne siły, podczas gdy UE przechodzi kryzys po rozszerzeniu. Rosja stała się nieco bogatsza i dużo bardziej pewna siebie. UE stała się znacznie większa, ale także bardziej niepewna. Problem nie leży jednak w sile Rosji, a raczej, jak pokazał kryzys gospodarczy, w tym, że jest zbyt słaba, a przede wszystkim zbyt niepewna siebie, by móc odgrywać rolę partnera, na którym można polegać. Z tego powodu zastrasza ona sąsiadów, i dlatego jej neoimperialistyczne posunięcia często wydają się niezręczne. Dlatego też można postrzegać wojnę w Gruzji jako rodzaj prewencyjnej akcji defensywnej. Mniej chodziło wówczas o Gruzję i ochronę ludności Osetii Południowej i Abchazji, a bardziej o dawny strach przed osaczeniem, i idée fixe, że Rosja musi zawsze dorównywać USA. Wiele punktów konfliktu bierze się stąd, że UE przesunęła się na wschód. Nowi członkowie UE w Europie Środkowej i Wschodniej (których członkostwo na Zachodzie zaczęło się ponad dekadę wcześniej, gdy wstąpili do NATO), ze swym wieloletnim doświadczeniem jako „rosyjskie” kolonie lub pozostawaniem www.boell.pl 241 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska pod „rosyjską” dyktaturą, wciąż odczuwa gniew wobec swojego byłego ciemiężcy. Z perspektywy historycznej można takie podejście zrozumieć, ale nie zawsze jest ono wykonalne. Dla Europy przesunięcie się na „wschód” oznacza podejście bliżej do tej części Europy, którą słusznie czy niesłusznie Rosja postrzega jako swoją ważną strefę interesów. Już to mogłoby nasilić prawdopodobieństwo konfliktu, co zresztą pokazała wojna w Gruzji. Traumy historyczne Elita polityczna Rosji uczyniła wiele, by Zachód ponownie spojrzał na ich kraj ostrożnie i sceptycznie. Wspólny dla wielu Rosjan pogląd, iż nie są mile widziani w UE, nie jest bezpodstawny. NATO utworzono, by zatrzymać Amerykanów w Europie, Rosjan na zewnątrz a Niemców w ryzach. Cynik zauważyłby, że UE pełni dla nowych członków tę samą funkcję. Nie może to stanowić wymówki dla braku demokracji w Rosji, ale wyjaśnia wiele z jej reakcji na krytykę płynącą z Zachodu i ułatwia Kremlowi manipulowanie opinią publiczną. Istnieje jeszcze jeden historyczny spór pomiędzy Rosją i UE, który utrudnia im wzajemne porozumienie. Ich rozumienie pojęcia narodu oparte jest na zupełnie różnych traumach historycznych. Różnią się one tak bardzo, że aż wykluczają się nawzajem. UE jest wynikiem 300 lat wojen europejskich, które, w pierwszej połowie XX wieku (w wyniku agresji niemieckiej) zakończyły się katastrofą. Aby Europa mogła przetrwać, indywidualne narody (z największymi na czele) musiały z własnej woli zrezygnować z części swojej narodowej suwerenności. Układ taki działa już od 50 lat i większość obywateli UE powiedziałaby, że działa znakomicie. Rosja z kolei wciąż odchorowuje skutki rozpadu Związku Radzieckiego (lub też, innymi słowy, imperium rosyjskiego), i wciąż ogromnie obawia się, że to samo stanie się z Rosją. Receptą Putina na zapobieżenie temu jest centralna koncentracja suwerenności w rękach jednej osoby. Większość Rosjan jest dziś przekonana, że Putin to właściwy lekarz, który podaje właściwe lekarstwo. 242 Jens Siegert Koncepcje te są nie tylko odmienne, ale zagrażają sobie nawzajem. UE, dając przykład i aktywnie się angażując, obiecuje swoim sąsiadom, że członkostwo zapewni im pełnię aktywnego życia. UE to imperium wartości o ogromnej, często niedocenianej atrakcyjności. Atrakcyjność ta funkcjonuje także w bezpośrednim sąsiedztwie Rosji. W Rosji istnieje także powszechne przekonanie, że UE nie będzie mogła funkcjonować na dłuższą metę i że w końcu się rozpadnie. Porównuje się z nią często Związek Radziecki, z jego mnogością grup składowych. Związek Radziecki nie rozpadł się bezpośrednio z powodu nacjonalizmu, lecz ten dostarczył drożdży, których fermentacja w końcu Związek rozsadziła. Najważniejsza różnica pomiędzy UE a Związkiem Radzieckim, wolność w przypadku tej pierwszej, a przymus w przypadku drugiego, nie została zignorowana. Dla Rosjan i ich elity politycznej różnica ta liczy się na niekorzyść UE. Jedynie silna ręka i kontrola państwa na dłuższą metę potrafią utrzymać instytucję o tak wielu aspektach jak UE, a nawet tak silnie scentralizowaną jak Związek Radziecki. W oparciu o to przekonanie, koniec Związku Radzieckiego postrzega się jako wynik stosowania niedostatecznego, a nie zbyt dużego, przymusu. W dzisiejszej Rosji Gorbaczowa uważa się za przywódcę słabego i niekompetentnego, któremu zabrakło twardości i siły, by zmusić kraj do trzymania się razem. Suwerenność Chociaż rosyjska elita polityczna odrzuca zachodni model liberalno-demokratyczny, nie podpisuje się też pod azjatyckimi szkołami myślenia o nacjonalizmie. Zamiast tego wyznaje koncepcję suwerenności, która jest zarazem antypluralistyczna i antypopulistyczna. Koncepcję tę można odnaleźć w pismach Carla Schmitta, którego definicja demokracji dotyczy tożsamości rządzących i rządzonych. Wewnętrzna suwerenność kraju pochodzi ze zdolności zdefiniowania przyjaciół i wrogów i podejmowania decyzji w razie potrzeby. Dla wielu Rosjan Putin uosabia tę właśnie tożsamość. www.boell.pl 243 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Suwerenność zewnętrzna lub państwowa dla większości rosyjskiej elity, ignorując wszelkie odniesienia do prawa międzynarodowego, nie jest prawem naturalnym państw, ale osiągnięciem. Osiągnięcie to ma związek z liczebnością (którą większość interpretuje jako osiągnięcie historyczne), wolą i witalnością ludności. Według takiej definicji na świecie istnieją tylko trzy naprawdę suwerenne potęgi: USA, Chiny i Rosja. Kolejne trzy mają odpowiedni potencjał: Indie, Brazylia i UE. Indie i Brazylia potrzebują jeszcze czasu, by osiągnąć swój pełen potencjał. UE jednakże traci tę szansę ze względu na brak dążeń do usamodzielnienia się od USA i albo przyjęcia pozycji sojusznika Rosji, albo takiej, która stawia ją w równej odległości pomiędzy Wschodem a Zachodem. Gdyby podążać za tą logiką, rozwój nowych środkowo- i wschodnioeuropejskich demokracji nie stanowi żadnego przykładu dla Rosji. Członkostwo lub bliski związek z UE (albo NATO/USA) postrzegane są jako opcja dla mniejszych państw, takich jak Polska lub kraje bałtyckie, ale nie dla Rosji. Idea suwerenności państwa przedstawiana jest jako równie uniwersalna, co idea demokracji. Prześwieca przez nią doktryna Breżniewa mówiąca o ograniczonej suwerenności, ale tym razem w roli prawa naturalnego. Choroba próżności Kiedy Władimir Putin powiedział, że rozpad Związku Radzieckiego był „największą tragedią geopolityczną XX wieku”, Zachodowi jawiło się to jako ogromna przesada, która pokazywała jedynie, jak głęboko sięgała niemoc spowodowana upadkiem Związku Radzieckiego. Choroba ta zaostrzyła się w latach 90., gdy zdali sobie sprawę, że są krajem słabym, którego rząd zmuszony był wypełniać instrukcje Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Narody Ukrainy, Polski i krajów bałtyckich, które doświadczały ogromnych problemów gospodarczych i społecznych, jak również spustoszenia politycznego, nie tylko dostały obietnicę wolnej, demokratycznej przyszłości w zjednoczonej Europie, ale poczyniły w latach 90. realne kroki w tym kierunku. Tragedia Rosji polega na tym, że jej obywatele za ciężko okupioną wolność zapłacili ubóstwem, konfliktami społecznymi i niekompetentnym rządem. 244 Jens Siegert Taka atmosfera pozwoliła na rozkwit „putinizmu”, który przywrócił państwo do stanu oblężonej fortecy. „My” raz jeszcze jesteśmy w stanie stawić czoła Zachodowi. W putinizmie brakuje jednego fundamentalnego elementu stalinowskiej wersji wielkiej walki. Nowa walka może być interpretowana mniej jako walka ideologiczna, a bardziej ukierunkowana na kulturę i cywilizację. Z rosyjskiego punktu widzenia nie chcą oni by Zachód odebrał im podstawową cechę, która czyni z nich Rosjan i pozytywnie odróżnia ich od Zachodu. Debata ta nie jest niczym nowym ani w Rosji, ani gdziekolwiek indziej. Już w sporach między słowianofilami i zapadnikami w drugiej połowie XIX wieku chodziło o to, czy Rosja powinna przyjąć zachodnie wzorce rozwoju, by stać się częścią „cywilizacji europejskiej”. Nawet w Niemczech przez długi czas zadawano sobie to pytanie. Tomasz Mann, odnosząc się do Fiodora Dostojewskiego, który związany był blisko z rosyjskimi słowianofilami, napisał podczas I wojny światowej Rozważania człowieka niepolitycznego, uzasadniając obronę Niemiec przed Zachodem jako konieczną obronę ich „istoty wewnętrznej”. Szeroka fosa zamiast żelaznej kurtyny Dwadzieścia lat po wstrząsie Rosja wciąż tkwi w dziwnym stanie przejściowym. Nie może zdecydować się, czy chce być przyjacielem, czy też wrogiem Zachodu i UE. Waha się pomiędzy odrzuceniem Europy i chęcią przynależności do niej. Teraźniejszość i przyszłość przemawiają za przyjaźnią, ale przeszłość trzyma państwo w starym układzie przyjaciel-wróg. Podczas gdy kwestia ta w większej części Europy została już rozwiązana, dla niektórych państw na wschodniej krawędzi kontynentu pozostaje jeszcze otwarta. Nie znaczy to jednak, że UE powinna spisać te kraje na straty. Nie robi tak z Ukrainą, Mołdawią, Gruzją, Armenią czy Azerbejdżanem, ani nawet z krnąbrną Białorusią pod rządami Łukaszenki. Pod wieloma względami Rosja to państwo innego kalibru. Wiedzą to Rosjanie i wyczuwa to UE. Izolacja Rosji ze strony innych państw i izolacja, którą sama sobie narzuciła, to dwie strony tej samej monety. W 1989 roku żelazna kurtyna została rozdarta i był www.boell.pl 245 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska to wysiłek zbiorowy. Na Zachodzie można często odnieść wrażenie, że Związek Radziecki został rzucony na kolana, zmuszając Rosję do skorzystania z szansy. Szansa taka nie trwa długo. Wkrótce pojawiają się pytania i wątpliwości, czy podjęto właściwe działania. W Rosji miały miejsce podejmowane bez przekonania próby przypisania sobie zasługi w związku z rozpadem Związku Radzieckiego i zniesieniem podziału na Wschód i Zachód. Jednoczesna utrata statusu światowego mocarstwa i upadek gospodarczy i społeczny zniweczyła ten pogląd i to owe późniejsze czynniki ustaliły nowy sposób myślenia. Czy i kiedy pojawi się kolejna taka okazja – tego nie może stwierdzić nikt. Nowe oddzielenie się Rosji od Europy nie byłoby korzystne – ani niemożliwe. Jak powiedział Dmitrij Trenin: „Nie będzie pokoju w Europie bez brakującego elementu Rosji”. Innymi słowy: bez Rosji nie będzie w Europie pokoju, ale z Rosją pokój ten będzie trudny. Państw leżących pomiędzy Rosją a UE nie wolno pozostawić samych. Obietnice roku 1989 odnoszą się również do nich. Jeżeli, pomimo oporu i strachu, Rosji nie uda się wprowadzić do wspólnej Europy, to istnieje niebezpieczeństwo utworzenia nowej Europy „pomiędzy”. Państwa tego regionu nie mogą być pozostawione samym sobie. Nie można jednak próbować ich ciągnąć ani popychać w żadną stronę, gdyż mogłoby to rozerwać je na strzępy. Ostatnio UE przejawia ślady znużenia. Wielkie państwo na wschodzie to po prostu zbyt wiele. Amerykanie, Chińczycy i Rosjanie mogą się o to pobić w wielobiegunowym świecie, ale UE nie chce w tym uczestniczyć. Mimo to musi, albo nie zostaną spełnione obietnice roku 1989. Jens Siegert (ur. 1960) studiował nauki polityczne, socjologię i ekonomię w Marburgu. Działał w ruchu pokojowych, ruchu przeciw elektrowniom atomowym i w niemieckich Zielonych. Od 1993 roku Siegert pracuje jako moskiewski korespondent niemieckich stacji radiowych i regularnie pisuje do niemieckojęzycznych czasopism i gazet. Od 1991 roku pracuje jako konsultant i kierownik projektów Heinrich-Böll-Stiftung w państwach byłego Związku Radzieckiego. W 1993 roku Siegert został „konsulem honorowym” HBS w Rosji. Od 1999 roku zajmuje stanowisko dyrektora rosyjskiego biura Heinrich Böll Stiftung. 246 Juri Durkot 13. Opowieści z Ukrainy Juri Durkot www.boell.pl 247 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Sceny z Pomarańczowej Rewolucji Dwa obrazy z Pomarańczowej Rewolucji do dziś stoją mi przed oczami, jak gdyby to było wczoraj. Jeżeli dobrze pamiętam, pierwszy z nich jest z drugiego dnia. Byliśmy z przyjaciółmi w drodze na demonstrację. Chodziło chyba o wywarcie nacisku na władze samorządowe Lwowa. Policja miała pomarańczowe wstążki zawiązane na rękawach mundurów, a ulice były tego listopadowego wieczoru pełne i głośne. Pierwsze autobusy pędziły do Kijowa, wioząc ludzi na Majdan, który wypełniał się kolejnymi demonstrantami. Nawet plotka o ustawieniu blokad na drogach nie przestraszyła ludzi. Cały Lwów skąpany był w dziwnym, miękkim świetle. Nie od razu zdałem sobie sprawę, że powodem było dość marne oświetlenie ulic. Światło wydawało się emanować z tłumu, z ich pomarańczowych kurtek i szalików, ze szczęśliwych twarzy i przyjaznych uśmiechów. W ich oczach nie było strachu, nie było napiętych ani zmartwionych spojrzeń, chociaż nie było wcale jasne, jak rozwinie się sytuacja. Drugi obraz, parę dni później, przedstawia grupkę małych dzieci wędrującą wzdłuż ulicy. Dzieci i ich opiekunowie zdążali na plac zabaw. Musiały być przedszkolakami, gdyż żadne nie wydawało się dość duże na szkołę. Miały po jakieś cztery-sześć lat. Wszystkie ubrane były w pomarańczowe szaliki i śpiewały piosenkę „Razem jest nas wielu…”, pieśń rewolucji. Dla dzieci to była zabawa. Nie rozumiały, co działo się w ich kraju, chociaż każda rodzina rozmawiała o tym w domu. Rozumiały jednak ogólnie panujący nastrój. Wyraźnie im się podobał i chciały uczestniczyć w atmosferze karnawału. Ten obraz był tak naturalny i poruszający, że nagle stało się dla mnie jasne, że wygramy. Stary skorumpowany reżim nie mógł już długo pociągnąć. Pięć lat później Prawie pięć lat później właściwie nikt nie mówi o tamtych czasach z entuzjazmem. Pomarańczowa Rewolucja wzbudziła zbyt wiele nadziei, a lata następ248 Juri Durkot ne przyniosły zbyt wiele rozczarowań. Tylko przez pierwsze pół roku byliśmy wszyscy niewiarygodnie dumni z siebie i z naszego kraju. Niektórzy obserwatorzy powiadają, że Pomarańczowa Rewolucja była późniejszą, ukraińską wersją rewolucji 1989 roku. My wtedy nie musieliśmy walczyć o niepodległość. Z rozpadem Związku Radzieckiego Ukraińcy niespodziewanie dostali niepodległość w 1991 roku. Najśmielsze marzenia wydawały się spełniać. Zdobyliśmy wolność. Klaskał nam świat demokratyczny, wierzyliśmy w szybkie reformy i szybkie wejście do Unii Europejskiej. Ale miało się stać inaczej. Walka z korupcją, główna obietnica wyborcza Wiktora Juszczenki z 2004 roku, nigdy nie została podjęta. Jest nam dziś tak samo daleko do niezależnego sądownictwa jak pięć lat temu. Ledwo poruszono kwestię rozdzielenia biznesu i polityki. Jedność interesów potężnych klanów biznesowych i polityki ukraińskiej jest niewiele mniejsza niż na początku obecnej dekady. W tym czasie, podczas ostatnich lat prezydentury Kuczmy, oligarchowie przejęli kontrolę na dobre. Dziś wydawałoby się, że państwo tonie w chaosie. Mimo coraz poważniejszych wyzwań, elita polityczna zajmuje się realizowaniem własnych interesów i wydaje się niezdolna do zrezygnowania z władzy lub powstrzymania się od waśni. Niewłaściwe byłoby jednak obwinianie o tę stagnację wyłącznie polityków. Powszechnie przytaczano argument, że społeczeństwo jest dużo lepsze od polityków. Nie jest to jednak prawdą. Obywatele ukraińscy ponownie okazali się zbyt słabi. Czy raz jeszcze zaprzepaściliśmy swoje cele? Chaos – cecha ukraińskiej demokracji Pomimo wszystkich rozczarowań, zasłużonej krytyki i rozlicznych przepowiedni zagłady, po Pomarańczowej Rewolucji w państwie zaszły zdecydowane zmiany. Bardziej lub mniej wolna prasa i demokratyczne wybory na Zachodzie wydają się rzeczą oczywistą, ale w regionach postsowieckich (czy też może neosowieckich?) wciąż stanowią wyjątek. Ukraina awansowała, ale problem polega na tym, że gra teraz w swojej własnej lidze, gdzie nie tylko nie ma zwycięzców, nie www.boell.pl 249 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska ma nawet mistrzostw. Jest się albo promowanym, albo relegowanym. Wydaje się, że ze wszystkich cech charakterystycznych dla demokracji nasze państwo zabrało na pokład tylko jedną – chaos. Na Ukrainie jest mnóstwo rzeczy, które nie działają w ogóle albo nie działają prawidłowo. Byle jaka zbieranina funkcjonuje tak samo źle, jak pozbywanie się skorumpowanych i niegodnych zaufania polityków. Niekontrolowane marnowanie energii z niezrozumiałych powodów przedstawia się jako zużycie energii. Korupcja nie tylko zyskała akceptację społeczną, ale były nawet próby nadania jej pozytywnego wizerunku. Argument jest następujący: gdyby korupcja nagle ustała, cała gospodarka zatrzymałaby się w martwym punkcie. Państwo w różnych momentach doświadczyło różnych plag – katastrof naturalnych jak powodzie i tornada; kryzysów gospodarczych; niespodziewanie udanych plonów; ciągłych przepychanek i wyborów z uczestnictwem tych samych polityków oraz Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej w 2012 roku. Pluralizm i konkurencja W porównaniu z innymi państwami postsowieckimi Ukraina prezentuje jednak sporą liczbę demokratycznych tendencji, w szczególności w sferze pluralizmu. Pluralizm ten odnaleźć można w polityce, w systemie partyjnym Ukrainy, w debacie publicznej i w mediach. Po Pomarańczowej Rewolucji konkurencja raz jeszcze ruszyła w górę. Konkurencja wyraźna jest w polityce, gdzie obecnie żadna partia ani instytucja nie jest w stanie uzyskać pełnej kontroli. Wybory (nawet jeśli wiążą się z nimi pewne problemy) są w ogromnej większości wolne i demokratyczne. Co być może ważniejsze, aż do teraz zawsze prowadziły do zmiany rządu. Tak było wiosną 2006 roku, kiedy to, po swego rodzaju przeciąganiu liny, regionalnym partiom opozycyjnym udało się zastąpić „pomarańczową” koalicję. Było tak również w przypadku wyborów parlamentarnych przeniesionych na jesień 2007 roku, kiedy Blok Julii Tymoszenko w sojuszu z partią Nasza Ukraina prezydenta Juszczenki uzyskał minimalną większość w parla250 Juri Durkot mencie. Z całą pewnością podobnie będzie w nadchodzących wyborach prezydenckich, jako że nikt nie wyobraża sobie, że przy popularności poniżej trzech procent Juszczenko pozostanie na stanowisku. Wybory na Ukrainie są narzędziem prawomocnej zmiany reżimu. Ma to nie tylko ogromne znaczenie dla społeczeństwa ukraińskiego, ale jest również czymś wyjątkowym wśród krajów byłego Związku Radzieckiego. Praktycznie we wszystkich państwach postsowieckich wybory postrzega się obecnie jako raczej nieprzyjemny i czasochłonny proces służący utrzymaniu się przy władzy, zapewnieniu „zaplanowanej zmiany rządu”, albo przypieczętowaniu nominacji następcy. Innymi słowy, są konieczną ofiarą składaną tradycji demokratycznej, by dobrze wypaść w oczach opinii międzynarodowej. Konkurencja nie ogranicza się do polityki. Istnieje także konkurencja w mediach, które po 2004 roku uwolnione zostały od cenzury. Dzisiejsze media coraz bardziej poddawane są rozmaitym presjom ekonomicznym i politycznym. Nierzadko zdarza się, że dziennikarze uprawiają autocenzurę, lub że zamawia się i płaci za opublikowane artykuły. Jednakże niemożliwe jest już manipulowanie opinią publiczną na skalę masową. Z tego powodu oskarżenie, że Kijów przegrał bitwę informacyjną podczas ostatniego sporu o gazociąg z Rosją, jest nieprawdziwe. Ukraina ani nie wygrała, ani nie przegrała bitwy medialnej. Walka w ogóle się nie rozpoczęła, ale nie dlatego, że Ukraina była zbyt słaba lub nie dość sprawna. Bitwa medialna wymaga pewnych warunków, takich jak maszyna propagandowa albo rządowa kontrola znacznej części odpowiednich mediów itp. Ale te warunki na Ukrainie już nie istnieją. Konkurencja w mediach nie gwarantuje w pełni absolutnej wolności i obiektywności mediów, ale brak cenzury sprawia, że czytelnik, słuchacz lub widz otrzymuje możliwość zdobycia informacji z rozmaitych źródeł, a zarazem szansę wyrobienia sobie własnego zdania. Na poziomie gospodarczym także istnieje konkurencja, i to nie tylko pomiędzy bogatymi i biednymi przedsiębiorstwami i klanami. W ciągu ostatnich kilku lat ciągle rozrastający się sektor małych i średnich przedsiębiorstw dostar- www.boell.pl 251 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska czył jeszcze większej konkurencji, chociaż grupa ta postrzega obecny kryzys jako zagrożenie dla własnej egzystencji. Fundamentalnym problemem jest to, że rama niezbędna do zapewnienia konkurencji nie działa. Nawet strony bezpośrednio zaangażowane nie przejawiają szczególnej gotowości do przestrzegania reguł. W rezultacie konkurencja (jedna z podstaw demokracji) niemal nieuchronnie prowadzi do chaosu. Do dwóch innych podstaw demokracji – rozdziału władzy pomiędzy działającymi instytucjami i gotowości do osiągnięcia konsensusu – na Ukrainie wciąż jeszcze droga daleka. Sądów wciąż używa się do celów politycznych, prezydent wtrąca się w kompetencje rządu, prawo często stanowi się po to, by osiągnąć krótkoterminowe cele polityczne, wszyscy aktywnie biorący udział w polityce próbują zmienić reguły na swoją korzyść, a w przepychankach politycy szukają natychmiastowego sukcesu politycznego. Sytuację dodatkowo komplikują oczywiste różnice regionalne pomiędzy różnymi częściami kraju. Często różnice te upraszcza się do konfliktu pomiędzy wschodnią i zachodnią Ukrainą i traktuje stereotypowo, ale to tylko jeszcze bardziej komplikuje sytuację. Elita ukraińska nie potrafi wynegocjować konsensusu w najważniejszych dla państwa kwestiach strategicznych, takich jak negocjacje z Rosją w sprawie dostaw gazu i zdefiniowanie priorytetów polityki zagranicznej. Nawet gdy poszczególne instytucje lub partie polityczne (czy to prezydent, czy aktualnie rządząca partia) pragną uzyskać większą władzę, jest to bardzo trudne z powodu konkurencji politycznej. Istnieje w tej chwili na Ukrainie trójkąt polityczny utworzony przez większość parlamentarną/rząd, opozycję i prezydenta. Wzajemne oddziaływania pomiędzy instytucjami różnią się w zależności od sytuacji i bieżącej konstelacji politycznej. Zawsze jednak istnieć będą w tym systemie polityczne skrajności, zarówno pomiędzy rządem a opozycją, jak i między rządem a prezydentem. Nie dziwi zatem, że relacja pomiędzy prezydentem a premier nie jest o wiele lepsza niż za czasów Janukowycza, mimo że Tymoszenko i Juszczenko należą właściwie do tego samego obozu politycznego. Natomiast relacja między prezydentem a opozycją jest zwykle 252 Juri Durkot dużo mniej napięta, gdyż prezydent często postrzega opozycję jako sojusznika w walce z nazbyt silnym parlamentem. Zatwierdzona podczas Pomarańczowej Rewolucji w grudniu 2004 roku konstytucja weszła w życie na początku 2006 roku. Zastąpiła ona system oparty na silnej władzy prezydenta systemem opartym na dwóch centrach władzy wykonawczej i pomieszaniu kompetencji. System ten nie okazał się szczególnie skuteczny. Tymczasem wszystkie partie polityczne mówią o konieczności stworzenia nowej konstytucji. Każda partia ma jednak własny pomysł na to, co miałoby to oznaczać. Prezydent, co zrozumiałe, chciałby wzmocnienia swoich uprawnień i de facto powrotu do poprzedniej sytuacji (nazwisko prezydenta nie jest tu szczególnie ważne), podczas gdy inni gracze sceny politycznej mają własne cele. W tej kwestii interesy rządu i opozycji są zbieżne, jako że jedni i drudzy woleliby raczej osłabienie niż wzmocnienie roli prezydenta. Napięte relacje i sprzeczne interesy zawarte w owym politycznym trójkącie tworzą niestabilną równowagę, która spowalnia rozwój Ukrainy. Jednocześnie zastępuje on prawdziwy demokratyczny podział władzy i konieczną równowagę pomiędzy władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Już dawno należało wprowadzić do konstytucji Ukrainy zmiany, które zaradziłyby tym sprzecznościom. Jako że każda zmiana w konstytucji będzie wymagała szerokiego konsensusu, zaś interesy najważniejszych graczy politycznych tak bardzo się różnią, jest mało prawdopodobne, że reformę uda się przeprowadzić szybko. Istnieje w dodatku niebezpieczeństwo, że zmiany dokonane na skutek kompromisu mogą być tak samo sprzeczne i zaprowadzą kraj w kolejny ślepy zaułek. Nostalgia za komunizmem Na początku 2004 roku znajomy podarował mi polską książkę pod zwięzłym tytułem Nostalgia, kieszonkowe wydanie książki opublikowanej pierwotnie w Polsce przez wydawnictwo Czarne, która na Ukrainie osiągnęła status niemal kultowy. Przednia okładka, w kolorach sepii, pokazywała kilka straganów wypełwww.boell.pl 253 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska nionych najróżniejszymi śmieciami na tle ściany domu z ogromnym portretem Karola Marksa. Podtytuł książki brzmiał Eseje o tęsknocie za komunizmem. Jeden z esejów opisywał, co polski dziennikarz Paweł Smoleński zaobserwował we włoskim ośrodku narciarskim w Bormio pod koniec lat 90. Była połowa stycznia, przed pełnią sezonu i rozpoczęciem się ferii zimowych we Włoszech. Turystów było niewielu. Większość ludzi w barach, na stokach i wyciągach narciarskich rozmawiała po polsku – rzecz nie do pomyślenia dziesięć lat wcześniej. Przy jednym ze stolików siedziały dwie pary w średnim wieku, w eleganckich kombinezonach narciarskich, nowych rękawicach i z najnowszymi nartami carvingowymi. Wszystko najmodniejsze, prosto od Rossignola. Jeden z mężczyzn zapłacił kartą kredytową i rzekł – zapewne w związku z toczącą się rozmową – „że za komuny wszystko było lepsze”. Smoleńskiego szczególnie zaskoczyło, że komentarz taki wygłosił przedstawiciel polskiej klasy średniej. W jaki sposób było lepiej? Co było lepsze? Gdzie było lepiej? Niełatwo jest znaleźć odpowiedź na pytanie, czemu ktoś miałby żałować odejścia komunizmu, zwłaszcza gdy temu komuś wyraźnie świetnie się powodzi po upadku starego reżimu. Smoleński wyjaśnia, że jednym z powodów jest fakt, że pod rządami komunistów bardzo łatwo było odróżnić „dobro” od „zła”. Społeczeństwo podzielone było na dwie części: „nas” (zwykłych ludzi, społeczeństwo i opozycję) i „ich” (trzymających władzę, Partię i policję). Skład tych grup był jasny, linia podziału była wyraźna (oczywiście istniały „szare strefy”, ale nie miały rzeczywistego wpływu na ogólny obraz), ale nie trzeba było się nad tym zastanawiać. Dominująca ideologia podzieliła wszystko na proste „czarne” i „białe”. Rozumiało się samo przez się, że większość społeczeństwa polskiego należała do kategorii „my”. Dziś, w demokracji, nie jest już takie oczywiste, gdzie leży granica pomiędzy „dobrem” a „złem”. Nostalgia za reżimem komunistycznym jest w istocie nostalgią za czasami, kiedy sprawy wydawały się prostsze. Gdy żyje się w bardziej skomplikowanych czasach, istnieje podświadome pragnienie powrotu do prostszej epoki. 254 Juri Durkot W owym czasie przykład ten wywarł na mnie głębokie wrażenie. Nie raz zadawałem sobie pytanie, czy taka historia mogłaby się wydarzyć na Ukrainie. Wyraźnie widać, że wciąż istnieje spora liczba Ukraińców, którzy żałują odejścia Związku Radzieckiego. Wystarczy spojrzeć na którekolwiek nasze wybory parlamentarne – komuniści stracili pozycję najsilniejszej grupy politycznej dopiero w 2002 roku. Dziś o wiele mniej jest zwolenników komunizmu, ale jasne jest, że widuje się ich dużo częściej niż banany, zachodnie papierosy czy względnie przyzwoitą pastę do zębów widywało się w Związku Radzieckim. To przeważnie ludzie, którzy stracili (lub którzy myślą, że stracili) na zmianie reżimu. Być może grupa ta zawiera także tych, którzy z powodów ideologicznych postrzegają upadek Związku Radzieckiego jako największą katastrofę XX wieku. Ale ktoś z klasy średniej? Wielokrotnie próbowałem sobie wyobrazić taką sytuację. W myślach robiłem listę znajomych. Nic. (W owym czasie prawie nikt z Ukrainy nie jeździł w Alpy na narty.) Być może nasza klasa średnia była zbyt słaba. Być może po prostu nie znałem właściwych ludzi. Być może było tak dlatego, że Ukraina nie odeszła jeszcze dostatecznie daleko od komunizmu. Wśród elit niewiele zmian W książce Ukraina prawdziwa i zmyślona Mykoła Riabczuk, publicysta ukraiński, dzieli państwa postsowieckie na trzy grupy. Pierwsza grupa składa się z krajów bałtyckich, Estonii, Łotwy i Litwy. Po rozpadzie Związku Radzieckiego społeczeństwo obywatelskie w tych krajach było wystarczająco silne, by przejąć kontrolę nad aparatem państwowym i spowodować przemianę reżimu autorytarnego na system liberalno-demokratyczny. Parę lat później, gdy postkomuniści doszli do władzy (co zdarzyło się również w wielu innych krajach Europy Wschodniej), społeczeństwo miało już za sobą wystarczające zmiany. Niemożliwy był powrót do przeszłości. Natomiast w drugiej i trzeciej grupie nie było żadnych zmian na szczycie. Środkowoazjatyckie republiki Kazachstanu, Kirgistanu, Tadżykistanu, Turkmenistanu i Uzbekistanu nie miały tradycji społeczeństwa obywatelskiego. www.boell.pl 255 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska W rezultacie, z końcem imperium radzieckiego, państwa te szybko rozwinęły się w różne formy orientalnego despotyzmu. Jakiekolwiek próby tworzenia społeczeństwa obywatelskiego szybko duszono w zarodku. W europejskich państwach postsowieckich takich jak Ukraina, Mołdawia i Białoruś na zachodzie, oraz Gruzja, Armenia, Azerbejdżan na Kaukazie, a także w Rosji, społeczeństwo obywatelskie było zbyt słabe, by obalić państwo autorytarne i przekształcić je w liberalną demokrację, a państwo było zbyt słabe, by podporządkować sobie jeszcze słabszy ruch obywatelski. Według Riabczuka sytuacja ta doprowadziła do pewnego rodzaju pluralizmu. Elita komunistyczna nie była już w stanie kontrolować wszystkiego samodzielnie i musiała iść na kompromisy. Na Ukrainie stara gwardia komunistyczna zawarła porozumienie z Narodowymi Demokratami, ale po krótkiej przerwie udało jej się ponownie stanąć na własnych nogach. Społeczeństwo ukraińskie, na które tak silny wpływ wywarł system radziecki, nie było w pierwszych latach niepodległości wystarczająco dojrzałe, by zapewnić, że od demokracji nie będzie powrotu. Podczas pierwszej fazy niestabilnego sojuszu pomiędzy Narodowymi Demokratami a postkomunistyczną elitą pod wodzą prezydenta Krawczuka (1991-1994), wysiłki podejmowane w celu zaprowadzenia demokracji były niewielkie i pozbawione przekonania. Konsekwencją tego niezdecydowania (która miała przypieczętować los Krawczuka) był kryzys gospodarczy i eskalacja napięcia w kraju, co doprowadziło do utworzenia się ruchu separatystycznego na Krymie. Trudne relacje z Rosją jeszcze bardziej komplikowały sytuację. Niepodległość nie pociągnęła za sobą zmiany elity politycznej, reforma demokratyczna dokonywała się po trochu. Zwycięstwo wyborcze Leonida Kuczmy w 1994 roku zastąpiło starą gwardię partii komunistycznej epoki Krawczuka bardziej pragmatyczną „nową gwardią”. Trudno to jednak nazwać rzeczywistą zmianą na szczycie władzy. Była to raczej zmiana przejściowa. Wprowadzono trochę reform gospodarczych, ale środki budowy demokracji podejmowano powoli, a w drugiej połowie lat 90. po kawałku się ich pozby256 Juri Durkot wano. Konstytucja ukraińska z 1996 roku stworzyła scentralizowaną hierarchię pionową z pewnymi elementami samorządów regionalnych. Zwłaszcza podczas drugiej kadencji prezydenta Kuczmy (1994-2004) Ukraina oddalała się od demokracji w stronę państwa coraz bardziej autorytarnego. Szło to ręka w rękę z wyłonieniem się kilku grup finansowych i biznesowych, które zbiły fortunę na handlu surowcami, zwłaszcza gazem, i potrafiły wywierać naciski polityczne. Po kawałku zepchnęły na bok starą postkomunistyczną nomenklaturę, wzbogaciły się na, często podejrzanych, prywatyzacjach i korzystały z rozlicznych przywilejów, ulg podatkowych i monopoli. Z czasem udało im się rozciągnąć kontrolę nad całymi obszarami gospodarki Ukrainy. Obserwatorzy coraz częściej mówili o oligarchii kierowanej przez małą grupę klanów finansowych i biznesowych, w których biznes i polityka zlewały się w jedno. Typowa dla takiego systemu jest także rozbudowana korupcja, brak niezależnego sądownictwa, brak funkcjonującego rozdziału władz i wolnych mediów. Mimo to nastąpił pewien rozwój społeczeństwa obywatelskiego, które wkrótce okazało się dużo silniejsze niż w Rosji i innych sąsiadujących krajach postsowieckich. Nawet Pomarańczowa Rewolucja nie doprowadziła do wyraźnego zerwania z przeszłością. Na szczytach nie nastąpiły zmiany. Mimo że w kadrze administracyjnej zaszły znaczne zmiany, nowi urzędnicy pochodzili z tego samego środowiska. Z dawnych oszustów prawie nikt nie został ukarany – ani za fałszowanie wyników wyborów, ani za podejrzane prywatyzacje, ani za prześladowania dziennikarzy. Do dziś nie wiemy, kto był odpowiedzialny za zlecenie morderstwa Georgija Gongadze. Obecnie na Ukrainie istnieje coś w rodzaju kasty politycznej, która prowadzi zażarte walki o władzę (zarówno na poziomie ogólnokrajowym, jak i lokalnym), ale polityczna przynależność partii nie jest ważnym aspektem takich konfliktów. Następują zmiany rządów, ale fundamenty systemu politycznego, który stał się narzędziem służącym osobistym interesom i zwiększającym osobisty majątek, pozostały niezmienione. Wszyscy politycy mają zbyt wiele trupów pochowanych w szafach, by naprawdę mogło im zależeć na zmianie systemu. www.boell.pl 257 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Istnieje teraz ogromna przepaść między ludnością a politykami. Na krótką metę sytuację tę będzie bardzo trudno zmienić. Bardziej prawdopodobne jest, że chaos będzie trwał dalej, a w stronę demokracji będziemy posuwać się drobnymi, mozolnymi krokami. Dialog z UE Szwajcarski autor Martin Suter w swojej książce Business Class opowiada zabawną i ironiczną historię o księciu Karolu, który, gdy pragnie skorzystać z wyciągu narciarskiego, musi stać w kolejce tak samo jak wszyscy. Suter zauważa, że to właśnie jest dobre w starej demokracji. Na Ukrainie książę Karol nie stałby w kolejce. A skoro tak, to czemu ktoś miałby przejmować się przestrzeganiem drobnych zasad, takich jak przepisy ruchu drogowego i inne zasady postępowania? Społeczeństwo ukraińskie jest zbyt aspołeczne i brakuje mu poczucia solidarności. Czy to są prawdziwe powody, dla których od samego początku tak trudno było nawiązać prawdziwy dialog z UE? Zaraz po uzyskaniu niepodległości Ukraina obrała staranny kurs polityczny nastawiony na zbudowanie bliższych stosunków z Zachodem. Już w 1996 roku pojawiła się pierwsza wzmianka o strategicznym celu integracji ze strukturami europejskimi i euroatlantyckimi. Niekończące się polityczne kluczenie pomiędzy Rosją a Brukselą, ale przede wszystkim rozwój wewnętrznej sytuacji w Kijowie, wzbudziły rosnący sceptycyzm wśród Europejczyków. Jako że Unia Europejska nie posiadała tak naprawdę odpowiedniej strategii, Bruksela skrycie cieszyła się z takiej sytuacji, gdyż musiała jedynie reagować na rozwój wydarzeń. Porozumienie o Partnerstwie i Współpracy (PCA), podpisane w 1995 i wprowadzone w życie w 1998 roku, nigdy nie osiągnęło swojego pełnego potencjału. Dopiero w 2004 roku relacja nabrała werwy. Jeszcze dziś UE trudno jest ustalić wyraźną strategię. Bruksela nie ma dużego pola do manewru. Niesłuszne byłoby jednak spisanie Ukrainy na straty jako beznadziejny przypadek i państwo pogrążające się w chaosie. Taki punkt 258 Juri Durkot widzenia na szczęście nie ma w UE wielu zwolenników, chociaż nieprzewidywalność polityki ukraińskiej utrudnia życie lobby proukraińskiemu. Jeżeli ma się rozwinąć współpraca, pod rozwagę należy poddać trzy sfery: rozbudowę programu Partnerstwa Wschodniego (w najszerszym możliwym sensie), aktywne uczestnictwo w modernizacji ukraińskiej infrastruktury rurociągowej oraz rzeczywiste postępy we wprowadzeniu porozumienia o uproszczonych przepisach wizowych. W przypadku Partnerstwa Wschodniego mogłaby pojawić się opcja zwiększenia funduszy dla różnych projektów na niezbyt długi czas. Szczególnie trudno będzie przekonać Rosjan, że modernizacja rurociągów na Ukrainie nie zagraża ich interesom. Jednakże opozycja Moskwy będzie wymagała od Europejczyków wykazania się znaczną dozą woli politycznej i wypracowania wspólnej strategii. Realna poprawa reżimu wizowego wymaga, w wersji minimalnej, mniej biurokratycznego podejścia w konsulatach UE na Ukrainie i wyraźnych usprawnień na przejściach granicznych. Niestety, Ukraina we wszystkich tych trzech sferach wysyła mieszane sygnały. Problem wizowy Jest pewnym paradoksem, że od czasu uzyskania niepodległości swoboda podróżowania Ukraińców ciągle jest ograniczana. Przez pierwszych kilka lat mogli podróżować bez wiz do państw byłego Układu Warszawskiego, a wymagania stawiane podróżującym do Europy Zachodniej nie były szczególnie ostre. Z czasem to się zmieniło. Wymagania wizowe zaostrzano krok po kroku, gdy państwa sąsiednie wprowadziły ograniczenia, kończąc na Polsce i Węgrzech w 2003 roku. Od tego czasu około stu tysięcy Ukraińców pracuje nielegalnie w Europie południowej, zachodniej i wschodniej – w Hiszpanii, Portugalii, Włoszech, Czechach, Grecji i Polsce. Wkrótce po Pomarańczowej Rewolucji w Niemczech wybuchł skandal wizowy, który jasno pokazał, jak łatwo takie problemy wykorzystać w polityce krajowej. Zniesienie obowiązku wizowego dla obywateli UE w maju 2005 było absolutnie właściwe, ale oznaczało, że www.boell.pl 259 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska UE nie rozluźni swoich ogólnych zasad. Pewną poprawę wprowadziło jedynie zawarte kilka lat temu porozumienie, które ułatwiło zdobywanie wiz. Urzędnicy konsulatów UE zapewniają, że od tego czasu spadła liczba udzielanych odmów i wzrosła liczba wydawanych wiz, ale to trochę jak z dyskusją o inflacji – statystyki nie pokrywają się z percepcją. Forteca Schengen Kiedy w styczniu 2008 roku przybyłem na granicę ukraińsko-polską, przejście graniczne wyglądało niemal złowrogo. Wielkie, puste hale, których przeznaczenie nawet w dawniejszych latach nie było dla mnie jasne, wielopasmowa zakryta strefa kontroli celnej, korytarz dla pieszych pasażerów po obu stronach otoczony wysokim, często zniszczonym drucianym ogrodzeniem – świat przemytników i ulicznych handlarzy. Przejście graniczne było zupełnie puste. Nie było ludzi ani pojazdów. Parę tygodni wcześniej Polska została członkiem strefy Schengen. Dla wielu mieszkańców regionu był to koniec świata. Ukraińscy handlarze uliczni, którzy żyli z drobnego legalnego i nielegalnego handlu, nagle znaleźli się bez wizy Schengen i bez pracy. Coraz bardziej wściekli musieli potem patrzeć, jak polscy handlarze, którzy nie potrzebowali wizy, by wjechać na Ukrainę, mogli dalej prowadzić swoje interesy. Nie było dla nich innej pracy w regionie. Polscy hurtownicy zarejestrowali spadek obrotów na poziomie 70% i nawet ruch autobusowy się załamał, gdy kierowcom nie udało się załatwić wiz na czas. Tymczasem sytuacja powróciła do „normy”. Wróciły kolejki, które wydają się poruszać, a następnie zatrzymywać bez wyraźnego powodu. Niepodobna ocenić, ile czasu trzeba będzie na przejechanie granicy. Zależy to od nastroju urzędników granicznych i celnych i może również od łutu szczęścia. Kierowcy autobusów dostają teraz wizy, podobnie jak kierowcy pojazdów przewożących ciężkie towary i oczywiście uliczni handlarze. Załatwiają sobie 260 Juri Durkot wizy Schengen za pośrednictwem agencji za 200 euro (oficjalna cena wynosi 35 euro). Nowe zasady Schengen wywołały efekt inflacji. Wiele organizacji młodzieżowych i festiwalowych martwi się, jak wpłynie to na organizowanie wymian międzykulturowych. W Kijowie często słyszy się opowieści o tym, jak to chóry i zespoły dziecięce muszą śpiewać lub tańczyć, by udowodnić, że zasługują na wizę. Wiele trup teatralnych straciło już szansę na występy na festiwalach w fortecy Schengen. 20 lat później W marcu wyruszyłem z rodziną na narciarskie wczasy w Austrii. Podobnie jak w zeszłym roku postanowiliśmy pojechać przez Węgry. Wtedy przejazd przez granicę zabrał nam tylko pół godziny. Przejście w Czop jest także nawiedzane przez handlarzy z obu stron granicy. Kolejka nie była długa, ale prawie nie posuwała się do przodu. Kilka SUVów z lokalną rejestracją, wiozących miejscowe wersje książąt Karolów i ich rozmaitych krewnych przejechało obok kolejki. Ukraiński posterunek graniczny leży po jednej stronie rzeki Cisy, węgierski – po drugiej. Pomiędzy nimi znajduje się stary jednopasmowy most. Po przejściu ukraińskiej kontroli paszportowej mamy przed sobą 150 metrów względnie szerokiej drogi do zakrętu, który zwęża się w most. Gdy wyjechaliśmy na ten kawałek szerszej drogi, rozpoczął się wyścig. Wyprzedziły nas samochody na numerach ukraińskich i węgierskich. Wyglądało to, jakby przed czymś uciekały, ale pędziły tylko, by zająć lepsze miejsce w kolejce. Gdy po trzech godzinach stanęliśmy wreszcie na granicy węgierskiej przy posterunku celnym, wszystko zrobiło się jasne. Młody urzędnik węgierski nie spieszył się – znikał w swojej budce, potem znudzonym krokiem maszerował wokół następnego samochodu. Nie mówił w żadnym obcym języku, nie reagując na angielski i demonstrując znajomość dwóch słów po rosyjsku (maska i bagażnik). Jego pozostałe słownictwo było międzynarodowe: papierosy, alkohol i paszport. Nie palimy i nie mieliśmy przy sobie alkoholu, i na tym zakończyła się nasza krótka rozmowww.boell.pl 261 Rok 1989 – 20 lat później. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska wa. Mój syn, nudzący się na tylnym siedzeniu, grał w szachy na małej planszy na kolanie. Z ekwipunkiem narciarskim nie wyglądaliśmy na handlarzy, ale drzwi i dach naszego volkswagena golfa przeszukano pod kątem ukrywania alkoholu i papierosów. A przynajmniej młody urzędnik sprawiał wrażenie dokładnego przeszukiwania. Z tymi Ukraińcami nigdy nic nie wiadomo! Postawa i mowa ciała urzędnika wyraźnie mówiły, że to on ma władzę. Po kolejnych dziesięciu minutach, podczas których nic się nie wydarzyło, pozwolono nam ruszać dalej. Kontroli dokonano. Witamy w Unii Europejskiej 20 lat później! Juri Durkot, ur. w 1965 roku, studiował język niemiecki na Uniwersytecie w Lwowie. Na początku lat 90. pracował dorywczo dla austriackich gazet. Od 1995 r. do 2000 r. był rzecznikiem Ambasady Ukraińskiej w Niemczech. Od października 2000 pracuje jako wolny strzelec – dziennikarz, publicysta, tłumacz i producent. Juri Durkot opublikował liczne artykuły, raporty polityczne i analizy. Brał udział w produkcji i wielokrotnie udzielał komentarzy dla niemieckiego radia publicznego (BR, WDR, SWR itd.). Jego tłumaczenia książek Mykoły Riabczuka i Lubko Deresza wydane zostały w Niemczech przez Suhrkamp-Verlag. 262 www.boell.pl 263 Heinrich Böll Stiftung z siedzibą w Berlinie jest niemiecką fundacją polityczną, bliską partii Sojusz 90/Zieloni. Podstawowym zadaniem Fundacji zarówno w kraju, jak i za granicą, jest edukacja obywatelska, której celem jest popieranie kształtowania postaw demokratycznych, zaangażowania społeczno-politycznego i porozumienia pomiędzy narodami. Kieruje się przy tym swymi podstawowymi wartościami: ekologią, demokracją, solidarnością oraz wolnością od przemocy. W regionie Europy Środkowej, m.in. w Polsce, Fundacja działa od ponad 10 lat. Przedstawicielstwo Fundacji im. Heinricha Bölla w Polsce zainaugurowało działalność na początku 2002 r., w końcowej fazie rokowań związanych z przystąpieniem do Unii Europejskiej państw z regionu Europy Środkowej. Jednym z zadań Przedstawicielstwa było obserwowanie i wspieranie działań na rzecz uwzględniania perspektywy równości kobiet i mężczyzn w procesie integracji tych państw z UE. Po rozszerzeniu Unii Europejskiej tematyka kobieca wciąż stanowi główne zainteresowanie Fundacji im. Heinricha Bölla, jednak już od 2003 r. zadania Przedstawicielstwa zostały rozszerzone o tematy takie jak wspólna polityka zagraniczna Unii Europejskiej, polityka energetyczna i ochrona klimatu oraz demokratyczny rozwój Ukrainy. Przedstawicielstwo inicjuje i wspiera społeczno-polityczną debatę w Europie Środkowej i Wschodniej (Polsce, Czechach, Słowacji i Ukrainie) także z perspektywy innych „zielonych“ tematów. Więcej informacji o naszych aktywnościach na www.boell.pl oraz www.boell.de Proces jednoczenia Europy nie jest ani prosty, ani zakończony. Pięć lat po rozszerzeniu Unii Europejskiej nadal częściej mówimy o „starej” i „nowej” Europie niż o wspólnej europejskiej tożsamości. Rozszerzenie – przesuwając granice obszaru politycznej i gospodarczej stabilności w Europie – nie objęło wszystkich europejskich państw. Poza granicami Unii pozostają m.in. Ukraina i Gruzja oraz państwa bałkańskie, które od wielu lat czekają na szczęśliwy finał ich starań o członkostwo. Rok 1989 – 20 lat później Rok 1989 to czas zwycięstwa pokojowych rewolucji, które ogarnęły kraje europejskie za żelazną kurtyną, czas nadziei na zjednoczenie Europy i wspólną europejską przyszłość. Dla krajów bloku wschodniego – w tym Polski – wraz z obaleniem reżimu komunistycznego na drodze pokojowego samowyzwolenia rozpoczął się „powrót do Europy”. Wywalczone swobody i prawa obywatelskie stały się fundamentem budowania demokracji, dobrobytu i odzyskiwania europejskiej tożsamości. Kraje postkomunistyczne a integracja europejska Fundacja im. Heinricha Bölla Przedstawicielstwo w Polsce ul. Żurawia 45, 00-680 Warszawa, Polska tel.: +48 22 59 42 333, e-mail: [email protected] Fundacja im. Heinricha Bölla Kontynuując refleksję nad współczesną Europą, zapoczątkowaną w publikacji „Rok 1968 – 40 lat później. Marzenie o wykonalności zmiany” tym razem autorzy i autorki publikacji podejmują próbę oceny przemian minionego dwudziestolecia. Pytania: Jak wypada porównanie wizji „powrotu do Europy” z rzeczywistością? – oraz – Jakie granice zniknęły, a jakie podziały pozostają nadal wyzwaniem dla Europy? – są motywem przewodnim publikacji. Rok 1989 – 20 lat później
