Laboratorium IV - Akademia Muzyczna w Łodzi

Ewa Mrowca
Akademia Muzyczna im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów w Łodzi
Laboratorium IV
W ostatnim Laboratorium tropem wielkiej rodziny budowniczych Ruckers-Couchet zawędrowaliśmy do Antwerpii. Miasta będącego istną Mekką dla każdego, komu klawesyn jest bliski
sercu. Stąd właśnie przez cały XVII, a następnie XVIII wiek wysyłano drogą wodną instrumenty
głównie do Francji, Anglii, Hiszpanii.
Renoma warsztatu ze słynnej ulicy Jodenstraat, a także fakt, że w czasie świetności dynastii
Ruckers-Couchet leżąca nad rzeką Skaldą Antwerpia była jednym z największych portowych
miast Europy, spowodowały niezwykłą wręcz ekspansję flamandzkich instrumentów
na starym kontynencie.
Dla flamandzkiego budownictwa charakterystyczne były zarówno wirginały, jak i klawesyny
skrzydłowe o zasięgu C/E – c3, dyspozycji 8’4’, bogato dekorowane tapetami z przodu oraz
na wewnętrznych ściankach instrumentu. Ich skrzynie ozdabiano maksymami, z których
do najczęściej stosowanych należały: Acta virum probant czy Soli Deo Gloria, a płyty
rezonansowe dekorowano licznymi motywami roślinnymi, podobiznami ludzi, świata zwierząt
czy też arabeskami. Słynne tapety dekoracyjne pochodziły z księgi Balthasara Sylviusa wydanej
w Antwerpii w 1554 roku.
Dziś budownictwo flamandzkie łączymy głównie z Antwerpią, ale powstaje pytanie
o działalność budowniczych w innych miastach Niderlandów Południowych – chociażby
w Brugi, z której pochodził Franciscus van Dunschlag1, znany również jako François
Vandonserague. Jako budowniczy przeniósł się on w 1667 roku z flamandzkiej Brugii
do Aix-en-Provence. W 1688 roku wraz z synem Pierre’em Donzelague (1668–1747),
również budowniczym, oraz całą rodziną osiadł w Lyonie.
Obecnie znany jest jeden instrument, którego atrybucja jest mu przypisywana.
Chodzi o klawesyn z prywatnej kolekcji Monsieur Yannicka Guillou w Bény-sur-Mer
w Normandii, wspominanej już w Laboratorium2. Klawesyn ten znany jest pod nazwą
D.F. wywodzącą się od inicjałów budowniczego umieszczonych pod dwoma skrzydłami anioła
w rozecie instrumentu znajdującej się w płycie rezonansowej. Jak podaje obecny właściciel,
klawesyn zbudowano przypuszczalnie około 1690 roku.
Nie tylko inicjały D.F. czy hipotetyczna data wykonania instrumentu sugerują jako wykonawcę
Franciscusa van Dunschlaga, lecz również na budowniczego związanego z kręgiem flamandzkim
wskazuje zastosowanie nietypowej dla instrumentów francuskich słynnej tapety dekoracyjnej
zdobiącej przód oraz wewnętrzne ścianki instrumentu.
1
Lakoniczne informacje dotyczące Franciscusa van Dunschlaga zostały zawarte w: Claude Mercier-Ythier,
Les Clavecins, Vol. II, Tours 2011, s. 81.
2
Laboratorium II, „Notes Muzyczny” nr 2/2014, Akademia Muzyczna w Łodzi, s. 119–121.
223
Jest to instrument dwumanuałowy o zasięgu G/H – c3 z krótką oktawą w stylu francuskim
z łamanym klawiszem Es w basie (51 dźwięków dla każdego manuału), o dyspozycji 8’8’4’.
a
es
h
g c d e f g a h c d e f g a h c d e f g a h c d e f g a h c
Klawisze chromatyczne obłożone są kością, natomiast diatoniczne – drewnem. Bogato zdobiona skrzynia instrumentu różnobarwnymi motywami roślinnymi, podobiznami zwierząt
i maszkaronami umieszczonymi na czarnym tle, wśród których centralną postacią jest grający
na skrzypcach Orfeusz, swoim kształtem i rozmiarami przypomina skrzynie instrumentów
francuskich: Vincenta Tibaut (Toulouse 1681) z kolekcji w Bény-sur-Mer, Claude’a Labreche’a
(Carpentras 1699) z kolekcji Würtemmbergische Landes Museum w Stuttgarcie. Płytę rezonansową ozdobiono motywami florystycznymi oraz arabeskami. Całości dopełnia idylliczny
nadmorski krajobraz przedstawiony na wewnętrznej stronie klapy klawesynu. Instrument
ustawiony jest na wykwintnym stelażu składającym się z 10 nóg.
Biorąc pod uwagę pochodzenie van Dunschlaga i jego działalność we Francji, można
przypuszczać, że łączył on w swoich instrumentach cechy budownictwa flamandzkiego
i francuskiego.
Jego działający w Lyonie syn Pierre Donzelague uważany jest za jednego z pierwszych
budowniczych, który budował swoje instrumenty o zasięgu 5 oktaw z zachowaniem pełnego
chromatycznego basu. Najbardziej dziś znane to klawesyn z 1716 roku, przechowywany
w Musée des Arts Décoratifs w Lyonie, oraz klawesyn wykonany w 1711 roku znajdujący
się w prywatnej kolekcji Lindy Nicholson w Anglii. Co ciekawe, oba instrumenty mają wciąż
zachowaną flamandzką tapetę.
Historia van Dunschlaga – Flamanda we Francji – nie jest jedyną tego rodzaju
w dziejach budownictwa klawesynów. Warto choćby wspomnieć samego Hansa Ruckersa,
który przywędrował do Antwerpii z Kolonii, czy też innego niemieckiego budowniczego
w Antwerpii – Ioannesa Dulckena.
224
Ilustracja 1. Klawesyn D.F. z prywatnej kolekcji Monsieur Yannicka Guillou w Bény-sur-Mer
Ilustracja 2. Klawiatura klawesynu D.F. z prywatnej kolekcji Monsieur Yannicka Guillou w Bény-sur-Mer
225
Ilustracja 3. Krótka oktawa wraz z łamanym klawiszem w basie klawesynu D.F.
z prywatnej kolekcji Monsieur Yannicka Guillou w Bény-sur-Mer
226