docAnaliza realizacji Narodowego Programu Ochrony Zdrowia
download 
Reklamacja Transkrypt
Analiza realizacji Narodowego Programu Ochrony Zdrowia
RAPORT OCENA REALIZACJI NARODOWEGO PROGRAMU OCHRONY ZDROWIA PSYCHICZNEGO Opracowanie: Obywatelska Koalicja na Rzecz Zdrowia Psychicznego Pod redakcją: Jerzego Gryglewicza Projekt realizowany w ramach programu Obywatele dla Demokracji, finansowanego z Funduszy EOG 1 1.WSTĘP Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego został przyjęty przez Radę Ministrów 28 grudnia 2010 r. Stały wzrost liczby osób leczonych w Polsce z powodu zaburzeń psychicznych, oraz prognozy przewidujące utrzymanie się tego wzrostu w przyszłości były podstawą do opracowania koncepcji programu. Jego głównym celem była poprawa efektywności i organizacji obecnego systemu ochrony zdrowia psychicznego, a w szczególności wyrównanie dostępu do różnych form opieki psychiatrycznej i poszerzenie oferty terapeutycznej dla pacjentów , która obecnie jest w większości ograniczona do poradni bądź poradni i oddziału psychiatrycznego, zlokalizowanego najczęściej w szpitalu psychiatrycznym. Innymi aspektami zawartymi w programie były promocja zdrowia psychicznego i profilaktyka zaburzeń psychicznych, zapewnienie chorym dostępu do kompleksowej i zintegrowanej opieki zdrowotnej oraz do innych form pomocy oraz rozwój badań naukowych i tworzenie systemów informacji koniecznych do skutecznej ochrony i zapobiegania zaburzeniom zdrowia psychicznego. 2.KLUCZOWE PROBLEMY ZWIĄZANE Z ORGANIZACJĄ OPIEKI PYCHIATRYCZNEJ W POLSCE BĘDĄCE PODSTAWĄ DO OPRACOWANIA I UTANOWIENIA NPOZP (Za: Jacek Wciórka I Klinika Psychiatryczna, Instytut Psychiatrii Neurologii, Warszawa, Raport RPO) 1. Ochrona zdrowia psychicznego nie jest priorytetem w Polityce Zdrowotnej Państwa Ochrona zdrowia psychicznego, pomimo deklaracji organizatorów ochrony zdrowia np. „nie ma zdrowia bez zdrowia psychicznego” i „zdrowia psychiczne jest fundamentalnym dobrem osobistym człowieka a ochrona praw osób z zaburzeniami psychicznymi należy do obowiązków państwa” , nie należy do priorytetowych wartości publicznych i nie jest przedmiotem świadomej i konsekwentnej polityki państwa w tym obszarze (promocja, profilaktyka, system pomocy) i przyszłych pokoleń (badania i rozwój) [por. NIK 2008, 2012; RPO 2012]. 2.Steorotypy, uprzedzenia i niewielka świadomość społeczna dotycząca chorób psychicznych Znikoma świadomość społeczna – wiedza i kompetencja w zakresie ochrony zdrowia psychicznego są niedostateczne, nasycone negatywnymi emocjami, uprzedzeniami i stereotypami, a praktyka społeczna nie przygotowuje obywateli do skutecznego radzenia sobie z nieuniknionymi kryzysami życiowymi. Działania promocyjne i profilaktyczne są wysoce niedostateczne – wyrywkowe i okazjonalne. Osoby potrzebujące wsparcia, pomocy lub leczenia z powodu zaburzeń zdrowia psychicznego oraz instytucje organizujące tę pomoc niezwykle często podlegają procesom indywidualnej i strukturalnej stygmatyzacji, dyskryminacji i wykluczania. 3.Ograniczona dostępność do psychiatrycznych świadczeń opieki zdrowotnej 2 Od wielu lat obserwuje się stały wzrost częstości potrzeb zdrowotnych, rejestrowanych w placówkach psychiatrycznych a związanych z zaburzeniami psychicznymi [ZZP IPiN, 2011], niestety system lecznictwa psychiatrycznego nie odpowiada skutecznie na te potrzeby – jest niesprawny, cechuje się deficytem i nierównym rozmieszczeniem zasobów, dominacją jednostronnej, ubogiej oferty dużych i odległych od miejsca zamieszkania szpitali psychiatrycznych przy znacznym niedoborze opieki środowiskowej. W efekcie nie zapewnia bliskiego i równego dostępu, wymaganej jakości i efektywności leczenia, ani godziwych warunków korzystania. Udzielanie pomocy osobom z zaburzeniami psychicznymi przebiega bardzo często w warunkach naruszających zarówno prawa ludzkie i poczucie godności chorych, jak też sprzyjających utrwalaniu się poczucia frustracji i wypalenia u pracowników. Niedostateczne, nieracjonalne finansowanie, dyskryminujące w stosunku do innych dziedzin opieki zdrowotnej, nie wystarcza na potrzeby bieżące, ani na odtwarzanie zasobów, ani na inwestycje. Jednocześnie jest ono marnotrawne, ponieważ nagradza zarządzających za bierne, konserwatywne i krótkowzroczne zachowania ekonomiczne – doraźne oszczędności przy ignorowaniu realnych potrzeb, standardów jakości i bezpieczeństwa opieki a także pełnego bilansu kosztów własnych, oraz kosztów ponoszonych w efekcie przez inne sektory działalności publicznej. Odpowiedzialności za funkcjonowanie całości i elementów systemu jest rozmyta i rozmywana. 4.Brak koordynacji opieki psychiatrycznej Zawodzi koordynacja między dostępnymi formami leczenia, oparcia społecznego i uczestnictwa społeczno-zawodowego, których działanie regulowane jest przez odrębne ustawy, resorty, szczeble administracji oraz różne instytucje i organizacje – bez współdziałania i często wzajemnej informacji o sobie. 5.Wykluczenie społeczne osób z zaburzeniami psychicznymi Realna pozycja zdrowia psychicznego i stan systemu jego ochrony w Polsce narusza podstawowe gwarancje ustawowe – konserwuje nierówności w dostępie do leczenia i opieki, dyskryminuje chorych psychicznie w stosunku do innych chorych i w stosunku do zdrowych obywateli, narusza zasadę solidaryzmu społecznego, nie przeciwdziała napiętnowaniu i wykluczaniu, rozmywa odpowiedzialność państwa za kreowanie i koordynowanie polityki zdrowotnej i społecznej w odniesieniu do zdrowia psychicznego. Realne i możliwe do zaspokojenia potrzeby zdrowotne pozostają w znacznej mierze niezaspokojone a prawdopodobnie również nieujawnione. 3.CELE NARODOWEGO PROGRAMU OCHRONY ZDROWIA PSYCHICZNEGO Realizację programu przewidziano na lata 2011 – 2015. W poszczególne zadania włączeni są ministrowie właściwi ze względu na cele programu, a w szczególności minister sprawiedliwości, minister obrony narodowej oraz ministrowie zdrowia, pracy i polityki społecznej, nauki i szkolnictwa wyższego, spraw wewnętrznych, administracji i cyfryzacji, a także Narodowy Fundusz Zdrowa oraz samorządy województw, powiatów i gmin. 3 NPOZP - Cel główny 1: Promocja zdrowia psychicznego i zapobieganie zaburzeniom psychicznym Cele szczegółowe: 1.1. upowszechnienie wiedzy na temat zdrowia psychicznego, kształtowanie zachowań i stylów życia korzystnych dla zdrowia psychicznego, rozwijanie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach zagrażających zdrowiu psychicznemu; 1.2. zapobieganie zaburzeniom psychicznym; 1.3. zwiększenie integracji społecznej osób z zaburzeniami psychicznymi; 1.4. organizacja systemu poradnictwa i pomocy w stanach kryzysu psychicznego; NPOZP - Cel główny 2: Zapewnienie osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym Cele szczegółowe: 2.1. upowszechnienie Środowiskowego modelu psychiatrycznej opieki zdrowotnej; 2.2. upowszechnienie zróżnicowanych form pomocy i oparcia społecznego; 2.3. aktywizacja zawodowa osób z zaburzeniami psychicznymi; 2.4. skoordynowanie różnych form opieki i pomocy; NPOZP - Cel główny 3: Rozwój badań naukowych i systemu informacji z zakresu zdrowia psychicznego Cele szczegółowe: 3.1. przekrojowe i długoterminowe epidemiologiczne oceny wybranych zbiorowości zagrożonych występowaniem zaburzeń psychicznych; 3.2. promocja i wspieranie badań naukowych podejmujących tematykę zdrowia psychicznego; 3.3. unowocześnienie i poszerzenie zastosowania systemów statystyki medycznej; 3.4. ocena skuteczności realizacji Programu;. 4 4. OCENA REALIZACJI NARODOWEGO PROGRAMU OCHRONY ZDROWIA PSYCHICZNEGO 4.1. Ocena na podstawie sprawozdań MZ za 2011, 2012, 2013 4.1.1. Międzynarodowe kierunki działań w dotyczące poprawy zdrowia psychicznego Według danych WHO szacuje, że ponad 450 milionów ludzi cierpi na różnego rodzaju zaburzenia psychiczne. Ze statystyk wynika, że nawet jedna na cztery rodziny ma w swoim gronie przynajmniej jedną osobę cierpiącą na zaburzenia psychiczne lub zaburzenia zachowania. Szacuje się, że zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania stanowią 12% globalnego obciążenia chorobami, natomiast budżety większości państw przeznaczają na ten cel mniej niż 1% wszystkich swoich wydatków na ochronę zdrowia. Koszty ekonomiczne zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania są długofalowe i bardzo wysokie. Dotyczą zarówno jednostek, jak i ich rodzin oraz całego społeczeństwa. Część z tych ekonomicznych obciążeń jest oczywista i wymierna, ale część jest praktycznie niemożliwa do oszacowania. Do mierzalnych kosztów należą potrzeby systemu ochrony zdrowia i systemu pomocy społecznej, koszty utraconego zatrudnienia i zmniejszonej produktywności, koszty przestępczości i bezpieczeństwa publicznego oraz negatywnych skutków przedwczesnej śmiertelności. W związku z powagą i rozmiarem problemu oraz faktem, że jest on często marginalizowany zarówno społecznie, jak i poprzez decyzje polityczne - WHO wydało ogólne rekomendacje dla rządów państw, mające na celu podjęcie przez nie realizacji programów z zakresu zdrowia psychicznego. Zalecenia te dotyczą działania w zakresie: 1) zapewnienia leczenia w ramach podstawowej opieki zdrowotnej; 2) zapewnienia dostępu do leków psychotropowych; 3) dostarczenia opieki w ramach społeczności lokalnych; 4) edukowania społeczeństwa i tworzenia kampanii społecznych; 5) włączania w proces podejmowania decyzji oraz tworzenia programów i usług wspólnot lokalnych, rodziny i osób korzystające ze świadczeń; 6) ustanawiania narodowej polityki, programów oraz prawa stanowiących odpowiedź na problemy zdrowia psychicznego; 7) rozwijania zasobów ludzkich; 8) współpracy sektora ochrony zdrowia z innymi sektorami; 9) monitorowania wskaźników zdrowia psychicznego na poziomie lokalnym; 5 10) wspierania badań naukowych. Wytyczne z raportu WHO zostały potwierdzone, jako konieczne do zastosowania, przez Rezolucję Komitetu Wykonawczego WHO z 17 stycznia 2002 r., w dokumencie Umocnienie zdrowia psychicznego. Wzywa ona państwa członkowskie do wypełnienia zaleceń raportu, ustanowienia polityki wobec zdrowia psychicznego, programów oraz prawa, opartych na aktualnej wiedzy naukowej i zawierających odniesienie do problematyki praw człowieka oraz do konsultacji z podmiotami związanymi z tematem zdrowia psychicznego, jak również do zwiększenia inwestycji w zdrowie psychiczne, zarówno we własnych krajach, jak i w ramach współpracy międzynarodowej. Rekomendacje Unii Europejskiej nie odbiegają od wytycznych proponowanych przez WHO. W dokumencie Zielona Księga. Poprawa zdrowia psychicznego ludności. Strategia zdrowia psychicznego dla Unii Europejskiej, stwierdzono, że „Dla obywateli zdrowie psychiczne jest kapitałem pozwalającym na realizowanie ich intelektualnego i emocjonalnego potencjału oraz znalezienie i odgrywanie swoich ról w życiu społecznym, w szkole i w pracy". W zasięgu tego działania powinno się znaleźć szczególnie: zapobieganie depresji i samobójstwom oraz zaburzeniom spowodowanym spożywaniem substancji psychoaktywnych. Kolejnym międzynarodowym dokumentem zajmującym się problematyką zdrowia psychicznego jest Deklaracja o ochronie zdrowia psychicznego dla Europy z 2005 r. Potwierdza ona rekomendacje zawarte w raporcie WHO Zdrowie psychiczne: nowe rozumienie, nowa nadzieja. Do priorytetów zawartych w deklaracji należą: zwiększanie świadomości na temat znaczenia dobrostanu psychicznego, wspólne zwalczanie stygmatyzacji, dyskryminacji i nierówności oraz umożliwienie osobom cierpiącym na zaburzenia psychiczne i ich rodzinom, aktywnego włączenia w ten proces, tworzenie i wdrażanie kompleksowych, zintegrowanych i efektywnych systemów promocji, zapobiegania, rehabilitacji i leczenia oraz opieki i odzyskiwania zdrowia przez osoby z problemami zdrowia psychicznego. Większość rekomendacji i wskazówek, niezależnie od podmiotów będących ich autorami, podkreśla znaczenie programów z zakresu promocji i profilaktyki zdrowia psychicznego, zaleca stopniowe przekształcanie dużych szpitali psychiatrycznych na rzecz lokalnych poradni i tworzenia oddziałów psychiatrycznych w szpitalach lokalnych (ogólnych, wielospecjalistycznych), włączanie w programy ochrony zdrowia psychicznego społeczności lokalnych, osób korzystających ze świadczeń oraz organizacji pozarządowych, a także 6 rozwijanie opieki środowiskowej, czyli usług w pobliżu miejsca zamieszkania i poza dużymi szpitalami. 4.1.2. Sytuacja epidemiologiczna zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w Polsce Według danych na rok 2009 w Polsce liczba osób leczących się z powodu problemów zdrowia psychicznego oscyluje w okolicy 1,6 mln. Jednakże należy spodziewać się, iż faktyczna liczba osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania jest znacznie wyższa. Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania generują olbrzymie koszty, których wysokość szacuje się na 3% do 4% produktu krajowego brutto. Na zdrowie psychiczne i leczenie uzależnień wydawanych jest zaledwie 3,5 % publicznych wydatków na ochronę zdrowia (GUS, 2010). W ciągu 20 lat, między rokiem 1990 a 2010, wskaźnik rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych wzrósł ponad dwukrotnie: o 124% (z 1629 do 3655 na 100 tys. ludności) w opiece ambulatoryjnej i o 51% (z 362 do 548 na 100 tys. ludności) w opiece stacjonarnej. Najwyższy, ponad siedmiokrotny wzrost opiece ambulatoryjnej, wystąpił w przypadku zaburzeń spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych, prawie dwukrotnie wzrósł wskaźnik zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu (84%), upośledzenie umysłowe wzrosło o 152%. W psychiatrycznej opiece stacjonarnej, we wszystkich analizowanych latach, leczono znacznie więcej pacjentów psychotycznych niż niepsychotycznych, wraz z upływem poddanych zestawieniu lat zwiększa się z roku na rok liczba hospitalizowanych pacjentów z psychozami, przy bardzo zbliżonych liczbach pacjentów z zaburzeniami niepsychotycznym. W roku 1990 leczono trzy razy więcej psychoz niż zaburzeń niepsychotycznych, w roku 2010 cztery razy więcej. W dynamice hospitalizacji występują podobne tendencje, jak w opiece ambulatoryjnej. W przeciągu 20 lat najwyższy wzrost, prawie czterokrotny, wystąpił w przypadku zaburzeń spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych, a zaburzenia spowodowane używaniem alkoholu wzrosły dwukrotnie. Wskaźnik psychoz zwiększył się o 34%, a zaburzeń niepsychotycznych o 2%. Między rokiem 2005 i 2010 wyraźnie wzrósł jedynie wskaźnik zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu, o 13%, natomiast pozostałe wskaźniki nieco spadły, bądź utrzymały się na podobnym poziomie. Warto zauważyć, że 37% wszystkich hospitalizacji to hospitalizacje pacjentów z zaburzeniami spowodowanymi używaniem alkoholu. 7 4.1.3. Działania Rady Ministrów dotyczące poprawy zdrowia psychicznego ludności W celu wszechstronnego wsparcia i opieki dla osób cierpiących na zaburzenia psychiczne, wychodząc naprzeciw wyzwaniom stawianym przez problemy współczesnego społeczeństwa. zostało wydane rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2010 roku w sprawie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Działania Programu zostały przewidziane są na lata 2011 - 2015 Do realizacji Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego zostały włączone wszystkie szczeble samorządu terytorialnego, oraz ministrowie właściwi ze względu na cele Programu, tj. Minister Zdrowia, Minister Edukacji Narodowej, Minister Pracy i Polityki Społecznej, Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Minister Sprawiedliwości, Minister Spraw Wewnętrznych, Minister Administracji i Cyfryzacji, Minister Obrony Narodowej oraz Narodowy Fundusz Zdrowia. Ochrona zdrowia, a zatem również ochrona zdrowia psychicznego, nie powinna być utożsamiana jedynie z medycyną naprawczą, a skuteczna polityka zdrowotna nie może być prowadzona tylko przez jednostki systemu ochrony zdrowia. Kreowanie i koordynacja polityki zdrowotnej powinna odbywać się na płaszczyźnie wszystkich polityk i działań podejmowanych zarówno w ramach administracji państwowej, jak i samorządowej, tj. z zakresu polityki społecznej, edukacji, zatrudnienia etc. Zapisy Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, stanowią próbę zreformowania i unowocześnienia psychiatrycznej opieki zdrowotnej w Polsce, a w szczególności wprowadzenia rozwiązań mających na celu przywrócenie osób cierpiących na problemy zdrowia psychicznego środowisku lokalnemu, szczególną rolę wśród wskazanych przez Program realizatorów odgrywają jednostki samorządu terytorialnego. Podmioty wskazane w § 4 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, zobowiązane są do zapewniania w swoich budżetach niezbędnych środków na realizację zadań określonych w rozporządzeniu. Aby przyjęta przez Radę Ministrów strategia pozwoliła Polsce zbliżyć się do standardów ochrony zdrowia psychicznego obowiązujących w krajach Unii Europejskiej, należy ukierunkować działania na rozwój psychiatrycznej opieki środowiskowej. Raport Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) z 2001 r., Zdrowie psychiczne: nowe rozumienie, nowa nadzieja, podkreśla znaczenie opieki środowiskowej i konieczność jej rozwoju zaleca stopniowe zamykanie dużych szpitali psychiatrycznych, przekształcanie ich w centra aktywnego leczenia i rehabilitacji, a także rozwijanie oddziałów psychiatrycznych w szpitalach Ogólnych. 8 Przekształcanie systemu opieki psychiatrycznej i dopasowanie go do wymogów europejskich będzie możliwe dopiero po zbudowaniu sprawnie funkcjonującego systemu pozaszpitalnych form opieki. Zmniejszenie liczby izolowanych szpitali psychiatrycznych na rzecz oddziałów psychiatrycznych w szpitalach wielospecjalistycznych może nastąpić dopiero w momencie, gdy zostanie uruchomiona sieć ośrodków, mogących przejąć kompleksową opiekę nad osobami z problemami zdrowia psychicznego. Zgodnie z szacunkami Instytutu Psychiatrii i Neurologii docelowo zasoby opieki psychiatrycznej powinny być uzupełnione o 1500 łóżek na oddziałach psychiatrycznych, 1400 łóżek na oddziałach dla osób uzależnionych, 7000 miejsc na oddziałach opieki dziennej, 2000 łóżek na oddziałach opiekuńczo-leczniczych, 1500 miejsc w hostelach, 400 zespołów leczenia środowiskowego oraz 200 poradni. Bardzo ważne jest także dostosowanie zasobów i struktury kadr w zawodach istotnych dla psychiatrycznej opieki środowiskowej. 4.1.4.Informacja o realizacji działań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w 2011 roku Rok 2011 był pierwszym rokiem sprawozdawczym z realizacji Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Koordynatorem realizacji programu jest Ministerstwo Zdrowia. Analiza pierwszego roku realizacji programu wskazuje na jego niedostateczną realizację, szczególnie w zakresie znacznie ograniczonych środków finansowych, które powinny być przeznaczone na jego realizację. Znaczna część realizowanych zadań opierała się na opracowywaniu projektów – przykładowo Ministerstwo Zdrowia we współpracy z ekspertami z Instytutu Psychiatrii i Neurologii opracowało osobne programy zapobiegania samobójstwom, depresji które jednak w opinii Agencji Oceny Technologii Medycznych nie spełniały kryteriów programu zdrowotnego, stąd też nie zostały uruchomione. Powyższe programy zaplanowano do ponownego opracowania. W pierwszym roku realizacji NPOZP Ministerstwo Zdrowia nie zrealizowało jednego z najważniejszych zadań tj. celu szczegółowego 2.1.: upowszechnienie środowiskowego modelu psychiatrycznej opieki zdrowotnej - Zadanie 2.1.1. opracowanie programu zdrowotnego w celu stymulowania restrukturyzacji bazy stacjonarnego lecznictwa psychiatrycznego, w tym finansowania (wysokość środków, zasady alokacji), na podstawie analiz wynikających z regionalnych planów ochrony zdrowia psychicznego w zakresie zmniejszania i przekształcania dużych szpitali 9 psychiatrycznych w placówki wyspecjalizowane, zapewniające profilowane usługi zdrowotne (w tym: ·rehabilitacyjne, sądowo-psychiatryczne oraz opiekuńczo-lecznicze) z jednoczesnym przenoszeniem zadań podstawowej psychiatrycznej opieki stacjonarnej do oddziałów szpitali ogólnych. Większość zadań leżących w kompetencjach Ministerstwa Zdrowia nie została zrealizowana. Ministerstwo Edukacji Narodowej realizowało zadania głównie w ramach posiadanej infrastruktury, zarówno w zakresie edukacji oraz poradnictwa psychologiczno – pedagogicznego. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej nie zrealizowało znacznej większości zadań, poza zadaniami które wynikają wprost z dotychczasowych obszarów działalności np. dostępnością do rehabilitacji zawodowej, organizacji poradnictwa zawodowego i szkoleń zawodowych dla osób z zaburzeniami psychicznymi oraz przygotowanie programu wspierania jednostek samorządu terytorialnego i innych podmiotów pomocy społecznej w zakresie poszerzania, zróżnicowania i unowocześniania pomocy i oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi, w zakresie pomocy: bytowej, mieszkaniowej, stacjonarnej, samopomocy środowiskowej. Niestety nie rozpoczęto działań w zakresie aktywizacji zawodowej osób z zaburzeniami psychicznymi. . Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego ustaliło przede wszystkim listę priorytetów promocji zdrowia psychicznego w szkolnictwie wyższym i instytucjach nauki oraz zadanie polegające na uwzględnieniu ochrony zdrowia psychicznego w priorytetach Krajowego Programu Badań. Ministerstwo Sprawiedliwości między innymi ustaliło priorytety promocji zdrowia psychicznego w promocji zdrowia instytucjach wymiaru sprawiedliwości oraz opracowanie programów psychicznego w instytucjach wymiaru sprawiedliwości (np. uwzględniających problematykę zdrowia psychicznego w programach resocjalizacyjnych w więziennictwie oraz w programach skierowanych do funkcjonariuszy i pracowników Służby Więziennej). Opracowano również program zapobiegania samobójstwom i depresji. Ministerstwo Sprawiedliwości zrealizowało większość zadań wnikających z NPOZP, co skutkowało między innymi spadkiem liczby zanotowanych samobójstw. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych opracowało i realizowało znaczną część zadań wynikających z NPOZP a głównymi ograniczeniami były niewystarczające finansowanie lub brak wystarczających podstaw prawych do kierowania programu do określonych grup. Jednym z ważniejszych nie zrealizowanych zadań był brak realizacji programu dostosowania działalności psychiatrycznych placówek resortowych do zaleceń środowiskowego modelu opieki psychiatrycznej. 10 Ministerstwo Obrony Narodowej między innymi ustaliło priorytety promocji zdrowia psychicznego w podległych służbach, opracowało i realizowało programy promocji zdrowia psychicznego w podległych służbach. Z najważniejszych zadań nie opracowano i nie uruchomiono programu dostosowania działalności psychiatrycznych placówek resortowych do zaleceń środowiskowego modelu opieki psychiatrycznej. Narodowy Fundusz Zdrowia opracował i wdrożył system finansowania świadczeń zdrowotnych uwzględniającego specyfikę środowiskowego modelu opieki i promującego jego rozwój oraz nie przygotował projektu finansowania świadczeń do pilotażowego programu wdrożenia modelu środowiskowej opieki psychiatrycznej w wybranych województwach i powiatach. Jednostki samorządu terytorialnego są reprezentowane w liczbie 2 809 podmiotów. Samorządy Wojewódzkie: Harmonogram Programu nałożył na województwa 20 zadań, których realizacja powinna się rozpocząć w 2011 r. Jednakże żaden z podmiotów nie zrealizował w sprawozdawanym roku wszystkich zadań. Połowa samorządów wojewódzkich zrealizowała od 1 - 4 zadań, 1 województwo zrealizowało 6 zadań, 3 województwa zrealizowały 7 zadań, 1 województwo zrealizowało 8 zadań, 2 województwa zrealizowały 13 zadań, 1 województwo zrealizowało 16 zadań przewidzianych harmonogramem realizacji Programu. Całkowite nakłady finansowe, na działania skierowane na ochronę zdrowia psychicznego, w tym na realizację zadań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, w 2011 r., wyniosły: 1) do 10.000 zł - 2 województwa; 2) 84.000 - 130.440 zł - 3 województwa; 3) 362.606 - 668.358 zł - 3 województwa; 4) 1.412.054 - 4.690.436 zł - 6 województw. W 2011 r. 2 województwa nie przeznaczyły żadnych środków finansowych na działania skierowane na ochronę zdrowia psychicznego. Połowa województw przeznaczyła w 2011 r. na ochronę zdrowia psychicznego mniej niż 362.606 zł. W 2011 r. 9 samorządów wojewódzkich nie przeznaczyło żadnych środków finansowych na realizację zadań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Koszty w wysokości od 9.000 - 65.200 zł poniosły 3 województwa, od 554.285 do 1.655.976 zł - 3 województwa, 1 podmiot przeznaczył na realizację zadań wyznaczonych przez Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego 3.713.552 zł. 11 Mniej niż 1/3 samorządów realizowała zadania z upowszechniania środowiskowego modelu opieki psychiatrycznej, jednak w 2011 r. żadne województwo nie przeznaczyło środków finansowych na upowszechnienie środowiskowego modelu psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Liczba zespołów leczenia środowiskowego na terenie województwa: 1) brak zespołu - 1 województwo; 2) 5 zespołów - 2 województwa; 3) 7 zespołów - 1 województwo; 4) 9 zespołów- 1 województwo. Liczba hosteli na terenie województwa: 1) brak hostelu - 2 województwa; 2) 1 hostel - 1 województwo; 3) 2 hostele - 2 województwa. Liczba placówek leczenia w oddziałach dziennych dla dzieci i młodzieży: 1) brak placówek - 1 województwo; 2) 2 placówki - 1 województwo; 3) 3 placówki - 1 województwo; 4) 4 placówki-2 województwa. Liczba placówek leczenia w oddziałach dziennych dla dorosłych: 1) 5-10 placówek - 3 województwa; 2) 20 placówek- 1 województwo; 3) 27 placówek - 1 województwo. Liczba placówek leczenia w oddziałach psychiatrycznych w szpitalach psychiatrycznych dla dzieci i młodzieży: 1) brak placówek - 2 województwa; 2) 2 placówki - 1 województwo; 3) 4 placówki - 1 województwo; 4) 5 placówek - 1 województwo. Liczba placówek leczenia w oddziałach psychiatrycznych w szpitalach psychiatrycznych dla dorosłych: 1) brak placówek - 1 województwo; 2) 2 - 6 placówek - 3 województwa; 3) 13 placówek-1 województwo. Liczba placówek leczenia w oddziałach psychiatrycznych w szpitalach ogólnych dla dzieci 12 i młodzieży: 1) brak placówek - 1 województwo; 2) 1 placówka - 4 województwa. Liczba placówek leczenia w oddziałach psychiatrycznych w szpitalach ogólnych dla dorosłych: 1) 5 placówek - 1 województwo; 2) 9 placówek - 4 województwa. Realizacja programu zwiększenia dostępności i zmniejszenia nierówności w dostępie do różnych form psychiatrycznej opieki zdrowotnej rozpoczęła się w 2 województwach. Plan przekształcania dużych szpitali psychiatrycznych w placówki wyspecjalizowane, z równoległym przenoszeniem zadań podstawowej psychiatrycznej opieki stacjonarnej do oddziałów ogólnych, został opracowany w styczniu oraz IV kwartale w 2011 r., przez 4 województwa. 11 podmiotów nie przeznaczyło w 2011 r. żadnych środków finansowych na organizację systemu poradnictwa i pomocy w stanach kryzysu psychicznego. Realizacja wojewódzkiego programu poszerzenia, zróżnicowania i unowocześniania pomocy i oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi nie rozpoczęła się w 2011 r. w żadnym województwie. W 2011 r. podjęto współpracę z pozarządowymi organizacjami samopomocowymi, realizującymi zróżnicowane formy oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi, które wymagają działania ciągłego, w 6 województwach. 7 województw nie przeznaczyło żadnych środków finansowych na upowszechnianie wiedzy na temat zdrowia psychicznego, kształtowanie zachowań i stylów życia korzystnych dla zdrowia psychicznego, rozwijanie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach zagrażających zdrowiu psychicznemu. Priorytety promocji zdrowia psychicznego zostały ustalone w 11 województwach (dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, lubelskie, lubuskie, łódzkie, małopolskie, mazowieckie, pomorskie, warmińsko-mazurskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie). Regionalne programy promocji zdrowia zostały opracowane w 4 województwach, kujawsko pomorskim, łódzkim, warmińsko-mazurskim, wielkopolskim. 13 województw nie przeznaczyło żadnych środków finansowych na realizację zadań z zakresu zwiększenia integracji społecznej osób z zaburzeniami psychicznymi. 13 Samorządy Powiatowe i Gminne Spośród istniejących w Polsce 314 powiatów, wypełnianie sprawozdania rozpoczęło 289 podmiotów. W całości kwestionariusz sprawozdawczy został wypełniony przez 255 podmiotów i tylko te sprawozdania zostały poddane dalszej analizie. Harmonogram Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego nałożył na powiaty 23 zadania, których realizacja powinna się rozpocząć w 2011 r. Liczba zadań zrealizowanych przez powiaty w 2011 r.: 1) 1-5 zadań - 115 powiatów; 2) 6-10 zadań - 45 powiatów; 3) 11-15 zadań - 31 powiatów; 4) 16-20 zadań - 8 powiatów. Całkowite nakłady finansowe, poniesione przez powiaty na działania skierowane na ochronę zdrowia psychicznego, w tym na realizację zadań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, w 2011 r. wynosiły: 1) 500 - 7.500 zł - 19 powiatów; 2) 13.000 - 100.000 zł - 28 powiatów; 3) 103.420 - 945.968 zł - 21 powiatów; 4) 1.010.861 -7.944.000 zł-21 powiatów; 5) 31.424.376 zł-1 powiat. 165 powiaty, tj. 65% spośród wszystkich podmiotów, nie przeznaczyło żadnych środków finansowych na działania skierowane na ochronę zdrowia psychicznego. 70% powiatów przeznaczyło na ten cel mniej niż 5.000 zł. Na realizację zadań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, 198 podmiotów, tj. 79%, nie przeznaczyło żadnych nakładów finansowych. Spośród istniejących w Polsce 65 miast na prawach powiatu, wypełnianie sprawozdania rozpoczęły 63 podmioty. W całości kwestionariusz sprawozdawczy został wypełniony przez 60 podmiotów i tylko te sprawozdania zostały poddane dalszej analizie. Harmonogram Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego nałożył na miasta na prawach powiatu 23 zadania, których realizacja powinna się rozpocząć w 2011 r. Jednakże żaden z podmiotów nie zrealizował w sprawozdawanym roku wszystkich zadań, a 9 miast na prawach powiatów nie zrealizowało żadnego zadania z harmonogramu. Polowa miast zrealizowała w 2011 r. do 3 zadań z harmonogramu. Liczba zadań zrealizowanych przez miasta na prawach powiatu w 2011 r.: 14 1) 1-5 zadań - 30 miast; 2) 6-10 zadań - 15 miast; 3) 11 - 20 zadań - 9 miast. Całkowite nakłady finansowe, poniesione przez miasta na prawach powiatów na działania skierowane na ochronę zdrowia psychicznego, w tym na realizację zadań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, w 2011 r. wynosiły: 1) 8.220-55.000 zł-5 miast; 2) 120.030-920.186 zł-12 miast; 3) 1.050.000 - 8.296.846 zł - 23 miast; 4) 16.782.640 zł-1 miasto; 5) 23.293.782 zł-1 miasto. 18 miast, tj. 30% podmiotów, nie przeznaczyło żadnych środków finansowych na działania skierowane na ochronę zdrowia psychicznego. 50% miast przeznaczyło na ten cel mniej niż 629.586 zł. Na realizację zadań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, 40 miast na prawach powiatu nie przeznaczyło żadnych nakładów finansowych. Gminy Spośród istniejących w Polsce 2.414 gmin, wypełnianie sprawozdania z realizacji zadań nałożonych przez Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego, rozpoczęły 1.683 podmioty. W całości kwestionariusz sprawozdawczy został wypełniony przez 1.414 podmiotów i tylko te sprawozdania zostały poddane dalszej analizie. Harmonogram realizacji zadań Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego nałożył na gminy 21 zadań, których realizacja powinna się rozpocząć w 2011 r. Jednakże żaden z podmiotów nie zrealizował w sprawozdawanym roku wszystkich zadań, a 630 gmin (45%) nie zrealizowało żadnego zadania z harmonogramu. Liczba zadań zrealizowanych przez gminy w 2011 r.: 1) 1-5 zadań - 754 gminy; 2) 6-10 zadań - 23 gminy; 3) 11-18 zadań - 7 gmin. Całkowite nakłady finansowe poniesione przez gminy na działania skierowane na ochronę zdrowia psychicznego, w tym na realizację zadań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, w 2011 r. wynosiły: 1) 87-1.000 zł-24 gminy; 15 2) 1.161-10.000 zł-75 gmin; 3) 10.300-50.000 zł-78 gmin; 4) 50.500-196.318 zł-53 gminy; 5) 207.821-2.913.631 zł-52 gminy. 1.119 gmin, tj. 80% spośród wszystkich podmiotów, nie przeznaczyły żadnych środków finansowych na działania skierowane na ochronę zdrowia psychicznego. 90% gmin przeznaczyło na ten cel mniej niż 24.000 zł. Na realizację zadań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, 1.212 gmin, tj. 86% podmiotów, nie przeznaczyło żadnych nakładów finansowych. Natomiast 90% gmin przeznaczyło na ten cel mniej niż 3.180 zł. 405 gmin, tj. 29% z podmiotów, które złożyły sprawozdanie, zapoznało się z założeniami Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w dwóch pierwszych kwartałach 2012 r. Program ten wskazuje kierunki działań dla podmiotów, które są niezbędne do poprawy zdrowia psychicznego. Wskazane w nim zadania z zakresu kreowania polityki w obszarze zdrowia publicznego powinny być wypełniane w sposób ciągły, jako zadania własne podmiotów, na podstawie innych przepisów prawa, w tym przepisów o ochronie zdrowia psychicznego, które obowiązują w Polsce od niemalże 20 lat. Zgodnie z międzynarodowymi rekomendacjami i opiniami ekspertów z dziedziny ochrony zdrowia publicznego, a w tym ochrony zdrowia psychicznego, uzyskanie znaczącej poprawy w stanie zdrowia społeczeństwa jest możliwe, jeśli zostaną stworzone warunki społeczne, organizacyjne i prawne, by móc zapobiegać złemu stanowi zdrowia psychicznego społeczeństwa i rozwijać dobrostan psychiczny w miejscu zamieszkania, nauki czy pracy. Dlatego też, działania na rzecz ochrony zdrowia psychicznego powinny być obecne we wszystkich fragmentach polityki państwa i strategiach rozwoju kraju, w polityce społecznej, zdrowotnej i gospodarczej, obejmując możliwie najszerszy zakres spraw o charakterze publicznym. Medykalizacja problemu zdrowia psychicznego, czynienie z niego przedmiotu zainteresowania wyłącznie systemu ochrony zdrowia, skutkować będzie koncentracją na działaniach naprawczych, a zaniedbaniem działań o charakterze prewencyjnym. Sprawozdanie z realizacji Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w 2011 r. wyraźnie pokazało, że do efektywnej realizacji założeń i celów Programu, konieczne jest powszechne ugruntowanie tezy, zgodnie z którą „(…) tylko zdrowe społeczeństwo jest zdolne do wytwarzania dóbr materialnych i niematerialnych, warunkujących utrzymanie i rozwój społeczno-gospodarczy kraju. Społeczeństwo chore nie tylko traci tę zdolność w większym 16 lub mniejszym stopniu, lecz dodatkowo pochłania środki finansowe związane z leczeniem, rehabilitacją oraz wypłacaniem zasiłków i innych świadczeń związanych z chorobą niepełnosprawnością lub śmiercią. Istnieje więc konieczność inwestowania nie tylko w lecznictwo, czyli leczenie ludzi chorych, lecz także konieczność inwestowania w zdrowie, czyli utrzymanie ludzi w zdrowiu i możliwości zwiększenia potencjału zdrowotnego społeczeństwa". Wnioski i zalecenia: 1) Wzmocnienie zaangażowania wszystkich podmiotów w realizację Programu Dotychczasowy bilans działań wskazuje na zbyt niskie zaangażowanie większości instytucji i podmiotów 2) Zabezpieczenie finansowania realizacji Programu przez realizatorów, zgodnie z zalecanymi nakładami finansowymi przez NPOZP. Dotychczasowe zaangażowanie finansowe realizatorów jest niewystarczające 3) Działania profilaktyczne - Kształtowanie zachowań korzystnych dla zdrowia psychicznego zwłaszcza w działaniach edukacyjnych 4) Podejmowanie działań służących przeciwdziałaniu samobójstwom. W oparciu o dane pomimo malejącej liczby samobójstw (w roku 2011 liczba samobójstw zakończonych zgonem wynosiła 3839, dla porównania w roku 2010 było 4087 samobójstw,w roku 2009 odnotowano 4384 samobójstwa). 5) Wzmocnienie współpracy z samorządem terytorialnym - Przekazane sprawozdania z j.s.t. wykazały, że główne problemy w realizacji Programu wystąpiły w zakresie niedostatecznego poziomu zabezpieczenia środków finansowych przez właściwe samorządy. Ponadto część powstałych regionalnych programów ochrony zdrowia psychicznego przez samorządy miały błędy konstrukcyjne i słabą jakość ich realizacji. 6) Zapewnienie dostępności do wszelkich metod leczniczych.- Zwiększenie liczby placówek oferujących profesjonalną pomoc i poradnictwo dla osób narażonych na zaburzenia zdrowia psychicznego. 7) Zwiększenie personelu w zakresie problematyki zaburzeń psychicznych. Rozwój kadr specjalistów o zróżnicowanych kompetencjach jest czynnikiem niezbędnym do realizacji zalecanego w NPOZP modelu środowiskowego opieki psychiatrycznej. 17 4.1.5.Informacja o realizacji działań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w 2012 roku Rok 2012 był drugim rokiem sprawozdawczym z realizacji zadań wynikających z założeń Programu. Wszystkie podmioty realizujące zadania z zakresu NPOZP głownie kontynuowały wcześniej rozpoczęte działania. Niestety nadal w mało wystarczający sposób realizowano zadania związane ze środowiskowym modelem opieki psychiatrycznej (poza NFZ), aktywizacją zawodową (poza przede wszystkim pewnymi działaniami Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz Ministerstwa Pracy) osób z problemami psychicznymi, ich wykluczeniem społecznym i stygmatyzacją oraz zmianą infrastruktury udzielanych świadczeń zdrowotnych. Jedynie w kilku województwach oraz pojedynczych ministerstwach realizowano zadania przeciwdziałające wykluczeniu i nietolerancji. W tym miejscu należy ponownie zwrócić uwagę na fakt, że większość zadań NPOZP wynika z dotychczasowych przepisów i regulacji. Większość podmiotów kontynuowało działania w ramach swoich programów promocji zdrowia psychicznego (Ministerstwo Edukacji Narodowej, Ministerstwo Obrony Narodowej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Ministerstwo Sprawiedliwości). Tylko 6 z 16 województw i 25% powiatów realizowało zadania z zakresu promocji zdrowia psychicznego. Programy zapobiegania samobójstwom i depresji realizowały Ministerstwo Sprawiedliwości (utrzymano malejącą liczbę samobójstw na poziomie roku ubiegłego), Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wraz z Komendą Główną Policji, Ministerstwo Obrony Narodowej. 38% gmin zajmowało się głównie programami zapobiegania przemocy w rodzinie, w szkole i w środowisku lokalnym. Ministerstwo Sprawiedliwości kontynuowało zapobieganie przemocy w populacji osób pozbawionych wolności oraz w populacji funkcjonariuszy i pracowników Służby Więziennej. Na zlecenie Ministerstwa Zdrowia w 2012 r. zostały przygotowane materiały informacyjno-edukacyjne odnoszące się do najczęściej występujących w społeczeństwie zaburzeń psychicznych - depresji, demencji, nerwicy oraz schizofrenii. W 2012 r. NFZ zrealizował zadanie w części dotyczącej promowania rozwoju środowiskowego modelu opieki poprzez zwiększanie środków na finansowanie świadczeń opieki psychiatrycznej udzielanych w zakresie leczenia środowiskowego, jak również uznając zawieranie umów w przedmiotowym zakresie jako priorytet. W 2012 r. na finansowanie przedmiotowych świadczeń przeznaczono o 40,7% więcej środków niż w 2011 r. Efektem 18 zwiększenia środków finansowych w 2012 r. było zawarcie umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej w zakresie leczenie środowiskowe ze 106 świadczeniodawcami tj. o 46 więcej niż 2011 r. W stosunku do 2011 r. liczba świadczeniodawców realizujących świadczenia w przedmiotowym zakresie wzrosła o ok. 76%. Jak w roku poprzednim podstawowymi źródłami finansowania zadań Programu to przede wszystkim są: 1. środki budżetowe, 2. własne środki finansowe realizatorów, 3. środki budżetu państwa przeznaczane na realizacje Programu, 4. środki PFRON, 5. inne środki. Minister Zdrowia W zakresie kwoty zaplanowanej na realizacje zadań resort zdrowia zaplanował w budżecie kwotę w wysokości 53 800 zł, z czego wydatkował na: 1. przeprowadzenie badania ankietowego – 28 850 zł, 2. zakup materiałów promocyjnych NPOZP oraz publikacje z zakresu ochrony zdrowia psychicznego – 5 000 zł, 3. przygotowanie projektów i inicjujących pakietów materiałów do przeprowadzenia kampanii informacyjno-edukacyjnej w województwach i większych miastach, zgodnie z opracowana w 2011 r. kreacja kampanii „Co czwarty z nas” – 19 950 zł. Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego Na realizacje 311 projektów badawczych z zakresu zdrowia psychicznego ze środków budżetowych wydatkowano kwotę w wysokości 26 616 000 zł. Minister Obrony Narodowej W ramach prowadzonych zadań koszty poniesione przez MON oraz podległe służby przedstawiają się następująco: 1. realizacja programów promocji zdrowia psychicznego w podległych służbach – 78 000 zł, 2. realizacja programów zapobiegania zaburzeniom związanym ze stresem i zaburzeniom nastroju w populacji żołnierzy – 28 387 857 zł, 3. przygotowywanie szkoleń dla psychologów wraz z zakupem narzędzi diagnostycznych i wydawnictw specjalistycznych – 315 699 zł. Minister Pracy i Polityki Społecznej Minister Pracy i Polityki Społecznej z przyznanych wysokości 30 mln zł środków wydatkował 16 260 862 zł na zadania związane z rozwojem sieci ośrodków wsparcia dla osób 19 z zaburzeniami psychicznymi oraz na zadania inwestycyjne w tych ośrodkach. Przyznane środki pozwoliły na sfinansowanie 300 zadań, w tym utworzenie 1 057 nowych miejsc w już istniejących lub nowych środowiskowych domach samopomocy. W ramach projektu „Wsparcie osób z zaburzeniami psychicznymi na rynku pracy II” w 2012 r. na jego realizacje wydatkowano kwotę 3 220 915 zł, z czego budżet projektu wynosił 6 100 905 zł. Minister Spraw Wewnętrznych Wysokość środków wydatkowanych na realizacje zadań w ramach Programu wyniosła 168 266 zł, w tym 83 300 zł wydatkowano na turnusy antystresowe. Były to środki wydatkowane z budżetu MSW w części 42 - sprawy wewnętrzne. Narodowy Fundusz Zdrowia zwiększył w 2012 r. środki przeznaczone na finansowanie świadczeń opieki zdrowotnej z 1 994 245 736 zł w 2011 r. do 2 135 308 535 zł w 2012 r. tj. o 7,07%. Tym samym nakłady na świadczenia psychiatrycznej opieki zdrowotnej per capita wzrosły z 51,88 zł w 2011 r. do 55,58 zł w 2012 r., tj. o 7,13% Jednostki samorządu terytorialnego Województwa Całkowite koszty na realizacje zadań wynikających z Programu w województwach, wyniosły: 1) 2 140 637 – 8 297 020 - 3 województwa, 2) 104 860 – 869 210 - 5 województw, 3) do 78 500 - 2 województwa. W 2012 r. średnia poniesionych kosztów przez województwa stanowiła kwotę w wysokości 1 696 660 zł. Powiaty Koszty związane z realizacja zadań wynikających z Programu wynosiły: 1) 1 020 921 – 3 137 969 - 19 powiatów, 2) 105 216 – 591 406 - 27 powiatów, 3) 1 062 – 99 876 - 48 powiatów, 4) do 1 000 - 5 powiatów. W 2012 r. średnia poniesionych kosztów przez powiaty stanowiła kwotę w wysokości 482 427 zł. Gminy Poniesione przez gminy koszty na realizacje zadań wynikających z Programu wynosiły: 1) 1 029 183 – 3 189 900 - 10 gmin, 2) 120 000 – 898 000 - 32 gminy, 20 3) 10 062 – 106 317 - 66 gmin, 4) 1 026 – 10 000 - 58 gmin, 5) do 1 000 - 21 gmin. Średnia poniesionych kosztów przez gminy na realizacje Programu stanowiła kwotę w wysokości 181 176 w zł. Sprawozdania z realizacji Programu złożyły wszystkie instytucje szczebla centralnego, spośród jednostek samorządu terytorialnego, sprawozdania złożyło 14 z 16 województw, oprócz województwa małopolskiego i wielkopolskiego, natomiast na szczeblu powiatów 312 z 314, wszystkie miasta na prawach powiatu oraz 62 % gmin (1 561 z 2 479). W ramach przeprowadzonego badania ankietowego jednostki samorządu terytorialnego określiły najczęściej występujące powody braku możliwości realizowania Programu. Największym problemem w tym zakresie był brak środków finansowych na podejmowanie stosownych działań. Następnie wskazywano na brak odpowiedniej kadry lub grupę odbiorców. W zakresie realizacji Programu przez resorty i jednostki samorządu terytorialnego podejmowano działania zmierzające do poprawy: 1) dostępności osób z zaburzeniami psychicznymi do różnych ofert oparcia społecznego organizowanego w ramach pomocy społecznej, 2) udzielenia wsparcia rodzinom osób z zaburzeniami psychicznymi w pełnieniu przez nie funkcji związanych z opieka zapewniana niepełnosprawnym członkom rodzin, 3) kształcenia nauczycieli z zakresu wiedzy dotyczącej specyficznych trudności dzieci i młodzieży wynikających z problemów psychicznych, tj. zaburzeń zachowania, zaburzeń odżywiania, zaburzeń lekowo-depresyjnych, depresji, przemocy czy uzależnień, 4) integracji społecznej osób z zaburzeniami psychicznymi, głównie przez wyposażanie tych osób w kompetencje umożliwiające pełnienie ról społecznych i osiąganie pozycji społecznych dostępnych osobom sprawnym. Ponadto działania te wpłyną pozytywnie na zmianę postrzegania osób przewlekle psychicznie chorych i upośledzonych umysłowo; 5) dostępności do pomocy psychologicznej i programów terapeutycznych odpowiednich do potrzeb wynikających z istniejących zaburzeń oraz potrzeb terapeutycznych, 6) poziomu wiedzy i świadomości społeczności lokalnej na temat zaburzeń psychicznych oraz możliwości skutecznego ich leczenia. 21 4.1.6.Informacja o realizacji działań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w 2013 roku Rok 2013 był trzecim rokiem sprawozdawczym z realizacji zadań wynikających z założeń Programu. Wszystkie podmioty realizujące zadania z zakresu NPOZP głównie kontynuowały wcześniej rozpoczęte działania. Niestety nadal, jak w latach poprzednich w mało wystarczający sposób realizowano zadania związane ze środowiskowym modelem opieki psychiatrycznej (poza NFZ), aktywizacją zawodową (poza przede wszystkim kontynuowanymi pewnymi działaniami Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz Ministerstwa Pracy) osób z problemami psychicznymi, ich wykluczeniem społecznym i stygmatyzacją oraz zmianą infrastruktury udzielanych świadczeń zdrowotnych. Zadania z zakresu promocji zdrowia psychicznego kontynuowały Ministerstwo Edukacji Narodowej – w roku 2013 uruchomiono dodatkowo Program promocji zdrowia i profilaktyki problemów dzieci i młodzieży na lata 2013–2016, Ministerstwo Obrony Narodowej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wraz Biurem Ochrony Rządu, Ministerstwo Sprawiedliwości oraz jednostki samorządu terytorialnego – w tym 10 z 13 województw, 144 z 259 powiatów oraz 190 spośród 592 gmin deklarujących realizacje zadań wynikających z NPOZP. Zadania z zakresu zapobiegania zaburzeniom psychicznym realizowało Ministerstwo Sprawiedliwości (odnotowano niewielki wzrost samobójstw w stosunku do okresu 2011 – 2012), Ministerstwo Obrony Narodowej (w zakresie stresu i zaburzeń nastroju żołnierzy), Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Programy zapobieganie przemocy w rodzinie, szkole i środowisku lokalnym realizowała przeważająca część powiatów i gmin. Ministerstwo Edukacji Narodowej kontynuowało program zapobiegania niedożywieniu młodzieży, Ministerstwo sprawiedliwości program zapobiegania przemocy. Ministerstwo Zdrowia wraz jednostkami samorządu terytorialnego (13 województw, znaczna część powiatów) kontynuowało kampanię społeczną Co czwarty z nas miał lub będzie mieć problemy ze zdrowiem psychicznym. W przeciwdziałaniu nietolerancji, dyskryminacji i wykluczeniu społecznemu w środowisku pracy działały Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Spraw Wewnętrznych. Programami informacyjno – edukacyjnymi w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji zajmowała się część jednostek samorządu terytorialnego. W zakresie pomocy psychologiczno – edukacyjnej działania kontynuowało Ministerstwo Edukacji Narodowej. 22 W 2013 r. NFZ zrealizował zadanie 2.1.1 w części dotyczącej promowania rozwoju środowiskowego modelu opieki poprzez zwiększanie środków na finansowanie świadczeń opieki psychiatrycznej udzielanych w zakresie leczenia środowiskowego, jak również uznając zawieranie umów w przedmiotowym zakresie jako priorytet. W 2013 r. na finansowanie przedmiotowych świadczeń przeznaczono o 30,7% więcej środków niż w 2012 r. i aż o 83,9% w porównaniu do 2011 r. Efektem zwiększenia środków finansowych było m.in. zawarcie umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej w zakresie leczenie środowiskowe z 118 świadczeniodawcami w 2013 r., o 12 więcej niż 2012 r. i a_ o 58 więcej niż w 2011 r. W stosunku do 2012 r. liczba świadczeniodawców realizujących świadczenia w przedmiotowym zakresie wzrosła o ok. 11,32%, a w porównaniu do 2011 r. o 96,67%. Narodowy Fundusz Zdrowia zwiększył w 2013 r. środki przeznaczone na finansowanie świadczeń opieki zdrowotnej z 2 134 252 978 zł w 2012 r. do 2 201 670 170 zł w 2013 r., tj. o 3,16%, a w porównaniu do 2011 r., w 2013 r. zwiększono środki o 10,44 %. Tym samym nakłady na świadczenia psychiatrycznej opieki zdrowotnej per capita wzrosły z 51,73 zł w 2011 r. do 55,39 zł w 2012 r., tj. o 7,07%, a w 2013 r. do 57,18 zł, tj. o 3,23% w stosunku do 2012 r., co daje wzrost o 10,54 % w odniesieniu do 2011 r. W 2013 r. 5 z 13 województw (38,5%) realizowało program zwiększenia dostępności i zmniejszenia nierówności w dostępie do różnych form psychiatrycznej opieki zdrowotnej. W 2013 r. 38 spośród 592 gmin realizowało program zwiększenia dostępności i zmniejszenia nierówności w dostępie do różnych form psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Łącznie 5 województw, tj. kujawsko–pomorskie, lubelskie, łódzkie, wielkopolskie i zachodniopomorskie podejmowało działania na rzecz uzgadniania umiejscowienia i obszaru działania sieci centrów zdrowia psychicznego. W 2013 r. województwo małopolskie i wielkopolskie podejmowało działania na rzecz opracowania planu stopniowego zmniejszania i przekształcania dużych szpitali psychiatrycznych w placówki wyspecjalizowane z jednoczesnym przenoszeniem zadań. 2 województwa nie podjęły tych działań, ponieważ zostały one zrealizowane wcześniej. 9 województw (69,20%) nie podjęło tego rodzaju działań. Spośród 13 samorządów województw 12 (92,30%) nie wdrażało planu stopniowego zmniejszania i przekształcania dużych szpitali psychiatrycznych w placówki wyspecjalizowane z jednoczesnym przenoszeniem zadań psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Plan ten realizowało jedynie województwo małopolskie. 23 Wojewódzkie programy poszerzenia, zróżnicowania i unowocześniania pomocy i oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi były realizowane w województwach lubelskim, mazowieckim i wielkopolskim. Lokalne programy poszerzenia, zróżnicowania i unowocześniania pomocy i oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi były realizowane w 82 z 259 powiatów oraz w 83 spośród 592 gmin. W 6 województwach, tj. dolnośląskim, kujawsko–pomorskim, łódzkim, mazowieckim, świętokrzyskim i wielkopolskim w ramach Programu realizowane były formy wspieranego zatrudnienia i przedsiębiorczości społecznej dostosowanych do potrzeb osób z zaburzeniami psychicznymi. W 2013 r. 77 spośród 592 gmin deklarujących realizacje zadań wynikających z NPOZP podjęło działania na rzecz zwiększenia dostępności rehabilitacji zawodowej, organizacji poradnictwa zawodowego i szkoleń zawodowych dla osób z zaburzeniami psychicznymi. W 11 województwach w ramach Programu realizowany, koordynowany i monitorowany był regionalny program ochrony zdrowia psychicznego. Nie podejmowały takich działań województwo podkarpackie i śląskie. W 2013 r. łącznie w 176 powiatach spośród 259 deklarujących realizacje zadań w ramach NPOZP realizowany, koordynowany i monitorowany był lokalny program ochrony zdrowia psychicznego. Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego w 2013 r. ze środków budżetowych przeznaczonych na naukę Narodowe Centrum Nauki przekazało 22 066 513 zł na realizację 254 projektów badawczych z zakresu zdrowia psychicznego. Minister Zdrowia i Narodowy Fundusz Zdrowia W zakresie kwoty zaplanowanej na realizacje zadań resort zdrowia wydatkował na: 1) przeprowadzenie badania ankietowego – 20 541 zł; 2) realizacja celu szczegółowego 1.3 – 10 000 zł; 3) wartość wszystkich świadczeń rozliczonych w rodzaju: opieka psychiatryczna i leczenie uzależnień w 2013 r. wyniosła 2,2 mld zł. Minister Edukacji Narodowej W ramach konkursów ofert na realizacje zadania publicznego przeznaczono kwotę w wysokości 5 100 000 zł. Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego 24 Na realizacje 254 projektów badawczych z zakresu zdrowia psychicznego ze środków budżetowych wydatkowano kwotę 22 066 513 zł. Minister Obrony Narodowej W ramach prowadzonych zadań koszty poniesione przez MON oraz podległe służby wzniosły łącznie kwotę 5 289 435,86 zł. Minister Pracy i Polityki Społecznej Na wsparcie realizacji 59 projektów dotyczących Oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi w 2013 r. przeznaczono łączną kwotę 3 mln zł. Ze środków rezerwy celowej budżetu państwa zaplanowanej na zadania pomocy społecznej, na rozwój sieci ośrodków wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi przeznaczono środki w wysokości 32 mln zł. Dofinansowanie otrzymało 297 zadań we wszystkich województwach. Środki te pozwoliły na osiągnięcie przez domy standardu usług, kontynuacje bądź zakończenie procesów inwestycyjnych, realizacje niezbędnych remontów, zakup wyposażenia, a także uruchomienie 948 nowych miejsc. Łącznie funkcjonowało w 2013 r. 19 nowych środowiskowych domów samopomocy z 466 miejscami. Minister Spraw Wewnętrznych Wysokość środków wydatkowanych na realizacje zadań wyniosła 208 130 zł, w tym 137 880 zł na turnusy antystresowe. Wszystkimi działaniami objęto łącznie grupę 2 851 osób, w tym 1 336 funkcjonariuszy. Pozostałymi uczestnikami działań byli członkowie personelu medycznego oraz pacjenci przebywający na leczeniu w zakładach. Minister Sprawiedliwości W 2013 r., ze względu na trudna sytuacje budżetu państwa nie wydatkowano na cele Programu żadnych środków finansowych. Jednostki samorządu terytorialnego Województwa Całkowite koszty poniesione na realizacje zadań województwach przedstawiały się następująco: 1) 1 800 zł – województwo podkarpackie; 2) 5 000 zł – województwo lubuskie i świętokrzyskie; 3) 92 626 zł – województwo małopolskie; 4) 131 420 zł – województwo dolnośląskie; 5) 145 160 zł – województwo opolskie; 25 wynikających z Programu w 6) 160 350 zł – województwo mazowieckie; 7) 351 083 zł – województwo śląskie; 8) 855 361 zł – województwo łódzkie; 9) 1 000 425 zł – województwo zachodniopomorskie; 10) 7 400 680 zł – województwo lubelskie; 11) 12 596 486 zł – województwo kujawsko–pomorskie; 12) 136 205 174 zł – województwo wielkopolskie. Około 25% województw poniosło mniej ni_ 10 000 zł nakładów na realizacje ww. zadań. W prawie 41% województw te nakłady wyniosły miedzy 100 000 a 1 000 000 zł. Najwięcej środków poniosło województwo wielkopolskie. Pozostałe województwa nie podały danych dotyczących faktycznie poniesionych nakładów. Mając na uwadze przedstawione nakłady finansowe poniesione przez powiaty 36% z nich zadeklarowało, _e nie przeznaczyło w 2013 r. żadnych środków finansowych na realizacje zadań wynikających z Programu. 29% przedstawicieli powiatów zadeklarowało przeznaczenie na ten cel kwoty nie większej niż 50 000 zł, 14% określiło wydatki na poziomie od 50 001 zł do 1 000 000 zł, zaś powyżej 1 000 000 zł na realizacje na swoim terenie zadań wynikających z zaleceń Programu wydało 16% powiatów. Około 19% gmin poniosło nie więcej niż 10 000 zł nakładów na realizacje ww. zadań. W prawie 12% gmin te nakłady wyniosły miedzy 10 001 a 50 000 zł, od 50 001 do 300 000 zł nakładów poniosło około 9% gmin, a powyżej 300 000 zł niecałe 7,5%. Pozostałe gminy nie podały danych dotyczących faktycznie poniesionych nakładów. Sprawozdania z realizacji Programu złożyły wszystkie instytucje szczebla centralnego. Spośród jednostek samorządu terytorialnego, sprawozdania złożyło 14 z 16 województw, oprócz województwa pomorskiego i warmińsko–mazurskiego. Natomiast na szczeblu powiatów, 312 z 380 powiatów przystąpiło do wypełnienia sprawozdania z realizacji zadań nałożonych przez Program z czego 259 podmiotów zadeklarowało fakt realizacji zadań wynikających z Programu w 2013 r. oraz 1 634 z 2 479 gmin, z czego 592 podmioty zadeklarowały fakt jego realizacji. Na podstawie analizy zebranych informacji należy stwierdzić, że prawie wszystkie województwa realizowały, koordynowały i monitorowany swój regionalny program ochrony zdrowia psychicznego oraz przeprowadzały działania w zakresie programu promocji zdrowia psychicznego, które objęły swoim zasięgiem łącznie 3 582 270 osób. 26 Kompleksowe informacje dotyczące realizacji Programu na terenie gmin i powiatów wskazują, iż jednym z głównych efektów była realizacja programów zapobiegania przemocy w rodzinie, szkole i środowisku lokalnym. Realizowane programy dotyczyły poszczególnych rodzajów przemocy. Najwięcej programów w powiatach dotyczyło przemocy w rodzinie (347), w środowisku lokalnym (228) oraz w szkole (224). Natomiast w gminach programy również dotyczyły w największym obszarze przemocy w rodzinie (615) oraz przemocy w szkole (457). Ponadto tak jak w przypadku województw na terenie jednostek samorządu terytorialnego monitorowane i koordynowane były lokalne programy ochrony zdrowia psychicznego. Po trzech latach funkcjonowania Programu można stwierdzić, iż główny rezultat w ocenie jednostek samorządu terytorialnego stanowiły prowadzone działania informacyjno– edukacyjne oraz możliwość tworzenia nowych jednostek, co zaskutkowało poprawą obecnej infrastruktury. Warto podkreślić, iż prowadzone działania przyczyniły się do wzrostu aktywizacji zawodowej i integracji społecznej osób z problemami psychicznymi. Wszystkie informacje z realizacji Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w okresie 2011 – 2013 jednoznacznie wskazują na: 1. niedofinansowanie realizacji programu na wszystkich szczeblach jego realizacji i brak wystarczającej realizacji programu zgodnie z załącznikiem nr 1 do NPOZP 2. niedostateczne finasowanie przez NFZ świadczeń zdrowotnych w obszarze psychiatrii 3. brak wskazania koordynatora realizacji programu i nadzoru nad jego realizacją 4. całkowicie niewystarczającą realizację programu w celu osiągnięcia wskaźników dostępności w psychiatrycznej opiece zdrowotnej, wskaźników zatrudnienia w wybranych zawodach istotnych dla psychiatrycznej opieki zdrowotnej 5. niewystarczające działania prawne, legislacyjne ułatwiające lub wręcz umożliwiające tworzenie Centrów Zdrowia Psychicznego 6. absolutnie niewystarczającą realizację programu na wszystkich szczeblach jego realizacji, szczególnie w zakresie działań Ministerstwa Zdrowia, Narodowego Funduszu Zdrowia oraz jednostek samorządu terytorialnego. 27 4.2 Ocena na podstawie Raportu Rzecznika Praw Obywatelskich OCHRONA ZDROWIA PSYCHICZNEGO W POLSCE: wyzwania, plany, bariery, dobre praktyki Nakłady na ochronę zdrowia psychicznego w naszym kraju są niższe w stosunku do średniej dla krajów rozwiniętych (4,27%) i wynoszą zaledwie około 3,5%. Wskaźnikiem, który obrazuje poziom ochrony zdrowia psychicznego od strony kadr jest wskaźnik liczby psychiatrów i pielęgniarek psychiatrycznych na 100 tys. mieszkańców. W Polsce wskaźnik ten to 6 psychiatrów i 18,6 pielęgniarek/100 tys. Jest to wyraźnie mniej niż średnia w regionie europejskim, która wynosi 9,4 psychiatrów i 25,6 pielęgniarek/100 tys. Zadania systemu ochrony zdrowia psychicznego to z jednej strony działania profilaktyczne, z drugiej zaś identyfikacja i diagnoza zaburzeń, zapewnienie efektywnej opieki, dostosowanej do potrzeb osoby leczonej, zapewnienie działań zmierzających do redukcji stresu pacjenta i jego rodziny, osób bliskich, działania edukacyjne adresowane zarówno do osób z zaburzeniami psychicznymi jak też ich rodzin, zapobieganie niepełnosprawności, samouszkodzeniom, samobójstwom, instytucjonalizacji. Współcześnie na świecie, za najlepszy model opieki psychiatrycznej uważa się ten określany mianem psychiatrii środowiskowej. Zakłada on powstanie takiego rodzaju pomocy osobom z zaburzeniami psychicznymi, który jest dostępny i położony w pobliżu miejsca zamieszkania. Zgodnie z Narodowym Programem Ochrony Zdrowia Psychicznego (NPOZP) realizowanym od 2011 roku pierwszym z trzech głównych celów jest promocja zdrowia psychicznego i zapobieganie zaburzeniom psychicznym. Cel ten powinien być realizowany na wszystkich poziomach, poczynając od organów administracji rządowej, jednostki samorządu terytorialnego, podmioty lecznicze, placówki systemu oświaty, organizacje pomocy społecznej, ale również zakłady pracy, organizacje pozarządowe i inne organizacje społeczne. Głównymi realizatorami zadań z zakresu ochrony zdrowia, a tym samym podmiotami odpowiedzialnymi za stworzenie pozytywnych gwarancji ochrony praw pacjenta, są jednostki samorządu terytorialnego wszystkich szczebli: gmina, powiat i samorząd wojewódzki. Gmina i powiat powinny koordynować działania polegające na wdrażaniu programów zdrowotnych na terenach im podległych. Zadania samorządu województwa to kolejny szczebel systemu realizacji programów zdrowotnych. 28 Dlatego należy nalegać na opracowanie programów profilaktyki zaburzeń psychicznych skali kraju. Niestety dotychczasowe działania Ministerstwa Zdrowia (MZ) w tym zakresie zakończyły się fiaskiem. Opracowane na zlecenie MZ programy profilaktyczne nie uzyskały akceptacji Agencji Oceny Technologii Medycznych. Na zapobieganie zaburzeniom psychicznym przeznacza się bardzo niewielkie środki, mimo możliwości zysków nie tylko zdrowotnych, ale również społecznych i ekonomicznych dla społeczeństwa. Środki przeznaczane na profilaktykę zaburzeń psychicznych powinny być proporcjonalne do obciążenia problemami zdrowia psychicznego. Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego (NPOZP) został wpisany do polskiego prawa mocą Ustawy z dnia 23 lipca 2008 r. o zmianie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. Datę wejścia w życie postanowień tej nowelizacji Ustawy ustalono na 1 stycznia 2009 roku, jednak w praktyce możliwość ich realizacji otworzyło dopiero, po niemal 2 latach, Rozporządzenie Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 roku, które zawierało precyzyjny harmonogram realizacji Programu (załącznik 1), oczekiwane wskaźniki dostępności placówek psychiatrycznych (załącznik 2) oraz zarys modelu centrum zdrowia psychicznego (załącznik 3). W dniu 18 lutego 2011 r. Rozporządzenie zostało ogłoszone – jest to data rozpoczęcia wdrażania NPOZP, nowoczesnego, kompleksowego, niezbędnego programu zmiany miejsca i znaczenia, jakie w organizacji spraw publicznych w Polsce zajmują zdrowie psychiczne oraz jego ochrona, a co za tym idzie programu działania na rzecz obywateli oczekujących ograniczenia ryzyka wystąpienia problemów i zaburzeń psychicznych, a w przypadku ich pojawienia się odpowiedniego wsparcia, pomocy lub leczenia. Ostateczne wprowadzenie NPOZP w roku 2011 oznaczało, że rozpoczęto go w Polsce realizować z opóźnieniem sięgającym 40-50 lat w stosunku do nowocześnie zarządzanych państw europejskich. NPOZP na lata 2011-2015 wytycza trzy cele główne. Dla każdego z tych celów harmonogram realizacji NPOZP obejmuje podporządkowane cele szczegółowe, a w ich obrębie formułuje konkretne zadania adresowane do właściwych podmiotów realizujących program, wraz z terminem oraz wskaźnikami monitorowania ich realizacji. Program zakładał, że Sejm Rzeczypospolitej otrzyma do końca października sprawozdanie z realizacji Programu w roku poprzedzającym. 29 W lipcu 2013 opublikowano mocno spóźnione sprawozdanie za rok 2011. Parlament w zasadzie nie zareagował na to opóźnienie. Zgodnie z opinią Prof. Jacka Wciórki priorytetowymi celami systemowymi warunkującymi realne zaistnienie i zyski publiczne z realizacji NPOZP to: 1. Budowanie pozytywnej narracji (wiedzy, świadomości i aksjologii) dotyczącej zdrowia psychicznego i jego ochrony – szukanie, pozyskiwanie i ujawnianie jej sojuszników. Wzmacnianie i usamodzielnianie wpływu pozarządowych organizacji samopomocowych na rozwiązania organizacyjne w systemie ochrony zdrowia psychicznego – jako najważniejszego sojusznika. 2. Jednoznaczne wskazanie, kto koordynuje wdrażanie Programu i odpowiada za to na poziomie kraju wraz z powołaniem centralnego ośrodka koordynacyjnego, wyposażonego w odpowiednie do tego uprawnienia i instrumenty. 3. Związanie planowania i funkcjonowanie opieki psychiatrycznej z odpowiedzialnością, interesami i zasobami lokalnych społeczności. 4. Racjonalizacja systemu finansowania lecznictwa psychiatrycznego zapewniająca chorym równą dostępność, efektywność i godziwy standard, a zarządzającym – rzetelny i prorozwojowy mechanizm bilansowania przychodów z kosztami opieki. 5. Nadanie opiece psychiatrycznej środowiskowej – tzn. pierwszoplanowej opieki rozwiązującej opieki szpitalnej roli w podstawowe systemie problemy opieki osób potrzebujących pomocy. 6. Równoważenie udziału i środowiskowej w lecznictwie psychiatrycznym – wydatne zwiększanie dostępności i różnorodności opieki środowiskowej oraz ograniczanie opieki szpitalnej do rzeczywiście niezbędnych rozmiarów. Za to – poprawa jakości i godziwości warunków jej świadczenia. 7. Zmiana roli i umiejscowienia opieki stacjonarnej (całodobowej), która zasadniczo powinna spełniać w systemie rolę interwencji pomocniczej a nie pierwszoplanowej – poprzez - Stopniowe przejmowanie roli szpitalnego leczenia pierwszego kontaktu przez lokalne oddziały psychiatryczne umiejscowione w szpitalach ogólnych (wielospecjalistycznych), stopniowe podejmowanie przez jednospecjalistyczne szpitale psychiatryczne nowej roli ośrodków oferujących wysokospecjalistyczne, referencyjne programy leczenia i rehabilitacji, a hospitalizację pierwszego kontaktu – tylko w zakresie uzasadnionym lokalnie oraz stopniowe ograniczanie roli izolacyjnych placówek opiekuńczych (ZOL, ZLP, 30 DPS) w rozwiązywaniu problemu długoterminowej opieki stacjonarnej – poprzez tworzenie różnych lokalnych form zamieszkiwania chronionego w środowisku. 8. Udrożnienie koordynacji i współdziałania lecznictwa psychiatrycznego z medycyną rodzinną (podstawową opieką zdrowotną), ośrodkami pomocy społecznej i dostępnymi programami aktywizacji społeczno-zawodowej. 9. Tworzenie, udostępnianie i upowszechnianie różnorodnych programów uczestnictwa społeczno-zawodowego dla osób wychodzących z choroby psychicznej, by zdrowiejący nie trafiali w obezwładniającą próżnię społeczną. 10. Budzenie zrozumienia dla rangi, znaczenia i opłacalności działań promujących zdrowie psychiczne i zapobiegających jego zaburzeniom. Dzięki NPOZP może zostać rozwiązany podstawowy problem zdrowotny i społeczny związany z leczeniem większości osób chorujących psychicznie – osób, których choroba przebiega latami, osób biednych, o niekorzystnym i najcięższym przebiegu choroby. Leczenie, psychoterapia i rehabilitacja w kompleksowej strukturze centrum zdrowia psychicznego tzn. funkcjonalnie połączonych oddziałów stacjonarnych zlokalizowanych przy szpitalach wielospecjalistycznych, oddziałów dziennych, leczenia ambulatoryjnego i zespołów leczenia środowiskowego gwarantuje ciągłość opieki blisko miejsca zamieszkania, godne leczenie i przywrócenie osobom chorującym ich miejsca w życiu społecznym. Umożliwia włączenie ich w życie społeczne aż do pełnego w nim udziału. Aby wdrożyć NPOZP osoby odpowiedzialne politycznie za jego realizacje muszą tę odpowiedzialność na siebie przyjąć, muszą zapaść konkretne polityczne decyzje o jego realizacji, o konkretnych działaniach i w ślad za tym z budżetu przeznaczonego na zdrowie i dotacji unijnych muszą zostać zagwarantowane środki finansowe. Wydaje się zupełnie oczywiste, że nowoczesna i od 40 lat oczekiwana ustawa, dobre rozporządzenia i zadania rozpisane precyzyjnie dla wykonawców nie mogą pozostać bez budżetu na ich realizację. Zgodnie z opinią Pana dr Marka Balickiego po blisko trzech latach funkcjonowania Programu poziom realizacji większości zadań daleko odbiega od zakładanych celów. Występują znaczne opóźnienia w stosunku do terminów określonych w harmonogramie, a także nie uzyskano większości planowanych wskaźników. Przez długi czas nie udało się powołać Rady do spraw Zdrowia Psychicznego, jako organu koordynacyjno - doradczego działającego przy Ministrze Zdrowia. Do 2013 r. Rada zebrała zaledwie się dwa razy. 31 Jedną z głównych przyczyn utrudniających przeprowadzenie reformy psychiatrycznej opieki zdrowotnej oraz jej codzienne funkcjonowanie są relatywnie niskie nakłady publiczne. W 2011 r. wydatki Narodowego Funduszu Zdrowia (NFZ) przeznaczone na lecznictwo psychiatryczne stanowiły zaledwie 3,50% ogółu wydatków i były na takim samym niskim poziomie jak dwa lata wcześniej (2009 r. – 3,50%), czyli jeszcze przed przyjęciem NPOZP. Postulowany przez środowiska psychiatryczne w oparciu o dane z krajów Unii Europejskiej minimalny poziom finansowania ze środków publicznych wynosi 5,0%. Wysoce krytyczna ocena realizacji NPOZP zawarta jest w informacji o wynikach kontroli przeprowadzonej przez NIK [2012]. NIK negatywnie ocenił działania Ministra Zdrowia w zakresie sprawnej realizacji zadań ministerstwa w ramach NPZOZ. Z informacji NIK wynika m. in., że Departament Zdrowia Publicznego nie poinformował innych komórek organizacyjnych resortu o zadaniach, które powinny realizować w ramach NPOZP oraz, że ministerstwo nie zatrudniło niezbędnych pracowników (po dwóch na każdy cel główny Programu), co było wcześniej planowane celem stworzenia minimalnych warunków organizacyjnych dla zapewnienia prawidłowej realizacji zadań. Kluczowe znaczenie dla skutecznego wprowadzania modelu środowiskowego ma tworzenie centrów zdrowia psychicznego (powiatowych, dzielnicowych), łączących w obrębie jednej struktury organizacyjnej opiekę ambulatoryjną, środowiskową, dzienną i stacjonarną. Funkcjonowanie takich centrów wymaga m. in. zmiany sposobu finansowania opieki psychiatrycznej, w szczególności odejścia od obecnej formuły płacenia za pojedynczą usługę (fee for service). Tymczasem rozwiązania dotyczące organizacji podmiotów leczniczych, wprowadzone ustawą o działalności leczniczej z 2011 r., a więc już po wejściu w życie NPOZP, w sposób jednoznaczny wykluczają możliwość łączenia opieki ambulatoryjnej i stacjonarnej w ramach jednego przedsiębiorstwa. Nie zostały też wprowadzone odpowiednie sposoby finansowania działalności tych centrów zdrowia psychicznego, które mimo barier organizacyjno-prawnych udało się utworzyć w różnych miejscach na terenie kraju. Wydane 6 listopada 2013 r. rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień nie przewiduje świadczeń udzielanych przez centrum zdrowia psychicznego. 32 W ramach toczącej się debaty o stanie psychiatrii i realizacji NPOZP można już dzisiaj wskazać kilka najważniejszych przyczyn występujących trudności i barier. Dotyczą one różnych obszarów. W sferze politycznej – od kilku lat obserwujemy, że zdrowie nie należy do priorytetów polityki państwa. Jednym ze skutków takiej sytuacji jest niska ranga problematyki zdrowia psychicznego, potęgowana dodatkowo przez negatywne stereotypy w społecznym postrzeganiu zaburzeń psychicznych i przez stygmatyzację. W ostatnich miesiącach w debacie publicznej wokół problemów polityki zdrowotnej coraz częściej wskazywana jest potrzeba podniesienia rangi zdrowia publicznego. Środowiska działające na rzecz reformy opieki psychiatrycznej powinny wspierać wszelkie działania na rzecz umieszczenia zdrowia w centrum uwagi państwa i jego instytucji [IOZ, 2013], nie tylko w sferze deklaracji, ale również realnej polityki. W zakresie organizacji i finansowania świadczeń zdrowotnych istotną barierą w działaniach na rzecz zmiany tradycyjnego modelu opieki psychiatrycznej na model środowiskowy są mechanizmy rynku wewnętrznego wprowadzone w 1999 r., których skutkiem jest komercjalizacja i stopniowo postępująca prywatyzacja usług medycznych. Rynkowa orientacja w opiece zdrowotnej nie przyniosła spodziewanych społecznych korzyści, a w wielu obszarach doprowadziła do pogorszenia sytuacji. Efektem zmian jest wzrost produktywności, zwłaszcza w zakresie drogiej opieki szpitalnej, przy jednoczesnym pogorszeniu funkcjonowania lecznictwa ambulatoryjnego, a także brak kompleksowości i ciągłości opieki. W zakresie zarządzania NPZOZ – celem zapewnienia sprawnej realizacji zadań konieczne jest powołanie przy ministrze zdrowia wyodrębnionej struktury zarządzającej i wdrażającej dysponującej całą „centralną” kwotą środków budżetowych przeznaczonych na Program, kierowanej przez lidera z silną pozycją w administracji centralnej. Funkcję komitetu sterującego powinna pełnić (maksymalnie kilkunastoosobowa) Rada do spraw Zdrowia Psychicznego funkcjonująca przy Ministrze Zdrowia. Środki w ramach Programu powinny być przeznaczone na dofinansowanie lokalnych inicjatyw na wzór funduszy europejskich (tj. z udziałem własnym wnioskodawców). Przeanalizowania wymaga także struktura NPOZP oraz ewentualna redukcja celów szczegółowych. Skupienie się na mniejszej liczbie celów może przynieść poprawę skuteczności działań, a pośrednio również do poprawy sytuacji w obszarach nieobjętych celami szczegółowymi. 33 Wśród najistotniejszych problemów komplikujących prawidłową realizację NPOZP przez samorządy wymienić należy przede wszystkim: a) brak wskazania źródeł pozyskiwania środków koniecznych do realizacji tego Programu i szacunkowe jedynie określenie kwoty rocznego ich zobowiązania b) brak zasad podziału kosztów Programu pomiędzy poszczególne szczeble administracji samorządowej, c) brak współpracy ze strony płatnika – tj. Narodowego Funduszu Zdrowia (dalej jako: NFZ) – w zakresie, jeśli nie zapewnienia to przynajmniej zaplanowania, finansowania dla powstałych z inicjatywy samorządów Centrów Zdrowia Psychicznego. Na niesatysfakcjonujący poziom realizacji przez NFZ obowiązku finansowania Programu wpływają m.in.: a) brak zasad podziału skutków tego obowiązku pomiędzy poszczególne wojewódzkie oddziały NFZ, b) wprowadzenie tzw. algorytmu podziału środków między te oddziały, c) brak wcześniejszego planowania odpowiednich środków w budżecie płatnika, d) brak akceptacji dla finansowania jednych zadań kosztem ograniczania lub rezygnacji z innych zadań dotychczas finansowanych. Wiodącą rolę Program powierzył Ministrowi Zdrowia, którego zobowiązał m.in. do upowszechnienia środowiskowego modelu psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Mimo tego nie został on wyposażony w adekwatne narzędzia np. w środki finansowe konieczne do restrukturyzacji lecznictwa stacjonarnego i tworzenia CZP. Ministerstwo posiada natomiast inne istotne narzędzia mogące zasadniczo wspierać Program tj. możliwość opisania nowych produktów kontraktowych, a także powtórne oszacowanie rzeczywistych kosztów już kontraktowanych świadczeń. Rzecznik ponownie podjął działania w zakresie oceny realizacji NPOZP w 2012 r., gdy powziął informację o braku realizacji NPOZP przez organy publiczne do tego zobowiązane. Rzecznik ponownie wystąpił do Ministra Zdrowia, Rzecznika Praw Pacjenta oraz Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia w sprawie niepokojących informacji o braku postępu w realizacji Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Właściwa i terminowa realizacja Programu ma, w ocenie Rzecznika i pacjentów z zaburzeniami psychicznymi, fundamentalne znaczenie dla stworzenia kompleksowego systemu ochrony zdrowia 34 psychicznego społeczeństwa, w tym zapewnienia skutecznej prewencji, leczenia zaburzeń psychicznych i ochrony praw pacjentów. Dodatkowo Rzecznik w swym kolejnym wystąpieniu do resortu zdrowia podkreślił liczne nieprawidłowości i zaniedbania związane z realizacją Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, stwierdzone w wynikach kontroli NIK dotyczącej przestrzegania praw pacjenta w lecznictwie psychiatrycznym. Podstawową barierą instytucjonalną dla realizacji celów Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego (NPOZP) jest nieutworzenie centralnego ośrodka koordynującego – ukierunkowującego i monitorującego realizację zaplanowanych działań. Według opublikowanej w 2013 r. Informacji o realizacji działań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w 2011 roku (MZ, 2013), mimo niewielkiego wzrostu liczby jednostek, z którymi Narodowy Fundusz Zdrowia zakontraktował świadczenia dzienne, ambulatoryjne i środowiskowe dla osób z zaburzeniami psychicznymi, liczba poradni zdrowia psychicznego dla dorosłych, a jeszcze bardziej oddziałów dziennych i zespołów leczenia środowiskowego nadal odbiega od założonej docelowo. W skali kraju brakuje ok. 7000 miejsc w oddziałach dziennych. Największe jednak niedobory dotyczą liczby zespołów leczenia środowiskowego (jest ich 62 powinno być ok. 400) i hosteli (brakuje ok. 1500 miejsc). Jeszcze większe niedobory dotyczą placówek dla dzieci i młodzieży – nie funkcjonuje w Polsce ani jeden zespół leczenia środowiskowego dla dzieci i młodzieży z zaburzeniami psychicznymi. W Polsce brakuje nie tylko placówek opieki środowiskowej, ale również łóżek szpitalnych na oddziałach psychiatrycznych (ok. 1500), leczenia uzależnień (ok. 1400), opiekuńczoleczniczych (ok. 2000). Ponadto, łóżka są rozmieszczone bardzo nierównomiernie. Kolejnym elementem ograniczającym dostępność i efektywność lecznictwa psychiatrycznego jest całkowity brak placówek oferujących pomoc doraźną i interwencję kryzysową dla osób z zaburzeniami psychicznymi. Autorzy raportu postulowali (w roku 2013) przyjęcie do szybkiej realizacji osiem następujących celów: 1. Powołanie parlamentarnej Komisji Zdrowia Psychicznego, składającej się z przedstawicieli wszystkich partii, czuwającej nad wdrażaniem programu. 35 2. Równoległe powołanie kilkuosobowej, posiadającej kompetencje decyzyjne, centralnej grupy koordynującej proces wdrażania Programu, reprezentowanej przez odpowiednich dyrektorów z resortów zdrowia, pracy i polityki społecznej oraz z NFZ. 3. Skumulowane środków finansowych rozproszonych w różnych ministerstwach i uruchomienie przez Ministerstwo Zdrowia (wzorem programów onkologicznych) resortowego programu reformy psychiatrii. Podział środków następowałby w formie konkursu i wyboru najlepszych ofert. 4. W obrębie budżetu przeznaczonego na zdrowie musi nastąpić wzrost nakładów NFZ na psychiatrię oraz odpowiednia wycena świadczeń. 5. Pierwszy i natychmiastowy krok musi być związany ze zwiększeniem świadczeń na oddziały psychiatryczne przy szpitalach ogólnych, których stopień niedoszacowania sięga 37%. To one są motorem całej reformy. 6. NFZ musi od zaraz kontraktować zespoły leczenia środowiskowego we wszystkich regionach kraju, z założeniem premiowania ich odpowiednio do ograniczenia liczby skierowań do całodobowych oddziałów szpitalnych. 7. Trzeba przeciwdziałać pogłębiającemu się deficytowi kadr poprzez podniesienie wynagrodzenia osób specjalizujących się w psychiatrii i udrożnienie szkolenia innych specjalistów niezbędnych dla systemu ochrony zdrowia psychicznego 8. Należy powołać ruch obywatelski, Stowarzyszenia: Porozumienie na Rzecz Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Podsumowanie: 1. istnieją znaczne opóźnienia w stosunku do terminów określonych w harmonogramie. 2. nie uzyskano większości planowanych wskaźników. Kluczowa Rada ds. Zdrowia Psychicznego otrzymała swój statut dopiero w październiku 2013 r., a bez statutu nie mogła przecież działać. Rada ta zebrała się w ogóle tylko dwa razy. 3. nie zmienił się poziom finansowania po dwóch latach działania Programu. 4. NIK negatywnie oceniła w 2012 r. działania Ministra Zdrowia w zakresie sprawnej realizacji zadań jego resortu w ramach NPZOZ. 5. Departament Zdrowia Publicznego (źródło – wyniki kontroli NIK) nawet nie poinformował innych komórek resortu o ich zadaniach w ramach NPOZP. Zbojkotowano również przewidziane w tym planie zatrudnienie niezbędnych pracowników. 36 6. forma kompleksowych Centrów Zdrowia Psychicznego, w świetle ustawy o działalności leczniczej z 2011 r., jest niemożliwa do zrealizowania, ponieważ nie wolno łączyć opieki stacjonarnej i ambulatoryjnej w ramach jednego przedsiębiorstwa. Te Centra natomiast, które wbrew wszelkim przeszkodom powstały, nie maja zapewnionego finansowania. 7. Bariery i trudności pojawiające się w działaniach profilaktycznych, to przede wszystkim brak ośrodka monitorującego i koordynującego realizację NPOZP oraz niezapewnienie środków budżetowych na działania w ramach NPOZP na wszystkich szczeblach jego realizacji. 8. Analiza rocznych sprawozdań samorządów terytorialnych z realizacji NPOZP skłania do refleksji, że nie realizują one prawie wcale zadań wynikających z NPOZP. Jednocześnie angażowanie się jednych samorządów na rzecz działania profilaktyki chorób psychicznych, a bierność innych samorządów stwarza sytuację, w której dochodzi do niejednolitych rozwiązań w zakresie profilaktyki z całym kraju, podejmowanie zadań tylko przez zasobniejsze gminy, a tym samym brak koordynacji działań w tym zakresie. 4.3 Ocena na podstawie Raportu NIK PRZESTRZEGANIE PRAW PACJENTA W LECZNICTWIE PSYCHIATRYCZNYM Kontrola Nr P/11/093 – Przestrzeganie praw pacjenta w lecznictwie psychiatrycznym została podjęta z inicjatywy własnej NIK. Nowelizacje ustawy o ochronie zdrowia psychicznego w 2005 r. i 2008 r., wprowadziły szereg rozwiązań systemowych mających na celu poprawę organizacji i dostępności do świadczeń opieki psychiatrycznej oraz warunków zabezpieczających prawa pacjentów szpitali psychiatrycznych, m.in. przez wprowadzenie instytucji Rzecznika Praw Pacjenta Szpitala Psychiatrycznego oraz obowiązek opracowania Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Celem kontroli była ocena skuteczności systemu zabezpieczenia praw pacjentów zakładów opieki zdrowotnej, udzielających świadczeń w zakresie „opieka psychiatryczna”, ze szczególnym uwzględnieniem zmian wprowadzonych przez wspomniane nowelizacje. Szczegółowa tematyka obejmowała m.in. działania Ministra Zdrowia podejmowane w celu 37 zapewnienia prawidłowego funkcjonowania lecznictwa psychiatrycznego; działalność szpitali psychiatrycznych w zakresie przestrzegania praw pacjentów; funkcjonowanie Biura Rzecznika Praw Pacjenta i Rzeczników Praw Pacjenta Szpitala Psychiatrycznego; nadzór administracji publicznej nad placówkami opieki psychiatrycznej oraz sądów opiekuńczych nad przyjęciami do szpitali psychiatrycznych pacjentów bez ich zgody. Badania kontrolne przeprowadzono w drugim półroczu 2011 r. Kontrole objęły: a) Ministerstwo Zdrowia (art. 2 ust. 1 ustawy o NIK3), pod względem legalności, gospodarności, celowości i rzetelności; b) Biuro Rzecznika Praw Pacjenta, w tym Rzeczników Praw Pacjentów Szpitali Psychiatrycznych (art. 2 ust. 1 ustawy o NIK), pod względem legalności, gospodarności, celowości i rzetelności; c) Instytut Psychiatrii i Neurologii (art. 2 ust. 1 ustawy o NIK), pod względem legalności, gospodarności, celowości i rzetelności (w zakresie działalności naukowej i usługowej); d) 17 zakładów opieki zdrowotnej lecznictwa psychiatrycznego (art. 2 ust. 2 ustawy o NIK), pod względem legalności, gospodarności i rzetelności. Stwierdzone nieprawidłowości: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2010 r. w sprawie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego5 weszło w życie 18 lutego 2011 r., tj. ponad dwa lata po wejściu w życie ustawy, na podstawie której zostało wydane. Minister Zdrowia nie zapewnił sprawnej realizacji zadań ministerstwa w ramach Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, co spowodowało opóźnienie prac wdrażających program, w stosunku do terminów określonych w harmonogramie. Minister Zdrowia nie dopełnił także obowiązków związanych z funkcjonowaniem Rady do spraw Promocji Zdrowia Psychicznego. Minister Zdrowia nie powołał Rady do spraw Zdrowia Psychicznego, jako organu koordynacyjno - doradczego, do powołania której zobowiązuje art. 4a ust. 1 znowelizowanej ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego. 38 Najwyższa Izba Kontroli negatywnie ocenia działalność Ministra Zdrowia w badanym zakresie, w latach 2009–2011. W Ministerstwie Zdrowia podjęto wprawdzie działania istotne dla funkcjonowania psychiatrycznej opieki zdrowotnej, opracowując m.in. Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego, ale realizacja wielu prac została istotnie opóźniona. Naruszono również obowiązujące regulacje prawne. 1. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2010 r. w sprawie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, którego projekt przygotowano w Ministerstwie Zdrowia, weszło w życie 18 lutego 2011 r., tj. ponad dwa lata po wejściu w życie ustawy, na podstawie której zostało ono wydane. W styczniu 2009 r. dokonano uzgodnień międzyresortowych i konsultacji społecznych projektu rozporządzenia w sprawie NPOZP. Prace nad zgłoszonymi uwagami i propozycjami trwały w Ministerstwie ok. 9 miesięcy i dopiero we wrześniu 2009 r. skierowano projekt do ponownej konsultacji. Kolejne uzgodnienia z zainteresowanymi podmiotami i długi okres korygowania projektu przez Ministerstwo Zdrowia spowodowały, iż dopiero 28 grudnia 2010 r. Rada Ministrów przyjęła rozporządzenie wraz z załącznikami. 2. Minister Zdrowia nie zapewnił sprawnej realizacji zadań ministerstwa w ramach Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego (NPOZP). Departament Zdrowia Publicznego, zobowiązany do prowadzenia spraw w zakresie zdrowia psychicznego, nie poinformował innych komórek organizacyjnych urzędu o zadaniach, które powinny realizować w ramach NPOZP. Z wyjątkiem ustalenia priorytetów promocji zdrowia psychicznego w dziedzinie ochrony zdrowia (Cel główny 1, Cel szczegółowy 1.1.: upowszechnienie wiedzy na temat zdrowia psychicznego, kształtowanie zachowań i stylów życia korzystnych dla zdrowia psychicznego, rozwijanie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach zagrażających zdrowiu psychicznemu), pozostałe dziewięć zbadanych prac wdrożeniowych prowadzono z opóźnieniem w stosunku do terminów określonych w harmonogramie, stanowiącym załącznik do rozporządzenia w sprawie NPOZP, bądź ich realizacja jeszcze się nie rozpoczęła. Dotyczyło to m.in.: opracowania programów: wczesnej diagnostyki i interwencji w zaburzeniach rozwoju u dzieci w wieku przedszkolnym; zapobiegania samobójstwom; zapobiegania depresji; programów szkolenia przeddyplomowego i podyplomowego dla pracowników ochrony zdrowia w zakresie wczesnego rozpoznawania zaburzeń psychicznych (Cel 39 szczegółowy 1.2.: zapobieganie zaburzeniom psychicznym); opracowania programu zdrowotnego w celu stymulowania restrukturyzacji bazy stacjonarnego lecznictwa psychiatrycznego, w tym finansowania (wysokość środków, zasady alokacji),w zakresie zmniejszania i przekształcania dużych szpitali psychiatrycznych w placówki wyspecjalizowane, zapewniające profilowane usługi zdrowotne z jednoczesnym przenoszeniem zadań podstawowej psychiatrycznej opieki stacjonarnej do oddziałów szpitali ogólnych; określenia zadań podstawowej opieki zdrowotnej w realizacji środowiskowego modelu psychiatrycznej opieki zdrowotnej (Cel główny 2: zapewnienie osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym. Cel szczegółowy 2.1.: upowszechnienie środowiskowego modelu psychiatrycznej opieki zdrowotnej); przygotowania dokumentu powołującego strukturę koordynującą realizację Programu na szczeblu centralnym z zadaniami: a) opracowania i publikowania rozwiązań modelowych i standardów w zakresie ochrony zdrowia psychicznego oraz materiałów szkoleniowych, b) monitorowania i aktualizowania celów Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, c) opracowania i wdrażania centralnych programów wspierania realizacji Programu, d) analizy rocznych sprawozdań podmiotów realizujących Program i przygotowanie łącznego sprawozdania z realizacji Programu (Cel szczegółowy 2.4.: Skoordynowanie różnych form opieki i pomocy). W NPOZP na realizację zadań wynikających z Programu w 2011 r. przez Ministra Zdrowia przewidziano 8.000 tys. zł. Faktycznie wydatkowano 206,8 tys. zł. 3. Uchwałą Rady Ministrów nr 90/2007, z dnia 15 maja 2007 r., przyjęty został Narodowy Program Zdrowia (NPZ) na lata 2007–2015. Jednym z jego celów strategicznych jest „Zapobieganie zaburzeniom psychicznym przez działania prewencyjno-promocyjne”. Pierwsze posiedzenie Zespołu Koordynacyjnego NPZ, stanowiącego organ pomocniczy Prezesa Rady Ministrów w realizacji Programu, odbyło się dopiero w dniu 29 lipca 2009 r., a więc po ponad dwóch latach od uchwalenia NPZ.48 Minister Zdrowia podejmował działania zmierzające do rozpoczęcia prac Zespołu, m.in. występując w tej sprawie do Prezesa Rady Ministrów w dniu 29 stycznia 2009 r. 4. Minister Zdrowia nie dopełnił obowiązków związanych z funkcjonowaniem Rady do spraw Promocji Zdrowia Psychicznego, określonych w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 20 sierpnia 1996 r. w sprawie sposobu organizowania i prowadzenia 40 działalności w dziedzinie promocji zdrowia psychicznego i zapobiegania zaburzeniom psychicznym. 5. Minister Zdrowia nie powołał Rady do spraw Zdrowia Psychicznego, jako organu koordynacyjno – doradczego w sprawach z zakresu zdrowia psychicznego, do powołania której zobowiązuje art. 4a ust. 1 znowelizowanej ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego Wnioski pokontrolne dotyczyły w szczególności: zapewnienia warunków dla sprawnej realizacji zadań przypisanych Ministrowi Zdrowia w Narodowym Programie Ochrony Zdrowia Psychicznego w celu wyeliminowania występujących opóźnień; zintensyfikowania działań w zakresie promocji zdrowia psychicznego, w szczególności powołania Rady do spraw Zdrowia Psychicznego; Podsumowanie: 1) Minister Zdrowia nie wdrożył nowych rozwiązań systemowych, które miały usprawnić funkcjonowanie opieki zdrowotnej nad osobami z zaburzeniami psychicznymi i w konsekwencji służyć wzmocnieniu ochrony ich praw. 2) Z opóźnieniem zostały podjęte prace w ramach Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego (NPOZP). 3) Minister Zdrowia nie zapewnił również prawidłowej realizacji zadań przez organy doradcze i koordynacyjne, które powinny wspierać działania zapobiegające zaburzeniom psychicznym. 4) Biorąc pod uwagę sytuację epidemiologiczną stwierdzone przez NIK zaniedbania mogą mieć istotne skutki społeczne. 5) Opóźnienie rozpoczęcia działań edukacyjnych, diagnostycznych i interwencyjnych, które przewidziano w ramach NPOZP, utrudni tworzenie systemu skutecznej prewencji i leczenia zaburzeń psychicznych. 41 4.4 Ocena na podstawie uzasadnienia AOTMiT wyboru świadczeń psychiatrycznych oceny taryfikacji Agencja Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji, rozpoczęła prace nad nowymi zadaniami, wprowadzonymi ustawą z dnia 22 lipca 2014 r. o zmianie ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2014 r., poz.1138). Pierwszym obszarem od którego Agencja rozpocznie prace, będzie wycena świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych z zakresu opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień – będzie to jednocześnie obszar pilotażowy, dla którego efekty oczekiwane są na początku II kwartału 2015 r. Analizowanymi zakresami świadczeń są: 1. Świadczenia gwarantowane realizowane w warunkach stacjonarnych psychiatrycznych 2. Świadczenia gwarantowane realizowane w warunkach stacjonarnych leczenie uzależnień 3. Świadczenia gwarantowane realizowane w warunkach stacjonarnych w izbie przyjęć 4. Świadczenia gwarantowane realizowane w warunkach dziennych psychiatrycznych 5. Świadczenia gwarantowane realizowane w warunkach dziennych leczenia uzależnień 6. Świadczenia gwarantowane realizowane w warunkach ambulatoryjnych psychiatrycznych i leczenia środowiskowego (domowego) 7. Świadczenia gwarantowane realizowane w warunkach ambulatoryjnych leczenia uzależnień. Zapobieganie, leczenie i rehabilitacja zaburzeń psychicznych stanowi jeden z priorytetów zdrowotnych określonych w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 21 sierpnia 2009 r. w sprawie priorytetów zdrowotnych. W badaniach EZOP wykazano występowanie zaburzeń psychicznych u blisko ¼ badanej populacji. Do najczęstszych można zaliczyć zaburzenia związane z używaniem substancji (12,8%) – alkoholu (11,9%), narkotyków (1,4%). Następną grupę stanowią fobie specyficzne (4,3%) oraz społeczne (1,8%). Ogółem wszystkie zaburzenia nerwicowe stanowią 10% badanej populacji. Zaburzenia nastroju – depresja, dystymia, mania rozpoznano u 3,5% ankietowanych. Ważnym czynnikiem epidemiologicznym jest również rosnąca w Polsce liczba samobójstw wynosząca 16,6 / 100 tys. ludności. Wydatki na ochronę zdrowia psychicznego w Polsce 42 należą do najniższych w Europie i stanowią jedynie 5,08% całkowitego budżetu na finansowanie ochrony zdrowia (NFZ, MZ). Największe koszty generują świadczenia stacjonarne (ok.73% budżetu), z kolei obserwuje się niski odsetek działań profilaktycznych oraz promocji zdrowia psychicznego. Kwota przeznaczona na realizację Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego szacowana na ok. 4 mln Euro jest niewystarczająca, ponadto w rzeczywistości nie jest dostępna. Podobnie liczba personelu realizującego świadczenia w psychiatrii w Polsce w przeliczeniu na 100 tys. mieszkańców należy do absolutnie najniższych w Europie. Również niepokojący jest fakt blisko dwukrotnie dłuższego czasu pobytu w szpitalu w Polsce w porównaniu ze średnią europejską – 61,37 w porównaniu z 38,5 dnia. Alarmujący jest również obserwowany trend spadkowy wydatków na opiekę psychiatryczną w planach finansowych NFZ. Ocenia się, że opieka psychiatryczna w Polsce może być niedofinansowana o co najmniej 20%, co skutkuje ograniczoną dostępnością, przepełnieniem w szpitalach oraz fatalnymi warunkami pobytowymi. Podsumowanie: Podjęte działania mają służyć poprawie wyceny świadczeń zdrowotnych z zakresu psychiatrii mającej na celu urealnienie wyceny w stosunku do potrzeb i rzeczywistych kosztów ich udzielania. O tym, że jest jeden z najważniejszych problemów finasowania w polskim systemie ochrony zdrowia świadczy fakt, że pierwszym obszarem taryfikacji jest wycena świadczeń w psychiatrii. Ważne zauważenia jest stwierdzenie przez Agencję Oceny Technologii Medycznych faktu zbyt niskich nakładów na NPOZP. 4.5 Ocena na podstawie badania ankietowego przedstawicieli stowarzyszeń pacjenckich W przeprowadzonym badaniu przedstawiciele stowarzyszeń pacjenckich zostali zapytani o Narodowy Program Zdrowia Psychicznego. Stosowne ankiety rozesłano także do konsultantów i dyrektorów szpitali. Niestety ci ostatni nie przesłali oni żadnych informacji zwrotnych. Spośród badanych pacjentów 93% słyszało o Narodowym Programie Zdrowia Psychicznego. Bardzo dobrze założenia tego programu, spośród badanej grupy, zna jedynie 13%, jedna czwarta nie pamięta szczegółów, a 60% nie zna ich w ogóle. 43 Jako źródło wiedzy o programie badani wskazują przede wszystkim spotkania z ekspertami, szkolenia, konferencje (67%), oficjalne dokumenty Ministerstwa Zdrowia (60%), organizacje pacjenckie (47%) oraz Internet (40%) 44 Aż 80% respondentów twierdzi, że organizacja pacjencka, do której należą brała udział w działaniach związanych z realizacją Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego Wg. badanych inicjatorem tych działań były przede wszystkim samorządy i organizacje pozarządowe. W niemal 1/3 przypadków była to macierzysta organizacja pacjencka, a po 23% respondentów wskazuje na Ministerstwo Zdrowia oraz Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. 45 Bardzo słabo wypadają jednak oceny realizacji celu Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, jakim jest „promocja zdrowia psychicznego i zapobieganie zaburzeniom psychicznym”. Respondenci oceniają że cel ten nie został osiągnięty wcale lub prawie wcale. 46 Oceniając realizację kolejnego z celów NPOZP jaki stanowi „zapewnienie osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy, niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym” niemal 70% respondentów oceniło że cel ten nie został zrealizowany wcale, a wg prawie 1/3 respondentów – w niewielkim stopniu. Badani oceniali też „rozwój badań naukowych i systemu informacji z zakresu zdrowia psychicznego” w ramach NPOZP. 67% z nich oceniło że cel nie został zrealizowany, a 1/3 oceniła że został osiągnięty jedynie w niewielkim stopniu. 47 Bardzo słabo w badaniu wypada też Minister Zdrowia, kierujący realizacją NPOZP i koordynujący wykonywaniem zadań przez inne podmioty w ramach programu. Ponad 90% badanych ocenia że Minister nie radzi sobie z wykonywaniem tych zadań. Jednocześnie ponad połowa respondentów widzi potrzebę powołania instytucji (Ośrodka Koordynującego, Rady), która czuwałaby nad realizacją programu. Podobna ilość badanych twierdzi, że to Minister Zdrowia powinien zarządzać organizacją takiej instytucji. 48 Skuteczna realizacja NPOZP wymaga udziału towarzystw naukowych – Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (87%) i Psychologicznego (60%). Wg 67% badanych włączone powinny być także kliniki i inne jednostki zajmujące się zdrowiem psychicznym. 49 Edukacja dzieci i młodzieży, związana z promocją zdrowia psychicznego i zapobiegania zaburzeniom psychicznym wg ¼ badanych powinna zaczynać się już w przedszkolu, a po ok. 1/3 za odpowiedni moment rozpoczęcia takiej edukacji uważa szkołę podstawową i gimnazjum. Większość badanych uważa, że przedstawiciele środowisk pacjenckich powinni być uwzględnieni z głosem doradczym w działaniach związanych z realizacją Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Respondenci mają świadomość bardzo słabego dostępu społeczeństwa do wiedzy na temat zdrowia psychicznego, kształtowania zachowań i stylów życia korzystnych dla zdrowia psychicznego czy rozwijania umiejętności radzenia sobie w sytuacjach zagrażających zdrowiu psychicznemu. Nie dziwi więc, że zdecydowana większość (~90%) badanych ocenia, że Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego nie poprawił sytuacji pacjentów z zaburzeniami psychicznymi w Polsce, a więc nie przyniósł zakładanych rezultatów. 50 Nadziei na zmiany upatrują oni w powołaniu instytucji koordynującej realizację programu, wczesnej edukacji i włączeniu organizacji zrzeszających pacjentów z głosem doradczym w prace związane z funkcjonowaniem programu. 51
