Untitled - CyfroweMiasto.pl

© 2009 Copyright by Ilona Kielan-Glińska & Zakład Wydawniczy »NOMOS«
Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana
ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie,
zapisywana elektronicznie lub magnetycznie w środkach publicznego przekazu bez pisemnej
zgody wydawcy.
Recenzje: prof. dr hab. Janusz Danecki
dr hab. Kazimierz Banek
Książka dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Redakcja wydawnicza: Krzysztof Malczewski
Redakcja techniczna: Pracownia Edytorska MP
II korekta: Kasper Świerzowski
Projekt okładki: Przemysław Ralicki
Na okładce wykorzystano zdjęcie wnętrza meczetu paryskiego autorstwa Gérarda
Duchera. Źródło: Wikimedia Commons, licencja: Creative Commons Attribution
ShareAlike 2.5
ISBN 978-83-60490-97-6
KRAKÓW 2009
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax 012 626 19 21
e-mail: [email protected]; www.nomos.pl
Tacie, Pawłowi, Ani, Mai i Zuzannie
Spis treści
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Część Pierwsza
Imigracja muzułmańska we Francji xix–xx w.
(geneza, liczebność, skład etniczny)
Rozdział I. Migracje z krajów muzułmańskich
do Francji (1840–1974) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Rozdział ii. Francja a imigranci z krajów muzułmańskich
(1974–1990) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Część Druga
Budowa bazy instytucjonalnej islamu we Francji (1974–2004)
Rozdział i. „Narodziny” islamu we francji(1970–1990) . . . . . . . . . . . . 51
Rozdział ii. Islam w miejscu pracy i hotelu robotniczym (1975–1983) . . . 60
Rozdział iii. Islam w dzielnicy mieszkalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Rozdział iv. Ruch stowarzyszeniowy imigrantów muzułmańskich
w xx w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Rozdział v. Tworzenie struktur przedstawicielskich islamu we Francji
(1989–2004) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Część Trzecia
Organizacja kultu muzułmańskiego we francji w latach 90. Xx w.
Rozdział i. Status prawny islamu we Francji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Rozdział ii. Miejsca kultu muzułmańskiego na terytorium
V Republiki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Rozdział iii. Imamowie na terenie „Marianny” . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Rozdział iv. Muzułmańska żywność halal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Rozdział v. Miejsca pochówku muzułmanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
8
Spis treści
CZĘŚĆ CZWARTA
Wokół integracji. Muzułmanie w społeczeństwie francuskim
(1980–2004)
Rozdział i. Narodziny ruchu beurów – drugiego pokolenia
muzułmanów we Francji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Rozdział ii. Udział muzułmanów w życiu politycznym
w ostatniej dekadzie xx w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Rozdział iii. Między integracją a wykluczeniem.
Problem francuskich przedmieść . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
Rozdział iv. Islam a laickość (laïcité). Spór o muzułmańską chustę . . . . 178
Rozdział v. Od rasizmu do islamofobii. Francuzi wobec islamu . . . . . 194
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
Indek osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
WYKAZ SKRÓTÓW
CCIF – Collectif contre l’Islamophobie en France (Zgromadzenie przeciwko Islamofobii we Francji)
CCMF – Conseil Consultatif des Musulmans de France (Rada Konsultacyjna Muzułmanów Francuskich)
CCMTF – Comité de coordination des musulmans turcs de France (Komitet Koordynacyjny Muzułmanów Tureckich we Francji)
CFCM – Conseil Française du Culte Musulman (Francuska Rada Kultu
Muzułmańskiego)
COMOR – Commission organisation de la Consultation des musulmans
de France (Komisja Konsultacyjna Muzułmanów Francuskich)
CORIF – Conseil de réflection sur l’organisation et l’avenir de l’islam en
France (Rada Reflekcji nad Organizacją i Przyszłością Islamu we Francji)
CRMF – Conseil Représentatif des Musulmans de France (Rada Przedstawicielska Muzułmanów Francuskich)
FFAIACA – Fédération française des associations islamiques d’Afrique,
des Comores et des Antilles (Francuska Federacja Stowarzyszeń Muzułmanów z Afryki, Komorów i Antyli)
FNMF – Fédération Nationale des Musulmans de France (Krajowa Federacja Muzułmanów Francuskich)
HCI – Haut Conseil à l’Intégration (Wysoka Rada do Spraw Integracji)
HCIF – Haut Conseil de l’Islam de France (Wysoka Rada Islamu Francuskiego)
IFOP – Institut Français de Opinion Publique (Francuski Instytut Opinii
Publicznej)
INED – Institut nationale d’études démographiques (Narodowy Instytut
Studiów Demograficznych)
10
Wykaz skrótów
INSEE – Institut National de la Statistique et des Études Économique
(Państwowy Instytut Statystyki i Badań Gospodarczych we
Francji)
LICRA – Ligue Internationale Contre le Racisme et l’Antisemitisme (Międzynarodowa Liga przeciwko Rasizmowi i Antysemityzmowi)
MRAP – Mouvement contre le Racisme et pour l’Amitié entre les Peuples
(Ruch przeciwko Rasizmowi i na rzecz Przyjaźni między
Ludźmi)
OMI – Office des migrations internationales (Urząd do Spraw Migracji
Międzynarodowych)
UNEF – Union Nationale des Étudiants de France (Krajowa Unia Studentów Francuskich)
UOIF – Union des Organisations Musulman en France (Unia Organizacji
Muzułmańskich we Francji)
WMP – Grande Mosquée de Paris (Wielki Meczet Paryski)
Francais, oui, et musulman aussi
Union des Jeunes Musulmans de France
WSTĘP
Podczas jednej z najbardziej znanych światowych wystaw kolonialnych,
która odbyła się w Paryżu w 1931 r., prezentowano kulturę podbitej przez
Francję części świata muzułmańskiego. Wiele milionów Francuzów mogło
poznać w ogólnym zarysie religię i sztukę Orientu. Islam był wówczas zaledwie ekspozycją ograniczoną do murów pawilonów wystawienniczych,
natomiast obecność emigrantów z krajów muzułmańskich we Francji odbierano jako zjawisko efemeryczne. Jednak po dekompozycji systemu kolonialnego, islam szybko stał się drugą pod względem liczby wyznawców religią
Heksagonu, a kolejne fale emigracji, m.in. z Algierii, Maroka, Tunezji, Senegalu, Mali i Turcji, przekształciły ten kraj w republikę wielokulturową.
Najstarsza córa Kościoła stała się tym samym najbardziej „muzułmańskim
krajem” w Europie, a dla wielu ruchów fundamentalnych – „ziemią islamu”.
Stopniowe zwiększanie widzialności islamu w przestrzeni publicznej postępowało od końca lat 70. XX w. W wyniku zamknięcia granic wskutek
kryzysu ekonomicznego w latach 1973–1974 i procesu łączenia rodzin, dotychczasowi imigranci z krajów arabskich porzucili mit powrotu do swoich
ojczyzn. Ich rodzima religia stała się czynnikiem jednoczącym i elementem
samoidentyfikacji wobec trudności adaptacyjnych w nowych warunkach,
w jakich przyszło im żyć i wychowywać własne dzieci.
W latach 80. XX w. rozpoczął się proces emancypacji drugiego pokolenia
muzułmanów – wywodzących wprawdzie swoje korzenie etniczne z imigracji, lecz urodzonych już we Francji. Obok żądań dotyczących respektowania
ich praw obywatelskich i sprzeciwu wobec przejawów dyskryminacji w życiu
publicznym, postawiono również problem swobodnego wyznawania islamu,
braku wystarczającej liczby miejsc kultu oraz uwzględnienia muzułmańskiej
tradycji noszenia chust przez muzułmanki w szkołach. Obawy przed integryzmem muzułmańskim nakazały rządzącym roztoczyć specyficzny parasol
opieki nad francuskimi muzułmanami. Z jednej strony miał on pomóc im
w lepszej integracji z autochtonicznym społeczeństwem, z drugiej zaś jego
celem było sprawowanie nadzoru nad wielomilionową rzeszą francuskich
14
Wstęp
wyznawców islamu. W ostatniej dekadzie XX w. kolejne rządy V Republiki próbowały wcielać w życie ideę islamu francuskiego – umiarkowanego
w swoich założeniach, akceptującego prawa republikańskie i niezależnego od
zewnętrznych wpływów państw muzułmańskich oraz zagranicznych ośrodków teologicznych. Krokiem w tym kierunku było utworzenie przez rząd
Jean-Pierre’a Raffarina Francuskiej Rady Kultu Muzułmańskiego – instytucji
powołanej do reprezentowania francuskich wyznawców Allaha w stosunkach
z państwem (grudzień 2002 r.). Odpowiedzią laickiego państwa na roszczenia
wspólnoty muzułmańskiej stała się ustawa o zakazie noszenia symboli religijnych w szkołach (luty 2004 r.). Jej zamierzeniem było zakończenie dyskusji
na temat konsekwencji zasady świeckości, która rozgorzała w 1989 r. w wyniku tzw. sprawy chusty muzułmańskiej (l’affaire du foulard). Debata ta jednak
trwa nadal, a obecność prawie pięciomilionowej rzeszy muzułmanów w państwie francuskim wymusza kolejne decyzje – często kontrowersyjne z punktu
widzenia unormowań z 1905 r., dotyczących rozdziału pomiędzy sferą spraw
państwowych a sferą kultów religijnych.
Tematyka niniejszej monografii została ujęta w formie czterech części. Pierwsza z nich została poświęcona genezie imigracji muzułmańskiej
we Francji. W chronologiczny sposób przedstawia napływ kolejnych fal
imigrantów, wskazuje ich liczebność i skład etniczny, a nade wszystko
przyczyny, które skłoniły ludność kolonii do przybycia na terytorium metropolii. W części drugiej zostały omówione zagadnienia związane z „narodzinami” islamu we Francji i budową jego bazy instytucjonalnej, będącymi
konsekwencją dążenia do potwierdzenia tożsamości muzułmańskiej przez
imigrantów z krajów Maghrebu. Kolejna część monografii koncentruje
się wokół kwestii organizacji form kultu muzułmańskiego na terytorium
francuskim. Lata 80. i 90. XX w. były okresem szczególnej aktywności
członków społeczności muzułmańskiej w tworzeniu własnej przestrzeni
społeczno-kulturowej. Interesujący jest sposób funkcjonowania różnych
form religii (stowarzyszenia, meczety, imamowie, rynek żywności halal1,
zasady pochówku zmarłych) w miejscu, w którym muzułmanie stanowią
mniejszość i gdzie przepisy prawa koranicznego mają charakter drugorzędny. W ostatniej części rozprawy czytelnik odnajdzie próbę określenia efektywności procesu integracji muzułmanów z członkami społeczeństwa francuskiego. Przedstawiony tam ruch beurów – drugiego i trzeciego pokolenia
francuskich muzułmanów – jest historią walki francuskich muzułmanów
1
Jest to żywność przygotowana w specjalny sposób, z zachowaniem wymogów
muzułmańskiego rytuału.
Wstęp
15
o uznanie i respektowanie przysługujących im praw obywatelskich. Wiele
miejsca poświęcono problemom, które dotyczą młodych osób pochodzenia imigracyjnego w sferze społeczno-gospodarczej. Przywołano również
kwestię wzajemnych relacji pomiędzy francuskimi muzułmanami a rdzennymi Francuzami, ukształtowanych przez wieloletnie panowanie negatywnych stereotypów i amalgamat wyznawców islamu (o różnej orientacji)
z religijnym radykalizmem. W części czwartej opisano też dyskusję toczącą się na temat obecności symboliki religijnej w – będącej bastionem
laickości – francuskiej szkole. Głównym trzonem tej debaty była sprawa
kompatybilności islamu z założeniami świeckiego państwa.
Podczas segregowania zagadnień napotkałam na trudności związane
z krzyżowaniem się problemów badawczych, które wynikają ze specyficznej konstrukcji religii muzułmańskiej. Islam, będący religią totalną, obejmuje wszelkie aspekty życia swoich wyznawców. Koran wypowiada się
w kwestiach dotyczących nie tylko życia religijnego, lecz również społecznego, a nawet gospodarczego. Szczególnie kłopotliwe wydaje się stosowanie
terminu „muzułmanie”, odnoszącego się nie tylko do kwestii religijności,
lecz również kulturowości i pochodzenia etnicznego. Wielu Francuzów pochodzenia imigracyjnego jawnie przyznaje się do niepraktykowania religii
swoich przodków, ale nadal mówi o sobie „muzułmanin/ka z pochodzenia”
i utożsamia się z pewnymi elementami kultury islamu.
Istotną trudnością metodologiczną było także wyraźne rozróżnienie pomiędzy muzułmanami zaliczanymi do społeczności imigranckiej a osobami posiadającymi status cudzoziemca. W świetle wykładni Wysokiej Rady
ds. Integracji (Haut Conseil à l’Intégration)2, w pierwszym wypadku mamy
do czynienia z osobami urodzonymi poza granicami Francji i rezydującymi na
jej terytorium. Część imigrantów, która nie otrzymała obywatelstwa Republiki
Francuskiej, uważana jest za cudzoziemców. W ten sposób w skład populacji
imigranckiej wchodzą zarówno obywatele francuscy (np. naturalizowani lub
urodzeni we Francji), jak i obcokrajowcy. Elementem decydującym o przynależności do grupy imigranckiej jest bowiem kraj pochodzenia (miejsce urodzenia). Do takiego rozumienia pojęcia „imigracja” odwołują się wszystkie
dane statystyczne publikowane przez francuskie instytucje, które zostały przywołane w tejże pracy. Trudności narastają, gdy mamy do czynienia z dziećmi
imigrantów. Otrzymały one bowiem obywatelstwo francuskie w wyniku naro2
Wysoka Rada do Spraw Integracji jest instytucją rządową powołaną w grudniu
1989 r. na podstawie dekretu premiera Michela Rocarda. Jej celem jest sporządzanie
raportów i przedstawianie opinii w kwestiach związanych z integracją cudzoziemców
ze strukturami społeczeństwa przyjmującego.
16
Wstęp
dzin na ziemi francuskiej, jednak wiele z nich w późniejszym życiu wykazuje
przywiązanie do tradycji kulturalnych swoich rodziców. Nie wiemy jak duża
jest liczba tzw. francuskich muzułmanów, ponieważ od 1968 r. funkcjonuje we
Francji zakaz umieszczania w spisach powszechnych zapytania o wyznanie religijne. Jeżeli przyjmiemy kryterium obywatelstwa, to do tej grupy zaliczymy
osoby pochodzenia muzułmańskiego, które są obywatelami Francji na podstawie: 1) ius sanguinis (prawa krwi, tzn. gdy jedno lub oboje rodziców posiada
obywatelstwo francuskie), 2) ius soli (prawa ziemi, tzn. jeżeli urodziły się na
terytorium francuskim)3, 3) procedury naturalizacji (rezydentów przebywających we Francji co najmniej od pięciu lat, okres ten może ulec skróceniu do
dwóch lat w wypadku absolwentów uczelni wyższych lub osób zajmujących
się ważną działalnością usługową), 4) małżeństwa (po dwóch lub trzech latach
od dnia zawarcia związku). Szacuje się, że około połowy populacji muzułmańskiej we Francji posiada obywatelstwo francuskie. Wśród tej grupy znajdują
się trzy kategorie osób: 1) członkowie rodzin algierskich, które osiedliły się
we Francji po wojnie o niepodległość Algierii lub w okresie poprzedzającym
to wydarzenie, 2) muzułmanie pochodzenia maghrebskiego urodzeni na terytorium francuskim po 1 stycznia 1963 r. (nazywani Franko-Maghrebczykami
z racji posiadania podwójnego obywatelstwa) oraz 3) konwertyci (Lamand
1986: 27-29). Ogólna liczba muzułmanów mieszkających we Francji – według
różnych źródeł – waha się od 4 do 5 milionów, a środowiska ultraprawicowe
dodatkowo ją potęgują, wskazując na trudną do oszacowania liczbę nielegalnych imigrantów z krajów arabskich. Najliczniejszą grupę stanowią muzułmanie o korzeniach algierskich, marokańskich i tunezyjskich, a następnie
osoby pochodzące z krajów Afryki Subsaharyjskiej (Senegal, Mali) oraz
z Turcji. Terenami o największej koncentracji imigracji muzułmańskiej są:
Paryż i region paryski (Île-de-France), Nord-Pas-de-Calais (okolice Lille),
region Rodano-Alpejski z Lyonem, region Prowansja-Alpy z Marsylią oraz
wschodnie departamenty Francji.
W wyniku polityzacji islamu przez ruchy fundamentalistyczne oraz
aktów terroryzmu dokonanych w imię religii muzułmańskiej w latach 80.
i 90. w Paryżu, Lyonie i Marsylii, a następnie po zamachach na początku
3
W latach 80. XX w. obywatelstwo francuskie uzyskiwały dzieci cudzoziemców
urodzone we Francji, jeżeli: 1) przynajmniej jedno z rodziców urodziło się w Algierii
lub na terenie innej dawnej kolonii francuskiej, 2) zostały one zadeklarowane jako obywatele francuscy tuż po urodzeniu, 3) ich rodzice przeszli przez procedurę naturalizacji.
W wypadku, gdy nie skorzystano z żadnej ze wspomnianych możliwości prawnych,
osoby te automatycznie otrzymywały obywatelstwo francuskie z chwilą ukończenia 18
roku życia, pod warunkiem udowodnienia nieprzerwanego 5 letniego okresu zamieszkania na terytorium Francji przed osiągnięciem pełnoletności.
Wstęp
17
XXI stulecia w Nowym Jorku, Waszyngtonie, Madrycie i Londynie, mamy
do czynienia z narastającym zjawiskiem islamofobii. Strach przed islamem
leży u podstaw wrogości wobec jego wyznawców, stale podejrzewanych
o religijny fanatyzm. We Francji coraz więcej zwolenników zdobywa opinia, iż wyznawcy islamu – uważanego za niekompatybilny z założeniami
republikanizmu – nie chcą poddać się procesowi integracji ze społeczeństwem przyjmującym i preferują życie w obrębie własnych społeczności.
Dlatego też szczególną uwagę pozwoliłam sobie zwrócić na kwestię tendencji integracyjnych i separatystycznych zachodzących w łonie społeczności muzułmańskiej we Francji. Moim zamierzeniem było także zbadanie,
na ile wspomniana wyżej obiegowa opinia o niekompatybilności islamu
z duchem laickości Republiki Francuskiej jest prawdziwa i co sądzą na ten
temat sami zainteresowani; jaki jest stosunek francuskich muzułmanów do
islamu i do państwa francuskiego oraz jakie jest ich stanowisko w kwestii
świeckości życia publicznego?
Pozwolę sobie nadmienić, iż monografia, którą oddaję Państwu do rąk,
ma charakter historyczno-socjologiczny. Jednak styl pracy i podejście badawcze są charakterystyczne raczej dla historyka niż socjologa.
Transkrypcja nazw arabskich stosowana w książce jest charakterystyczna dla polskiego piśmiennictwa w tej dziedzinie. Natomiast francuskie nazwy organizacji muzułmańskich i instytucji publicznych, a także
nazwiska osób pozostawiłam bez zmian.
***
Do powstania tej książki przyczyniło się wiele osób, które swoimi cennymi uwagami wpłynęły na jej obecny kształt. Chciałabym podziękować
prof. Halinie Florkowskiej-Frančić i prof. Kazimierzowi Bankowi z Uniwersytetu Jagiellońskiego, prof. Annie Barskiej z Uniwersytetu Opolskiego
oraz prof. Januszowi Daneckiemu z Uniwersytetu Warszawskiego, których
wskazówki istotnie podniosły walory publikacji.
Nade wszystko jednak podziękowania należą się prof. Aleksandrze Kasznik-Christian z Uniwersytetu Jagiellońskiego, która przez wiele ostatnich lat
bezustannie inspirowała mnie do badań nad islamem. Niniejsza książka jest
owocem współpracy Mistrza z uczniem. Za to wspaniałe doświadczenie
intelektualne jestem szczególnie wdzięczna Pani Profesor.
Ilona Kielan-Glińska