właściwości osadów dennych z basenów portowych szczecina i

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LXI NR 4 WARSZAWA 2010: 201-207
MIKOŁAJ PROTASOWICKIEDWARD NIEDŹWIECKI2, ARTUR CIEMNIAK1,
EDWARD MELLER2, AGATA WITCZAK1
WŁAŚCIWOŚCI OSADÓW DENNYCH Z BASENÓW
PORTOWYCH SZCZECINA I MAŁYCH PORTÓW
W UJŚCIU ODRY
CHEMICAL PARAMETERS OF SEDIMENTS
FROM HARBOUR BASINS OF SZCZECIN AND SMALL
HARBOURS IN THE ODRA RIVER ESTUARY
’Katedra Toksykologii oraz2Katedra Gleboznawstwa,
Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie
Abstract: Concentrations of heavy metals and other elements, PAH, 2PCB (congeners 28, 52, 101, 118,
138, 153, 180) and some pesticides were determined in harbours bottom sediments. Additionally pH,
content of P, K, Mg, Ca, Na and loss on ignition in temperature 550°C were studied. Generally organic
sediments contained a high concentration of biogenic elements. In the some cases they showed an exceeded
content of Hg, Cd, Pb, Cu, Zn, Ni, 2PCB and BaP in relation to the accepted limits. The concentrations
of pesticides were negligible. Nevertheless, because of strong binding of contaminants with organic matter,
the bioavailability of contaminants is limited to a great extent.
Słowa kluczowe: porty, osady denne, metale, WWA, PCB, pestycydy.
Key words: harbours, bottom sediments, metals, PAH, PCB, pesticides.
WSTĘP
Zamulanie basenów portowych jest przyczyną zmniejszania ich głębokości, a to z
kolei wymusza na użytkownikach portów podejmowanie działań w celu utrzymania
głębokości wymaganej dla zabezpieczenia ruchu statków. Materiał czerpany często jest
bogaty w makro- i mikroelementy biogenne. Z uwagi jednak na obecne w dorzeczu Odry,
jak i w samym obszarze estuarium źródła zanieczyszczeń może zawierać substancje
niebezpieczne [Protasowicki i in. 1999, 2009a i b; Glasby i in. 2004; Kowalewska i in.
2003; Meyer A-K. i in. 2002; Protasowicki 1993].
Celem prowadzonych przez szereg lat badań była kontrola poziomu substancji niezbędnych
dla roślin oraz zanieczyszczeń w osadach wydobywanych z basenów portowych.
MATERIAŁ I METODYKA
Materiał do badań stanowiły osady denne pobrane w latach 1997-2007 podczas
pogłębiania basenów i kanałów portowych Szczecina i małych portów w obszarze ujścia
Odry. Próbki pobierano bezpośrednio z pogłębiarek lub przy pomocy nurka do głębokości
202
M. Protasowicki, E. Niedźwiecki, A. Ciemniak, E. Meller, A. Witczak
zgodnej z przewidywaną w planowanych pracach. Z dokładnie wymieszanego materiału
pochodzącego z kilku miejsc pogłębianego obszaru, pobierano nie mniej niż 3 próbki
laboratoryjne o masie minimum 2 kg. Po dostarczeniu do laboratorium osady suszono w
temperaturze pokojowej lub liofilizowano. W tak otrzymanym materiale w zależności od
oczekiwanego zanieczyszczenia analizowano zawartość metali (Cr, Zn, Cd, Cu, Ni, Pb,
Hg, As, Mn, Fe, Li, Al, Sn, Co), wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych
(BaA, BbF, BkF, BaP, IndP, DahA, BPer), polichlorowanych bifenyli (PCB - 28, 52, 101,
118, 138, 153, 180) i innych związków chloroorganicznych (izomery HCH, DDT i jego
metabolity, heptachlor, heptachlor epoksyd, aldryna, dieldryna, endryna). Oznaczano też
odczyn (pH), zawartość ważniejszych makroelementów (P, K, Mg, Ca, Na) oraz straty
przy wyżarzaniu w temperaturze 550°C stosując metody przyjęte w gleboznawstwie.
Zawartość rtęci oznaczono z zastosowaniem techniki zimnych par (CV AAS), kadm i
ołów metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej ze wzbudzeniem w kuwecie grafitowej
(GF AAS), a pozostałe metale metodą emisyjnej spektrometrii atomowej w plazmie
indukcyjnie sprzężonej (ICP-AES). Próbki do oznaczeń metali mineralizowano w
mieszaninie stężonych kwasów azotowego i nadchlorowego.
Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne ekstrahowano według metody Simpsona
i in. [1995], polichlorowane bifenyle metodą opisaną przez Kowalewską i Konat [1999], a
pestycydy chloroorganiczne po ekstrakcji n-heksanem [Jensen, Reutengardh 1984].
Analizy tych związków wykonano z zastosowaniem chromatografii gazowej ze
spektrometrią mas (GC MS). Pozostałe oznaczenia wykonano według ogólnie przyjętych
metod [Hermanowicz i in. 1999].
Zgodnie z obowiązującymi przepisami [Dz. U. 2002] oznaczenia metali wykonywano we
frakcji ziarnowej osadu uzyskanej po roztarciu w moździerzu agatowym i przesianiu go przez
sito o średnicy oczka 0,063 mm (63 |im), zaś pozostałe oznaczenia wykonano w osadzie
„całkowitym”, tj. we frakcji uzyskanej po przesianiu przez sito o średnicy oczka 2 mm.
Wszystkie oznaczenia wykonano w trzech równoległych powtórzeniach, na podstawie
których wyliczono wartości średnie w przeliczeniu na suchą masę.
WYNIKI I DYSKUSJA
Wykazano, że odczyn osadów mieścił się zazwyczaj w przedziale od obojętnego (pH
= 6,77; pHKC1 = 6,40) do lekko zasadowego (pHH2ę) = 8,04; pHKC1 = 8,16). Badane osady
były bardzo zróżnicowane pod względem zawartości materii organicznej, która utrzymy­
wała się w zakresie od 0,07 do 25,60% (średnio 9,75±8,26%). Z tym związana była
ogólna zawartość pierwiastków biogennych (P, K, Mg, Ca), których zawartości w obu
formach zestawiono w tabeli 1.
Zawartość, zwłaszcza form przyswajalnych potasu, fosforu i magnezu w badanych osadach,
w świetle liczb granicznych wypracowanych przez Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa
w Puławach [IUNG 1990] do wyceny zawartości w glebach makro- i mikroelementów, wahała
się od niskiej (osady piaszczyste) do bardzo wysokiej (osady muliste - organiczne).
Badania obejmowały analizę metali ciężkich, których najwyższe dopuszczalne zawartości
w urobku są określone w przepisach prawnych [Dz. U. 2002] (tab. 2). Zestawione dane
wskazują, że zawartość pierwiastków w osadach portowych była bardzo zróżnicowana.
Wartości maksymalne były często wyższe niż podawane w publikacjach zawartości
geochemiczne [Fórstner, Muller 1974; Salomons, Fórstner 1984;Kabata-Pendias,Pendias
1999] mieściły się jednak w przedziale uzyskiwanym w badaniach osadów portowych
realizowanych wcześniej [Protasowicki, Niedźwiecki 1993].
Właściwości osadów dennych z basenów portowych..
TABELA 1. Zawartość przyswajalnych i ogólnych form makroelementów
TABLE 1. Content o f bioavailable and total macroelements
Zawartość - Content [mg-100 !s.
Formy
N
Makroelement
Forms
Macroelement
Średnia
Mean
przyswajalne 176
available
76
76
K
P
Mg
SD*
13,67
14,31
22,89
Min
12,17
12,01
29,24
itl
-
203
d.m.]
Max
0,10
0,35
1,90
Mediana
72,60
40,04
175,50
12,20
10,05
17,10
29,00
629,10
256,30
ogólne
72
273,83
182,33
K
11,00
680,00
114,35
84
220,88
210,73
total
P
233,50
30,50
588,00
66
243,48
153,89
Mg
7721,00 1539,00
72
1685,65 1200,58 176,00
Ca
105,54
163,63
11,40
919,80
52,00
72
Na
*SD - odchylenie standardowe - standard deviation; N - liczba próbek - sample number
W prowadzonych wcześniej w obszarze estuarium Odry badaniach własnych nie
oznaczano zawartości Li, Al, Sn i Co w osadach [Protasowicki i in. 2009a,b;
Protasowicki, Niedźwiecki 1993]. Pierwiastków tych również nie oznaczali Glasby i in.
[2004] w badaniach prowadzonych w Zalewie Szczecińskim. Natomiast w ramach
Międzynarodowego Programu Odra (IOP) realizowanego w latach 1997-2000 [Meyer i
in. 2002] analizowano zawartości kobaltu oraz glinu, których stężenia były nieco wyższe
od uzyskanych w niniejszych badaniach. Należy też zauważyć, że poziom zawartości litu
i cyny mieścił się w granicach podawanych przez Kabatę-Pendias i Pendiasa [1999].
TABELA 2. Zawartość metali ciężkich w osadach portowych
TABLE 2. Heavy metals content in the bottom sediments of harbours
Zawartość - Content [mg-kg !]
Metal N
Średnia
Mean
SD
Min
Max
Mediana
NDZ
2,998
0,534
1
4,42
21,80
7,5
449
100,0
200
670
75,0
150
2032
535
1000
75
116
23,5
106
18,5
200
49,0
2,46
30
3643
770
61940
14400
36263
7,71 18424
2080
1960
845
23,2
9,55 NDZ —najwyższa dopuszczalna zawartość wg [Dz. Ust. 2002] - the highest acceptable
content acc. [Dz. Ust. 2002]; Sd - odchylenie standardowe - standard deviation;
N - liczba próbek - sample number
Hg
Cd
Pb
Cu
Zn
Ni
Cr
As
Mn
Fe
Li
A1
Sn
Co
89
89
89
89
89
89
67
38
67
70
17
14
12
21
0,879
5,34
106,9
110,0
626,8
28,0
38,5
9,04
1179
19761
5389
4623
981
9,50
0,862
0
5,63
0
86,7
0
122,2
0,47
564,6
3,9
23,6
0,80
37,2
0,96
0
15,1
1214
15,5
17389
1285
12138
1,68
5870
1300
550
436
6,11
0,70
204
M. Protasowicki, E. Niedźwiecki, A. Ciemniak, E. Meller, A. Witczak
TABELA 3. Zawartość WWA i PCB w osadach portowych
TABLE 3 PAH and PCB content in the bottom sediments o f harbours
Związek* N
Compound
BaA
BbF
BkF
BaP
IndP
DahA
BPer
2 PCB
Zawartość - Content [ag-kg l]
Średnia
Mean
SD
Min
Max
Mediana
19
19
19
19
19
19
19
128
109
58
167
84
15
82
230
186
108
318
153
20
139
0,13
0,12
0,09
0,17
0,10
0,01
0,10
861
698
410
1186
593
68
528
6,6
6.9
4,8
9,2
6,2
1,4
5,2
81
137
262
0,07
1059
14,2
NDZ
1500
1500
1500
1000
1000
1000
1000
300
NDZ - najwyższa dopuszczalna zawartość wg [Dz. Ust. 2002] - the highest acceptable
content acc. [Dz. Ust. 2002]; SD - odchylenie standardowe - standard deviation;
N - liczba próbek - sample number; *BaA - benzo(a)antracen; BbF - benzo(b)fluoranten;
BkF - benzo(k)fluoranten; BaP - benzo(a)piren; IndP - indeno(l,2,3-c,d)piren;
DahA - dibenzo(a,h)antracen; BPer - benzo(g,h,i)perylen
Wiadomo, że Hg, Cd, Pb są uznane za pierwiastki jednoznacznie toksyczne, chociaż
tolerowane przez organizmy w zakresie naturalnych stężeń geochemicznych, zaś pozostałe,
chociaż niezbędne do prawidłowego funkcjonowania, po przekroczeniu stężenia
progowego mogą wywoływać zatrucia. Z tego względu ustalono graniczne wartości
(NDZ) dla ośmiu spośród analizowanych metali [Dz. U. 2002]. Zasadniczo w żadnym
przypadku nie odnotowano, aby średnia zawartość któregokolwiek z nich przekraczała
poziom dopuszczalny (tab. 2), jednak wartości maksymalne z wyjątkiem chromu były
niekiedy 1,5-4,5 razy wyższe.
Badania osadów wykazały w nich także obecność wielopierścieniowych węglowo­
dorów aromatycznych (tab. 3). Ogółem znanych jest kilkaset związków należących do
tej grupy. Mogą to być substancje pochodzenia naturalnego lub antropogenicznego.
Powstają one w procesach spalania substancji organicznych oraz paliw stałych i płynnych,
a pewne ich ilości naturalnie występują w produktach ropopochodnych, zaś w środowisku
wodnym są syntetyzowane w procesach mikrobiologicznych [Lichtfouse i in. 1999; Dyke
i in. 2003].
Przez wiele lat za wykładnik zanieczyszczenia środowiska wielopierścieniowymi
węglowodorami aromatycznymi uznawano benzo(a)piren [Lin i in. 2002], bowiem w
znacznym uproszczeniu można przyjąć, że stanowi on 0,1 sumy stężenia wszystkich
WWA w atmosferze. Obecnie również inne związki tej grupy budzą zainteresowanie.
Wykazy WWA zalecanych do oznaczania w środowisku obejmują9 (Lista Holenderska)
13 (Lista Bomeffa), 13, 10 lub 6, a nawet 16 związków z tej grupy (lista Amerykańskiej
Agencji Ochrony Środowiska - US EPA). W tym ostatnim przypadku wykaz obejmuje:
naftalen (Nf), acenaften (Ace), acenaftylen (Acf), fluoren (FI), fenantren (Fen), antracen
(Ant), fluoranten (Fiu), piren (Pir), benzo(a)antracen (BaA), chryzen (Ch), benzo(b)fluoranten (BaF), benzo(k)fluoranten (BkF), benzo(a)piren (BaP), dibenzo(a,h)antracen (DahA), benzo(g,h,i)perylen (BPer), indeno(l,2,3-cd)piren (IndP), a w
ocenie stanu zanieczyszczenia środowiska podawana jest zawartość sumy 16 WWA.
Właściwości osadów dennych z basenów portowych.
205
Polskie przepisy przewidują obowiązek oznaczania w osadach dennych 7 związków z
tej grupy [Dz. U. 2002]. Stwierdzone w niniejszych badaniach zawartości WWA w osadach
nie odbiegały od stężeń notowanych w publikowanych badaniach osadów estuarium rzeki
Odry [Protasowicki i in. 2009a,b; Meyer i in. 2002]. Spośród analizowanych WWA jedynie
maksymalna zawartość benzo(a)pirenu nieznacznie (1,2-krotnie) przekroczyła najwyższą
wartość dopuszczalną. W świetle publikacji dotyczących skażonych obszarów ujściowych
z innych rejonów świata [Witt, Trost 1999; Xu-Chen Wang i in. 2001; Chanbasha Basheer
i in. 2003] badane osady należy uznać za prawie czyste, typowe dla ujścia Odiy. Dla
porównania w glebach rolniczych Polski, w rejonach nieobjętych bezpośrednim wpływem
zanieczyszczeń zawartości pojedynczych WWA mieszczą się w zakresie 5-40 ng*kg-1 s.m.
[Kabata-Pendias i in. 1995].
Produkcja i powszechne stosowanie PCB w okresie od lat 30. do początku lat 70. ub.
wieku doprowadziło do znacznego rozproszenia tych związków w środowisku. Związki
te cechuje bardzo duża trwałość i pomimo wprowadzenia zakazu produkcji i stosowania
jeszcze długo będą one obecne w ekosystemach. Przepisy prawne określają górną wartość
graniczną stężenia sumy 7 wymienionych wcześniej kongenerów PCB dla urobku
niezanieczyszczonego [Dz. U. 2002]. Wykazane w badaniach zawartości (tab. 3) mieściły
się w przedziale ilości dopuszczalnych i nie odbiegały od publikowanych wcześniej danych
dla osadów ujścia Odry oraz w znajdujących się w tym obszarze kanałów i basenów
portowych [Protasowicki i in. 2009a,b; Kowalewska i in. 2003; Meyer i in. 2002;
Protasowicki, Niedźwiecki 1993].
Obecność insektycydów chloroorganicznych i ich pochodnych, podobnie jak i występowanie
PCB w osadach jest efektem antropopresji. Pomimo zaprzestania ich produkcji i stosowania w
latach 70. i 80. ub. wieku związki te i ich metabolity nadal sąobecne w środowisku, czego dowodem
jest ich obecność, chociaż w niewielkich stężeniach w osadach (tab. 4).
Jednak w związku z ograniczeniem stosowania tych pestycydów poziom ich zawartości
w środowisku stale się obniża. Zawartości pestycydów w Niemczech były badane przez
Briigmanna [1998]. Natomiast bardzo obszerne badania osadów rzek polskich wykonali
Bojakowska i Gliwicz [2005]. Porównanie wyników badań własnych z danymi
publikowanymi przez tych autorów wskazuje na znaczne ich podobieństwo. Ponieważ w
TABELA 4. Pestycydy i ich pochodne w osadach portowych
TABLE 4. Pesticides and their metabolits in the harbours bottom sediments
Związek
Compound
a-HCH
£-HCH
y-HCH
DDE
DDD
DDT
ZDDT
heptachbr
hept epoks.
aldryna
dieldryna
endryna
N
Zawartość - Content [wg-kg -1]
Min
Średnia - Mean SD
Max
Mediana
0,64
1,03
0,01
30
3,15
0,15
4,15
30
7,51
0,00
37,00
1,23
52
3,37
8,89
0,01
58,10
1,05
62
21,48
73,48
0,04
454,60
4,90
62
12,57
27,04
0,05
133,70
1,81
62
18,04
66,69
0,00
482,70
2,10
62
50,07
139,78
0,09
736,60
9,70
8
0,67
1,59
0,02
4,28
0,04
8
0,20
0,22
0,03
0,51
0,13
8
3,93
7,08
0,01
17,60
0,19
0,04
0,02
0,02
8
0,05
0,04
8
0,47
0,02
0,80
1,67
0,10
SD - odchylenie standardowe - standard deviation; N - liczba próbek - sample
number
206
M. Protasowicki, E. Niedźwiecki, A. Ciemniak, E. Meller, A. Witczak
dorzeczu Odry znajdują się duże obszary o charakterze rolniczym, na których przed laty
rozpylano znaczne ilości pestycydów, należy oczekiwać, że jeszcze przez wiele lat pestycydy
te będą zmywane do cieków w dorzeczu Odry, do której trafią w końcowym efekcie.
Reasumując należy zauważyć, że osady z wielu innych obszarów ujściowych na świecie
sąw znacznie większym stopniu zanieczyszczone metalami ciężkimi [Salomons, Fórstner
1984; Kabata-Pendias, Pendias 1999], wielopierścieniowymi węglowodorami aroma­
tycznymi [Witt, Trost 1999; Xu-chen Wang i in. 2001; Chanbasha Basheer i in. 2003], jak
i polichlorowanymi bifenylami [Johannessen i in. 2008] niż te z basenów i kanałów
portowych Szczecina oraz małych portów w ujściu Odry.
WNIOSKI
1. Generalnie osady o dużej zawartości materii organicznej były bogate w pierwiastki
niezbędne dla roślin, jednak niekiedy wykazywały przekroczenia dopuszczalnej zawar­
tości Hg, Cd, Pb, Cu, Zn, Ni, 2 PCB i BaP. Pomimo że stwierdzone poziomy zanie­
czyszczeń nie były niebezpieczne dla roślin, to należy pamiętać o możliwości włącze­
nia ich do łańcucha troficznego, chociaż pobieranie ksenobiotyków przy braku zakwa­
szenia osadów organicznych jest bardzo ograniczone.
2. Zawartość pestycydów chloroorganicznych w osadach była niewielka, czego powo­
dem jest ich rozkład w środowisku.
3. Na tle innych stref ujściowych w świecie osady z basenów i kanałów portowych Szcze­
cina oraz małych portów w ujściu Odry wykazują znacznie mniejsze zanieczyszczenie.
LITERARJRA
BOJAKOWSKA I., GLIWICZ T. 2005: Chloroorganiczne pestycydy i polichlorowane bifenyle w osadach rzek
Polski. P rze g lą d G eologiczn y 53(8): 6 4 9 -6 5 5 .
BRUGM ANN L. 1998: Hintergrundbelastung von Ostsee-Sedimentationsbecken vor der deutschen Kuste. W:
Schadstoffbelastung der Sedimente in den Ostseekustengewassern. BfG Koblenz-Berlin: 17-80.
CH AN BASH A BASHEER, JEFFREY PHILIP O BBARD, HIAN KEE LEE, 2003: Persistent organic pollu­
tants in Singapore's coastal marine environment. Part II, Sediments. Water, Air, an d S oil P ollution 149:
3 1 5 -3 2 5 .
DYKE PH ., FOAN C., FIEDLER H. 2003: PCB and PAH releases from power stations and waste incinerat
in proceses in the UK. Chem osphere 50: 4 69^ ł80.
DZIENNIK USTAW 2002: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodza­
jó w oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony. Nr 55, poz. 498.
FÓRSTNER U., REINECK H.E. 1974: Die Anreicherung von Spurenelementen in den rezenten Sedimenten
eines Profilkem s aus der Deutschen Bucht. Senckenb. M arit. 6: 175-184.
GLASBY G.P., SZEFER P., GELDON J., WARZOCHA J. 2004: Heavy-metal pollution o f sediments from
Szczecin Lagoon and the Gdansk Basin, Poland. Sci Total Environment. 330: 2 4 9 -2 6 9 .
HERMANOWICZ W., DOJLIDO J., DOŻAŃSK A W., KOZIOROWSKI B., ZERBE J. 1999: Fizyczno-chemiczne badanie wody i ścieków. Wyd. Arkady, Warszawa: 556 ss.
IUNG 1990: Zalecenia nawozowe. Cz. I. Liczby graniczne do wyceny zawartości w glebach makro- i mikroele­
mentów. Puławy, Wyd. II, Seria P(44): 1-26.
JENSEN S., REUTENGARDH L. 1984: Determination o f the som e chlorinated hydrocarbons in biological
material. Balt. Sea Environ. P roc. 12: 149-156.
JOHANNESSEN S.C., MACDONALD R.W., WRIGHT C.A., BURD B., SHAW D.P., VAN ROODSELAAR
A. 2008: Joined by geochemistry, divided by history: PCB and PBDEs in strait o f Georgia sediments.
M arine E nvironm ental R esearch 66: 5 1 1 2 -5 1 2 0 .
KABATA-PENDIAS A., PIOTROWSKA M., MOTOWICKA-TERELAK T., MALISZEWSKA-KORDYBACH
B ., FILIPIAK K., KRAKOWIAK A., PIETRUCH C. 1995: Podstawy oceny chem icznego zanieczyszcze­
nia gleb: metale ciężkie, siarka i WWA. PIOŚ, IUNG. Biblioteka M onitoringu Środow iska, Warszawa: 34
ss.
Właściwości osadów dennych z basenów portowych..
207
KABATA-PENDIAS A., PENDIAS H. 1999: Biogeochem ia pierwiastków śladowych, (wyd. II). Wyd. Nauko­
we PWN, Warszawa: 398 ss.
KOWALEWSKA G., KONAT, J. 1999: Determination o f PCBs in the marine environment using gas chroma­
tography. Chem ia A n alityczn a 44: 2 2 3 -2 3 3 .
KOW ALEW SKA G., KONAT-STEPOWICZ J., WAWRZ Y N IA K -W Y D ROWS KA B ., SZYM CZAK-ŻYŁA
M. 2003: Transfer o f organic contam inants to the Baltic Sea in the Odra Estuary. M arine P ollu tion
B ulletin 46: 7 0 3 -7 1 8 .
LICHTFOUSE Ć., APITZ S., N A N N Y M. 1999: The biogeochem istry o f polycyclic aromatic hydrocarbons.
Org. Geochem . 30: 8 7 3 -9 6 9 .
LIN T.C., CHANG F.H., HSIEH J.H., CHAO H.R., CHAO M.R. 2002: Characteristics o f polycyclic aromatic
hydrocarbons and total suspended particulate in indoor and outdoor atmosphere o f a Taiwanese temple. J.
H azard M atter A 95: 1-12.
M EYER A -K ., ADAM IEC E., A N D R E A S B ., BIERNAT J., BŁACHUTA J., DAM KĘ H., DUBICK I A .,
FRANCKE W., FRANKE S., GREIF A., HELIOS-RYBICKA E., HENNING K -H., HEYBOW ICZ E.,
KLEMM W., KNÓCHEL A., MULLER A., NAMIEŚNIK J., NIEDŹWIECKI E., NIEMIRYCZ E., PER­
KOW SKA A., PROTASOWICKI M., PUFF T., THELL O., WESSELS M., WITTMUB C., W OLSKA L.
2002: Die Belastung der Oder. Ergebnisse des Intemationalen Oderprojekts (IOP) [Zanieczyszczenie rzeki
Odry. Wyniki M iędzynarodowego Projektu Odra (IOP)]. Univ. Hamburg: 270 ss. (ISBN 3-924330-54-9).
PROTASOWICKI M., NIEDŹWIECKI E. 1993: Zawartość metali ciężkich w osadach dennych portów ujścia
Odry. Studia i M ateriały MIR, seria S: 117-120.
PROTASOWICKI M., NIEDŹWIECKI E., CIEMNIAK A., WITCZAK A., MELLER E., MALINOWSKI R.,
WECHTEROWICZ Z. 2009a: W łaściw ości chemiczne osadów dennych jeziora Dąbie. Zesz. P ro b i Post.
N auk Roln. 535: 3 3 1 -3 4 8 .
PROTASOWICKI M., NIEDŹWIECKI E., CIEMNIAK A., WITCZAK A., MELLER E., MALINOWSKI R.
2009b: R ozm ieszczenie metali ciężkich, WWA i PCB w rdzeniach osadów dennych jeziora Dąbie. Zesz.
Probl. Post. N auk Roln. 542: 821—833.
PROTASOW ICKI M ., NIEDŹW IECKI E., CIERESZKO W., PERKOW SKA A ., MELLER E. 1999: The
comparison o f sediment contamination in the area o f estuary and the lower corse o f the Odra before and
after flood o f summer 1997. A cta H ydrochim . H ydrobiol. 27: 3 3 8 -3 4 2 .
SALOMONS W. I., FÓRSTNER U. 1984: Metals in the hydrocycle. Springer-Verlag, Berlin: 349 ss.
SIMPSON D.C., CULLEN W., QUINLAN K.B., REIMER K.J. 1995: M ethodology for the determination o f
priority pollutant polycyclic aromatic hydrocarbons in marine sediment. Chemosphere 31(9): 4143—4155.
WITT G., TROST E. 1999: Polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs) in sediments o f the Baltic Sea and o f
the German coastal waters. Chem osphere 38 (7): 1603-1614.
XU-CHEN WANG, YI-XIAN ZHANG, CHEN R.F. 2001: Distribution and partitioning o f polycyclic aroma­
tic hydrocarbons (PAHs) in different size fractions in sedim ents from Boston Harbour, United States.
M arine P ollu tion Bulletin 42(11): 1 1 39-1149.
Prof. dr hab. Mikołaj Protasowicki, Katedra Toksykologii
Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie
ul. Papieża Pawła VI nr 3, 71-459 Szczecin
e-mail: Mikołaj.Protasowicki@zut. edu.pl