docsekcja iv młodzież i społeczeństwo
download 
Reklamacja Transkrypt
sekcja iv młodzież i społeczeństwo
SEKCJA IV MŁODZIEŻ I SPOŁECZEŃSTWO Wiktor Chigrin, Natalia Chigrina: МОЛОДЬ ЯК ЧАСТИНА СІЛЬСЬКОГО СОЦІУМУ....2 Iwona Butmanowicz-Dębicka: STRATEGIES PRECEDING ENTRY ONTO THE LABOR MARKET OF STUDENT YOUTH-,,DECISIONLESSNESS” AND TIME PRESSURE.....11 Olena Chodus: «Я-ДЛЯ-ДРУГИХ» КАК СТРАТЕГИЯ САМОПРЕЗЕНТАЦИИ: К ВОПРОСУ АКТУАЛИЗАЦИИ ВИЗУАЛЬНЫХ МАРКЕРОВ ИДЕНТИЧНОСТИ.....19 Longina Strumska-Cylwik: MŁODZIEŻ W CYBERPRZESTRZENI W KONTEKŚCIE ,,JAWNYCH” I ,,UKRYTYCH” PRZEKAZÓW MEDIALNYCH– SZANSE I ZAGROZENIA WIRTUALNYCH ŚWIATÓW...................................................................28 Ewelina Cazottes: DZIECI ULICY WCZORAJ I DZIŚ. ZJAWISKO W PERSPEKTYWIE DZIAŁAŃ POMOCOWYCH...............................................................................................36 Marta Tomaszewska: STAWANIE SIĘ KSIĘDZEM – TRUDNOŚCI I DĄŻENIA WSPÓŁCZESNYCH KLERYKÓW.....................................................................................46 Tomasz Paklepa: WYJADĄ CZY ZOSTANĄ? O EMIGRACYJNYCH DYLEMATACH MŁODZIEŻY I UWARUNKOWANIU PROGNOZ W NAUKACH SPOŁĘCZNYCH.......56 1 Wiktor Chirigin Natalia Chirigina Uniwersytet w Symferopolu, Ukraina МОЛОДЬ ЯК ЧАСТИНА СІЛЬСЬКОГО СОЦІУМУ У статті аналізуються питання ролі й місця сільської молоді у сільському соціумі, який, незважаючи на процеси урбанізації поселенської структури сучасного суспільства, зберігає свою якісну визначеність і виконує специфічні соціокультурні функції, частину яких місто остаточно загубило. Дається характеристика особливостей соціального портрету сільської молоді, які формуються під впливом соціуму, прогнозуються наслідки штучного руйнування сільського соціуму стосовно життєвих планів сільської молоді. Ключові слова: сільська молодь, сільський соціум, урбанізація, поселенська структура. Неповторність поселенських структур полягає в тому, що вони зберігають свою цілісність як соціологічні складові будь-якого суспільства. Безперечно, як і все інше в суспільстві, і місто, і село зазнають кількісних та якісних змін, але головне полягає в тому, що вони залишаються цілісними утвореннями, які зберігають природним чином утворену специфіку, чітко виражену якісну визначеність. Болгарський дослідник Н.Яхієл, який одним з перших у країнах Східної Європи піддав місто та село соціологічному аналізу, наголошував: “І місто, і село функціонують як відносно самостійні гомеостатичні утворення, оскільки в них своєрідним чином виявляються характерні елементи цілісної структури суспільства. У цьому розумінні місто і село являють собою специфічні соціологічні структури, які “відтворюють” цілісну структуру суспільства” [1, с.19]. При цьому структура міста та структура села пройшли крізь усі суспільноекономічні формації, за винятком віртуального комунізму, за умов якого передбачався якийсь “єдиний тип поселень”. Зберігають вони свою визначеність і сьогодні, після провалу політики винищення “неперспективних сіл”. Пояснити таку усталеність можна з двох точок зору. Згідно з першою точкою зору, стабільність цих структур пояснюється насамперед розбіжностями в характері промислового та сільськогосподарського виробництва. Обґрунтовуючи таку точку зору стосовно саме сільських поселень, Д.Ф. Крисанов наголошував: “Головна частина сільських поселень розвивається з метою виконання однієї з найважливіших функцій – виробництва продуктів харчування для 2 задоволення потреб населення та сільськогосподарської сировини для переробних галузей агропромислового комплексу. Аграрна функція здійснюється шляхом участі працездатного населення у сільськогосподарському виробництві, розміщення на території населених пунктів різноманітних об’єктів виробничого призначення, органів управління господарством тощо” [2, с.8]. Більш вичерпною видається характеристика цілісної системи “село”, яку запропонувала свого часу Р.В.Ривкіна [3, с. 68-70]. Згідно із запропонованою нею схемою-характеристикою, село як систему не можна розглядати поза головними соціальними характеристиками сільського населення. Але, на нашу думку, і ця схема не враховує всіх особливостей сільського соціуму, на які ми звернемо увагу дещо нижче. Підсумовуючи обидві точки зору, ми доходимо слушного, на наш погляд, висновку: соціологічний аналіз низки соціальних утворень, до числа яких належить сільська молодь, буде однобічним та безперспективним без урахування поселенських особливостей кожного такого утворення, тобто їхньої приналежності до певного соціуму, оскільки саме сукупність їх утворює усталену систему умов формування способу життя як своєрідного сумарного показника якісної визначеності соціальної групи, соціального прошарку. Н.Смелзер приділяв поселенському чиннику велику увагу, наголошуючи на суттєвих розбіжностях сільських та міських спільнот. Визначаючи, слідом за Шноре, поселенську спільноту, він тлумачив її як сукупність людей, які мають спільне постійне місце помешкання, залежать один від одного у повсякденному житті та здійснюють багато різновидів діяльності з метою задоволення своїх економічних та соціальних потреб [4, с.269]. Зрозуміло, що автор укладав у це поняття усі основні складові сільського соціуму. А.М. Шатохін, характеризуючи сільський соціум, вважає, що його можна розуміти як сукупність соціальних груп, соціальних інституцій та окремих індивідів, між якими існує складна система взаємовідносин. Саме це забезпечує усталеність та прогресивне функціонування сільського соціуму. Міжгрупові, інституційні та міжособистісні відносини базуються на багатовимірності та багатовекторності інтересів та цінностей їхніх носіїв і можуть поставати як відносини співробітництва або конкуренції, суспільної солідарності або аномії, конформізму або конфлікту [5, с.88]. Докладне визначення сільського соціуму дають автори енциклопедичного словника, наголошуючи, що саме поняття сільського соціуму є однією з 3 фундаментальних категорій соціології села, які застосовують, зокрема, для створення методології та методики соціального планування його трудової, побутової та культурної інфраструктури. Сільський соціум розуміють як тип соціальності, що існує як стійка спільнота людей, зумовлена природними умовами організації її життя, сільським способом поселення та діяльності [6, с.587 – 588]. Його особливість, на відміну від соціуму міського, на думку авторів, яку поділяємо й ми, полягає саме у перевазі природноісторичних чинників над чинниками соціально-економічними. Так, історія сільського соціуму своїм корінням сягає патріархальної землеробської громади, а сам він не може функціонувати без забезпечення єдності людини з природою, що передбачає також урахування природно-кліматичних особливостей тієї чи тієї зони. Для сільського соціуму характерні такі риси, як специфічний соціальний тип селянина, зумовлений природним циклом сільськогосподарського виробництва й такою самою циклічністю сільського життя; загальна залежність від умов клімату та ґрунтів; потреба у веденні домашнього (підсобного) господарства і, як наслідок, наявність його; безпосередність і здебільшого неформальний характер контактів та відносин як у виробничому процесі, так і за його межами; специфічний характер ментальності, етики, моралі. Сьогодні сільський соціум та всі його складові, безперечно, зазнають впливу протиріч, притаманних перехідному суспільству. Ми разом з С.А. Білоусовим у межах спільних досліджень вивчали ці чинники, й виявилося, що вони “працюють” однаковою мірою як у соціальній, так і у політичній сфері [7, с.10 – 12]. По-перше, це макроекономічні та макросоціальні чинники, до яких, зокрема, належать: – тип суспільства, що визначає зміст та характер абсолютно всіх процесів, які відбуваються в усіх сферах його життєдіяльності; – етап (фаза, цикл) розвитку певного суспільства, який визначає характер процесів, що відбуваються в економічній, політичній та духовній сферах; – панівний тип економічних відносин, який певною мірою формує “правила гри” у суспільних стосунках та процесах; – характер та рівень усталеності соціальної структури суспільства, що зумовлюють різноманіття та характер взаємодії соціальних інтересів; 4 – рівень розвитку демократичних процесів у суспільстві за лініями гілок влади, владних вертикалей, конституційних гарантій прав та свобод громадян. По-друге, це чинники історичного та геополітичного плану, які впливають на загальну систему цінностей, що панують у сільському соціумі та його складових. По-третє, на стан сільського соціуму впливає система розселення народу певної країни, а також вироблена на цьому ґрунті структура відносин “центр – регіони”. Аналіз даних досліджень, проведених за останні п’ять років вченими України та Росії, у тому числі й досліджень, проведених за нашою участю, показує, що чим більш незбалансованою є система розселення народу, тим більш у цій державі переважають регіональні інтереси, активізуючи цей аспект поведінки людей. По-четверте, стан сільського соціуму та людей, які є його невід’ємною частиною, залежить від реального соціально-економічного становища на конкретній території. Так, дослідження фіксують: – сезонні коливання у рівні економічної активності населення села, його соціальної та поселенської мобільності, політичної активності; – пряму залежність рівня всіх цих процесів від таких об’єктивних чинників, як ситуація в промисловості та сільському господарстві в конкретному регіоні на момент проведення опитування; – вплив на цей рівень ситуації на ринку праці; – вплив стану соціальної інфраструктури конкретних регіонів та поселень на загальну ситуацію у сільському соціумі; – вплив на загальну ситуацію стану частини населення соціуму, доходи якої залежать від фінансування з бюджетної сфери. У деяких дослідженнях радянського періоду сільському соціумові закидали буцімто характерну для нього архаїчність. Зважаючи на наведені вище аргументи, з цією точкою зору важко погодитися. Як слушно зауважує Н.І. Соболєва, характеризуючи соціальні зміни в суспільстві, що трансформується, радше має йтися про діалектичне поєднання традиційного та інноваційного [8, с.50]. Саме прикметник “традиційний” найбільш застосовний до якісної характеристики сільського соціуму та тих рис, які визначають усі його складові та процеси, що у ньому відбуваються. Отже, “традиції, що являють собою багатошарову культурну пам’ять народу та слугують своєрідним ґрунтом соціального життя, інтерпретують як стійкі культурні та соціальні матриці, які забезпечують спадкоємність соціального життя й визначають межі мотивів і форм соціальної діяльності. Попри 5 розмаїття їхнього феноменального вияву, вони добре структуровані, мають чіткий раціональний і нормативний характер” [9, с.51]. Дослідження, які здійснювали впродовж останніх десяти років в Україні та Росії, довели, що “урбанізовані” теоретичні підходи до села загалом, до його структури та процесів, що у ньому відбуваються, зазнали поразки на новому “ринковому” ґрунті. Так, О.В. Петриков визнавав, що у створенні нової системи аграрних відносин особливе місце посідає сільська культура, яку він розуміє як поєднання світогляду, моралі, релігії, культури сімейного та суспільного життя, домашнього (садибного) господарства, коректного (екологічно чистого) землеробства тощо [10, с.17]. Відстежуючи зміни, що відбуваються у сільському соціумі під тиском ринкових реформ, ми дійшли до наступних висновків: – характерна для соціалістичного способу виробництва сполученість політичного та економічного життя поступово поступається місцем автономності господарської діяльності сільської спільноти та її окремих членів; – посилюється незалежність сільського мешканця від втручання та регламентації його приватного буття з боку владних (місцевих та “міських”) структур; – налагоджуються механізми саморегуляції економічних зв’язків між різними господарськими укладами (колишніми колгоспами та фермерськими господарствами, державними та приватними підприємствами з переробки та торгівлі) в обхід спроб районних органів регламентувати ці зв’язки; – слабшає порядок номенклатурного підбору та розстановки кадрів, включно з керівництвом сільських та селищних рад; – виявляється прагнення членів сільського соціуму робити власний політичний вибір всупереч тому, що досі нав’язують “згори”; – активно розвивається тенденція підтримки культурно-побутової спільності на селі; – зростає недовіра до влади, до окремих представників соціуму, які, на думку селян, “зраджують” їхні інтереси; – зростає вага таких здорових, традиційних цінностей, як сім’я, релігія, суспільна мораль, сильна влада. Таким чином, саме врахування особливостей сільського соціуму, в якому сьогодні поєднуються насамперед традиційне й тільки потім інноваційне, стає важливою передумовою вивчення будь-якої його частини. 6 Отже, для подальшого руху до аналізу сільської молоді як об’єкта вивчення – слід визначити головні чинники, які сприяють формуванню її статусу в суспільстві, а також визначенню її ролі та місця в його соціальній структурі. 1. Сільська молодь водночас є частиною сільського соціуму та частиною молоді, отже, її вивчення є можливим тільки на міждисциплінарному рівні. Оскільки об’єктом дослідження соціології села є населення села загалом, а об’єктом соціології молоді є молодь як “специфічна соціально-демографічна група” [10, с.282], то цілком зрозуміло, що поза цими двома спеціальними соціологічними теоріями з притаманними їм методологічними підходами та специфічними предметами дослідження визначення сільської молоді як об’єкта дослідження неможливе. 2. Сільську молодь слід розглядати як невід’ємну складову сільського соціуму, яка народжується, формується та функціонує під його постійним впливом. При цьому на неї одночасно впливає низка чинників, які, власне, надають сільському соціумові якісної визначеності. 3. Суттєвим зауваженням є висновок про те, що у будь-якому суспільстві соціальна структура поділяється на усталені та менш усталені соціальні підструктури. При цьому чинник усталеності соціальних підструктур та відносин між ними є однією з найважливіших умов стабільності розвитку суспільства загалом. 4. Соціальні підструктури можна умовно поділити на верстви та групи. При цьому якщо верстви формуються виключно під дією чинників соціально-економічного характеру, то соціальні групи створюються здебільшого під впливом природноісторичних чинників, зазнаючи, безперечно, впливів від змін, які відбуваються в суспільстві. 5. Ці зміни, як правило, розхитують соціальну структуру суспільства, змінюючи модель соціальної мобільності індивідів та окремих підструктур і водночас підвищуючи загрозу їхньої маргіналізації. Але у будь-якому транзитивному суспільстві в межах його соціальної структури існують своєрідні “ребра жорсткості”, до яких автор відносить вікову (генераційну), а також поселенську приналежність великих груп людей. Саме у такій єдності протиріч і розглядають сільську молодь як об’єкт дослідження. Не претендуючи на “скасування” визначень молоді, які наведені у літературі, спробуємо уточнити тлумачення цієї соціологічної категорії, виходячи з принципових позицій, викладених нами вище. 7 1. Молодь являє собою відносно самостійну підструктуру соціальної структури суспільства. 2. Молодь становить відносно усталене соціальне утворення, яке зберігає свою якісну визначеність унаслідок специфічних ознак, притаманних тільки їй, за умов змінюваних типів та форм цивілізаційного процесу. 3. Молодь є внутрішньо вкрай динамічною й досить стратифікованою соціальною групою, причому місце індивідів у певних верствах молоді: а) не є раз і назавжди даним; б) залежить від сукупності природних та історично змінюваних соціальноекономічних чинників; в) визначене рівнем професійної та соціальної мобільності індивіда та групи, до якої він належить. 4. Молодь має посідати в соціальній структурі будь-якого суспільства досить важливе становище, оскільки розвиток кожної наступної генерації є умовою розвитку суспільства загалом. Недостатня увага з боку суспільства до проблем розвитку, соціалізації та професіоналізації молоді, увіходження її до усталених поселенських структур, як правило, призводить до певного дисбалансу соціальної структури загалом, до соціально-економічних та демографічних потрясінь суспільства. 5. Внаслідок нестабільного внутрішнього соціального статусу молоді її можна вважати одним з джерел поповнення маргінальних верств суспільства. Виходячи з багатовимірності категорії “молодь”, слід наголосити, що її вивчення в соціологічному аспекті потребує підходів, необхідних для формування системи уявлень про місце та роль різних категорій молоді в суспільстві. Одним з таких підходів є комплексний соціологічний аналіз. Відмінність притаманною такого соціології аналізу від адресністю. суто теоретичних При цьому побудов узагальнені зумовлена соціологічні характеристики мають, на думку авторів, ґрунтуватися на спеціальних соціологічних концепціях, які стосуються найбільших загонів і когорт молоді. Виявлення місця молоді – “соціуму претендентів” – у суспільстві можливе тільки за умов вивчення комплексу взаємовідносин молоді, що належить до певного соціуму, з цим соціумом загалом. Одним з таких загонів молоді є сільська молодь, вивчення якої впродовж тривалого часу було позбавлене системного характеру, не враховувало цілої низки іманентно властивих їй ознак, нарешті, не охоплювало належною мірою представників 8 її головних груп за родом занять і вікових когорт, у яких по-різному відбуваються процеси соціалізації та професіоналізації. Отже, сільську молодь можна визначити як великий загін молоді певного суспільства, об’єднаний за ознаками поселенської приналежності. Сільська молодь є частиною відносно усталеного сільського соціуму, яка в процесі соціалізації та професіоналізації сприймає головні його суспільно-історичні та культурні риси, водночас збагачуючи їх новими особливостями, що притаманні певному конкретному етапові розвитку суспільства. Сільська молодь є важливою частиною селянства як суб’єкта аграрних відносин, яка саме забезпечує його відтворення та розвиток. За своїми віковими характеристиками сільська молодь за сучасних умов, на відміну від середньовіччя та Нового часу, ідентична молоді взагалі й містить у своєму складі головні вікові когорти з властивими їм особливостями етапів самовизначення. За якісними характеристиками процесів соціалізації та професіоналізації, що їх проходить молодь у будь-якому суспільстві, сільська молодь відрізняється від міської обмеженішими стартовими умовами соціальної та професійної мобільності, як правило, більш раннім включенням у продуктивну виробничу діяльність, нижчим за якісними показниками рівнем освіти тощо. Сільська молодь як складноорганізований об’єкт підрозділяється також на підзагони за типом основної зайнятості (учнівська та працююча молодь) та професійні групи. Маючи низку спільних ознак та рис, характерних для молоді загалом, підпорядковуючись переважно загальним закономірностям її розвитку та функціонування, сільська молодь має багато особливостей, що дає підстави виокремити її як великий самостійний загін молоді. 1. Яхиел Н. Город и деревня: Социологические аспекты / Н. Яхиел. – М.: Прогресс, 1968. – 269 с. 2. Крисанов Д.Ф. Сельское расселение: Социально-экономический аспект / Д.Ф. Крисанов – К.: Наук. думка, 1988. – 348 с. 3. Рывкина Р.В. Образ жизни сельского населения: Методология, методика и результаты изучения социально-экономических аспектов жизнедеятельности / Р.В. Рывкина– Новосибирск: Наука, 1979. – 352 с. 4. Смелзер Н. Социология: Пер. с англ. / Н Смелзер – М.: Феникс, 1994. – 688 с. 5. Шатохін А.М. Соціологія села / А.М. Шатохін – К.: Науковий світ, 2000. – 271 с. 9 6. Соціологія : Корот. енцикл. слов. / Укл.: В.І.Волович, В.І.Тарасенко, М.В.Захарченко та ін. – К.: Центр духовної культури, 1998. – С. 587–588. 7. Білоусов С.А. Об'єктивна основа і суб'єктивні фактори електорального вибору населення в умовах суспільства, що трансформується : Автореф. дис. ... канд. політ. наук. / С.А. Білоусов– К., 2002. – С. 10–12. 8. Соболєва Н.І. Соціологія суб'єктивної реальності / Н.І. Соболєва– К.: Ін-т соціології НАН України, 2002. — 296 с. 9. Петриков А.В. Специфика села в контексте реформ // Социологический журнал / А.В. Петриков– 1994. – № 4. – С. 17. 10. Социологический справочник / Под общ. ред. В.И.Воловича. – К.: Политиздат Украины, 1990. – С. 282. YOUTH AS PART OF RURAL SOCIUM In the article the questions of role and place of rural young people are analysed in rural socium , which, without regard to the processes of urbanization of settler structure of modern society, keeps the high-quality definiteness and executes specific functions part of which a city lost finally. Description of features is given social the portrait of rural young people, which are formed under act of socium, the consequences of artificial destruction of rural socium are forecast in relation to the vital plans of rural young people. Keywords: Rural young people, rural socium, urbanization, settler structure. 10 Iwona Butmanowicz-Dębicka Politechnika Krakowska STRATEGIES PRECEDING ENTRY ONTO THE LABOR MARKET OF STUDENT YOUTH-,,DECISIONLESSNESS” AND TIME PRESSURE In the article there were discussed the adaptive strategies used by students of Cracow University of Technology. Conclusions which were formulated in this article were based on the results of empirical research. Strategies were classified into two categories: dynamic and passive. In the dynamic strategies there are activities which prepare students for future work and chaotic activities, which have got compulsive activity features. In the passive strategies dominate inertia that is passive waiting for what the future will bring. Key words: strategies, student, dynamism, social trauma. 1. The concept of adaptive strategy Definitions of adaptive strategy vary greatly in the subject literature, but their behavioral aspect is most often indicated as well as the psychological aspects encompassed by this concept [8, passim]. In general terms, adaptive strategies are methods of action that are long-term and, from the individual's point of view, effective in a sense. New adaptive strategies appear when an individual's life circumstances change in a significant way, and behaviors that were effective until that change no longer lead to success, or when the new rules of life are far more attractive. Social changes, economic crises, changes of forms of production, and collapses of the labor market frequently generate new strategies. Sometimes, they also generate attitudes of withdrawal and passivity. Every strategy, whether dynamic or passive, is based on choice and on the actions that are taken. In Bandura's approach, an individual's convictions of his or her own skills that are required for the performance of actions as well as the predicted results of these actions have the greatest influence on behaviors. A person who is convinced of having the skill to perform an action is more easily motivated to take action, and his or her faith in their own effectiveness rises when goals are not overly ambitious [1, pgs.135-150]. Specific adaptive strategies are built based on a series of assumptions and models available to individuals. In practice, it is not possible to list all of them, similarly as how it would be difficult to indicate the origins of individual strategies. However, I believe that it is possible to discover specific qualities of the most popular strategies and their social consequences. 11 2. New adaptive strategies. It seems that modern adaptive strategies are formed simultaneously with new institutions and become a part of them. In certain views, that of Mc. Iver for example, institutions are nothing more than permanent methods of action made permanent by culture and existing as a part of culture. However, in North's new institutionalism theory, institutions are reduced to limitations modeling schemes of interactions formulated by social groups [11, pg. 554]. Some of them have a formal nature, e.g. legal provisions, written codes of conduct, and others - informal - these are behavioral norms and universally accepted behaviors along with all of the methods of imposing them onto individuals. North compares institutions to the rules of a game and societies to players adapting to these rules [11, pg.556]. Various strategies can be used within institutions perceived in this way. The rules only generally indicate how to play, and while trying different strategies, individuals cooperate, accumulate resources, and develop natural skills. The three forms of institutionalism listed by North: dynamism, functional treatment of rules, and social optimism are present in the strategies of various groups and societies but are most strongly linked to the lifestyle of young people and social categories that objectively have the best chances of achieving success in life. The mass media skillfully suggest that there is a series of traits that precondition social success and thus condition satisfaction from achieved positions and happiness at the same time. [5, pg.76]. These include different qualities that are not always logically linked and often not quite defined, reminiscent of a kind of "patchwork structure" in which all of the desires of modern man, shaped and disseminated by the media, are interwoven. As a result of this process, connections are formed between qualities such as: long youth, robust health, good appearance, a certain type of "success generating" education, the ability to invest in oneself, healthy egotism, resourcefulness, dynamism and views favoring dynamism, optimism, a "hard character", practicality, ruthlessness in the fight for success, the ability to make predictions, etc. When media create such models, they not only induce social desires but also show a world that is largely unavailable and deepen antipathy and frustration. 3. The traumatizing function of media. By flaunting images of extreme success, the mass media create an atmosphere in which the lack of attractive social qualities causes fear and frustration. Groups perceiving in themselves qualities associated in the media with a lack of resourcefulness, physical 12 unattractiveness, failure, weaknesses, unpractical idealism, etc. are in the worst situation. Strategies for achieving success that are apparently democratic and available are, in reality, very difficult to emulate. As a result, models made by the media stratify societies, dividing people into the categories of those that have a chance to even partially achieve their ideals and those that do not. The media thus create an atmosphere reminiscent of social trauma and make it difficult to prepare for the future, which leads to some form of exclusion. Definitions of marginalization and its descriptions have often been cited on occasion of studies of other problems such as: changes of social structure, anomie, deviation, cultural identity, social degradation, exclusion mechanisms, etc. The question was posed during these studies: "What are the sources of marginalization?". Do the specific traits of individuals or groups cause them to be "pushed" onto the margins of society, or does the social structure itself contain the mechanisms leading to marginalization? Sometimes a combination of various structural and personal factors is also indicated. [13, pgs. 99-116; 12,pgs.143-160;10, pgs.75-80] In the specialist literature states the definition, that marginalization is the process of losing social significance and assuming peripheral social positions that can take on the form of degradation, pauperization, or voluntary escape [15, pg. 89; 16, passim, 17,pg.49]. Zygmunt Bauman believes that the qualities typical of marginalized persons are now becoming the qualities of a large part of society. And thus, "wanderer", "tourist", "gamer", and "walker" entered the pool of personality types functioning in society [2, passim]. Robert Merton turned attention to a related problem by indicating that contradictions between the aspirations of individuals and the possibilities of their achievement may become a source of anomie. People who cannot achieve success under encountered conditions implement individual adaptation methods [9, pg. 216]. Withdrawal is usually preceded by a state of long-lasting frustration. People hoping to escape from requirements that are difficult to fulfill practice various forms of escapism. However, they do not break off relations with society so long as success remains to be a value for them. Based on this part of Merton's theory, it seems that one can pose the hypothesis that not every form of withdrawal or escapism leads to permanent desocialization. Sometimes a form of withdrawal or escapism is only transitory, that is, a kind of temporary adaptation, waiting out of a bad social situation, or waiting for a change of an individual situation in life - a specific state of suspension. An adaptive strategy that helps individuals in specific social situations is consolidated and becomes a permanent component of attitudes. In this understanding, marginalization would also be a temporary adaptive strategy. 13 Inertia can be described as passivity, apathy, weakening of life activity, reluctance to act, and automatic subjection to the course of events. Inertia coexists with many different social phenomena and is sometimes an element of life in various groups. Apathy accompanies e.g. deprivation processes in which individuals feel hurt, and their basic social needs are not satisfied [7, pg.105]. An important feature of inertia that decidedly distinguishes it from marginalization is, in my belief, the fact that inertial groups and individuals can function well in dynamic social structures and in institutions such as e.g. universities, which are typically not associated with inertia. Marginalization and inertia are particularly disturbing when they pertain to large and dynamic social wholes [4, pg.88-89]. Although indication of these processes in this context is seemingly opposed to classical approaches to the problem, I believe it makes it possible to characterize the studied phenomenon and lay out new perspectives. 4.Goals and results of studies Empirical studies enabling the formulation of the theses contained in this article have been conducted since 2006 in student groups – in the years 2011-13 took part in the research into this problem 420 students [4, pg.81-90]. Their goal was, among others, to learn about the life strategies preceding entry onto the labor market, methods of designing of professional career paths, and characterization of the methods of perceiving one's future. Respondents were tasked with analyzing the period of their studies from the perspective of several factors, such as: difficulty of the process of studying, engagement in the acquisition of knowledge and its usefulness, self-realization, broadening of skills and knowledge, attractiveness of social contacts. They were also asked for a short description of how they see their own future after finishing their studies. This phase was much shorter due to the laconic responses formulated by respondents, analyses of little depth, similarities of presented attitudes or lack of planning for the future. This was not surprising, because the material gathered during pilot studies illustrated a rather unexpected attitude: some students graduating with degrees do not plan their future, try not to think about it, or draw rather fantastic visions while being unable to indicate the methods that would lead to their achievement. Respondents were also asked whether they reconnoiter the labor market and how they imagine the places and types of work that would be optimal for them; - do they have alternative career plans; what are their passions; are they gaining more knowledge, what sort of lifestyle they prefer, what would they like to achieve in the future, what is the life model of their dreams, and to what social positions and environments do they aspire. 14 I assumed that the social and professional experiences gained during the process of study condition the method of drawing plans for the future. The results of studies made it possible to distinguish several characteristic strategies: I. "inertia and decisionlessness" The respondents employing this strategy have learned the technique of studying well, although they do not fight to find a subject that would fill them with passion. They refer to their period of study as a peaceful and rather enjoyable time. Persons who work formulate rather different descriptions. For them, combining work and study is a major difficulty. But they also claim that they would be satisfied if not for this difficulty. Their engagement in gaining or broadening knowledge is small. They do what they are asked of but without much enthusiasm. At the same time, they do not analyze the quality or usefulness of the knowledge they gain or the quality of education. Most persons belonging to this group refer to their contacts with other students as proper, sometimes even attractive. For these persons, selfrealization boils down to their private life. It is not linked to the development of passions or the search for additional qualifications. This rather disciplined and cheerful group, in which, as it seems, moderate optimism is prevalent and individuals perform their responsibilities, is apathetic in its approach to planning of the future. Most of its members do not actively seek work or analyze offers from companies, because they believe that they still have time to do these things. What is amazing in this strategy is that those studied are unable to describe desires related to the future, their dream job, or the position to which they aspire, and they do not wish to think about the future in rational categories. Their reluctance to make decisions or plan actions related to their entry into professional adulthood is also striking. II. resignation and escapism. This strategy is applied by respondents who are not satisfied with their chosen course of studies, and they are interested in neither their future profession nor the studying process itself. Some of those studied have problems with social adaptation and do not feel a bond with the university. They feel unimportant, average, and somehow persecuted at the university. In their opinion, studies are burdensome and boring chores that they perform with difficulty. The studying process, in their opinion, is difficult, unpleasant, and they do not see applications for the skills that they learn. Apathy and discouragement are dominant in this group. The majority of studied students could not indicate any attractive aspects of student life. Some of the causes of this state of affairs are certainly financial problems, exhaustion with the work required for 15 the possibility of continued study, the lack of significant achievements and skills, and a lack of faith in oneself. Some persons belonging to this group are not taking actions that could improve their situation. They make the impression of persons who are entangled in some kind of net of inability and randomly chosen lifestyles. In their case, the search for methods of selfrealization is out of the question. However, there are attempts to gain new skills for which a higher education is often not required, e.g. construction site foreman licenses, accounting courses, etc. In this strategy, planning of the future is tantamount to lowering aspirations. Even resourceful individuals think of the future pessimistically. They are not pleased with the perspective of obtaining a degree, nor do they image themselves at an ambitious job. Quite the contrary: they do not believe in professional and social advancement. Many of them think of emigration and seek their chances in it. They too cannot specify what work would be satisfactory for them, and the only criterion of its attractiveness are high salaries combined with low responsibility and a narrow range of duties. Those studied are unable to specifically define their desires and what they want from life. Measurement on the Ziller scale [3, pg.3133] also showed that these individuals perceive themselves as being outside of groups or on their margins and that they do not suffer for this reason. Their position beside groups or noncommittal and impermanent contacts with others apparently fully satisfy their needs for affiliation. It is difficult to explain the origins of this attitude, because it may be e.g. a defense mechanism, a derivative of the traits of the social structure, a habit, a result of temperament, or bad experiences, etc. The only fact that can be ascertained is that this attitude accompanies the tendency described above. III. active preparation. I have classified all attitudes characterized by some form of dynamic adaptation and searching for a future career into this strategy. The group realizing this strategy is not homogenous, both methods of study and methods of planning of the future vary in this group, but its individuals are linked by an extraordinarily strong dynamism. The studied students fight for good marks, actively participate in classes, supplement their knowledge, obtain additional qualifications, etc. They have learned the technique of studying well, are well liked, and well adapted in groups. They eagerly take advantage of the various attractions of student life, time permitting, and positively evaluate the time spent at the university. Some of them feel an emotional bond with the university and its traditions and believe that they are gaining useful knowledge, even when they are convinced that they will work in a different profession. They perceive the 16 heuristic values of knowledge. Persons realizing this strategy are also characterized by their in-depth analysis of the labor market and social reflection. They take part in meetings with employers, in competitions for internships, collect information about companies, etc. The strategy of dynamic searching also allows for the possibility of a career change, but optimism based on rational planning is dominant. The aspirations of these students are high. They seek attractive career propositions and positions that guarantee quick promotion and development. 5. Conclusion It may be that different varieties of marginalization, inertia, and escapism are a characteristic mark of modernity. In his writing about late modernity, Anthony Giddens distinguished its most typical traits, such as abstract sources of social trust, new areas and forms of universal threats, the inability to predict the consequences of choices, as well as the ambiguity and constant mutability of social principles and living conditions [6, pgs.22-36]. Ambiguous and risky living conditions strongly determine the attitudes of groups that are specifically embedded in the social structure and that are aware of both the opportunities standing before them and the consequences of every decision. Messages in the media exponentially exacerbate the feelings of fear and uncertainty about life. The more the world's social structure is perceived as complex and, to a certain extent, hostile, the less eager people will be to make decisions that are important to their future. The reluctance to make decisions because every decision can prove to be a wrong one! - seems to be typical for one part of the youth, similarly as excessive forethought stimulated by fear and total immersion in the practical aspect of life is typical of the second group. Passivity, apathy, withdrawal, and escape from decisions are certainly far more self-destructive, but in excessive focus on the economic aspect of life, one can also find the qualities typical of the "lost generation" described by A. Giroux [14, pg.207-236]. 1. Bandura A., (2007), Teoria społecznego uczenia się, Warszawa, PWN. 2. Bauman Z., (1994) Dwa szkice o moralności ponowoczesnej, Warszawa, Instytut Kultury. 3. Butmanowicz-Dębicka I.,(1993), Krakowscy malarze samorodni. Wyobcowanie i ekspresje twórcze. Kraków, Politechnika krakowska. 4. Butmanowicz-Dębicka I., (2007), Poczucie zagrożenia a inercyjne postawy społeczne: W K. Popiołek, A. Bańka(ed.) Kryzysy, Katastrofy, Kataklizmy. W kontekście narastania zagrożeń, Poznań SPiA. 5. Goban-Klas T.,(2000), Media i komunikowanie masowe, Warszawa PWN. 17 6. Giddens A.,(2001) Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej rzeczywistości, Warszawa, PWN. 7. Hałas, E.,(1992), Konwersja. Perspektywa socjologiczna. Lublin, Norbertinum. 8. Kossowska, M.,(2000), Strategie działania, Kraków, Universitas. 9. Merton, R.,(1982), Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Warszawa, PWN. 10. Modzelewski W.,(1997), Marginalizujące funkcje poboru, W: K.W. Frieske, Ofiary sukcesu. Zjawiska marginalizacji społecznej w Polsce. Instytut Socjologii, Uniwersytet Warszawski, Warszawa. 11. North D.C., (2006) Efektywność gospodarcza w czasie, W: A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski, Współczesne teorie socjologiczne, T.1, Warszawa, Scholar. 12. Pierzynowska K.,(1997), Naznaczające funkcje Centralnego Rejestru Skazanych.W: Kwaśniewski, J. /ed./, Kontrola społeczna procesów marginalizacji, Warszawa: Interart. 13. P. Poławski P., (1997), Kulturowe znaczenia underclass, spór o sens terminu a polska transformacja, W: K.W. Frieske /red./, Ofiary sukcesu. Zjawiska marginalizacji społecznej w Polsce, Warszawa, Instytut Socjologii UW. 14. Szafraniec K., (2007), Polska młodzież; między apatią, partycypacją i buntem, W: A. Kojder ( red.), Jedna Polska? Dawne i nowe zróżnicowania społeczne, Kraków, WAM. 15. Ziller R.C., (1973), The social self, [za:] B. Mikołajewska, Wybrane zagadnienia socjologii małych grup, Warszawa. 16. Frieske K.W., (1999), Marginalność i procesy marginalizacji, Warszawa, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. 17. Germani G.,(1980), Marginality, New Brunswick, Transaction Books. STRATEGIE POPRZEDZAJĄCE WEJŚCIE NA RYNEK PRACY MŁODZIEŻY STUDENCKIEJ-,,BEZDECYZYJNOŚĆ” I PRESJA CZASU W artykule omówiono strategie adaptacyjne stosowane przez studentów Politechniki Krakowskiej. Sformułowane w nim wnioski powstały w oparciu o rezultaty badań empirycznych. Występujące strategie zaliczone zostały do dwóch kategorii: dynamicznej i pasywnej W strategiach dynamicznych występują działania faktycznie przygotowujące studentów do przyszłej pracy oraz działania chaotyczne, mające cechy kompulsywnej nadaktywności. W strategiach pasywnych natomiast, pojawia się specyficzna „bezdecyzyjność” i inercja, prowadzące do biernego oczekiwania na to, co przyniesie przyszłość. Słowa kluczowe: strategie, student, dynamizm, społeczna trauma. 18 Olena Chodus Uniwersytet w Dniepropietrowsku, Ukraina «Я-ДЛЯ-ДРУГИХ» КАК СТРАТЕГИЯ САМОПРЕЗЕНТАЦИИ: К ВОПРОСУ АКТУАЛИЗАЦИИ ВИЗУАЛЬНЫХ МАРКЕРОВ ИДЕНТИЧНОСТИ В статье основной фокус научного интереса сосредоточен на специфике современного типа субъектности, включенной в поле массмедийной культуры, визуальной, а не вербальной по своей природе. Именно визуальная среда задает сегодня общее коммуникативное пространство и соответствующее чувство идентичности. В данном случае интерес вызывает не столько сама идентичность, сколько практики, е использующиеся для обозначения своего «Я» участниками социальных интеракций с акцентом на значимость визуального компонента. Обосновывается идея о том, что желание индивида превратить свое «Я» в публичное шоу, сделать свою приватную жизнь своеобразным видом товара и зрелища, продемонстрировать миру «счастливую самость» (экранные новые медиа в этом смысле весьма удобная площадка) – есть форма личностного высказывания, которая призванная привлечь внимание к собственному «Я» на фоне катастрофически уменьшающегося объема реальных социальных связей. Это следствие дефицита субъектности, переживаемое молодыми людьми в такой стратегии самопрезентации как «Я-для-других» с акцентом на идеализацию эстетического опыта и аффективной стороны социального существования. Ключевые слова: идентичность, эстетическое самоконструирование, медиатизация, эстетизация и визуализация «Я». Утверждение о том, что фундаментальным основанием современности становится тотальная медиатизация, построенная на массовом производстве эффекта реальности общепризнанно, а потому уже банально. Как говорил Н. Луман: «то, что мы знаем о нашем обществе и даже мире, в котором живем, мы знаем благодаря массмедиа... Подобное знание мы характеризуем как сомнительное, и все-таки вынуждены на нем основываться и из него исходить» [1, с. 8]. Действительно, мы так сильно зависим от средств массовой коммуникации в нашем знании и мироощущении, что у нас нет возможности освободиться от их манипуляции окончательным образом, нет результативных стратегий сопротивления. Иное дело – разработка методологической оптики, позволяющей исследовать социальные эффекты «сборки субъекта», существующего во множественной реальности, понимаемой как конструкт, эффект, и прежде всего, эффект массмедийный. Соответственно цель настоящей статьи состоит в попытке проблематизации современного типа субъектности/персональности/самости и даже личности (разумеется, все эти концепты имеют дисциплинарные и контекстуальные различия, и 19 вместе с тем используются для обращения к области индивидуального опыта и сознания), включенной в поле массмедийной культуры, визуальной, а не вербальной по своей природе. Именно визуальная среда задает сегодня общее коммуникативное пространство и соответствующее чувство идентичности. В данном случае интерес вызывает не столько сама идентичность, сколько практики, которые используются для обозначения своего «Я» участниками социальных интеракций. Проблемная ситуация в том и заключается, что мир электронно-сетевой культуры создает большие удобства, эдакий расслабляющий комфорт для современного человека (и молодого человека в особенности), и в тоже время стимулирует рассеянность и даже растерянность, двусмысленность, раздробленность в мировосприятии, переориентацию с «вечных истин» на «актуальные становления», в том числе и личных идентичностей, которые все больше манифестируются в соответствии с принципом «сверхизобилия «Я». Речь идет о том, что в интернете, в социальных сетях человек может иметь множественную, «мерцающую» (по З. Бауману) идентичность, поскольку здесь он свободно мигрирует из одной виртуальной роли/сети в другую. Идентичность, таким образом, оказывается в зависимости от изменчивого окружения, где она рассеивается во множестве текущих задач и вызовов. Соответственно идентичность – это уже не состояние, а процессуальная конструкция, в центре которой перформативное «Я» как способность действовать в конкретных, быстро меняющихся социальных контекстах. При этом новое чувство идентичности проявляется в сосредоточенности индивида преимущественно на самом себе и прогрессирующей потере интереса к «другому» (в реальной коммуникации) – это с одной стороны, а с другой – в безграничном одиночестве и ненужности этому «другому». Можно предположить, что в таком контексте желание индивида превратить свое «Я» (в том числе и приватное «Я») в публичное шоу, сделать свою жизнь своеобразным видом товара и зрелища, продемонстрировать миру «счастливую самость» (экранные новые медиа в этом смысле весьма удобная площадка) – есть форма личностного высказывания, призванная привлечь внимание к себе на фоне катастрофически уменьшающегося объёма реальных социальных связей. Это следствие дефицита субъектности, переживаемое молодыми людьми в такой стратегии самопрезентации как «Я-для-других». Итак, сегодня средства массовой коммуникации – доступный мобильный интернет и различные повседневность людей личностно-ориентированные сервисы структурируют больше, чем любая другая деятельность. Так, с помощью сервиса микроблогов Twitter люди стали делиться своими мыслями и рассказывать о 20 событиях как своей, так и общественной жизни, с помощью Instagram’а — показывать эти события в фото и видео, с помощью персональных страниц в «В контакте», «Одноклассниках», «Facebook» «обнародовать свою малоинтересную нормальность», как сказал У. Эко [2, с. 163], оперативно собрать большое количество людей (именно с опубликованного на Facebook журналистского поста начался украинский «Евромайдан»). Благодаря социальным сетям сегодня сложно скрыть какое-либо происшествие или событие (телефон, смартфон с качественной камерой и скоростным интернетом дают возможность создавать и получать информацию в режиме реального времени). При этом, яркой чертой человека становится «химеричность сознания». Характеризуя его природу, В. Никитин отмечает: «мировоззрение молодых людей, формировавшееся под действием информационного трэша, состоит из причудливой мозаики разнородных, часто конфликтующих между собой элементов. Напичканные такими противоречиями, они живут в условиях постоянного напряжения» [3]. Необходимо учитывать и еще один социальный эффект экранных новых медиа, состоящий в том, что информационно коммуникативные технологии, гибридные (носимые) медиа делают возможным тотальную визуализацию общества, наглядность абсолютно всего, формируя при этом специфический опыт субьектности, «в которой топология частное-публичное вывернута на изнанку: публичность начинает прорастать изнутри частной жизни» [4, с. 296]. Очевидно, что исчезновение частной жизни – это общемировая тенденция, более того, приватность – это «аномалия человеческой цивилизации, которая в современных условиях может оказаться не жизнеспособной», – так высказался один из отцовоснователей интернета Винт Серф [5]. Схожую позицию разделяет и У. Эко, рассуждая об «утраченной укромности частной жизни», которая растворяется в публичном. У. Эко констатирует тенденцию «добровольного отказа от privacy» как «одного из главных абсурдов массового общества, основанного на засилье прессы, телевидения и интернета» [6 , с. 156]. По его словам, в свой крайней форме этот отказ от частной обособленности «граничит с патологией, с эксгибиционизмом». Его проявление У. Эко находит и в виртуальном пространстве: «Посещая домашние странички, обнаруживаешь, что целью множества людей является обнародование своей малоинтересной нормальности, или хуже того, малоинтересной ненормальности» [7 , с. 163]. Эти по-сути эксгибиционистские тенденции существуют одновременно с распространяющимся в обществе «опосредованном вуайеризме» (в терминологии 21 Ч. Калверта). Ч. Калверт определяет современные социальные силы, способствующие росту «опосредованного вуайеризма». Во-первых, это стремление к «правде» в насыщенном информацией мире, неудовлетворенность продуктами журналистики усиливает интерес к «аутентичной» информации. Во-вторых, существует желание увидеть, как другие сталкиваются с «волнующими моментами» — например, в ток-шоу или домашнем видео (в этом случае потребление информации о личной жизни других посредством СМК становится важной и обязательной деталью современной повседневности). Наконец, это желание вовлечения, собственного существования в качестве «части» окружающего мира, отсюда сознательное стремление не только получать информацию, но и отдавать ее [8]. Как замечает Калверт, вуайеризм не стал бы столь распространенным в наши дни, если бы на то не было согласия объектов «подглядывания». При этом Ч. Калверт говорит и об «опосредованном эксгибиционизме», который служит четырем целям: 1) самоопределению; 2) общественному утверждению; 3) развитию отношений; 4) социальному контролю [9]. Как отмечает ряд исследователей, рефлексивность современного субьекта-обывателя на уровне рефлексов запускается устройствами типа телекамеры и нуждается в медиапространстве. Так что «сегодня уже нельзя говорить о том, что автономный субъект подвергается внешнему воздействию со стороны медиа или уклоняется от него…. Сам механизм рефлексии все больше перестает быть трансцендентальным и становится медийным» [10, с. 258]. Очевидно, что взаимодетерминирующие друг друга «опосоедованный вуайеризм» и «опосредованный эксгибиционизм» приводят к нарушению привычной конфигурации статуса не только приватной, но и публичной сферы, о чем активно заявляет С. Жижек. По мысли философа, публичное пространство не может существовать без масок, носимых на публике – присутствовать в публичности, значит быть в образе, "быть в представлении", в маске. Следуя логике И. Гофмана, маска – это передний план, стратегия самопрезентации, включающая в себя «стандартный набор выразительных приемов и инструментов, намеренно или невольно выработанных индивидом в ходе исполнения» [11, c. 54 – 55]. Передний план включает в себя обстановку и личный передний план (внешний вид и манеры). Задний план представляет зону «без маски», свободную от вторжения других, где индивид может оказаться свободным от выполнения норм и правил, которых он обязан придерживаться в присутствии других [12, c. 54 – 58]. 22 В условиях современного общества медиа, беря на себя функцию опосредующей оптики, создают принципиально иную логику распределения позиций частного и публичного за счет производства и публикации визуальных "материалов". По мнению С. Жижека, речь идет о патологическом феномене – «исчезновении публичного пространства и его достоинств» [13]. Ситуация с «Викиликс», когда журналисты или сотрудники спецслужб способны раскрыть даже самые интимные тайны любого человека, тем самым как бы срывая с него маски, наносит удар не столько по частной, сколько по публичной жизни. «Внешность, маска, носимая на публике, это не просто лицемерие, скрывающее грязные подробности, – пишет Жижек. – Внешность — это все, что у нас есть, поэтому и относится к ней надо очень осторожно. Нередко, уничтожив внешность, человек разрушает и то, что стояло за нейи [14]. Таким образом, современные медиаинституты, отвечающие за производство эффекта реальности, фундаментально меняют конфигурацию субъектности, которая все больше функционирует в режиме «осознаваемой приватности» (в отличие от реальной/настоящей приватности, возникающей из реальной изоляции, из помещения самого себя за закрытые двери, глухие стены). Осознаваемая приватность вырастает из ощущения того, что пока другие, возможно, смотрят на тебя, тебе разумнее притвориться, что это не так. То есть, ирония ситуации заключается в том, что осознаваемая приватность, хотя и оставляет за индивидом право индивидуального контроля над личным пространством (к примеру, через личный и индивидуальный электронный доступ к цифровой репрезентации реальности), тем не менее, предполагает определенные техники «публикации себя», включающие режим вовлеченности (в терминологии Л. Тевено), основанный на принципе «наедине со всеми». Таким образом, в мире всепроникающей цифровой реальности пространство приватного/личного и публичного, опосредованное «новыми медиа», существует в промежуточном режиме вовлеченности/задействованности (как способе практической координации социальных взаимодействий), одновременно сочетающем собственно приватность, основанную на доверии, близости и публичное обоснование (оправдание). Частное и публичное становятся пространственно переплетающимися, приватность, как таковая радикально трансформируется. Наиболее интимные проявления частной сферы теряют свой персональный характер части внутреннего мира человека. Многое из того, что раньше носило сугубо приватный характер, начинает существовать вне физического тела – в виде цифровой информации, оставляемой личностью в 23 информационном пространстве как социальной сцене, информации, которая все больше направлена на управление производимым впечатлением. Необходимость смотреть чужие новости и публиковать свои, регистрировать свою реальную жизнь в фотографиях и переносить ее в виртуальное пространство – все это формируют новый опыт социальности и «цифровой» интимности. Вместе с тем, онлайн-пространство предоставляет нам возможность контролировать поток информации, которым мы хотим поделиться с окружающими, что позволяет конструировать идеальную презентацию себя, при которой внешний план/вид/образ, то есть визуальные маркеры идентичности становятся одной из значимых социальных практик, коммуникативным инструментом, посредством которого человек вступает в социальные отношения с другими и самим собой. Таким образом, субьектность сегодня – это продукт медийного знания и дискурса, встроенного в систему медиа. Такая субъектность ориентирована в большей степени на визуальную самопрезентацию, артикулированную в образе, имидже. Выстраивая свой идентификационный проект, индивид ищет опору своему «Я» в символах моды, рекламы, бренда, эстетизируя при этом свою субъективность в режиме «Я-образа». «Я-образ», предъявляемый для других, становится дискурсивным средством артикуляции нового социального опыта. Соответственно современная идентичность – это в первую очередь показанная идентичность, потому идентичность сводится к визуализации «Я» и в буквальном смысле (в том числе и через телесность), и в виртуальном. Так тело становиться предметом любви, капиталом, который необходимо преумножать, объектом инвестиций и интенсивной работы. Л. Болтански назвал это «экономизацией аутентичности», имея ввиду, что от современного индивида требуется быть компетентным менеджером своей жизни, своих переживаний, уметь «производить впечатление», сознательно обращаться с собственными чувствами [15]. При этом эстетизированное «Я» предпочитает не только делание себя, но и презентацию себя «как зрелища» – отсюда, кстати, модная сегодня увлеченность сэлфи, которая становится неотъемлемой частью современной жизни. Нам видится в селфи нечто большее, чем просто запечатление себя на фоне первого снега или вкусного десерта, или горящих баррикад на улице Грушевского в Киеве. Все глубже – люди полюбили, наконец-то, себя, стали интересны сами себе – вот он нарциссизм современной культуры. И видеть хотят тоже себя, при этом не только видеть, но и демонстрировать миру. Индивид, тем самым, производит «искусство» сам из себя. Не 24 случайно, Г. Шульце говорит о современном обществе как «обществе переживаний», (обществе, которое дано нам во впечатлениях –добавим мы). Симптоматичен в этой связи еще один пример эстетического самоконструирования, но уже в режиме виртуального общения, которое дает возможность создать иллюзорную идентичность с помочью постов, фотографий (при этом тщательно отобранных и отредактированных), которые мы выкладываем на своих страницах «В контакте», «Одноклассниках», «Instagram», «Facebook» и т.д. с целью эффектно самопрезентовать себя, привлечь внимание к себе. При этом социальное одобрение выражается в комментариях к фотографиям, к тому, что вы «постите», в количестве людей, нажавших значок "Мне нравится", в количестве «фрэндов». Иное дело, что такое эстетизированное мироощущение ущербно в самой своей основе, поскольку оно ориентировано на внешнюю форму. «Человек эстетический» не способен контролировать основы своего существования, он по определению не свободен и, вряд ли счастлив. Иначе, зачем бы современное общество тратило столько усилий на культивирование нескончаемого, «принудительного счастья». «Счастливая самость» поддерживается сегодня в большей степени такими культурными технологиями как, СМК, массовая культура поп-психологическая культура, и в меньшей степени идеологическими дискурсами. И здесь сложно не согласиться с П. Брюкнером, утверждающим, что «ныне у нас есть все права, кроме права НЕ быть счастливым» [16, с. 11]. То, что современная культура манифестирует обостренное требование «счастливой самости» в разных ее моделях и формах, еще полбеды. Гораздо более болезненным оказывается неминуемая в таком случае возможность/невозможность их освоения для индивида, что и приводит его в отчаяние. «Современный человек, – пишет П. Брюкнер, – страдает от того, что не желает страдать» [16, с. 13]. Описанные выше тенденции дают нам основание утверждать следующее: самовысказывание посредством идентичности реализуется сегодня все больше в модусе ексгибиционистско-вуайеристских проявлений личностного «Я», где акцент делается на значимости именно визуального компонента. Быть может такой эксгибиционизм и «опосредованный вуайеризм» объясняется тем, что человек в современном обществе чувствует острую потребность быть непосредственным участником происходящего вокруг него, потребность разделить свой опыт и приобщиться к опыту других людей (поскольку только взгляд другого говорит мне, кто я есть, что со мной не так), даже становясь медийным вуайеристом и приобретая лишь 25 иллюзию сопричастности и включенности в окружающую его социальную действительность. 1. Луман Н. Реальность массмедиа [Текст] / Н. Луман; пер. с нем. – М.: Праксис, 2005. - 256 с. 2. Эко У. Полный назад! «Горячие войны» и популизм в СМИ [Текст] /У. Эко.М.: Эксмо, 2007. – 592 с. 3. Бондарь Р. Как руководить молодежью с «химеричным сознанием»[Текст] /Р. Бондарь // Комментарии. – № 41 – 25 октября 2013. 4. Горных А., Усманова А. Эстетика Интернета и визуальное потребление: к вопросу о сущности и специфике Рунета [Текст] /А. Горны, А. Усанова. Control + Shift: публичное и личное в русском интернете: сборник статей./Под ред. Н. Кондратовой. – М.: Новое литературное обозрение.- С. 275 - 298. 5. Золотарев Е. Если приватность – аномалия, сможем ли ее отстоять? [Електронний ресурс]. - Режим доступа: http://www.computerra.ru/88723/privacy-isanomaly/ 6. Эко У. Полный назад! «Горячие войны» и популизм в СМИ [Текст] /У. Эко. – М. Эксмо, 2007. – 592 с. 7. Там же. 8. Костерина И. Публичность приватных дневников: об идентичности в блогах Рунета // «Неприкосновенный запас». – 2008, – № 3(59). [Електронний ресурс]. - Режим доступа http://magazines.russ.ru/nz/2008/3/ko17.html 9. Миллер К. Ведение онлайн-дневника как социальное действие: жанровый анализ блогов [Електронний ресурс] / Миллер К., Шеферд Д. – Режим доступа http://sociologist.nm.ru/articles/miller-shepherd.htm) 10. Корецкая М., Савенкова Е. Габитус и субъективность: опыт живой истории в телепроекте «Усадьба Эдвардианской эпохи» [Текст] /Е. Иваненко, М. Корецкая, Е. Савенкова. Созвездие Горгоны (эссе об эффектах медиа). – СПб.: Алетейя, 2012. С. 256 - 284. 11. Гофман И. Представление себя другим в повседневной жизни [Текст] /И. Гофман. - М.: Канон-пресс-Ц, 2000. – 304 с. 12. Там же . 26 13. Жижек С. "Викиликс", или когда срывать маски наш долг [Електронний ресурс]. - Режим доступа http://russ.ru/Mirovaya-povestka/Vikiliks-ili-kogda-sryvat-maskinash-dolg 14. Там же 15. Болтански Л. Новый дух капитализма [Текст] /Л. Болтански, Э. Кьяпелло. – М.: Новое литературное обозрение, 2011. – 976 с. 16. Брюкнер. П. Вечная эйфория: Эссе о принудительном счастье [Текст] /П. Брюкнер; пер. с фр.- СПб.: Изд-во Ивана Лимбаха,2007. – 240 с. «ME - FOR-OTHERS» AS A STRATEGY OF SELF-PRESENTATION: TO THE QUESTION OF ACTUALIZATION THE VISUAL MARKERS OF IDENTITY In this article the main author's scientific interest is focused on the specifics of the modern type of subjectivity, which is included in the field of mass-media culture, visual, but not verbal in it's nature. The visual environment today sets a common communicative space and an appropriate sense of identity. In this case, the interest causes not so much the identity, as practices that are used for a designation of the «Me» by participants of social interactions, with emphasis on the significance of the visual component. Substantiates the idea that the desire of an individuals to turn their own «Me» in a public show, to make their private life like a kind of goods and spectacle, to demonstrate their «happy self» to the world (screen new media in this sense is very comfortable area) - is a form of personal expression which is designed to draw attention to the «Me» against the background of decreasing catastrophically volume of real social relations. This is a consequence of the deficit of subjectivity is experienced by young people in such a strategy of self-presentation as «Me-for-other» with the focus on idealization of aesthetic experience and the affective side of social existence. Keywords: identity, aesthetic self-construction, mediatization, aestheticization and visualization "Me". 27 Longina Strumska- Cylwik Uniwersytet Gdański MŁODZIEŻ W CYBERPRZESTRZENI W KONTEKŚCIE ,,JAWNYCH” I ,,UKRYTYCH” PRZEKAZÓW MEDIALNYCH– SZANSE I ZAGROZENIA WIRTUALNYCH ŚWIATÓW Przedmiotem niniejszej pracy jest zagadnienie „czasu wolnego”, spędzanego przez młodzież w cyberprzestrzeni. Głównym jej celem jest natomiast zwrócenie uwagi na istotną rolę (zarówno pozytywną, jak i negatywną) nowych mediów w kształtowaniu świadomości społecznej oraz samoświadomości młodego człowieka. Szczególną uwagę kieruję przy tym na relacje międzyludzkie, które coraz wyraźniej ulegają wpływowi „nowych” technologii, determinujących zarówno sposób wzajemnego komunikowania się ludzi między sobą, jak i jakość ich wzajemnych relacji. W oparciu o badania własne oraz inne źródła przytaczam szereg niepokojących zjawisk w tym zakresie. Przywołuję reprezentatywne przykłady, świadczące o negatywnych skutkach nadmiernej fascynacji wirtualnymi światami, które uwodzą nas coraz skuteczniej, coraz to nowszą i atrakcyjniejszą ofertą. Zwracam przy tym uwagę na zanikanie zależności proksemicznych w relacjach wzajemnych, a także przytaczam przykłady świadczące o tym, że niekontrolowane zanurzanie się w cyberprzestrzeni prowadzić może nie tylko do zmiany naszego zachowania, ale również do zmiany nas samych etc. Zauważam przy tym, że współczesne media, współtworzące wirtualne światy, wykorzystują ogromne możliwości języka oraz zakodowane w nim znaczenia, za sprawą których kreują określone sensy przekazywane swoim odbiorcom. Oznacza to, że przekazom takim nierzadko towarzyszą intencje, założenia i cele zarówno jawne, jak i ukryte, które coraz skuteczniej uwodzą człowieka, a niekiedy wręcz go ubezwłasnowolniają. Język bowiem odgrywa znaczącą rolę w kształtowaniu świadomości społecznej, dotyczącej przekonań oraz akceptowanych społecznie idei, które z reguły stają się schematami oraz wzorcami myślenia ludzi. Wychodzę przy tym z założenia, że światy medialne, tworzone w cyberprzestrzeni, nie są dla człowieka światami całkowicie obojętnymi (neutralnymi), lecz niekiedy w silny sposób wpływają zarówno na jego zachowanie, jak i na to, kim w rezultacie się staje. Słowa klu czowe: młodzież, cyberprzestrzeń, zagrożenia, jawne i ukryte przekazy. Historia pierwszych doświadczeń człowieka w obcowaniu z wirtualnymi światami wydaje się stosunkowo krótka. Wskazuje na przełom lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku, kiedy ludzie zaczęli uzyskiwać powszechny dostęp do komputerów. Konfrontacja ludzkości z komputeryzacją przyniosła wielorakie spostrzeżenia, których z pewnością nie da się scharakteryzować w sposób jednoznaczny i jednowymiarowy. Z jednej strony, nowe urządzenia budziły w ludziach niekwestionowany podziw i postrzegane były jako fantastyczne zdobycze techniki. Z drugiej, budziły pewne obawy i lęk przed nieznanym. Jednocześnie fascynacja coraz to nowszymi i atrakcyjniejszymi technologiami trwa do dzisiaj, chociaż coraz częściej towarzyszą jej wielorakie obawy, podsycane szeregiem niepokojących 28 spostrzeżeń. Dostarcza ich między innymi Sherry Turkle1, która podejmuje się ich krytycznej refleksji. Jako psycholog kliniczny oraz socjolog próbowała odkrywać tzw. „wewnętrzną historię urządzeń” w kontekście ich związku z człowiekiem. Podczas prowadzonych badań (wywiadów) nie ograniczała się wyłącznie do pierwszej wersji wypowiedzi swoich respondentów, ale zagłębiała się również w to, co zostało przez nich odrzucone, zlekceważone, pominięte czy powiedziane mimochodem, bądź pojawiło się poza oficjalną wersją wywiadu (koncentrowała się przy tym na „ukrytej”2 warstwie wypowiedzi). Badaczka zauważyła, że związki człowieka z nowymi urządzeniami technicznymi są trudne do zdefiniowania, ponieważ stosunek ludzi do nich ciągle ewaluuje, podobnie jak ewaluuje myśl techniczna i podążające za nią coraz to nowsze zdobycze techniki. Jednocześnie zwróciła uwagę na szereg negatywnych konsekwencji, wynikających z takich relacji, zwłaszcza gdy dotyczą dzieci i młodzieży, najbardziej podatnej na jej wpływy grupy, dla której urządzenia techniczne stają się nierzadko przedmiotami „drugiej jaźni”/„Ja”. Jej badania wskazują, że światy medialne, tworzone przez człowieka w cyberprzestrzeni, nie pozostają dla niego obojętne, o czym świadczy chociażby ciągle wzrastająca rzesza osób z objawami Multi Personality Disorder (rozdwojenie jaźni). Dotyka to najgorliwszych użytkowników internetu, najczęściej ludzi młodych, nieprzygotowanych do właściwego z nim obcowania (którzy bezgranicznie pogrążają się w cyberprzestrzeni, oddając jej cały swój czas – nie tylko czas wolny3). Jest to problem, którego nie sposób zlekceważyć. Zwłaszcza w kontekście nieograniczonych wręcz możliwości, jakie stwarza internet swoim użytkownikom w zakresie eksperymentowania z ich własną tożsamością. Przestrzeń wirtualna staje się swoistym „laboratorium tożsamości”, w którym można ją kształtować w całkowicie dowolny sposób, 1 Sherry Turkle to czołowa amerykańska badaczka specjalizująca się w dziedzinie badań nad nauką i techniką, wywodząca się ze szkoły psychoanalitycznej. Jest profesorem zatrudnionym w Massachusetts Institute of Technology (MIT) w Bostonie, uczelni, która w roku 2012 została uznana za najlepszą na świecie (według Światowego Rankingu Uniwersytetów). Warto podkreślić, że wiele elementów obserwowanych w dzisiejszej kulturze informatycznej ma swój rodowód właśnie z tej uczelni. 2 W badaniach własnych koncentruję się również na „ukrytej” warstwie przekazów. Dotyczą one przede wszystkim komunikatów „ukrytych” w licznych przekazach medialnych, obserwowanych w cyberprzestrzeni (portale społecznościowe, gry komputerowe etc.). Komunikaty „ukryte” (inaczej na poziomie psychologicznym), nawiązują do koncepcji Bern’a i są tylko pozornie prawidłowe, faktycznie zawierają utajone motywy, znaczenia, albo nawet ukryte intencje. Stosowane są w celu osiągnięcia określonego (z reguły dającego się z góry przewidzieć) wyniku. U ich podstaw leży najczęściej dążność do manipulowania innymi, w celu uzyskania pożądanego efektu. W przeciwieństwie do nich, komunikaty na poziomie jawnym (społecznym) odnoszą się do przekazów pozbawionych ukrytych intencji czy aluzji, co oznacza, że wolne są od manipulacji, [3, s. 32–40]. 3 Warto zauważyć, że pojęcie czasu wolnego zmieniło swoje podstawowe rozumienie i zatraciło swoją pierwotną funkcję. W pierwotnym rozumieniu „czas wolny” wiązany był on bowiem z wolnością człowieka, stanowił synonim jego wolności. Teraz często utożsamiany bywa z wolnością okupowaną przymusem zrobienia czegoś, a nawet ubezwłasnowolnieniem przez coś (co dostrzegamy wyraźnie w kontekście czasu wolnego zawłaszczanego przez współczesne technologie) [por. 2, s.204-211]. 29 pozornie nie ponosząc żadnych wymiernych i bliskich konsekwencji. Ponadto, ich kreowanie nie musi mieć charakteru jawnego (odpowiadającego tożsamości „oficjalnej”), wobec czego ich twórca ze swoją „sekretną” tożsamością może pozostawać całkowicie anonimowy dla reszty użytkowników. Można też tworzyć całkowicie nowe jej formy i budować określoną postać od samych podstaw (sprawdzając, w jaki sposób inni użytkownicy portalu reagują na nią). Dotyczy to zarówno cech zewnętrznych, jak i wewnętrznych tworzonej postaci wirtualnej. Taka kreacja daje twórcom poczucie sprawstwa oraz kontroli nad własnym dziełem. Wobec czego mogą mieć mylne złudzenie, że można całkowicie „bezkarnie” eksperymentować własną tożsamością i doświadczać coraz to nowych jej odmian (na przykład tożsamości „eksperymentalnej”, „fabularnej”, albo wyobrażonej’4 czy hybrydowej5). Anonimowość, a co za tym idzie poczucie bezpieczeństwa wynikające z przeświadczenia o „bezkarności” za takie eksperymentowanie, stają się jednocześnie istotnym stymulatorem do wyrażania wielorakich aspektów swojego ukrytego Ja (niezgłębionej jaźni). Okazuje się jednak, że współczesne zdobycze techniki posiadają ogromną moc, która zmienia nie tylko to, co robimy (czyli nasze zachowanie), ale również zmienia nas samych (jakimi jesteśmy, jak myślimy). Zmianom podlegają również nasze relacje wzajemne z innymi ludźmi i to, jak się z nimi komunikujemy, co znajduje silny odzwierciedlenie w przeprowadzonych badaniach własnych6. Oznacza to, że możliwości człowieka w zakresie refleksyjnego zarządzania własną autoprezentacją za sprawą tworzonych cybertożsamości, jak również zarządzania relacjami wzajemnymi nie są całkowicie nieograniczone [12, s. 9–23], [13, 14, 15, s. 40–41]. Wymagają odpowiedniego przygotowania, zarówno edukacyjnego, jak i kulturowego, aby właściwie z nich korzystać (w szczególności dotyczy to internetu, który często wymaga od swoich użytkowników bardzo konkretnych kompetencji). Internet, mino iż jest znakomitym narzędziem umożliwiającym komunikację, rozrywkę, poszerzanie wiedzy i rozwijania hobby, 4 O „tożsamości wyobrażonej”, pisze Appadurai, który zauważa, że nowe media dają ludziom sposobność śnienia zupełnie nowych snów na jawie (nieosiągalnych do tej pory). Appadurai zauważa przy tym, że współczesny świat opisuje ludzi, którzy często żyją w swoich „wyobrażonych światach”, budowanych z wielorakich obrazów niczym z klocków (jednocześnie obrazy te, w obliczu współczesnych mediów i rozwiniętych technologii cyfrowych stają się coraz bardziej zróżnicowane). Owe „wyobrażone światy” są światami mnogimi, ukonstytuowanymi przez historycznie zlokalizowaną wyobraźnię osób i grup rozproszonych na całej kuli ziemskiej, których kreowanie jest coraz łatwiejsze, między innymi dzięki „medialnym podróżom” [1, s. 29–39], [2, s. 278–294] i [10, s. 47–59]. 5 Przed „tożsamością hybrydową”, „skolażowaną” przestrzega Gordon Mathews, który zauważa, że niepohamowane wybieranie ze wszystkich kultur świata (możliwe w dobie kultury zdeterytorializowanej), sprawić może, że zatracimy swoją własną specyfikę i rozpuścimy nie tylko własną tożsamość, ale również własną wrażliwość. Niesie ona ze sobą poważne ryzyko utracenia własnej tożsamości na rzecz tożsamości bliżej nieokreślonej, stanowiącej jedynie złudzenie tożsamości jednostkowej, [7, s. 7 i 250–265] i [10, s. 47–59]. 6 Uzyskane wyniki badań własnych zwracają uwagę na zanikanie zależności proksemicznych w relacjach wzajemnych, które wypierane są przez nowe technologie [11, s. 215–246]. 30 nie dla wszystkich stwarza równe szanse rozwoju. DiMaggio i Eszter7 wskazują na socjoekonomiczne uprzywilejowanie i wynikające stąd różnice w odbiorze oferty internetowej (zależne od habitusu i przygotowania jego odbiorców, którzy w różny sposób odczytują zawarte w nim komunikaty) oraz zwracają uwagę na wykluczenie i nierówność cyfrową, która odgrywa fundamentalne znaczenie w kontekście podjętego tematu. Dotyczy to młodzieży, która dzięki zaawansowanym technologiom, zyskała dostęp nie tylko do witryn bezpośrednio przeznaczonych dla niej (strony i witryny edukacyjne służące do nauki, zabawy, gry etc.), ale również do witryn niepożądanych czy wręcz szkodliwych. Dlatego przygotowanie młodzieży do świadomego i celowego korzystania z dobrodziejstw internetu wydaje się zadaniem priorytetowym. Przeprowadzone badania własne8 wskazują, że przestrzeń wirtualna kryje w sobie szereg pułapek, zagrażających młodemu człowiekowi, które nierzadko są zmyślnie zawoalowane czy wręcz niewidzialne (za sprawą „ukrytych” treści). Poza najbardziej oczywistymi i jawnymi przekazami, dotyczącymi przemocy, treści pornograficznych, wielorakich wynaturzeń, które niekiedy bez wyraźnego zaproszenia 7 Zauważają oni, że grupy socjoekonomicznie uprzywilejowane dysponują wyraźną przewagą w wykorzystywaniu nowych technologii. Wskazują też na różniącą się jakość i rodzaj pobieranych przez grupy uprzywilejowane informacji, do pozyskiwania których zyskali właściwe kompetencje (aby wykorzystywać maksimum możliwości nowych technologii, trzeba być wcześniej odpowiednio do tego przygotowanym – np. aby uzyskać określone, precyzyjne dane, trzeba wpisać odpowiednie hasło do wyszukiwarki), co oznacza, że internet dobrze informuje tylko tych, którzy są w istocie dobrze poinformowani i przygotowani. W rezultacie, grupy uprzywilejowane inaczej przetwarzają informacje i lepiej wykorzystują ich potencjał [ 5, s. 1–25]. 8 Podstawę przeprowadzonych badań własnych stanowi pytanie: jakie przekazy („jawne” i „ukryte”) spotykamy w cyberprzestrzeni? Próbuję na nie odpowiedzieć w kontekście szans i zagrożeń, jakie niosą ze sobą wirtualne światy, a zarazem jaki wpływ wywierają na młodego odbiorcę? Prezentuję przy jedynie zawężoną reprezentację uzyskanych wyników, zaczerpniętą z szerszego projektu, w ramach którego (wspólnie ze studentami Uniwersytetu Gdańskiego) pracujemy nad problemem: „rozpoznawania ukrytych komunikatów w otaczającym nas świecie oraz zarządzania nimi”. Zgromadzony materiał badawczy oraz studia teoretyczne pozwalają zauważyć, że technologia zmienia ludzi i nie pozostaje wobec nich obojętna ani nieszkodliwa. Jak podkreśla Bert Olivier, technologia wpływa na ludzkość dehumanizująco i nigdy nie pozostawia ich nietkniętymi. Znamiennym tego przykładem jest „znakowanie siebie”, obdzierające istotę ludzką z jej godności i humanitarnych wartości (znajdujące swój wyraz w oferowaniu siebie, swojej wykreowanej marki innym użytkownikom cyberprzestrzeni, jako towaru do użytku powszechnego dla szerokiej publiczności (obserwujemy to na portalach społecznościowych czy w udostępnianych filmikach na YouTube). W kontekście przeprowadzonych badań (opartych na obserwacji wirtualnych światów, zauważamy też, że ich użytkownicy zdają się nierzadko rezygnować ze sfery sacrum na rzecz profanum (przestrzeni przeznaczonej w swoim pierwotnym założeniu dla niewtajemniczonych, która zatraca swój pierwotny sens, ponieważ niewtajemniczonych wprowadza w arkana świętości). W rezultacie na światło dzienne zostają wystawione najintymniejsze sfery z życia ludzkiego, a z ukrycia wychodzą nawet te informacje, które do niedawna były przez człowieka najpilniej strzeżone, pieczołowicie chronione i przeznaczone wyłącznie do użytku własnego (intymne scenki z życia rodziny, zdjęcia USG z przebiegu ciąży, zdjęcia ukazujące wyposażenie mieszkania, albo nowe nabytki, typu sprzęt elektroniczny, czy samochód. Niekiedy ujawniane są wręcz kompromitujące materiały (np. z imprez towarzyskich suto zakrapianych alkoholem i innymi używkami). Takie wystawianie własnego życia do publicznego oglądu, okazuje się tym niebezpieczniejsze, im ich autorzy są mniej świadomi zagrożeń i im mniejsze są kompetencje w użytkowaniu nowych urządzeń. Okazuje się na przykład, że niektórzy użytkownicy nie blokują wyszukiwania własnego konta ani nawet nie stosują pseudonimu na fb, wobec czego stają się „łatwym łupem” dla podglądaczy profilu, osób postronnych, a nawet przestępców [8]. Zostały tu również wykorzystane obserwacje studentek: Judyty Król i Iwony Stankiewicz (studentki pedagogiki społecznej, II roku MSU), które prowadziły obserwacje cyberprzestrzeni w ramach wspomnianego projektu. 31 pojawiają się na ekranach młodych użytkowników, spotykamy również bardziej wysublimowane ich postaci. Niekiedy występują one w formie spamu, kiedy indziej przenikają bezkarnie do wirtualnej poczty albo wykorzystują bezwiedne zaproszenie użytkownika, który nieopatrznie wpisał nieprecyzyjne lub błędne hasło. Nierzadko występują w postaci zmyślnie wykreowanych wielorakich ofert, reklam, zaproszeń, promocji, gratulacji typu: wygrałeś czy jesteś zwycięzcą. Wszystkie jednak mają ten sam, ukryty cel, a mianowicie wciągnąć do gry, „złowić” potencjalnego klienta/konsumenta (stającego się nierzadko ofiarą). Kusi się go: „wyjątkowo korzystnymi” kredytami/pożyczkami z pozornie niskim oprocentowaniem, ubezpieczeniami (które mają być wyrazem „odpowiedzialności” nie tylko za siebie, ale i najbliższych), bonami rabatowymi, wyprzedażą, gruponami, obietnicą kuszących randek na portalach towarzyskich etc. Jednocześnie internet, jako swoistego rodzaju panoptykon (nawiązujący do XVIII-wiecznej koncepcji Jeremy’ego Benthama), śledzi zmyślnie ruchy swoich użytkowników, stając się miejscem totalizującej kontroli człowieka (za pośrednictwem internetu i infiltracji poczty elektronicznej czy użytkowanych kont na internetowych portalach społecznościowych). Taki fenomen dostrzegamy na przykład wtedy, gdy obserwujemy pojawiające się reklamy wyprofilowane dokładnie do tych informacji, które nieco wcześniej zostały umieszczone przez użytkownika w portalu. Wobec powyższego, trudno nie dostrzec analogii z powieścią Orwella Rok 19849, która pomimo iż została osadzona w innym kontekście historycznym, społecznym, politycznym, stanowi znakomitą metaforę człowieka ubezwłasnowolnionego przez współczesne zdobycze techniczne. W obu przywołanych przypadkach obserwujemy człowieka tracącego swoją niezależność, prywatność, autonomię oraz godność, skazanego na życie w ciągłej inwigilacji, podczas której poddawany zostaje publicznej kontroli swojego umysłu. Bolesne uwikłanie człowieka podkreśla język powieści Orwella (który przetrwał do chwili obecnej) w postaci takich wyrażeń, jak: „Big Brother” – Wielki Brat (który w kontekście słów: „Wielki Brat patrzy” staje się synonimem kontroli) czy „Unperson” – pojmowane jako „Nieosoba” (obdarta z własnej tożsamości). Nasuwa to analogię z tożsamością portalową, która nierzadko udoskonalona, zmodyfikowana, wymyślona, została w rezultacie pozbawiona swojej odrębności (została rozpuszczona w niezmierzonej otchłani 9 W przywołanej książce określanej futurystyczną antyutopią, Orwell ilustruje czarną wizję przyszłej rzeczywistości (gdzie datą newralgiczną jest rok 1984, stający się zarazem swoistą ikoną zachodniej myśli intelektualnej). Warto przy tym zauważyć, że główną inspiracją do jej powstania były przeżycia własne autora, oparte na doświadczeniu reżimu stalinowskiego, któremu wyraźnie się przeciwstawiał (a nie na doświadczeniach związanych z rewolucją technologiczną i konsekwencjami z niej płynącymi), porównaj [9 i 6, s.15-16]. 32 cyberprzestrzeni). Obserwowane w wirtualnym świecie zabiegi, typu: Clone System, pozwalają dowolnie modyfikować nie tylko cechy wewnętrzne, ale i zewnętrzne. Również „nowomowa”, za pomocą której oddaje Orwell sztuczny, fikcyjny język urzędowy Oceanii, staje się metaforą wykreowanego sztucznie języka nowych mediów, z jego funkcją ogłupiania, osiąganą przez maksymalne zawężenie zakresu jego myślenia oraz maksymalnego zubożenia i uproszczenia języka. „Nowomowa”, oparta wyłącznie na języku rytualnym, uproszczonym, na „kalkach językowych”, sloganach, symbolach, ograniczających zasób słownictwa oraz eliminujących niewygodne zwroty i wyrażenia językowe, doskonale wpisuje się w język współczesnych mediów. Przyglądając się językowi internetowemu (określanemu slangiem internetowym), który w swoim podstawowym założeniu ma ułatwiać i przyspieszać wzajemne komunikowanie się, dostrzegamy podobne zjawiska. Używane akronimy, emotikony, symbole są tego znakomitym przykładem. Akronimy skracają wyrażenia do postaci kilku liter (BF – boyfriend – chłopak, sympatia; F2F – Face to Face – twarzą w twarz; LOL – Laughing Out Loud – śmiać się na głos, IDK – I don’t know – nie wiem). Emotikony służą do opisu emocji, nastroju, nastawienia do kogoś lub czegoś (symboliczne minki, dwukropki, kropki, przecinki, różnego rodzaju nawiasy). Jednocześnie nie trudno zauważyć, że nie są one w stanie zastąpić w pełni bezpośredniego kontaktu twarzą w twarz. W kontekście przytoczonego materiału, zauważamy, że związki młodego człowieka z cyberprzestrzenią kryją w sobie ogromny potencjał, którego nie można jednoznacznie wartościować w sposób pozytywny czy negatywny. O jego ostatecznej wartości decydują bowiem kompetencje młodego użytkownika do korzystania z nowych technologii, jak również świadomość samego siebie i otaczającego go świata. Równie istotna wydaje się umiejętność rozkodowywania przekazów oferowanych przez wirtualne światy, nie tylko w ich powierzchniowej (jawnej) warstwie, ale również w ich warstwie ukrytej, zawierającej ukryte intencje bądź motywy. 1. Appadurai A., Modernity at Large: Cultural Dimensions of Globalization, Minnesota, University of Minnesota Press, 1996, s. 29–39. 2. Appadurai A., Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, tłum. Z. Pucek, Kraków: Wydawnictwo Uniwersitas, 2005, s. XVI, s. 278–294. 3. Baudrillard J., Społeczeństwo konsumpcyjne. Jego mity i struktury, tłum. S. Królak, Warszawa: Wydawnictwo Sic!, 2006, s. 204–211. 4. Berne E., Dzień Dobry i co dalej?, tłum. M. Karpiński, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 1998, s. 32–40. 33 5. DiMaggio P., Hargittai E., From the „digital divide” to „digital inequality”: Studying Internet use as penetration increases. Princeton University Center for Arts and Cultural Policy Studies, Working Paper Series, Summer, 2001, s. 1–25, [ dostęp: 12 lutego 2014 r.] http://www.maximise-ict.co.uk/WP15_DiMaggioHargittai.pdf, 6. Lenardon J., Zagrożenia w Internecie. Chroń swoje dziecko, tłum. J. Szajkowska, Gliwice: Wydawnictwo Helion, 2007, s. 15–16. 7. Mathews G., Supermarket kultury, Kultura globalna a tożsamość jednostki, tłum. E. Klekot, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2005, s. 7 i 250–265. 8. Olivier B., Facebook, Cyberspace, and Identity, Psychol. Soc. no. 41 Cognella , 2011 [dostęp: 10 stycznia, 2014], http://www.scielo.org.za/scielo.php?pid=S101560462011000100004&script=sci_arttext. 9. Orwell G., Rok 1984, tłum. T. Mirkowicz, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1988. 10. Strumska-Cylwik L., Tożsamość „bez właściwości” a otwartość”, [w:] Integracja w świecie powszechnej migracji. Otwarte pytania pedagogiki społecznej, red. J. Surzykiewicz, M. Kulesza, Warszawa: Wydawnictwo Międzykulturowe Centrum Adaptacji Zawodowej IW EQUAL, Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji, Uniwersytet Warszawski, 2008, s. 47–59. 11. Strumska-Cylwik L., Communication (contact) animation – “Face to face” in the context of interpersonal communication, “International Journal Of Arts And Sciences” 2012, Vol. 5, No. 2, pp. 215–246. 12. Turkle S., Samotni razem. Dlaczego oczekujemy więcej od zdobyczy techniki, a mniej od siebie nawzajem, przekł. M. Cierpisz, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2013, s. 9–23. 13. Turkle S., Life On The Screen, Identity In The Age Of The Internet, New York, SIMON&SCHUSTER PAPERBACKS, 1995, pp. 40–41. 14. Turkle S., The Second Self. Computers and the Human Spirit, Cambridge, Massachusetts, The MIT Press, 2005. 15. Turkle S., Połączeni lecz samotni, 2012 [dostęp: 3 stycznia 2014 r.], http://www.ted.com/talks/lang/pl/sherry_turkle_alone_together.html. 34 YOUNG PEOPLE IN CYBERSPACE IN THE CONTEXT OF ''OVERT'' AND ''HIDDEN'' MEDIA MESSAGES – THE OPPORTUNITIES AND THREATS OF A VIRTUAL WORLD The subject of the present paper is the question of ''spare'' time spent by young people in cyberspace. The main aim of the paper is to pay attention to the important role (both positive and negative one) of new media in shaping social awareness and self-awareness of a young person. I particularly take into consideration interpersonal relations, which are more and more visibly influenced by ''new'' technologies that determine the way people communicate, and the quality of their relations. On the basis of my own research and reports from the world, I quote series of disturbing phenomena regarding the problem. I mention typical examples which prove the negative effects of excessive fascination with virtual worlds, which seduce us more and more effectively with their attractive offers, very often hard to resist. I take particular note of disappearance of procsemic dependencies in mutual relations, and I also specify the examples that confirm the thesis that uncontrolled immersion in cyberspace may lead to the changes in our behavior, but also to changes of ourselves – the way we are, etc. It's worth noticing that contemporary media, co-creating virtual worlds, take advantage of enormous possibilities of language and encoded meanings, and they create certain senses conveyed to their receivers. It means that such messages are very often accompanied by intentional goals and objectives which are overt, as well as hidden. They lure people more and more effectively, and they sometimes even incapacitate them. Language plays an essential role in creating social awareness connected with socially accepted convictions and ideas, which become patterns and models of human thinking. I assume that people are not completely indifferent to media worlds created in cyberspace; they sometimes strongly affect people's behavior, as well as what he or she becomes as a result. Keywords: young people, cyberspace, threats, overt and hidden messages. 35 Ewelina Cazottes Ecole Doctorale Sciences Sociales, Université Paris 8 DZIECI ULICY WCZORAJ I DZIŚ. ZJAWISKO W PERSPEKTYWIE DZIAŁAŃ POMOCOWYCH Opinia publiczna i władze współcześnie zwracają dużą uwagę na dzieci i dzieciństwo. Miejsce dziecka i jego dobrostan jest przedmiotem szczególnej troski i zainteresowania. Niepokój wiąże się z sytuacją, kiedy dzieci, mające dom i rodzinę, ale bezdomne emocjonalne, nie mają dostatecznego oparcia w rodzinie i przenoszą całą swoją aktywność na ulicę. Tekst przedstawia zarys historyczny systemu opieki nad „dziećmi ulicy”, ze szczególnym uwzględnieniem narodzin i rozwoju sektora organizacji pozarządowej w tej dziedzinie. Autorka prezentuje wyniki swoich badań, dotyczących dzieci ulicy i form działań, podejmowanych na ich rzecz na Mazowszu. Wyniki pokazują problem społeczny dzieci ulicy w Polsce (proces pogłębiający się drastycznie zwłaszcza w dużych miastach), specyfikę polskiego systemu opieki nad dziećmi ulicy (działania dobrze osadzone w terenie, często we współpracy ze szkołą, nacisk na samorządność dzieci) i jego główne słabe strony oraz kierunki rozwiązywania tego problemu. Słowa klu czowe: dzieci ulicy, dzieciństwo, polityka społeczna, profilaktyka. 1. Wprowadzenie Na całym świecie miliony dzieci żyje lub pracuje na ulicy. Dzieci te cierpią z głodu, zimna oraz z powodu przeróżnych chorób. Często ignorowane, żyjące na marginesie społeczeństwa, padają ofiarą gangów ulicznych i dealerów narkotyków. Występują we wszystkich krajach, niezależnie od poziomu ich rozwoju, ustroju społeczno-politycznego i szerokości geograficznej. Spotyka się je w Rio de Janeiro, Nowym Yorku, Pekinie, Moskwie i wielu innych miastach świata. Szacuje się, że na ulicach światowych metropolii przebywa obecnie ok. 100 milionów dzieci ulicy 11, s. 1]. Przykładowo, w Niemczech jest ich od 40 do 400 tys., a w samym Los Angeles ok. 10 tys. W Polsce zjawisko „dzieci ulicy”, w sensie dosłownym, nie występuje, wzrasta natomiast, zwłaszcza od lat 90., liczba dzieci zamieszkujących tzw. dzielnice i regiony biedy, pozbawione opieki ze strony dorosłych, pochodzące z rodzin dotkniętych alkoholizmem 12, s. 1]. Dzieci i młodzież, przebywające na ulicy, są grupą narażaną na znaczną marginalizację i stygmatyzację. Wyrastają z nich często osoby bezrobotne, bezdomne lub młodociani przestępcy. Na progu XXI w. to narastające zjawisko jest przykładem problemów, jakie napotykają dzieci i młodzież w Polsce. Negatywna ocena dzieci ulicy, często postrzeganych przez społeczeństwa jako zagrożenie, czynią z nich „łobuzów i gangsterów”. Naprzeciw ogólnym postawom społecznym wyszły organizacje pozarządowe i instytucje, które 36 zauważyły potrzebę działania na rzecz dzieci ulicy. Tworzą one najczęściej programy społeczne i terapie odpowiadające na dany problem: narkomania, alkoholizm, bieda, absencja szkolna, młodociana prostytucja, problemy rodzinne. Wynika to z faktu, iż poszczególne typy dzieci ulicy posiadają inną społecznie biografię, potrzeby, umiejętności i zasoby, które pozwalają im na konstruowanie różnych strategii adaptacji do „życia” na ulicy. W Polsce brak badań, które oprócz diagnozy tego zjawiska, zajmują się analizą skuteczności programów profilaktycznych. Istotna wydaje się charakterystyka działań pomocowych i ich efektywności z perspektywy wychowawców i samego dziecka. 2. System opieki a dzieci ulicy Historia działań, podejmowanych wobec dzieci ulicy, jest długa. Pierwsze organizacje społeczne, które mobilizują się, by pomagać dzieciom ulicy, pojawiają sie na początku XX w. Bazują one na filantropii, dobroczynności religijnej i świeckiej, solidaryzmie społecznym o podłożu patriotycznym 9, s. 1]. W Polsce międzywojennej, w okresie natężenia zjawiska dzieci żyjących na ulicy, żebrzących, włóczących się, sierot powojennych, powstają główne organizacje działające na rzecz dzieci ulicy. Wiele z nich funkcjonuje do dnia dzisiejszego: Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci założone w 1919 r., Towarzystwo Przyjaciół Dzieci Ulicy założone w 1928 r. przez Kazimierza Lisieckiego. Na okres komunizmu przypada rozwój wychowania powszechnego i środowiskowego. Ogniska środowiskowej pracy wychowawczej powstają w latach 1956–1958 w Częstochowie, Łodzi i Grudziądzu [2, s. 1]. Spontaniczny i środowiskowy charakter pedagogiki podwórkowej pokazują sens tych działań: wychowanie ludu przez lud. Niestety w latach 70. komunistyczne władze doprowadzają do wypaczenia założeń tych inicjatyw społecznych, dążąc do uzyskania nad nimi pełnej kontroli. Zmiana podejścia do zjawiska dzieci ulicy następuję pod koniec lat 80. Po okresie wypierania i ukrywania problemów społecznych w obszarze zagrożeń wykluczenia społecznego, zauważono dzieci biedne, wałęsające się, wulgarne i agresywne. Aby zrozumieć to zjawisko, należy przypomnieć, iż na początku lat 90. zaszły istotne procesy, mające wpływ na sytuację dzieci w Polsce: dezindustrializacja (zmniejszenie udziału przemysłu w zatrudnieniu i w dochodzie narodowym), dewelfaryzacja (wycofanie się państwa z dostarczenia bezpłatnie lub po niskich cenach usług społecznych, w tym mieszkań) oraz dezinstytucjonalizacja rodziny (wzrost udziału i liczby rodzin niepełnych, jednoosobowych gospodarstw domowych, nieformalnych związków z dziećmi) współwystępująca w czasie z decentralizacją państwa w zakresie polityki społecznej. Na lata transformacji ustrojowej 37 przypadają też rosnące dysproporcje społeczne. Wobec tych narastających problemów, zjawisko dzieci ulicy przybiera na sile. Organizacje pozarządowe, mające coraz silniejszą pozycję w społeczeństwie, przejmują rolę państwa w działaniach społecznych. Wynika to z faktu, iż rządy w III Rzeczypospolitej odchodziły od zasady uniwersalizmu na rzecz selektywności świadczeń [13, s. 1]. Ponadto, reformy, które przeobraziły instytucje pomocy społecznej (decentralizacja systemu pomocy społecznej, uwolnienie pomocy społecznej od bezpośredniego podporządkowania ministerstwu, wprowadzenie zasady subsydiarności, zgodnie z którą publiczny system pomocy społecznej ma wspierać a nie zastępować naturalne sieci wsparcia), wbrew zapowiedziom, znacznie pogorszyły ich działalność (niewystarczające środki finansowe będące w dyspozycji samorządów lokalnych, brak aktów wykonawczych towarzyszących zadaniom nałożonym na jednostki samorządowe, brak akceptacji lokalnych elit politycznych na zajmowanie się problemami społecznymi itp.). Obecnie działania różnego rodzaju są podejmowane na rzecz dzieci ulicy. Praca z tą grupą jest procesem złożonym. Odbywa się na różnych poziomach, począwszy od nawiązania z dziećmi w miarę regularnego kontaktu, przez zaspokojenie najpilniejszych potrzeb, organizację zajęć edukacyjnych i terapeutycznych, aż po pomoc rodzinie. Najczęściej stosowanymi przez organizacje pozarządowe metodami pracy z dziećmi ulicy są: świetlica środowiskowa i socjoterapia, praca metodą społeczności korekcyjnej oraz pedagogika ulicy [8, s. 1]. Działania organizacji pracujących z dziećmi ulicy rozpoczynają się od rzetelnej diagnozy problemów dziecka w kontekście rodziny i środowiska. Na tej podstawie ustalane są kierunki pracy z dzieckiem i rodziną. Dzieci dobierane są pod kątem wieku i rodzaju problemów. W zależności od potrzeb stosuje się jedną lub więcej z przedstawionych wcześniej metod pracy. 3. Działania wobec dzieci ulicy w województwie mazowieckiem – wybrane elementy (na podstawie projektu międzynarodowego) W niniejszym artykule przedstawiamy rezultaty badania, prowadzonego w roku szkolnym 2010–2011 w kilku warszawskich i podwarszawskich placówkach wsparcia dziennego oraz organizacji pedagogów ulicy. Celem badania była analiza i opis zjawiska dzieci ulicy. Interesował nas stosunek wychowawców, pedagogów i dyrekcji organizacji pozarządowych wobec dzieci uczestniczących w zajęciach, organizowanych przez placówki 38 systemu opieki nad dziećmi zagrożonymi wykluczeniem społecznym. Zależało nam także na ocenie działań przez partnerów placówek i samych dzieci10. Cztery elementy stanowią podstawę do scharakteryzowania zjawiska: dzieci ulicy jako grupa docelowa działań, innowacyjność form pracy podejmowanych na rzecz dzieci ulicy, skuteczność i efektywność programów oraz perspektywa dziecka jako uczestnika działań. 3.1. Dzieci ulicy jako grupa docelowa działań Badana populacja to dzieci mieszkające w następujących lokalnościach: dwie dzielnice Warszawy, w tym jedna znajdująca się w centrum miasta (A), druga charakteryzująca się wysokim stopniem biedy (B) oraz dwie miejscowości podwarszawskie, z których jedna charakteryzuję się zróżnicowanym środowiskiem (C), druga jest miastem oddalonym o ok. 50 km o wysokim stopniu bezrobocia i sporych enklawach biedy w rejonach popegeerowskich (D). Wśród ankietowanych większość stanowiły dzieci starsze, powyżej 12 lat. W grupie badawczej przeważają chłopcy. Ten stan może odzwierciedlać realia problematyki dzieci ulicy, ale także może być związany z dostępnością badaczy do określonej grupy dzieci. Rodziny badanych dzieci, to rodziny z problemami przemocy, licznymi chorobami, alkoholizmem, w większości wielodzietne, ale też rodziny niepełne, najczęściej samotne matki. Dzieci mają często problemy w szkole (drugoroczność, wagary, itp.) i sprawiają trudności wychowawcze (zaczepiają i obrażają ludzi na ulicy, obrzucają wyzwiskami rówieśników, biorą udział w bójkach, w kradzieżach). Dzieci są często odpowiedzialne za swoje młodsze rodzeństwo, przyjmują obowiązki rodziców (dziewczynki zajmują się gotowaniem i sprzątaniem w domu, chłopcy podejmują drobne prace itp.). Na terenie B i D stwierdzono także przypadki eurosieroctwa. Warunki mieszkaniowe dzieci i ich rodzin są trudne: domy komunalne, mieszkania bez prądu, wilgotne, zagrzybiałe (zwłaszcza teren B i C). Z uwag ogólnych, warto zaznaczyć, że dzieci, określane przez pedagoga szkolnego jako 10 Badanie te stanowiły część projektu realizowanego w ramach naszej pracy doktorskiej na Université Paris VIII pt. Zjawisko zagrożenia wykluczeniem społecznym dzieci i młodzieży. Polityka społeczna regionu Ile-deFrance i województwa Mazowieckiego i finansowanego przez region Ile-de-France, przy udziale dr hab. Marty Zahorskiej z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Badanie miało charakter jakościowy. Projekt na Mazowszu prowadzono w trzech organizacjach prowadzących placówki wsparcia dziennego i jednej organizacji pedagogów ulicy. Podstawią badania były wywiady. Materiał badawczy objął 33 wywiady z dziećmi (uczniowie szkół podstawowych i gimanzjum) oraz 13 wywiadów z wychowawcami. Badanie zostało także uzupełnione obserwacjami ze środowiska pracy z dziećmi i młodzieżą oraz analizą dokumentacji placówek. 39 tzw. trudni uczniowie, w większości nie uczęszczały na zajęcia placówek wsparcia dziennego (wyjątek stanowią dzieci objęte działaniami pedagogów ulicy na terenie B). 3.2. Propagowanie innowacyjnych form pracy wobec dzieci ulicy Na cztery badane środowiska jedynie na terenie B zaobserwowano formy pracy, będące przedłużeniem działań podejmowanych przez szkołę wobec uczniów nierealizujących obowiązek szkolny (pedagodzy ulicy), w innych środowiskach lokalnych brakuje środków na takie formy pracy. Tymczasem wydaje się, że jest to niezbędna forma pracy z dziećmi w większym stopniu zdemoralizowanych. We wszystkich badanych organizacjach deklarowana jest praca z rodziną, jednak jedynie w dwóch przypadkach takie działania są prowadzone: program pedagogów rodzinnych na terenie A (program zakończony z powodu braku środków); działania podejmowane sporadycznie przez wychowawców z terenu D (środowisko małego miasta), typu wizyty w domu, współpraca z rodzinami. Wyniki badań wskazują, iż niezbędne jest rozbudowanie programów wsparcia specjalistycznego, podejmowanych w miejscu zamieszkania wobec dzieci chorych, niepełnosprawnych, będących ofiarami przemocy, dzieci alkoholików itp. (zwłaszcza na terenie C i D wychowawcy wskazywali na brak takich form pracy i palącą potrzebę zapełnienia tej luki). 3.3. Skuteczność i efektywność programów Dzieci ze środowisk C i D wyżej oceniają działalność podejmowaną przez ogniska niż w pozostałych środowiskach, traktują placówki jako drugi dom: wychowankowie sami odrabiają lekcje, by potem mieć czas na zajęcia, zabawę czy nawet zwykłą rozmowę. Dzieci z placówek A i B mają mniej korzystną opinię o działalności placówki, zwłaszcza w przypadku A, gdzie dzieci sprawiają wrażenie, że przychodzą do ogniska z przymusu, nie wykazują też większego zainteresowania samym miejscem. Wyniki te mogą być spowodowane efektem dużej aglomeracji, ale także niedostosowaniem działań wychowawczych do potrzeb dzieci. Dzieci w trzech na cztery instytucje lubią chodzić na zajęcia organizowane przez placówkę, co czynią regularnie (od kilku lat). Uważają, iż pobyt w ognisku ma wpływ na ich zaangażowanie. Dzieci z środowiska D podkreślają, że pod wpływem pedagogów angażują się w akcje prospołeczne: zbierają pieniądze do puszek działając przy Wielkiej Orkiestrze Świątecznej Pomocy, udzielają się w lokalnych gazetkach, wierzą, że ich głos jest ważny w „debacie publicznej”. Na terenie C dzieci twierdziły, że mają lepsze wyniki w szkole i mogą odnaleźć pozytywne wzorce w grupie, nie czują się odtrącone. 40 Postrzeganie wychowawców i ich pracy przez dzieci może być też skorelowane ze stażem pracy pedagoga; w przypadku dzieci z placówki D, wysoka ocena działań podejmowanych przez wychowawców może być uzasadniona faktem, iż są to osoby z 30letnim doświadczeniem, pracujące wcześniej w szkole, będące na emeryturze. Osoby te często znają doskonale środowisko. Trzeba jednak zaznaczyć, że do placówki na terenie D uczęszczały przeważnie dziewczęta. Bardziej zdemoralizowane dzieci omijały świetlice. Jednak wysoka ocena działań może być też wynikiem twórczego podejścia pedagogów do problemów dzieci (spotkania ze „sławnymi ludźmi” w placówce na terenie C czy formy działań innowacyjnych w organizacji na terenie B). 3.4. Perspektywa dziecka jako uczestnika oraz głównego adresata działań Wywiady z dziećmi pokazują ogromną potrzebę działań profilaktycznych. Proces pogłębiania się marginalizacji dzieci, zwłaszcza na terenie A i B, przebiega bardzo gwałtownie (spędzają one czas wolny na zaczepianiu bezdomnych i paleniu koszy na śmieci). W ramach badania przeprowadzono wywiady z dziećmi. Jedno z pytań dotyczyło oceny działań danej placówki. Wypowiedzi te porównano z odpowiedziami dorosłych (osoby z organizacji lub z instytucji partnerskiej danej placówki). Wyniki badań pokazują, iż dorośli często zapominają o interesie dziecka, zamiast współpracować, skupiają się na walce o środki. Dorośli idealizują skuteczność działań podejmowanych na rzecz dzieci ulicy, natomiast wychowankowie bardziej realistyczne opisują działania placówek. Wskazówki dzieci dotyczące poprawy działania placówek: dzieci z terenu D zauważyły, że dominują bierne formy opieki w świetlicy (brakuje zajęć tematycznokorekcyjnych: plastycznych, gimnastycznych, korygujących itp.). Proponowały, aby zmienić istniejący plan zajęć i położyć większy nacisk na zajęcia profilaktyczne, wyrównujące, sportowe. W niektórych przypadkach dzieci były też wyjątkowo surowe. Według P., lat 13, brakuje zajęć specjalistycznych, a ognisko pełni bardziej rolę świetlicy szkolnej. Innego zdania są dzieci z terenu C, które podkreślały, że wychowawcy doceniają ich zdanie, są otwarci na dyskusje, ale czasami nie reagują wystarczająco ostro na zaistniałe problemy w placówce. Bardzo wysoko oceniają dzieci z terenu B współpracę z pedagogami ulicy, którzy doceniają trud i zaangażowanie swoich wychowawców. Opinie dzieci na terenie A były wyłącznie krytyczne pod adresem swoich wychowawców, co zapewne było także efektem dużego stopnia demoralizacji w tym rejonie. 41 4. Główne grzechy i zaniedbania systemu profilaktyki wobec dzieci ulicy Po pierwsze, jak pokazały nasze badania, oferta opiekuńczo-wychowawcza jest dostosowana dla dzieci wywodzących się z biednych, ale niezdemoralizowanych rodzin, oraz raczej dziewcząt, a nie chłopców. Stanowi ona dobre wsparcie dla dzieci, którym nauka sprawia trudność oraz nie mają warunków w domu na odrabianie lekcji. Programy szkolne są tak przeładowane, że dzieci z trudnych środowisk, nie mające pomocy ani dobrych przykładów ze strony rodziców, potrzebują wielkiego wysiłku i czasu, by je opanować. We wszystkich placówkach skarżono się, że po odrobieniu lekcji z dziećmi zostaje zbyt mało czasu na jakiekolwiek inne zajęcia. Po drugie, programy środowiskowe maja niską jakość lokalną. Placówki nie posiadają zespołów muzycznych, plastycznych, sportowych, technicznych czy teatrzyków. Dzieci raz, dwa razy w roku coś przygotowują: występ z jakiejś okazji, śpiewanie kolęd, nie ma jednak stałych zajęć rozwijających ich talenty. Ogniska funkcjonują często w niezbyt atrakcyjnych budynkach, są słabo zaopatrzone, ponadto pracują jedynie po kilka godzin dziennie, nie zawsze każdego dnia. Brak atrakcyjnych zajęć zniechęca dorastającą młodzież do przebywania w świetlicach, szuka ona zatem ciekawszego sposobu spędzania czasu. Dewastowanie toalet w przychodni, wdawanie się w „pyskówki” z przechodniami, dostarcza więcej emocji niż wkuwanie wiersza na pamięć. Alternatywą mogą być pedagodzy ulicy. Ten typ działań jest jednak bardzo rzadki. Czas wolny młodzi ludzie spędzają więc według własnego uznania, nie sprzyja to oczywiście ich resocjalizacji. Wreszcie, brak całościowej polityki społecznej wobec dzieci ulicy. Istnieją wyraźne różnice między placówkami warszawskimi i podwarszawskimi. W lokalnościach warszawskich zaobserwowano rozbudowaną ofertę bezpłatnych zajęć dla najmłodszych, w miejscowościach podwarszawskich ta oferta była dużo uboższa. W pierwszym przypadku jednak nie wszystkie dzieci miały możliwość uczestniczenia w tych zajęciach. Sądzić można, że dotyczy to przede wszystkim dzieci i młodzieży już wykluczonej, nie potrafiącej się dostosować do norm i reguł panujących w instytucjach organizujących czas wolny. Fakt niewykorzystania istniejącej oferty pogłębia deficyty i różnice rozwojowe takich dzieci w stosunku do ich rówieśników. Trzeba też podkreślić wpływ środowiska lokalnego na warunki realizacji zadań z profilaktyki środowiskowej na rzecz dzieci ulicy. W lokalnościach mających mało zasobów, organizacji pozarządowych praktyczne nie ma. W lokalnościach o większych zasobach organizacji pozarządowych jest dużo, ale brakuje zajęć o charakterze korekcyjnym i terapeutycznym, skierowanych do dzieci z najpoważniejszymi deficytami. Takie zajęcia wymagają fachowo przygotowanej kadry i specjalistów gotowych do pracy 42 z trudną młodzieżą. Tutaj warto dodać, iż nie istnieje system, który pozwalałby wychowawcom ognisk i świetlic kierować dzieci do specjalistycznych placówek. Wynika to często z niskich nakładów finansowych, ale też z braku programów samorządów lokalnych na rzecz dzieci wykluczonych społecznie. Diagnoza potrzeb społecznych i strategii ich rozwiązywania, opracowywana na poziomie województwa i powiatu, pokazuje, że zwłaszcza na tym drugim poziomie zadania albo w ogólne nie są wykonywane, albo nie wykraczają poza zbiór pobożnych życzeń niepopartych żadnymi analizami. Aby zapobiegać tym zjawiskom, wydaje się niezbędne rozbudowanie skutecznej i efektywnej opieki wsparcia dziennego. Zapewnienie dzieciom ulicy sensownego sposobu spędzania czasu wolnego powinno stać się równie ważnym zadaniem systemu edukacyjnego, jak opracowywanie programów nauczania w szkole. Jedynie bowiem powiązanie opieki w szkole i poza szkołą może dać pozytywne efekty wychowawcze. Istniejące podziały administracyjne, brak koordynacji w działaniach instytucji szkolnych i pozaszkolnych, odmienne postrzeganie znaczenia czasu wolnego i szkolnego skazuje często na porażkę działania wychowawcze skierowane do dzieci wywodzących się z trudnych środowisk. Istotne jest też, aby instytucje pomocy społecznej i partnerzy działający na rzecz wykluczenia społecznego współpracowały ze sobą w większym zakresie. Dzieci ulicy pochodzą najczęściej z rodzin dotkniętych wieloma problemami: bieda, alkoholizm, przemoc, narkomania, problemy zdrowotne, kłopoty wychowawcze. Interdyscyplinarność podejmowanych działań powinna być tu kluczowa. Często w takich sytuacjach w rodzinach pojawiają się różne służby i instytucje, które rzadko współpracują ze sobą. Rodziny czują się osaczone. A przecież praca z rodziną jest w przypadku dzieci ulicy niezbędna. Wychowawcy w badanych placówkach często podkreślali, że nie mają kontaktu z rodzicami i że praca z nimi jest bardzo ciężka. Dlatego współpraca z innymi służbami społecznymi w tym zakresie jest nieodzowna. Należy też inwestować w specjalistyczne działania wobec dzieci ulicy, takie jak zaangażowanie pedagogów ulicy, które jak wskazują samorządy, jest o wiele bardziej skuteczne wobec dzieci najbardziej zagrożonych marginalizacją niż tradycyjne formy pomocy (ogniska, świetlice). Ostatecznym, ale nie mniej ważnym postulatem, jest przygotowanie kadry. System działań profilaktycznych wobec dzieci ulicy wymaga specjalistycznej kadry, profesjonalnie przygotowanej do pracy w środowiskach zmarginalizowanych i zagrożonych wykluczeniem społecznym. Konieczna jest m.in. znajomość psychologicznych mechanizmów powstawania określonych deficytów i zaburzeń osobowościowych, wiedza o funkcjonowaniu systemów rodzinnych, umiejętność pracy z rodziną, postawa szacunku, partnerstwa i podmiotowego 43 traktowania podopiecznych. W badanych placówkach wychowawcy i dyrekcja skupione są na funkcjonowaniu samej organizacji, w dalszej kolejności na dobru dziecka. Dorośli skupiają się na walce o środki, zamiast na współpracy. Często brakuje też fachowo przygotowanej kadry etatowej (dorabiają nauczyciele itp.). Oprócz specjalistycznych szkoleń, łączących orientację teoretyczną i praktyczną, wychowawcy powinni poddawać swoje działania superwizji (w naszych badaniach w mniejszości placówek występowała ta forma pracy). 1. Cueff D., Dziecko na ulicy, Warszawa: GPAS, 2006. 2. Chmieleńska I., Pedagogika podwórkowa, Warszawa: Zarząd Główny TPD, 1963. 3. Frysztacki K., Nóżka M., Smagacz-Poziemska M., Dzieci ulicy. Procesy Marginalizacji i automarginalizacji nieletnich, „Zeszyt Pracy Socjalnej” 2011, z. 16, Kraków: Instytut Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. 4. Golczynska-Grondas A., Rekomendacje dla władz lokalnych oraz Instytucji realizujących zadania polityki społeczne, „Praca Socjalna” 2010, nr specjalny lipiec-sierpień, s. 212– 230. 5. Hrynkiewicz J. Odrzuceni. Analiza procesu umieszczenia dzieci w placówkach opieki, Warszawa: Instytut Spraw Publicznych, 2006. 6. Kalbarczyk A., System edukacji wobec ubóstwa i wykluczenia społecznego, [w:] Ubóstwo i wykluczenie społeczne młodzieży, red. E. Tarkowska, Warszawa: IPISS, 2007. 7. Kołodziejczyk T., Program street children. Children on the street w Poslce, [w:] Dzieci ulicy. Problemy, profilaktyka, resocjalizacja, red. G. Olszewska-Baka, Białystok: Wydawnictwo ERBE, 2000. 8. Pomoc dzieciom ulicy. Katalog dobrych praktyk, Warszawa: Fundacja dla Polski, 2005. 9. Radlińska H., Praca oświatowa. Jej zadania, metody i organizacja, Kraków 1913. 10. Sikorska M., Nowa matka, nowy ojciec, nowe dziecko. O nowym układzie sił w polskich rodzinach, Warszawa: Seksualia, 2009. 11. Staszewska A., „Ulica nie jest dla dzieci, Niebieska Linia” 2003, nr 1. 12. Warzywoda-Kruszynska W., Bieda dziecięca w Polsce i w Europie, Raport Rady Socjalnej, 2005. 13. Warzywoda-Kruszyńska W., Bieda w Polsce przed wstąpieniem i po wstąpieniu do Unii Europejskiej, [w:] 5 lat członkostwa Polski w Unii Europejskiej w perspektywie społecznej, red. E. Skotnicka-Lasiewicz, Warszawa: Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, 2009. 44 “STREET CHILDREN” AS A SOCIAL PROBLEM IN THE CHANGING SOCIETY. STUDY OF WELFARE SYSTEM IN CHILD PROTECTION Public opinion and Government are presently focusing a lot of attention on children and on childhood. The place of children in society and their welfare are the subject of particular interest and effort. There is particular concern for the situation of children who are emotionally homeless despite having a home and family, and who, due to insufficient support from family, take to the streets. This text gives a historic outline of the polish system of protection of "street children", with special emphasis on the beginning and the development of non profit organisations in this field. The author presents the results of her research into street children and the types of initiatives directed towards them in the Mazowsze province. The results reveal the social problem that street children present in Poland (which is dramatically increasing especially in the big cities), the specificities of the Polish system of protection of street children (local institutions well implemented, partnership with school, emphasis on child establishment), his weaknesses and existing means of solving the problem. Key words: street children; childhood, social policy, prevention. 45 Marta Tomaszewska Uniwersytet Warszawski STAWANIE SIĘ KSIĘDZEM – TRUDNOŚCI I DĄŻENIA WSPÓŁCZESNYCH KLERYKÓW Sytuacja młodych mężczyzn, którzy odkrywają w sobie powołanie do kapłaństwa, pełna jest napięć i konfliktów. W pierwszej kolejności muszą oni zmierzyć się z własnym wyobrażeniem o kapłaństwie i potocznym postrzeganiem przedstawicieli instytucji Kościoła. Następnie stają przed wyzwaniem zmiany grupy odniesienia, którą dotychczas stanowili najczęściej koledzy z liceum (dla niektórych z pracy lub studiów), a którą stać ma się wspólnota członków wyższego seminarium duchownego. Wstąpienie do seminarium nie jest równoznaczne z zostaniem księdzem. Traktowane jest przez uczestników i przełożonych jako okres rozeznawania, i tylko niektórzy utwierdzają się w przekonaniu o gotowości do bycia księdzem. Wówczas zaczynają mieć wyobrażenie o swojej przyszłej roli, a ich dążenia, będące przedmiotem części tego artykułu, są bardzo różne. Zanim jednak nastąpi całkowita internalizacja i przeniesienie odniesienia, na drodze kleryka znajduje się wiele barier, które stanowią główny trzon niniejszego tekstu. Wszystkie wnioski bazują na zrealizowanych przez autorkę wywiadach narracyjnych z klerykami i młodymi księżmi z różnych diecezji w Polsce w 2013 roku. Słowa kluczowe: stawanie się, ksiądz, powołanie, Bóg, rola społeczna, wywiad biograficzny. 1. Wstęp Kapłaństwo, jako rola społeczna, łączy w sobie tożsamość, zawód, ale i misję (powołanie), a także przynależność do określonej grupy. Pomimo wielu negatywnych głosów, kierowanych w ostatnich latach wobec księży w Polsce, co roku do polskich seminariów diecezjalnych wstępuje ponad 600 młodych mężczyzn [9]. Powody ich decyzji nie są częstym przedmiotem badań. Także samo powołanie, jako kategoria trudno uchwytna, bywa rzadko podejmowana przez socjologów. Z tego względu zdecydowałam się na badanie metodą biograficzną z wykorzystaniem koncepcji analizy Fritza Schützego [17, s. 88; 19], jako techniki jakościowej, która przybliża naukę do codzienności, pozwalając na poznawanie rzeczywistości w takiej perspektywie, w jakiej widzą ją konstruujące tę rzeczywistość podmioty [20, s. 34]. Bezpośrednie rozmowy z klerykami i młodymi księżmi (do 2 lat po święceniach kapłańskich), zrealizowane między lutym a wrześniem 2013 roku11, służyły poznaniu perspektywy narratorów, sposobów ich interpretacji zdarzeń, jak również języka mówienia o powołaniu i procesie stawania się księdzem. Dodatkowym wynikiem badania okazała się 11 Zrealizowano 12 wywiadów biograficznych: z klerykami czterech diecezji (po dwóch w każdej) i z sześcioma księżmi, którzy ukończyli różne seminaria diecezjalne. 46 uboga gama kategorii analitycznych, którymi dysponują nauki społeczne do opisu takich zjawisk jak powołanie. Celem powstałej w oparciu o badanie pracy12 było socjologiczne ujęcie powołania do kapłaństwa w wymiarze procesualnym. Zaprezentowane poniżej wyniki są fragmentem przeanalizowanego materiału i dotyczą czynników, mogących hamować rozwój powołania oraz dążeń współczesnych kleryków i księży. 2. Trudności na drodze do kapłaństwa Myśl o powołaniu bywa tak zakorzeniona w całym życiu kleryków i księży, że trudno im określić pierwszy moment jej pojawienia się. Choć zdarzają się również gwałtowne nawrócenia, przeżycia, pod wpływem których postanowienie o wstąpieniu do seminarium rodzi się jako bardzo silne. Częściej jednak wydaje się nabierać mocy i przygasać w różnych okresach, każąc się na nowo rozważać w różnych kontekstach, np. przed maturą czy na zakończenie kolejnego roku studiów przez przyszłego alumna. Wówczas młodzi mężczyźni podejmują refleksję na temat drogi kapłańskiej, analizując – podobnie jak w przypadku alternatywnych ścieżek kariery – swoje predyspozycje, ograniczenia, możliwości i bariery. Dzięki tej refleksji oraz skonfrontowaniu osobistych doświadczeń z innymi alumnami, potrafią wskazać czynniki, które stoją na drodze do odkrycia powołania i podjęcia określonej decyzji. Zjawiska utrudniające rozpoznanie powołania pochodzą z różnych porządków, a waga nadawana im przez poszczególnych kleryków i księży jest różna, w zależności od bezpośrednich doświadczeń. Pierwszym czynnikiem, który hamuje pogłębianie powołania, a więc utrudnia podjęcie decyzji o wyborze kapłaństwa, są czasy, w jakich żyjemy i kondycja społeczeństwa. Wielość możliwości i niechęć do podejmowania długotrwałych wyborów są typowymi dla dzisiejszych czasów i nie pozostają bez znaczenia dla rozeznania własnego powołania. Rozmówcy zauważali, że postanowienie o przyjęciu roli kapłana powinno być wiążące, tzn. nieodwołalne, co wynika z istoty powołania. Dokonanie takiego wyboru jest tożsame z koniecznością rezygnacji z innych ról oraz często atrakcyjnych planów na przyszłość, również w sposób nieodwracalny. Dlatego że świat daje dużo różnych możliwości, i to jest takie trudne, że trzeba po prostu zrezygnować z wielu rzeczy, przyjemności, żeby wstąpić do seminarium (W10). Otoczenie społeczne, nawet religijna rodzina nie sugerują w pierwszej kolejności podjęcia drogi kapłańskiej. Normatywne oczekiwania społeczne i instytucjonalne skłaniają 12 Praca magisterska, obroniona w styczniu 2014 roku w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, jest w trakcie przygotowania do druku. 47 raczej do poszukiwania sposobów na osiągnięcie życiowego sukcesu, samorealizacji i rozwoju indywidualnego, czego seminarium duchowne nie jest najbardziej intuicyjnym przykładem. Pozostaje ono raczej na uboczu alternatyw, jakie stoją przed maturzystą czy absolwentem studiów wyższych. Ponadto specyficzny dla Polski dyskurs, zwłaszcza medialny, o Kościele instytucjonalnym, pozwala sądzić, że „głos” wzywający kleryka musi być naprawdę donośny, by został usłyszany. Powołanych może być naprawdę wielu, znaczy wielu, no że są powołani, tylko że oni są tak zagłuszeni przez te czynniki zewnętrzne, właśnie środowisko, a szczególnie właśnie media, te wszystkie rozpraszacze, które są wokół, że do nich może to nie dochodzić, nie? (...) momentami można mieć wrażenie, że to musi się cud zdarzyć, że musi być taka naprawdę ingerencja Pana Boga, taka bardzo wyraźna, żeby go tak ocucić, tylko pytanie, czy tak Bóg zawsze chce? Nie wiem, trudno mi powiedzieć (W3). Trudności nastręcza też atmosfera wokół Kościoła, jaką rozmówcy dostrzegają w naszym kraju. Mówią, że negatywny wizerunek Kościoła jest widoczny zarówno w mediach, jak i polityce oraz kulturze. Doświadczając na co dzień dyskursu medialnego, narratorzy widzą, jaki obraz jest przekazywany społeczeństwu, i mówią wprost o narastającej niechęci do Kościoła. Uważają, że przedstawiciele tej instytucji są szczególnie obserwowani i poddawani krytyce. Głównie za sprawą mediów, które upubliczniają przykłady rażących nadużyć popełnionych przez pojedynczych kapłanów. Świadomość możliwości skierowania podobnego oskarżenia wobec każdego duchownego sprawia, że część kleryków nazywa kapłana osobą publiczną, albo twierdzi, że jest on „na świeczniku” (W2). Dochodzą w ten sposób do wniosku, że pełniąc rolę księdza, należy szczególnie uważać, aby nie dawać podstaw do posądzenia o zachowanie społecznie nieakceptowane. Badani mówią, co warto podkreślić, nie tylko o wystrzeganiu się złych zachowań, ale i o trosce o to, by ich neutralne lub pozytywne postępowanie nie zostało błędnie zinterpretowane jako niewłaściwe. Dodatkowo istnieje obawa przed byciem niesłusznie oskarżonym o postawy lub działania, których się nie popełniło. Należy dodać, że przypuszczenia kleryków nie są rezultatem jedynie przemyśleń czy wyobrażeń, zdarza się, że uogólnionej niechęci do kapłanów lub demonstrowania postaw antyklerykalnych doświadczyli jeszcze w trakcie formacji. A poza tym, no właśnie, jak się słyszy cały czas, no taka jest (...) nagonka na Kościół, to jest trudne. Nawet będąc w seminarium, tak się zdarzyło, że ktoś mi naubliżał, widząc mnie w sutannie (W10). Ogólna atmosfera, w jakiej przychodzi młodemu mężczyźnie podejmować decyzję o wstąpieniu do seminarium, choć trudno uchwytna, objawia się w konkretnych sytuacjach. Otoczenie przyszłego alumna jest soczewką, przez którą widać, co potocznie mówi się o duchowieństwie. Współwystępujący raczej negatywny obraz, przekazywany w mediach, w połączeniu ze stereotypami tworzy dyskurs o Kościele panujący obecnie w Polsce. Trudno 48 się dziwić, że przy wielości możliwych dróg wyboru, alternatywa zostania księdzem może być przez niektórych tłumiona. Jakkolwiek dramatycznie może to zabrzmieć, myślę, że są osoby, które mogą rezygnować z tego pomysłu, czując jakąś presję społeczną, i nie wiem, uginając się pod obawami, że nie wiem, że zostanie nazwany pedofilem, pedałem, nie wiem, złodziejem, generalnie rzecz biorąc, nie wiem, kim jeszcze. I też myślę, że wzorce gdzieś tam, które, które teraz są promowane to utrudniają (W2). Jeszcze jednym elementem, który utrudnia rozeznanie powołania, jest wprost określany przez rozmówców – kryzys męskości. Widzą go oni jako brak odwagi i gotowości do ponoszenia konsekwencji swoich wyborów. W przeciwieństwie do opóźniania podejmowania decyzji, które jest charakterystyczne dla całego młodego pokolenia, za tą trudnością stoi założenie, że mężczyźni powinni wiedzieć konkretnie, co chcą osiągnąć w życiu. Prawdziwy mężczyzna, zdaniem alumnów, to ten, który podejmuje radykalne decyzje i bierze odpowiedzialność za swoje wybory. Zwłaszcza takiej radykalnej decyzji oczekuje się od przyszłego kapłana. Mniej ogólne czynniki, mogące negatywnie oddziaływać na rozwój powołania, znajdują się w najbliższym otoczeniu przyszłego alumna. Składają się na nie rodzina – ze szczególnym naciskiem na rodziców – oraz przyjaciele i grupy rówieśnicze narratora. Niezależnie o osobistej więzi z rodzicami, badani zgodnie twierdzą, że rodzina jako miejsce socjalizacji pierwotnej ma ogromne znaczenie dla przyszłego powołania. Po pierwsze, jako ogólne środowisko dorastania, nabywania wiedzy o Bogu i Kościele instytucjonalnym, a także jako wzór religijności i stosunku do wiary. Wydaje mi się, że bardzo ciężko jest w rodzinie, która jest poza Kościołem, bardzo daleko albo gdzie bardzo źle się mówi w rodzinie o Kościele i o księżach, to jest trudno o zrodzenie powołania tam, kiedy człowiek nie ma takiego oparcia w domu rodzinnym, to jest trudne (W10). Po drugie, na etapie podejmowania decyzji o wstąpieniu do seminarium, bardzo ważna jest akceptacja przez rodziców potencjalnego wyboru syna, jak również ewentualnej rezygnacji z tej drogi. Pierwsze oznacza, że pomimo ograniczenia kontaktu (szczególnie w początkowym okresie pobytu w seminarium) po opuszczeniu domu oraz podążania drogą, która może nie być wymarzoną przez rodziców, zachowają oni pozytywne nastawienie i troszczą się o dobrą relację z synem. Równie ważne jest jednak poczucie, że zostanie się z powrotem przyjętym w domu i środowisku, z którego się wyszło, po ewentualnej rezygnacji z bycia klerykiem. W wielu narracjach przytoczona została rozmowa alumna czy to z ojcem, obojgiem rodziców, czy rodzeństwem, którzy zapewniali, że dom rodzinny pozostaje otwarty i można do niego wrócić z seminarium. Taka akceptacja zmiany decyzji, którą interpretować można również w kategoriach porażki, daje duże poczucie komfortu w rozeznawaniu 49 powołania, natomiast jej brak może skutecznie hamować podjęcie decyzji o zostaniu księdzem. Właśnie najgorszy to jest brak wsparcia ze strony rodziny, od strony rodziców, od strony tych najbliższych i wtedy wychodzisz nawet na święta i pytanie gdzie masz iść? No to jest w sumie nigdzie, jeżeli nie masz kolegów, to tak naprawdę nikt cię do końca nie chce (W1). Podobne znaczenie, jak akceptacja rodziny, ma stosunek grupy znajomych, będącej dotychczasową grupą odniesienia badanego. Niezrozumienie z ich strony również wpływa negatywnie na gotowość do podjęcia wyzwania w formie wstąpienia do wyższego seminarium. Myślę, że jest bardziej problem z tym, że wielu młodych ludzi boi się tego związanego z podjęciem decyzji, że będą źle przyjęci w środowisku, w którym się wychowali i (...) nie będą mieć właśnie w tym wszystkim wsparcia, nie tylko rodziny, ale właśnie znajomych, i nagle zostaną sami (W1). Zagrożenie, że po nieudanej próbie przyjęcia roli księdza, kleryk nie będzie miał dokąd wrócić, ponieważ straci znajomych, od których oczekiwałby wsparcia, prawdopodobnie w niektórych sytuacjach doprowadza do rezygnacji z podjęcia tego ryzyka. Samo odkrycie w sobie powołania i zdecydowanie o podążaniu za nim jest na tyle trudne, że dodatkowe, tak istotne czynniki, jak brak akceptacji rodziny czy znajomych, mogą skutecznie zniechęcić. Rozwojowi powołania nie pomagają także alternatywy pojawiające się już po wstąpieniu do seminarium. Poznawanie interesujących i wartościowych z punktu widzenia kleryków dziewczyn doprowadza czasem do rodzenia się wątpliwości, czy droga kapłańska jest właściwą wybraną. Z drugiej strony, sytuacje te stanowią za każdym razem próbę – ostatecznie bowiem księża muszą funkcjonować w świecie społecznym, na który składają się także przedstawicielki płci przeciwnej. Budowanie zdrowych relacji z kobietami jest więc koniecznością, z którą alumni zmagają się już w czasie formacji. Jeszcze bardziej indywidualne czynniki, które hamują rozeznawanie powołania, to brak czasu na refleksję, brak ciszy. Wynika on z dość powszechnego „braku czasu”, realizowania w życiu wielu planów i zadań, bez zatrzymania się na dłużej i przemyślenia całej swojej biografii. Poważne zastanowienie się nad kapłaństwem, albo – jak było powiedziane wcześniej – usłyszenie głosu Boga, jest trudne w codzienności dostarczającej ciągle nowych wydarzeń i spraw wymagających bieżącego rozstrzygania. Choć rozmówcy tworzyli sobie taką przestrzeń do rozważań bądź to wyjazdami na ryby, samotnymi spacerami lub innymi sposobnościami na bycie w samotności i ciszy, to dopiero w seminarium dostrzegają, jak ważna i potrzebna jest cisza, czas silencium. 50 Właśnie w ogóle usłyszenie i dopuszczenie do siebie takiej możliwości (...) w świecie po prostu, w którym żyjemy teraz, kiedy jesteśmy bombardowani informacjami i cały czas robimy coś. Co ja doceniam bardzo teraz… Cisza, spokój i zatrzymanie się (W2). Alumni dostrzegają, że brak takich okoliczności może doprowadzić do nieodkrycia własnego powołania. Mówią też, że rozeznawanie go jest konkretną pracą, którą trzeba wykonać, rzadko kiedy bowiem myśl o wstąpieniu do seminarium pojawia się jako efekt głębokiego nawrócenia, a nawet wtedy wymaga zaangażowania przyszłego kleryka. Poza więc wszystkimi czynnikami z zewnątrz, które mogą nie utrudniać lub nawet sprzyjać rozwojowi powołania, niezbędne jest podjęcie pracy nad tą decyzją, świadome i dojrzałe rozważanie jej. Brak świadomości, że powołanie wymaga trudu i angażowania sił samego kleryka, może być również skuteczną barierą na drodze do kapłaństwa. No a z takich cech ludzkich, to może to lenistwo. Że (...) ja na przykład mogłem wiele stracić, dlatego że mi się nie chciało tego rozeznawać, że to jest konkretna praca. Że jeśli, nie wiem, rekolekcje mają się przydać to trzeba pojechać na te rekolekcje [śmiech], że jeśli mam sobie to przemodlić, to trzeba po prostu, nie? I no (W3). Ostatnie, najbardziej osobiste cechy, które mogą negatywnie wpływać na rozeznawanie swojej drogi jako kapłańskiej, to pycha czy ambicja, będące zupełnie indywidualne, ale także biologia czy inaczej męska natura, która z kolei wydaje się uniwersalna. Mówienie o tej ostatniej w sytuacji wywiadu księdza czy alumna z kobietą nie jest komfortowe, a z drugiej strony, żaden z kleryków nie próbował przekonywać, że radzenie sobie z seksualnością jest proste. Co może hamować..? Natura, męska, że się tak wyrażę (W4). Świadomość konieczności zupełnej rezygnacji z tej sfery życia wywołuje poczucie niepewności, czy uda się sprostać wyzwaniu. Badani obawę przed problemem z własną fizycznością traktują jako czynnik, które może hamować rozwój powołania. 3. Po wstąpieniu do seminarium Pokonanie powyższych trudności i silne wewnętrzne przekonanie, że chce się wstąpić do seminarium duchownego, jest początkiem formalnej drogi do kapłaństwa. Po przyjęciu do seminarium, alumni rozpoczynają formację, studia wyższe i otrzymują narzędzia do utwierdzenia się w tym wyborze lub rezygnacji z niego. Jak zgodnie twierdzą, pobyt w instytucji kształcącej przyszłych księży jest czasem przeznaczonym również na wypróbowanie siebie w różnych sytuacjach i ponowne dojrzałe rozważenie powołania. Konsekwencje tych założeń są dwojakie: z jednej strony wystąpienie z seminarium nie jest oceniane negatywnie, traktuje się je jako wolny wybór, świadomą decyzję. Z drugiej jednak, tymczasowość i brak pewności co do kontynuacji drogi kapłańskiej skłania często do 51 pozostawienia sobie alternatyw poza seminarium. Zachowania asekuracyjne mają dodatkowo tę funkcję, że w społecznym odbiorze są interpretowane jako podejmowanie standardowej ścieżki rozwoju (po maturze lub pewnym etapie studiów). Rozmówcom daje to czas na rozeznawanie powołania bez presji otoczenia, zupełnie samodzielnie. Chętnie informują najbliższych o zapadłej już decyzji na krótko przed opuszczeniem domu rodzinnego. Taka strategia ma na celu umniejszenie znaczenia wstąpienia do seminarium, przedstawienie go jako kroku nierównoznacznego z zostaniem księdzem. Wynika to z przekonania, że formacja jest okresem próby i nie dla każdego kończy się przyjęciem święceń, oraz z potrzeby akceptacji przez najbliższych decyzji o rezygnacji z drogi kapłańskiej. Znaczna część narratorów równolegle z ubieganiem się o przyjęcie do wyższego seminarium duchownego rozpoczynała studia na uczelniach świeckich, nie składała oficjalnej rezygnacji z seminarium, chociaż brała udział w rekrutacji na studia wyższe. Niektórzy mówili otwarcie, że strategia ta zapewniała im spokój, gdyby w ciągu kilku tygodni lub pierwszych trzech miesięcy zdecydowali się na powrót z seminarium. Proces przejścia od dotychczasowego stylu życia do przyjęcia nowej roli, wraz ze zmianą grupy odniesienia, jest niełatwy i długotrwały. Obejmuje on wymiar społeczny, tj. zerwanie relacji, zmiana kontaktu z rodziną, wyglądu zewnętrznego i stylu życia, oraz osobowy, którą stanowi praca nad sobą, wzrost refleksyjności i interpretowanie swoich zachowań z perspektywy nowej grupy odniesienia. Po przyjęciu nowej roli, widoczne stają się dążenia alumnów, wśród których wyłonić można pełne spektrum wyobrażeń własnej przyszłości jako księdza – od zwyczajnej pracy na parafii po uczestniczenie w dziele zbawienia. Na pierwszy plan wysuwają się dążenia do „bycia dla ludzi”, blisko ich spraw i problemów. Zawiera się w tym zarówno pomoc chorym w przeżywaniu trudnych chwil, jak i pozostawanie w ogólnej dostępności dla ludzi. Za obiema tymi motywacjami stoi przekonanie, że dla wiernych ważna jest sama obecność kapłana, bezpośrednie spotkanie i możliwość porozmawiania z nim. Dostępność dla wszystkich, którzy mogą potrzebować rozmowy, rady czy wsparcia ze strony księdza, oznacza także gotowość na rozmowy z osobami poszukującymi, niewierzącymi, buntującymi się wobec Kościoła lub Boga. Znaczy mnie bardziej kręci jakieś takie kapłaństwo no powiedzmy takie ciche (…). Jako kapłan bym chciał być, zawsze mam duży szacunek do tych kapłanów, jak to się mówi, jak ojciec Pio – więzień konfesjonałów, no że (...) dużo spędzają czasu w konfesjonale i tutaj pracują właśnie dla miłosierdzia Bożego, co jest dla mnie bardzo cenne i myślę, że bym chciał no. Na pewno bym chciał być dla ludzi, tak jak ksiądz Mariusz i spowiednicy, że otwarci na rozmowy, na człowieka, żeby pogadać, ja lubię rozmawiać z ludźmi w cztery oczy (W1). 52 Niejeden rozmówca widzi rolę księdza szczególnie w przybliżaniu ludzi Bogu za sprawą sakramentu pojednania. Czują się więc łącznikami, pośrednikami, zwłaszcza w trudnych relacjach, chcą zostać specjalistami od spotkań z Bogiem. Mówiąc o nawracaniu, nie mają raczej na myśli całych grup ludzi, ludności z misyjnych części świata, ale indywidualne jednostki, przy których chcą być blisko, otwarci na długie rozmowy i wyjaśnienia. Swoje zadanie widzą więc jako służenie innym. Są jednak też tacy, którzy swoje plany i pragnienia odnoszą głównie to Boga, wybiegając poza dotychczasowy porządek. Postrzegają swoją rolę jako służenie Panu Bogu w Jego zamysłach i przydzielonej misji, mając od początku świadomość, że droga ta może być trudna. Ja tak podjąłem taką decyzję, żeby zostać księdzem, dlatego że kochałem, kocham Pana Boga i to było po prostu takie pragnienie, że ja chcę być dla Niego, cały w pełni. Ja wiedziałem też, że prawda w małżeństwie też mogę być blisko Pana Boga, ale to jest tak silne, że ja chcę być tutaj. I chcę właśnie dla Niego umierać, tak, trudzić się, wszystko. Dla Niego, pierwszy On po prostu, a to jest po prostu forma realizacji tej takiej miłości, pragnienia bycia z Nim blisko (W11). Mając w pamięci kontekst tej wypowiedzi, a więc wywiad z nieznaną wcześniej osobą, tak osobiste wyznanie pozwala wnioskować o głębokiej wierze badanego. Nie był to jedyny przykład, kiedy narrator odkrywał swoją osobistą więź z Bogiem, wręcz dialogowanie z Nim. Poczucie udziału w historii zbawienia nie jest dominujące, ani nawet częste wśród dążeń kleryków i księży, a co ważne, kolejnego narratora także dotyczyły wahania dotyczące powołania i roli, jaką powinien pełnić. Jego wypowiedź jest jednak najbardziej wyrazistym wyjaśnieniem źródeł gotowości do zwalczania barier i motywacji, stojących za powołaniem, wykraczających poza kategorie socjologiczne i typową perspektywę myślenia. To była wolność Boga, którą dał mi poznać, i tą wolnością mnie totalnie przekonał do Siebie. Powiedział «możesz iść drogą życia, jaką sobie wybierzesz, i ja ci błogosławię, albo idziesz drogą za mną i pomożesz mi zbawiać dusze». I to mnie tak ujęło, że mówię «jak chcę to, pomogę Ci zbawiać dusze» (W12). 4. Zakończenie Proces stawania się księdzem jest złożony i zwykle długotrwały, a znaczna jego część przebiega jeszcze przed wstąpieniem do wyższego seminarium duchownego. Powołanie, od pierwszej myśli do świadomej decyzji o pragnieniu bycia księdzem, przechodzi drogę pełną barier, zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Dodatkowym źródłem wahań i braku pewności obranej ścieżki jest dialogowanie z dotychczasową grupą odniesienia i realizowane przez nią bardziej typowe kariery. Trzecim obiektem oddziałującym na wytwarzanie nowej autoidentyfikacji jest Bóg, choć odniesienia do kategorii transcendentnych są w bardzo różnym stopniu obecne w konstruowaniu biografii kleryków i księży. Wydaje się jednak, że 53 może to być jeden z bardziej trafnych kluczy do zrozumienia motywacji i aspiracji mężczyzn, decydujących się na drogę kapłańską. 1. Baniak J., Aksjologiczny wymiar zawodu księdza, „Studia Socjologiczne”, nr 4, Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1989. 2. Baniak J., Dynamika powołań kapłańskich i zakonnych w Kościele rzymskokatolickim w Polsce w latach 1900–1994: studium socjograficzne, Kraków: Zakład Wydawniczy NOMOS, 1997. 3. Cencini A., Odnaleźć tajemnicę. Formacja do wyboru powołania, Kraków: eSPe, 2001. 4. Cyran W., Powołanie: pojęcie, rozeznanie i kierownictwo duchowe, Częstochowa: Wspólnota Przymierza Rodzin „Mamre”, 2000. 5. Decretum de institutione sacerdotali (Oplatam totius), [w:] Sobór Watykański II, Poznań: Pallotinum, 1968. 6. Dekret o formacji kapłańskiej, Sobór Watykański II, Poznań: Pallotinum, 1968. 7. Dziewiecki M., Mężczyzna mocny miłością. Być księdzem dzisiaj, Częstochowa: Edycja Świętego Pawła, 2010. 8. Hałas E., Konwersja. Perspektywa socjologiczna, Lublin: Norbertinum, 1992. 9. Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC, Statystyka powołań kapłańskich i zakonnych w kościele katolickim w Polsce w roku 2009, Krajowe duszpasterstwo powołań, 2009, [dostęp: 1 marca 2014 r.] <http://www.iskk.pl/kosciolnaswiecie/117powoania.html> 10. Jackiewicz K., Powołani: Rozmowy o powołaniu kapłańskim i zakonnym. Lektura dla chłopców, Kraków: Ojcowie Cystersi, 1982. 11. Jan Paweł II, Posynodalna Adhortacja Apostolska Pastores Dabo Vobis, Rzym, 1992. 12. Jan Paweł II, Powołani, by wypłynąć na głębię! Orędzie Na XLII Światowy Dzień Modlitw o Powołania, 2005. 13. Jonaczyk Z., Powołania kapłańskie a środowisko społeczne, Studium socjologiczne na przykładzie Archidiecezji Poznańskiej, Poznań: PWT, 1999. 14. Kodeks Prawa Kanonicznego, kanony 1024–1052. 15. Komisja Episkopatu Polski ds. Seminariów Duchownych, Zasady formacji kapłańskiej w seminariach duchownych w Polsce, Warszawa: Konferencja Episkopatu Polski, 1998. 16. Pawlina K., Kandydaci do kapłaństwa trzeciego tysiąclecia, Warszawa: Wydawnictwo Sióstr Loretanek, 2002. 54 17. Prawda M., Biograficzne odtwarzanie rzeczywistości. O koncepcji badań biograficznych Fritza Schütze, „Studia Socjologiczne”, nr 4. 18. Rusek R., Między decyzją a bramą. W jaki sposób przygotować się do realizacji powołania?, Kraków: es pe, 2007. 19. Metoda biograficzna w socjologii, red. J. Włodarek, M. Ziółkowski, Warszawa–Poznań: PWN, 1990. 20. Woroniecki J., Królewskie kapłaństwo: studium o powołaniu i wychowaniu kapłana katolickiego, Warszawa: Wydawnictwo Antyk – Marcin Dybowski, 2000. 21. Wyka A., Badacz społeczny wobec doświadczenia, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 1993. BECOMING A PRIEST: DIFFICULTIES AND ASPIRATIONS OF CONTEMPORARY SEMINARIANS The situation of young men who discover a vocation to the priesthood is full of tension and conflicts. First they must deal with their own notions about priests and the common perception of the Church's representatives. Then they are challenged to change the reference group, which so far were mostly school colleagues (for some ones from work or study), and which has become the community of members of the seminary. Ingress to the seminary is not synonymous with becoming a priest. It is treated by participants and supervisors as a period of discernment and only some of them decides to be a priest. Then they begin to have an idea about his future role, and their aspirations, which are the subject of this article, are very different. However, before there will be a total internalisation and changes of reference group, the seminarian's way is full of barriers, which constitute the core of this text. All conclusions comes from author's narrative interviews carried out with seminarian and young priests from various dioceses in Poland in 2013. Keyworlds: becoming, priest, vocation, God, social role, biographical interview 55 Tomasz Paklepa UMCS w Lublinie WYJADĄ CZY ZOSTANĄ? O EMIGRACYJNYCH DYLEMATACH MŁODZIEŻY I UWARUNKOWANIU PROGNOZ W NAUKACH SPOŁĘCZNYCH13 Artykuł jest próbą przedstawienia zagadnienia prognozowania w naukach społecznych, ich uwarunkowań i trudności na jakie natrafiają. Zagadnienia teoretyczne zilustrowane są materiałem empirycznym dotyczącym prognozowania skali migracji zarobkowej. Podstawowym celem artykułu jest przedstawienie warunkowego charakteru wszelkich prognoz społecznych, opierających się na przyjmowaniu jako trwałe i stabilne historycznie występujących trendów. Słowa kluczowe: prognozy naukowe, przepowiadanie, migracja zarobkowa 1. Wprowadzenie. Masowa emigracja zarobkowa młodego pokolenia z Polski stała się w ostatnich latach problemem nie tylko społecznym, wpływającym na wszelkie sfery życia, od struktury demograficznej i problemu „eurosieroctwa” poczynając na wysokości przyszłych emerytur kończąc. Jest także problemem naukowym, przyciągającym uwagę szerokiego grona badaczy z obszaru nauk społecznych. Wielka skala zjawiska, potencjalnie negatywne konsekwencje oraz fragmentaryczność posiadanej wiedzy powodują, że cechą charakterystyczną dyskursów migracyjnych – przede wszystkim medialnych, ale także naukowych – jest panika a nie rzetelna wymiana argumentów [14, s.19-21]. W mediach ale także na konferencjach usłyszeć można opinie i referaty o „straconym pokoleniu”, które już na dobre osiadło za granicą, zakłada tam rodziny i nie zamierza wracać [4]. Tak jak w latach 80-tych dwudziestego wieku ponownie słyszymy opowieści o „drenażu mózgów”. Wszystkim tym wypowiedziom odnoszącym się do przyszłości towarzyszą silne emocje i na ogół skąpa baza faktograficzna, która może być podstawą do tego typu mocnych prognoz. Sytuacja taka skłania do namysłu nad warunkami rzetelnego i skutecznego prognozowania w naukach społecznych. Tym bardziej, że refleksja nad wiarygodnością prognoz w sferze badań migracyjnych ma nie tylko znaczenie naukowe ale przede wszystkim jest podstawą działania w sferze polityki społecznej. Może w związku z tym decydować o losach tysięcy ludzi. 2. Młodzież wobec bezrobocia. Ustrojowe przemiany społeczno - gospodarcze zapoczątkowane w 1990 roku wprowadziły w życie młodych ludzi jedno wielkie wyzwanie, przed którym nie musiało stawać pokolenie ich rodziców. Wyzwaniem tym było - nieodłączne od gospodarki kapitalistycznej - bezrobocie. Jakkolwiek doświadczało go całe polskie społeczeństwo to 13 Artykuł zamieszono w wersji dostarczonej przez autora. 56 jednak młodzi ludzie do 25 roku życia byli na nie narażeni szczególnie mocno. Przez całą dekadę lat dziewięćdziesiątych XX wieku poziom bezrobocia wśród młodzieży do 25 roku życia nie spadał poniżej 30%, a w niektórych latach dochodził do 35% (w latach 1993-1995) i w każdym roku znacznie przewyższał poziom bezrobocia w całym społeczeństwie. [21, s.2]. Powszechną strategią obronną młodzieży – wobec „terapii szokowej” - była edukacja. Zdobycie wyższego wykształcenia wydawało się panaceum na degradującą społecznie perspektywę bezrobocia. W ciągu dziesięciu lat począwszy od 1991 roku w Polsce ponad trzykrotnie wzrosła liczba studentów (ze 142 do 467 na 10 tys. ludności) i pod tym względem w 2001 roku ustępowaliśmy w Europie jedynie Finlandii (545 studentów) [13, s.56]. Już od początku XXI wieku pokolenie „wyżu demograficznego” boleśnie przekonywało się o nieskuteczności tej strategii. Przeprowadzony w 2002 roku Narodowy Spis Powszechny wykazał, że bezrobocie wśród młodzieży jest na rekordowo wysokim poziomie i przekracza 40%. Liczba bezrobotnych w wieku do 25 lat wynosiła ponad milion osób (1046,4 tys.). Poziom bezrobocia wśród młodzieży w wieku do 25 lat dwukrotnie przekraczał ogólny poziom bezrobocia w Polsce a w porównaniu z osobami z przedziału wiekowego „55 lat i więcej” młodzi narażeni byli na bezrobocie ośmiokrotnie częściej (Tabela1). Wobec takiej sytuacji, socjologowie coraz częściej właśnie trudności młodzieży w realizacji aspiracji wskazywali jako „polski problem numer jeden”, ostrzegając przed możliwością wystąpienia „buntu młodych”, którzy rozwiązań problemów ich dotyczących mogli szukać wychodząc na ulicę [19, s. 233]. Pomimo spadku poziomu bezrobocia w 2011 roku do 12% sytuacja młodych nadal pozostaje znacznie gorsza niż innych kategorii wiekowych i wciąż utrzymuje się relacja dwukrotnej przewagi bezrobocia wśród młodzieży w porównaniu do ogółu społeczeństwa (26,8% bezrobotnych w kategorii 15-24 lata w roku 2011). Tabela 1. Poziom bezrobocia w kategoriach wiekowych w latach 2002 i 201114 WIEK WYNIKI NSP W LATACH 2002 (%) 2011 (%) 15-24 lat 42,7 26,8 25-34 lat 21,3 11,9 35-44 lat 17,8 9,2 45-54 lat 16,2 10,2 55 lat i więcej 8,4 9,4 Ogółem 21,2 12,0 14 Opracowanie własne na podstawie: Aktywność Ekonomiczna Ludności Polski, GUS, Warszawa 2003, s. 34; oraz Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań, GUS, Warszawa 2013, s. 57. http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/L_aktywnosc_ekonom_ludm_polski__publikacja_NSP.pdf; http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/aktywnosc_ekonomiczna_ludnosci_polski.pdf. 57 Od 2004 roku przed młodymi szukającymi pracy Polakami otworzyła się szansa z której chętnie skorzystali. Postawieni przed alternatywą: „wyjechać czy zostać?” nie zastanawiali się długo. Po otwarciu rynków pracy Unii Europejskiej dla mieszkańców nowo wstępujących krajów, polska młodzież masowo i dość niespodziewanie dla badaczy, którzy wcześniej próbowali szacować wielkość tego zjawiska, ruszyła do pracy za granicę. Większość opracowań szacujących wielkość migracji z krajów wstępujących do Unii (w tym z Polski) mówiła o liczbach od 400 tysięcy do miliona w ciągu kilkunastu kolejnych lat [13, s.177-180]. Na podstawie danych zebranych w Narodowym Spisie Powszechnym w 2011 możemy dowiedzieć się, że tylko z Polski przyjechało ponad dwa miliony ludzi. Wśród emigrantów przebywających za granicą ponad 3 miesiące najliczniej reprezentowane są osoby młode, w wieku 25-34 lata. Za granicą znajdowało się ponad 10% populacji z tej kategorii wiekowej (łącznie ponad 725 tys. osób). Wraz z młodzieżą w wieku szkolno – akademickim (15-24 lata) jest to już blisko milion osób (Tabela 2). Możemy na tej podstawie wnioskować, że odnotowany w 2011 roku spadek bezrobocia spowodowany został w dużej mierze wypchnięciem młodych bezrobotnych do pracy za granicą. Ta niespodziewana dla badaczy skala zjawiska skłania niektórych z nich do rysowania czarnych scenariuszy dla Polski. W jednym z takich ostrzeżeń Prof. K. Iglicka przepowiada: „Centra (handlowe) nastawią się na zupełnie nowego klienta – nie będzie więc raczej sklepów sportowych, a zastąpią je takie z aparatami słuchowymi, okularami, sprzętem ortopedycznym. (...) staniemy się biednym krajem biednych emerytów (...). Katastrofa demograficzna spowoduje, że siła rozwojowa społeczeństwa, jaką są młodzi i dynamiczni ludzie, będzie w defensywie. Młodym kreatywnym ludziom zamiast utrzymywać armię starców, bardziej się będzie opłacało wyjechać. (...) Wiadomo, że nas ubędzie. Otwarta zostaje jedynie kwestia czy za 30-40 lat będzie nas 30 czy 35 mln.”[6, s.19-21]. KATEGORIA WIEKU 15 -19 20 - 24 25 - 29 30 - 34 35 - 39 40 - 44 45 - 49 15 Tabela 2. Struktura emigracji według wieku15 PRZEBYWAJĄCY NA EMIGRACJI PONAD 3 MIESIĄCE WEDŁUG KATEGORII WIEKOWYCH Liczebność % w kategorii wiekowej 64 791 2,9 179 812 6,6 382 848 12 343 362 11 221 599 7,6 152 328 6,2 134 269 5,6 Wyliczenia własne na podstawie http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/l_ludnosc_stan_struktura_30062012.pdf http://www.stat.gov.pl/gus/5840_14273_PLK_HTML.htm danych GUS: 58 50 - 54 55 - 59 60 - 64 65 - 69 70 - 74 75 - 79 80 - 84 85 lat i więcej 122 987 87 148 44 893 18 330 14 430 10 641 7407 6318 4,4 3 1,8 1,2 1,1 0,9 0,8 1,1 Czy rzeczywiście wiadomo, że tak będzie? Czy ta czarna wizja jest nieodwołalnym „przeznaczeniem”? Jaką wartość mają tego typu prognozy orzekające jak będzie wyglądała Polska za kilkadziesiąt lat? Jaką wartość naukową mają tego typu prognozy? 3. Trudności prognozowania. Uwarunkowania prognoz. Historia nauk społecznych dziewiętnastego wieku to historia fałszywych prognoz. Poczynając od kasandrycznych przepowiedni T. Malthusa, ostrzegającego przed dalszym niekontrolowanym wzrostem liczby ludności i zapowiadającego wzrost nędzy, epidemii, głodu, jeśli tempo wzrostu nadal będzie się utrzymywać [3, s.332-334]. Inną wielką niespełnioną XIX wieczna przepowiednią były słowa K. Marksa o nieuchronnym schyłku kapitalizmu. Można by powiedzieć, że nauka XIX wieku nie posiadała takich narzędzi diagnozy jakie posiada dzisiejsza nauka, stąd tak wiele było kiedyś pomyłek. Ale i dzisiaj można odnieść wrażenie, że skłonność i zdolności do prognozowania nie idą w parze. Ostatnio niemal co roku zaskakiwani jesteśmy nowymi „nieprzewidzianymi” kryzysami: gospodarczymi, finansowymi itp.16 Formułowanie prognoz w nauce ma ścisły związek z jej praktyczną użytecznością i jest bardzo wyraźnie artykułowana wśród jej podstawowych funkcji. Wprowadzanie postulatu prognozowania do nauki, także do socjologii, problematycznym czyni prognozy znacznie odbiegające od rzeczywistości (np. prognozy preferencji wyborczych formułowane przez ośrodki demoskopijne). Problematyczny może być także brak wyraźnych przewidywań, ważnych społecznie wydarzeń, na przykład wybuchu rewolucji lub pojawienia się wielkich ruchów społecznych, takich jak „Solidarność” [17, s. 244-247]. Brak skuteczności prognoz rodzi podejrzenia o „nienaukowość” danej dyscypliny. Niepowodzenia badaczy zajmujących się prognozowaniem w naukach 16 R. Gwiazdowski tak pisze o „prognozach” Kancelarii Premiera dotyczących wysokości dochodów w 2040 roku w Polsce, które mają wynosić dokładnie 7823 złotych: „Rządy mylą się permanentnie w swoich przewidywaniach co do poziomu inflacji, bezrobocia czy tempa wzrostu gospodarczego w perspektywie rocznej czy trzyletniej. A tu mamy nagle tak precyzyjne wyliczenie w perspektywie 30-letniej?! Pewnie dlatego, że za 30 lat nikt tego wyliczenia nie będzie pamiętał – tak jak nikt nie pamięta wyliczeń sprzed 12 lat, jak wysokie będą emerytury z OFE. (...) Ciekawe zresztą, dlaczego rząd liczy w złotówkach. Czyżbyśmy do 2040 roku nie weszli do strefy euro?” [4, s. 94] 59 społecznych są także często pretekstem do przypomnienia kilku trudności z jakimi są one nieodłącznie związane. Na ogół mówi się o: A) Braku stabilności, trwałości w procesów społecznych. Społeczeństwo jest w ciągłym ruchu, w procesie stałych zmian, przekształceń, których aktualny stan i kierunek wyznacza stany przyszłe. Bez dokładnej, aktualnej diagnozy rzeczywistości społecznej wszelkie próby przewidywania w naukach społecznych przypominają bardziej - jak pisał S. Andreski zaklęcia czarownika niż naukowe prognozy [1, s. 28-32]. B) Złożoność rzeczywistości społecznej. Społeczeństwo nie jest układem izolowanym, w którym można dokładnie określić kierunek wpływu kilku wyraźnie określonych zmiennych, jak to ma miejsce np. w astronomii. Brak możliwości szerszego stosowania metod eksperymentalnych uniemożliwia nawet dokładniejsze określenie wpływu poszczególnych zmiennych na procesy społeczne. [15, s.10-11] [14, s. 564-567]. W badaniach społecznych uwzględniać należy zmienne z niemal każdego poziomu badań naukowych. Co więcej na procesy społeczne wpływ mogą mieć wydarzenia losowe, występujące sporadycznie, takie jak pojawienie się charyzmatycznego przywódcy, odkrycia naukowe, śmierć wybitnej jednostki [16, s.564-565]. Wpływ tak wielu zmiennych uniemożliwia w konsekwencji odpowiedzialną długoterminowa prognozę. Dotyczy to nie tylko socjologii ale także nauk przyrodniczych. Jak pisze F. Machlup: „Meteorologowie męczą się ogromnie, żeby przewidzieć pogodę na 24 godziny wcześniej, a jeszcze bardziej na 2, 3 dni wcześniej. Wchodzi tu w grę zbyt wiele zmiennych i zbyt trudno jest otrzymać informację na temat niektórych z nich (..)” [8, s.74]. Oglądane z tej perspektywy prognozy społeczne sięgające na kilkadziesiąt lat w przyszłość mogą się wydawać lekką ekstrawagancją. C. Wpływ wiedzy, prognoz społecznych na badaną rzeczywistość. Trudność prognozowania w socjologii spowodowana jest także przez wpływ samej wiedzy, w tym formułowanych przez naukę prognoz na badaną rzeczywistość. Badacze analizujący to zjawisko – między innymi S. Ossowski – zaliczają je do „osobliwości nauk społecznych”. Polega ono na dostosowywaniu swoich zachowań do spodziewanych w przyszłości wydarzeń. Poziom oszczędności, konsumpcja, inwestycje giełdowe, poziom produkcji, zatrudnienie zależą często od przewidywanych w najbliższej przyszłości wydarzeń. Prognozy optymistyczne lub pesymistyczne mają na te zachowania bardzo silny wpływ, stając się – jak pisał R. Merton – samospełniającymi prognozami [11, s. 460-463]. Karl Popper zwracając uwagę na uświadamianie sobie tej zależności już przez starożytnych Greków nazywał ją „efektem Edypa” [15, s.11]. Interpretowane z tej perspektywy alarmujące prognozy dotyczące 60 konsekwencji masowej emigracji mają wartość nie tyle naukową a społeczną. Można je traktować jako świadomą próbę wpływu (naukową interwencję społeczną) na spodziewane w przyszłości, negatywne społecznie konsekwencje dzisiejszych wydarzeń. 4. Ukryte założenia prognoz dotyczących skali emigracji z Polski. Przedstawione powyżej dane dotyczące skali emigracji oraz pesymistyczne prognozy z nią związane, opierają się na kilku milcząco przyjmowanych założeniach, które warto w tym miejscu przedstawić i zastanowić się nad ich trwałością. Biorąc pod uwagę, że niektóre z tych założeń nie mają charakteru obiektywnych praw fizycznych, refleksja nad nimi może łatwo przerodzić się w globalne lub lokalne plany działań, które w przyszłości mogą pomóc w odwróceniu negatywnych tendencji. Przedstawione poniżej przyjmowane milcząco założenia dotyczą samej skłonności do emigracji, możliwości legalnego wyjazdu i podjęcia za granicą pracy oraz skłonności do powrotu. Nie są one z pewnością pełną ich listą, ale mogą stanowić dobry punkt wyjścia do refleksji na wiarygodnością prognoz. 1). Czy młodzi Polacy chcą zostać za granicą? Jednym ze sposobów prognozowania przyszłych zachowań ludzi jest formułowanie wniosków na podstawie ich planów i zamierzeń. Warto w związku z tym zwrócić uwagę na to w jakim celu wyjeżdżają. Czy celem jest stała czy czasowa emigracja? Z badań przedstawionych przez K. Szafraniec wynika, że jedynie niewielka część (2,2%) wyjeżdżających w celach zarobkowych za granicę ma zamiar zostać tam na stałe [18, str.373 – 378]. Młodzi ludzie stałą emigrację traktują jako ostateczność, konsekwencję niepowodzeń i nieskutecznych starań zdobycia pracy w Polsce. Te pozytywne tendencje mogą być dodatkowo wzmacniane odpowiednim „patriotycznym wychowaniem” młodych [19, s.251-256] 2). Możliwość swobodnego przemieszczania się na terenie Unii Europejskiej. Założenie to, przyjmowane dzisiaj jako oczywistość, wydawało się nie do zakwestionowania. Jednak pod koniec grudnia 2013 roku David Cameron krytykując „nieograniczone” otwarcie rynku pracy dla nowych krajów UE (w tym dla Polski) postulował wprowadzenie zmian w prawie do swobodnego przemieszczania się na europejskim rynku pracy oraz „przywrócenie zasady swobodnego przepływu ludzi do rozsądnego kształtu” [21]. Także Szwajcarzy 9 lutego 2014 roku opowiedzieli się przeciwko swobodnemu przepływowi pracowników miedzy Szwajcarią a Unią Europejską, co doprowadzi do wprowadzenia „kontyngentów”, dokładnie określających liczbę osób uprawnionych do podjęcia pracy. Zwolennicy nowych regulacji argumentują, że: „Szwajcaria nie poradzi sobie z dalszym napływem imigrantów, w tym 61 ubiegających się o azyl, gdyż będzie to nadmiernym obciążeniem systemu socjalnego, mieszkaniowego i infrastruktury komunikacyjnej”. [20] 3). Otwartość i atrakcyjność zagranicznych rynków pracy. Kryzys finansowy jaki dotknął ostatnio kraje Europy Zachodniej zasadniczo zmienił sytuacje na tamtejszych rynkach pracy. Trudno w związku z tym nie zauważyć, że wpływa to poważnie na skalę i kierunek dotychczasowej migracji zarobkowej. Ponadto takie kraje jak: Hiszpania, Irlandia, Wielka Brytania ograniczają wysokość świadczeń socjalnych dla imigrantów. W Hiszpanii władze zdecydowały się na wprowadzenie programu „dobrowolnego powrotu do kraju pochodzenia” imigrantom z Afryki (głównie Maroka), także tym, którzy przybyli tam legalnie a w wyniku kryzysu stracili pracę. Osoby takie za zgodę na powrót do kraju pochodzenia otrzymują równowartość rocznego zasiłku dla bezrobotnych, czyli około 10 tysięcy EUR (od 2008 do końca 2013 roku skorzystało z programu około 27 tysięcy osób. Podobne rozwiązania stosuje się od pewnego czasu w Holandii. Ograniczenia w prawach do zasiłków dla emigrantów planują wprowadzić także Niemcy. 4). Nasilenie postaw antyimigranckich. Nasilające się ostatnio w wielu krajach Unii Europejskiej takich jak: Francja, Holandia, Irlandia, Wielka. Brytania, nastroje nieprzychylne imigrantom związane są ściśle z opisanymi wyżej zjawiskami. Spowodowana trudną sytuacją na rynku pracy otwarcie manifestowana wrogość do nowo przybyłych pracowników, posunięta to otwartej przemocy, może na tyle zmienić poczucie bezpieczeństwa osób tam zamieszkujących, że w masowej skali zachęci ich to do powrotu do kraju pochodzenia. 5). Dochody i warunki życia w Polsce. Na poziom emigracji decydujący wpływ ma obecnie różnica dochodów między Polską a krajami Europy Zachodniej. Trudno jednak przypuszczać aby te dysproporcje mogły się dłużej utrzymywać, biorąc pod uwagę szybsze tempo rozwoju gospodarczego Polski a także zmiany na rynku pracy, które wkrótce przestaną być zasilane licznymi rocznikami wyżu demograficznego. Wymusi to na pracodawcach konkurowanie o „ręce do pracy”. Badania polskich emigrantów dotyczące kwoty dochodów jaka skłoniłaby ich do powrotu pokazują, że nie jest to emigracja stała, bezwarunkowa. Kwota jaka skłoniłaby ich do powrotu to około 4-5 tysięcy złotych, chociaż można przypuszczać, że już sama perspektywa stabilnych rosnących dochodów skłoniłaby dużą ich część do powrotu i pracy w Polsce [9, s. 18 – 19]. 62 5. Podsumowanie Siląc się na prognozy dotyczące skali emigracji zarobkowej zmuszeni jesteśmy przyjmować pewne założenia dotyczące trwałości zjawisk, które jak widzimy wcale nie są oczywiste a często – w dłuższej perspektywie – są nieprzewidywalne. Jest to zła wiadomość dla osób próbujących zawodowo zajmować się prognozowaniem społecznym, jednak dobra dla wszelkiego rodzaju praktyków i polityków społecznych, próbujących na tę rzeczywistość wpływać. Próbując w tym miejscu odpowiedzieć na postawione w tytule pytanie, należy przede wszystkim zaznaczyć, że skala przyszłej emigracji zarobkowej z Polski zależy od konkretnych decyzji politycznych i gospodarczych, na które sami mamy wpływ (poprzez wybór polityków). Od podejmowanych dzisiaj decyzji – lepszych lub gorszych – zależeć będzie możliwość znalezienia atrakcyjnej pracy w kraju, możliwość kupienia lub wynajęcia taniego mieszkania. Brak możliwości realizacji tych aspiracji zwiększa ryzyko migracji. Uświadomienie decydentom, że przyszłość jest „otwarta” i zależy bezpośrednio od ich decyzji, a nie obiektywnych „praw historii” powinno być także – poza prognozowaniem – jednym z poważniejszych celów nauk społecznych. 1. Andreski S., Czarnoksięstwo w naukach społecznych, Oficyna Naukowa, Warszawa 2002. 2. Becker H., Barnes H. E., Rozwój myśli społecznej od wiedzy ludowej do socjologii, t. 2, 3. Książka i Wiedza, Warszawa 1965. 3. Gwiazdowski R., Emerytalna katastrofa, Zysk i S-ka, Wrocław 2012. 4. Iglicka K. Stracone pokolenie. Najnowsza polska emigracja, rozmowę przeprowadził J. Pawlicki, Gazeta Wyborcza 9.03.2010, http://wyborcza.pl/1,76842,7642681,Stracone_pokolenie__Najnowsza_polska_emigracja.htm l 5. Iglicka K., Czekają nas rządy starców, rozmowę przeprowadził M. Staniszewski, „Do Rzeczy” 2013, nr 30, str. 19 – 21. 6. Machlup F., Czy nauki społeczne są rzeczywiście gorsze?, w: P. Sztompka (red.), Metodologiczne podstawy socjologii, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1975, s. 163 –180. 7. Maciejewicz P., Pięć tysięcy na rękę i wracam do Polski, Gazeta Wyborcza 17 czerwca 2013, s. 18 – 19. 8. Merton R.K., Teoria socjologiczna i struktura społeczna, PWN, Warszawa 2002. 9. Nowak S., Metody badań społecznych, PWN, Warszawa 1985. 63 10. Paklepa T., „Praca po znajomości” – studenci i absolwenci uczelni o sznsach zdobycia pracy w południowo wschodniej Polsce, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, Zeszyt 33, s. 55 – 68. 11. Popper K.R., Droga do wiedzy. Domysły i refutacje, PWN, Warszawa 1999. 12. Popper K.R., Nędza historycyzmu, Wydawnictwo Krąg, Warszawa 1989. 13. Rogut A., Wpływ przystąpienia Polski do Unii Europejskiej na wielkość migracji siły roboczej,http://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.ekon-element000100000075/c/100000075.pdf 14. Slany K., Slusarczyk M., Migracje zagraniczne Polaków w świetle NSP 2011. Trendy i charakterystyki socjo – demograficzne, artykuł pokonferencyjny dostępny na stronie: http://www.euroemigranci.pl/dokumentacja.html. 15. Socjotechnika. Funkcjonalność i dysfunkcjonalność instytucji, (red.) A. Podgórecki, KiW, Warszawa 1974. 16. Sułek A., O nieprzewidywalności rewolucji. Dlaczego polska socjologia nie przewidziała „Solidarności”, w: Obrazy z życia socjologii w Polsce, Oficyna Naukowa, Warszawa 2011, s. 243 – 265. 17. Szafraniec K., Młodzi 2011, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2011. 18. Wymiary życia społecznego, (red.) M. Marody, Scholar, Warszawa 2002. 19. Żukowski T., Polski młody wyż, [w:] III Rzeczpospolita w trzydziestu odsłonach. Nadzieje i rozczarowania po 1989 roku, red. A. Kostarczyk, Swiat Książki, Warszawa 2004. Źródła internetowe: 20.Gazeta.pl, Szwajcarzy w referendum za ograniczeniem masowej imigracji, http://m.wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,117915,15426278,Szwajcarzy_w_referendum_z a_ograniczeniem_masowej_imigracji.html. Pobranie 28 lutego 2014. 21. Sytuacja na rynku pracy osób młodych w 2012 roku. Raport Ministerstwa Pracy i Poltyki Społecznej; http://www.mpips.gov.pl/analizy-i-raporty/raporty-sprawozdania/rynek- pracy/sytuacja-na-rynku-pracy-osob-mlodych/rok-2012/ 22. wp.pl, David Cameron: należy zmienić masowy charakter migracji w Unii Europejskiej, http://wiadomosci.wp.pl/kat,1329,title,David-Cameron-nalezy-zmienic-masowy-charaktermigracji-w-Unii-Europejskiej,wid,16280907,wiadomosc.html. Pobrano 28 lutego 2014. 22. wp.pl, Nie chcą Polaków w Holandii i na Wyspach!, http://praca.wp.pl/title,Nie-chcaPolakow-w-Holandii-i-na-Wyspach,wid,15936017,wiadomosc.html. Pobrano 28 lutego 2014. http://serwisy.gazetaprawna.pl/praca-i-kariera/artykuly/791138,za-szesc-lat-koniec-zbezrobociem.html 64 WILL THEY COME BACK FROM ABROAD OR NOT? PREDICTIONS AND PROPHECIES IN THE SOCIAL SCIENCES Since 2004 labour migration from Poland is increasing very rapidly. This outflow on a massive scale is surmised to impact on demographic, economic, and social phenomena both in Poland and in the receiving countries. A stronger propensity to migrate is observed among young people. It may effect demographic structure of Poland. Poland, by the year 2060 from one of the youngest populations in the EU may become the oldest one.The paper presents the problems with scientific predictions and factors influencing on accuracy of predicting. Keywords: scientific predictions, prophecies, labour migration. 65
