docRola i istota doradztwa zawodowego oraz jego wpływ na decyzje
download 
Reklamacja Transkrypt
Rola i istota doradztwa zawodowego oraz jego wpływ na decyzje
Mateusz Moś „Rola i istota doradztwa zawodowego oraz jego wpływ na decyzje zawodowe młodego człowieka ” Non scholae sed vitae discimus zwykł mawiać jeden z najwybitniejszych filozofów starożytności - Seneka Młodszy. I choć jego słowa mają już dwa tysiące lat, zdają się paradoksalnie być jeszcze bardziej aktualne niż onegdaj. Uczymy się nie dla szkoły, lecz dla życia1, lecz by życie to mogło być szczęśliwe i pełne sukcesów koniecznym jest, by szkoła dała młodemu człowiekowi wszechstronne przygotowanie i to nie tylko przygotowanie merytoryczne. Nie wiedza jest bowiem przepustką do kariery, ale umiejętność czerpania z owej wiedzy oraz świadomość możliwości, jakie wiedza daje. Paradoks jednak polega na tym, iż młody człowiek, który jeszcze nie został przez system oświaty w wiedzę wyposażony, musi podjąć decyzję o tym, jak będzie ową naukę wykorzystywał. W sytuacji takiej znaleźli się uczniowie gimnazjów, którzy pomimo młodego wieku muszą odpowiedzieć na pytanie o swoją styl przyszłość. Dokonując wyboru pomiędzy szkołą zawodową, technikum czy liceum decydują, w jakiej sytuacji zawodowej znajdą się za kilka lat. Jest to tak naprawdę decyzja dotycząca nie szkoły, ale pracy, którą otrzymają tuż po ukończeniu nauki, bądź o którą będą musieli długo zabiegać, często kosztem przekwalifikowania. Oczywiście podanie do szkoły ponadgimnazjalnej to nie cyrograf i nie determinuje całego życia, a wybór placówki nie musi być wiążący i ostateczny, niemniej obranie konkretnej ścieżki edukacyjnej jest decyzją o niezaprzeczalnym wpływie na rozwój zawodowy młodego człowieka. Toteż kluczowym jest, by decyzja ta była poprzedzona rzetelną analizą możliwości i oczekiwań ucznia, rozeznaniem oferty edukacyjnej dostępnych placówek oraz rzeczowym oglądem sytuacji na rynku pracy wraz z co najmniej kilkuletnią perspektywą jej rozwoju. Dlatego tak ważnym elementem procesu edukacji, a dokładniej systemu edukacji zawodowej, jest wyposażenie uczniów w umiejętności niezbędne w podejmowaniu racjonalnych decyzji dotyczących wyboru zawodu. Umiejętności te winny być rozwijane 1 http://pl.wikipedia.org/wiki/Non_scholae,_sed_vitae_discimus – stan z dnia 14-04-2015r Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego poprzez system doradztwa zawodowego, który nie tylko zapewnia uczniom poznanie możliwości zdobycia zawodów oferowanych przez szkoły ponadgimnazjalne, ale przede wszystkim zagwarantuje rozwijanie własnych umiejętności, kwalifikacji, zainteresowań czy talentów. Na decyzje zawodowe ucznia wpływ ma oczywiście nie tylko szkoła. W opracowaniu Krajowego Ośrodka Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej z roku 2013 spotkać się można z opinią, iż „największy wpływ na decyzje uczniów dotyczące wyboru szkoły czy zawodu, mają rodzice oraz tradycje rodzinne”2, choć jednocześnie pamiętać należy, że młodzi ludzie nie zawsze chcą podążać drogą jaką wytyczyli im najbliżsi, a sprzeciw wobec decyzji rodziców jest często przejawem młodzieńczego buntu, a nie faktycznej świadomości co do przyszłej ścieżki zawodowej3 . Czasem zaś uczniowie decydują się na wybór szkoły „znanej im” z opowiadań starszych kolegów czy koleżanek. Ma to zarówno swoje dobre jak i złe strony. Co prawda nie każdy uczeń będzie czuł się dobrze w zawodzie, w jakim kształci się kolega, lecz szukając pozytywów wskazać można, iż młody człowiek wybierający „szkołę swoich znajomych” może doskonale odnaleźć się w realiach takiej placówki i wiele skorzystać z klimatu uczniowskiego życia. Ponadto nieformalna, prowadzona „pocztą pantoflową” informacja o placówkach jest też sposobem na skonfrontowanie „oficjalnych” informacji o szkole z faktycznie realizowanym programem i może być dla ucznia gimnazjum doskonałym sposobem na wyselekcjonowanie ofert edukacyjnych, które faktycznie odpowiadać będą jego oczekiwaniom. Motywacje i inspiracje gimnazjalistów mogą być zatem różne, tak jak różna może być uczniów chęć do skorzystania z oferowanej przez otoczenie wiedzy. Toteż tak ważnym jest, by stojącemu u progu dorosłości młodemu człowiekowi stale zapewnić aktualne i rzetelne informacje na temat dostępnej oferty edukacyjnej oraz przedstawić konsekwencje wyboru określonej opcji. Tutaj właśnie ze swoją pomocą powinien pojawić się doradca zawodowy. Pomagam mojemu dziecku wybrać zawód i szkołę ponadgimnazjalną. Broszura dla rodziców, KOWEZiU 2013, s. 4. 3 Należy jednak zdecydowanie rozróżnić narzucanie młodemu człowiekowi decyzji zawodowych od naturalnego przekazywania mu określonych treści zawodowych poprzez codzienne kontakty rodzinne czy towarzyskie. Jak przekonuje Szajek „Preorientacja zawodowa jest procesem, w którym młody człowiek poprzez wzajemne interakcje w rodzinie, grupie rówieśniczej, szkole nabywa wiadomości odnośnie podstawowych zawodów z najbliższego środowiska wychowawczego” . Ustosunkowując się właśnie do tej opinii uznać można, że młody człowiek poprzez obserwację swojego otoczenie mniej lub bardziej świadomie wybiera sobie zawód i tym samym określa. Jakie czynności i zadania go interesują, a jakie wręcz przeciwnie.” D. Kukla cyt za: S. Szajek, System orientacji i poradnictwa zawodowego, Wyd. PWN, Warszawa 1989, s. 32. 2 Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego „Doradcy zawodowi z racji swojego specjalistycznego wykształcenia pełnią ważną rolę w każdym obszarze doradztwa: osobistym, społecznym, edukacyjnym i zawodowym”4. Można zatem wywnioskować, że doradca zawodowy jest właśnie tą osobą, która powinna wziąć na swoje barki ciężar odpowiedzialności za kompleksowe poprowadzenie młodego człowieka przez dylematy związane z wyborem dalszej ścieżki rozwoju. Jednak, aby doradca mógł spełnić oczekiwania swojego klienta, w tym wypadku ucznia, musi dobrze poznać zarówno jego samego, jak i środowisko, w którym funkcjonuje. Jest to kluczowy element, bez którego niezwykle trudno pomóc młodej osobie w wyborze dalszej drogi kształcenia. Lecz pamiętać należy, że gimnazjalista nie jest „typowym” klientem doradcy, który oczekuje jedynie propozycji podanej w oparciu o kilka prostych testów psychologicznych. To wrażliwy, młody człowiek w bardzo trudnym dla okresie, toteż w pracy z nim doradca musi w pierwszej kolejności doprowadzić do zbudowania dobrych, opartych na zaufaniu relacji, a dopiero w dalszej skupić się na realizacji zadań typowo doradczych. O czym powinien pamiętać doradca zawodowy, aby optymalnie wspierać uczniów w wyborze dalszej drogi zawodowej? Otóż szkolny doradca powinien przede wszystkim wyposażyć ucznia w odpowiednie narzędzia (ankiety, testy, kwestionariusze) do pracy, które ułatwią mu podjęcie dobrych decyzji zawodowych. Oznacza to konieczność stworzenia wewnątrzszkolnego systemu doradztwa zawodowego, który styl zapewni uczniom nie tylko poznanie możliwości zdobycia zawodów oferowanych przez szkoły ponadgimnazjalne i wymagań, jakie stawiają one kandydatom, ale także umożliwi im rozwijanie własnych uzdolnień, posiadanych umiejętności i zainteresowań. Oczywiście samo zatrudnienie doradcy zawodowego w szkole nie rozwiąże problemu właściwego doradztwa zawodowego i z pewnością mają tego świadomość zarówno dyrektorzy szkół, jak i - a może przede wszystkim - organy prowadzące, które szczególnie w małych gminach muszą liczyć się z kosztami zatrudnienia takiego specjalisty. Lecz jeśli samorząd popatrzy na doradcę nie jak na wydatek, ale jak na inwestycję, to z pewnością dostrzeże wiele społecznych korzyści jego zatrudnienia, bowiem „szkolny doradca zawodowy pełni w szkole rolę animatora działań szkoły w zakresie informacji, orientacji i poradnictwa zawodowego, organizatora wewnątrzszkolnego systemu doradztwa, realizatora wybranych zagadnień. Udziela informacji, wskazówek i porad indywidualnych rożnym 4 ABC Poradnictwa zawodowego z szkole, praca zbiorowa, KOWEZiU 2008, s. 15 Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego grupom odbiorców”5. Toteż doradca zawodowy w szkole jest specjalistom, a to zdecydowanie więcej niż tylko kolejny pedagog pracującym z młodzieżą. Jest przewodnikiem po sferze aktywności zawodowej, sferze dla młodego człowieka nieznanej i obcej, ale w której każdy prędzej czy później będzie się musiał odnaleźć. Sens w tym, by odnalazł się jak najszybciej i najmniej boleśnie dla siebie. Prezentacja wyników badania Badanie zostało przeprowadzone na grupie 50 uczniów klasy II Gimnazjum im. Polskich Olimpijczyków w Kraszewicach. 52% grupy badawczej stanowiły dziewczęta (26 osób), zaś 48 % - stanowili chłopcy (24 osób), dzięki czemu zniwelowano ryzyko wpływu stereotypowego postrzegania kwestii decyzji zawodowych na uzyskany wynik. Badanie stanowiło próbę diagnozy faktycznego stanu realizacji zadań z obszaru doradztwa zawodowego oraz podejmowało kwestię metod i zakresu współpracy szkoły z instytucjami wsparcia procesu doradczego postrzeganego z perspektywy ucznia. Kluczowym pytaniem w podejmowanym temacie jest sama zasadności prowadzenia procesu doradczego w szkole, czyli inaczej - fakt potrzeby realizacji wsparcia doradczego oraz przyczyn ową potrzebę wzbudzających. Okazało się, iż powody, dla których młodzi ludzie decydują się korzystać z pomocy doradcy, są odmienne i zależą w dużej mierze od płci. Dziewczęta podkreślały, że kluczowym aspektem jest dla nich poznanie własnych predyspozycji zawodowych. Tego samego zdania było zaledwie 6 chłopców, dla których ważniejsze okazało się poznanie lokalnego rynku pracy. Można przyjąć, że dla dziewcząt poznanie lokalnego rynku pracy nie jest najważniejszym czynnikiem skłaniającym je do odwiedzenia gabinetu doradcy zawodowego. Dziewczęta w odróżnieniu od chłopców oczekują od doradcy potwierdzenia decyzji, które już podjęły. To właśnie one, częściej niż chłopcy, przychodzą do doradcy z wyklarowanym pomysłem na siebie i oczekują tylko utwierdzenia w słuszności podjętych zamiarów. Co prawda na podstawie jednego badania trudno stwierdzić, czy uzyskany wynik jest świadectwem w różnicach charakterologicznych dziewcząt i chłopców w wieku dojrzewania, czy też jest to przejawem pewnej specyfiki środowiska lokalnego, niemniej znacząca różnica 5 Ibidem, s. 39 Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego w wykazanych preferencjach z pewnością skłania do zastanowienia, zwłaszcza, że odpowiedź mówiącą, iż gimnazjalista korzysta z pomocy doradcy, ponieważ nie wie, jaką decyzję zawodową podjąć wskazała porównywalna liczba respondentów obu płci. Wykres nr 1. Powody korzystania z usług doradcy zawodowego. Jako że potrzeby to jedna strona medalu, a ich faktyczne zaspokojenie – druga, toteż warto pochylić się nad faktycznym poziomem dostępności usług w zakresie doradztwa zawodowego w szkole. Spośród respondentów aż 42 osoby wskazały, iż dostępność ta jest co najmniej na średnim poziomie, co świadczy o tym, iż oferta doradztwa zawodowego jest dla nich formą zaspokajającą ich podstawowe potrzeby w zakresie możliwości kontaktu z osobami przygotowanymi do świadczenia wsparcia doradczego. Tylko 6 osób określiło, iż poziom ten jest niesatysfakcjonujący. Jednocześnie jednak, w pytaniu doprecyzowującym, tylko kilkoro uczniów wskazało, iż korzystało ze wsparcia oferowanego przez doradcę zawodowego. Wynik ten jest konsekwencją faktu, iż w szkole, w której prowadzone było badanie ankietowe, w momencie realizacji sondażu nie był na stałe zatrudniony doradca zawodowy. Analiza sytuacji lokalnej potwierdziła ponadto, iż doradca taki nie działa w żadnej placówce na terenie gminy. Uzyskane odpowiedzi nieodparcie skłaniają do postawienia kolejnego pytania: gdzie zatem uczniowie uzyskują wsparcie doradcze. Z analizy dokumentacji szkolnej wynika, że szkoła realizuje doradztwo zawodowe na wielu płaszczyznach. Według władz szkoły w placówce odbywają się spotkania z Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego przedstawicielami Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej, Powiatowego Urzędu Pracy oraz Mobilnego Centrum Informacji Zawodowej. Ponadto szkoła organizuje spotkania z lokalnymi przedsiębiorcami. Informacje te znalazły swoje potwierdzenie w odpowiedziach udzielonych przez ankietowanych. Niemal wszyscy uczniowie (49) przyznali, że szkoła prowadzi zajęcia z zakresu doradztwa zawodowego. Jeśli zaś zagłębić się w formę realizacji doradztwa, to okazuje się, iż najczęściej realizowane jest ono przez pedagoga szkolnego. Na zajęcia prowadzone z przez profesjonalnego doradcę wskazało 14 osób. Badani wskazali przedstawicieli takich podmiotów, jak wyżej wymienione, PPP, MCIZ, PUP. Pytanie to uwidoczniło kolejną prawidłowość: o ile ze spotkań z instytucjonalnymi specjalistami chętniej korzystały dziewczęta, o tyle chłopcy zdecydowanie preferowali spotkania z przedstawicielami firm. Wyniki zostały zaprezentowane w postaci wykresu nr 2. Wykres nr 2. Sposoby realizacji doradztwa zawodowego w szkole Podsumowując odpowiedzi na zadane pytanie, stwierdzić można, że w badanej szkole prowadzone są zajęcia z zakresu doradztwa zawodowego, a sposób realizacji tych zadań jest zróżnicowany i dostosowany do potrzeb ucznia. Ponadto szkoła współpracuje z instytucjami zewnętrznymi w taki sposób, aby położenie szkoły na terenie gminy wiejskiej nie wpływało niekorzystanie na skierowaną do uczniów ofertę doradczą. Aspekt lokalizacji jest elementem częstokroć pomijanym, a jednak stanowi istotną Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego determinantę możliwości realizacji procesu doradczego w szkole wiejskiej. Mają tego świadomość sami uczniowie. Zapytani o to, czy lokalizacja szkoły na terenie gminy wiejskiej ogranicza ich dostęp do doradcy zawodowego niemal zgodnie stwierdzili, że tak. Zdecydowana większość odpowiedziała twierdząco, wskazując przy tym konkretne czynniki, takie jak brak doradcy zawodowego w szkole czy też w ogóle brak wsparcia w dziadzinie doradztwa zawodowego. Innym powodem wskazanym przez badanych jest też fakt, że doradca zawodowy pracuje w instytucjach wsparcia takich, jak choćby Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Ostrzeszowie, która oddalona jest od szkoły o ponad 20 km i tym samym utrudnia, a częstokroć i uniemożliwia to skorzystanie z pomocy doradczej w dogodnym momencie. Ofertę realizacji zadania doradczego w szkole warto jednak skonfrontować z oczekiwaniami uczniów w tym zakresie. Aż 48 badanych stwierdziło, że szkoła powinna zapewnić im dostęp do doradcy zawodowego. Ponadto ankietowani wskazali, że oczekują od szkoły współpracy z instytucjami wsparcia, takimi jak, Urzędy Pracy i Centra Doradztwa Zawodowego. Co prawda z poczynionej analizy wynika, iż szkoła realizuje już doradztwo w ramach zajęć z specjalistami, jednak postawić można tezę, iż poziom oraz częstotliwość kontaktów z ekspertami zewnętrznymi nie są dla uczniów wystarczające. Gimnazjalistów z pewnością zainteresowałyby również zorganizowane wizyty w lokalnych zakładach pracy. Na 24 chłopców, aż 20 wyraziło chęć odwiedzin miejscowych firm6. Spotkanie z przedsiębiorcami zorganizowane w szkole usatysfakcjonowałoby ponad połowę ankietowanych. W zakresie samych form realizacji wsparcia doradczego okazało się, iż uczniowie w pierwszej kolejności liczą na przeprowadzanie testów predyspozycji zawodowych. Chcą tego nieomal wszyscy uczestnicy badania. Można by zatem było przypuszczać, że badani wiedzą po co przychodzą do doradcy, ale czy na pewno? Choć testy są niewątpliwie atrakcyjną formą diagnozy, to jednak praktyka doradcza pokazuje, że przeprowadzanie samych testów nie da odpowiedzi na pytanie o najlepszą ścieżkę zawodową dla młodego człowieka. Nieco mniejszą liczbę wskazań uzyskała odpowiedź dotycząca informacji na temat lokalnego rynku pracy. Na trzecim miejscu znalazła się informacja o losach absolwentów szkoły. Takimi danymi byłoby zainteresowanych 17 respondentów. Z dokumentów szkolnych wynika, iż szkoła organizuje wizyty w miejscowym zakładzie tapicerskim oraz w młynie. 6 Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Można zatem skonkludować, iż młodzi ludzie – choć niewątpliwie ciekawi ich wynik testu kompetencji – potrafią weryfikować swoje predyspozycje względem oferty rynku pracy i są skłonni uczyć się w oparciu o cudze doświadczenia przy wytyczaniu własnej ścieżki zawodowej. Świadczy to niewątpliwie o dojrzałości młodych ludzi i ich racjonalnym podejściu do rzeczywistości. Ponadto gimnazjaliści oczekują prowadzenia zorganizowanych zajęć doradczych z zakresu zawodoznawstwa. Co prawda zajęcia takie prowadzone są w badanej szkole już od kilku lat, lecz przypuszczać można, iż ich intensywność nie zaspokaja głodu wiedzy młodych ludzi w tym zakresie. To samo dotyczy konsultacji indywidualnych. Ponad połowa wszystkich ankietowanych wybrała właśnie taką firmę wsparcia, jako najbardziej oczekiwaną. Świadczyć to może o tym, że uczniowie wolą z doradcą rozmawiać „w cztery oczy” i potrzebują zogniskowanego na ich problemach podejścia doradcy. Ponadto kilka osób wskazało, że oczekuje od doradcy wsparcia i pomocy innego typu, lecz niestety nie doprecyzowało, na czym miałoby ono polegać. Pytanie o optymalną, czysto techniczną formę realizacji wsparcia doradczego, powieliło po części wcześniej wskazywane przez respondentów sugestie. Toteż za najbardziej oczekiwane przez uczniów sposoby organizowania doradztwa w szkole uznać można zorganizowane lekcje doradcze oraz rozmowy z doradcą zawodowym. Mniejszym zainteresowaniem cieszyłyby się rozmowy z pedagogiem szkolnym i wychowawcą, co sugeruje, iż w kwestiach ukierunkowania zawodowego uczniowie zdecydowanie preferują kontakt ze specjalistami. Co jednak warte podkreślenia, za wartościową formę pozyskiwania informacji o danym zawodzie uczniowie uznali rozmowę z pracownikiem, który ten zawód wykonuje. Konfrontacja z rzeczywistością i kontakt z praktykiem jest dla tych osób cenniejszy niż teoretyczna płaszczyzna specyfikacji zawodu oferowana przez najlepszego nawet doradcę. Analizując uzyskane wyniki można z całą stanowczością stwierdzić, że młodzież Gimnazjum im. Polskich Olimpijczyków w Kraszewicach zna swoje oczekiwania i potrafi je wyrażać. Są to oczekiwania zarówno wobec szkoły jako organizatora procesu doradczego, jak i samego doradcy. Sprostanie owym wyobrażeniom nie przełoży się oczywiście na automatyczny sukces zawodowy uczniów i nie zapewni podejmowania przez nich jedynie słusznych i właściwych decyzji edukacyjnych. Jednak zredukuje ryzyko podejmowania przez uczniów kluczowych życiowych decyzji pod wpływem impulsu czy mody, zaś dając młodym Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego ludziom narzędzie, jakim jest wiedza o realiach rynku pracy, uczyni ich bardziej świadomymi i odpowiedzialnymi obywatelami. Podsumowanie Szkolny doradca zawodowy to nie czarodziej, który „z kapelusza” wyciągnie gotowy pomysł na zawodowy sukces młodego człowieka. To raczej przewodnik, pokazujący, jak poznawać samego siebie i rozwijać swoje mocne strony, by maksymalnie wykorzystywać szanse, jakie niesie rzeczywistość rynku pracy. A że rzeczywistość ta ulega ciągłym metamorfozom, to i doradca „powinien stworzyć możliwość kształcenia umiejętności radzenia sobie ze zmianami, rozwijania umiejętności adaptacyjnych oraz umiejętności wychodzenia naprzeciw nowym sytuacjom i nowym wyzwaniom”7. Kluczem do skutecznego doradztwa zawodowego jest bowiem zrozumienie, że doradztwo szkolne to proces mający swoją kontynuację w życiu zawodowym. I bez względu na to, czy jest realizowane w małej wiejskiej szkole, czy wielkomiejskim molochu, proces ów sprowadza się tak na prawdę do jednego – do wypracowania u młodego człowieka zdolności podejmowania decyzji i odwagi ponoszenia odpowiedzialności za nie. Odpowiedzialności, która cechować powinna zarówno nadawcę, jak i odbiorcę procesu doradczego w każdej szkole. 7 B. Wojtasik: Warsztat doradcy zawodu. Aspekty pedagogiczno – psychologiczne. Warszawa 1997, s. 169-170. Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
