Decyzje 25_2016.indd

DECYZJE nr 25
czerwiec 2016
O WYPEŁNIANIU PORAD,
CZYLI UZDROWIENIE NAAMANA
Pismo Święte, Stary Testament, Pallotinum, Biblia Tysiąclecia
Druga Księga Królewska 5, 1-14
„Naaman, wódz wojska króla Aramu, miaï wielkie znaczenie u swego pana i doznawaï wzglÚdów, poniewaĝ przez niego Pan spowodowaï ocalenie Aramejczyków.
Lecz ten czïowiek – „dzielny wojownik” – byï trÚdowaty.
KiedyĂ podczas napadu zgraje Aramejczyków zabraïy z ziemi Izraela mïodÈ
dziewczynÚ, którÈ przeznaczono do usïug ĝonie Naamana. Ona rzekïa do swojej pani:
„O, gdyby pan mój udaï siÚ do proroka, który jest w Samarii! Ten by go wtedy uwolniï od trÈdu”. Naaman wiÚc poszedï oznajmiÊ to swojemu panu, powtarzajÈc sïowa
dziewczyny, która pochodziïa z kraju Izraela. A król Aramu odpowiedziaï: „Wyruszaj!
A ja poĂlÚ list do króla izraelskiego”. Wyruszyï wiÚc, zabierajÈc ze sobÈ dziesiÚÊ talentów srebra, szeĂÊ tysiÚcy syklów zïota i dziesiÚÊ ubrañ zamiennych. I przedïoĝyï
królowi izraelskiemu list o treĂci nastÚpujÈcej: „Z chwilÈ, gdy dojdzie do ciebie ten
list, [wiedz], iĝ posyïam do ciebie Naamana, sïugÚ mego, abyĂ go uwolniï od trÈdu”.
Kiedy przeczytano list królowi izraelskiemu, rozdarï swoje szaty i powiedziaï: „Czy ja
jestem Bogiem, ĝebym mógï uĂmiercaÊ i oĝywiaÊ? Bo ten poleca mi uwolniÊ czïowieka
od trÈdu! Tylko dobrze zastanówcie siÚ i rozwaĝcie, czy on nie szuka zaczepki ze mnÈ?”.
Lecz kiedy Elizeusz, mÈĝ Boĝy, dowiedziaï siÚ, iĝ król izraelski rozdarï swoje szaty,
poleciï powiedzieÊ królowi: „Czemu rozdarïeĂ szaty? Niechĝe on przyjdzie do mnie,
a dowie siÚ, ĝe jest prorok w Izraelu”.
WiÚc Naaman przyjechaï swymi koñmi i swoim powozem, i stanÈï przed drzwiami
domu Elizeusza. Elizeusz zaĂ kazaï mu przez posïañca powiedzieÊ: „Idě, obmyj siÚ
siedem razy w Jordanie, a ciaïo twoje bÚdzie takie jak poprzednio i staniesz siÚ czysty!”.
Rozgniewaï siÚ Naaman i odszedï ze sïowami: „Przecieĝ myĂlaïem sobie: Na pewno wyjdzie, stanie, nastÚpnie wezwie imienia Pana, Boga swego, poruszywszy rÚkÈ
nad miejscem [chorym] i odejmie trÈd. Czyĝ Abana i Parpar, rzeki Damaszku, nie sÈ
lepsze od wszystkich wód Izraela? Czyĝ nie mogïem siÚ w nich wykÈpaÊ i byÊ oczyszczonym?”. Peïen gniewu zawróciï, by odejĂÊ.
DECYZJE NR 25/2016
Decyzje 25_2016.indd 95
DOI: 10.7206/DEC.1733-0092.74
95
2016-08-02 12:13:05
TEKST LITERACKI
Lecz sïudzy jego przybliĝyli siÚ i przemówili do niego tymi sïowami: „Gdyby prorok kazaï ci speïniÊ coĂ trudnego, czy byĂ nie wykonaï? O ileĝ wiÚc bardziej, jeĂli ci
powiedziaï: Obmyj siÚ, a bÚdziesz czysty?”.
Odszedï wiÚc Naaman i zanurzyï siÚ siedem razy w Jordanie, wedïug sïowa mÚĝa
Boĝego, a ciaïo jego na powrót staïo siÚ jak ciaïo maïego dziecka i zostaï oczyszczony.
KOMENTARZ
Rafaï Muda
Uniwersytet Marii Curie-Skïodowskiej
Tadeusz Tyszka
Akademia Leona Koěmiñskiego
Eksperci i ich rady
W dzisiejszym Ăwiecie wiele decyzji – tych codziennych i tych mniej zwyczajnych, dotyczÈcych pojedynczych ludzi, jak i grup spoïecznych – jest podejmowanych
w oparciu o konsultacje ibdoradztwo wielu osób, które w rzeczywistoĂci albo tylko we
wïasnym mniemaniu sÈ ekspertami w danej dziedzinie. WbszczególnoĂci stojÈc przed
decyzjÈ, która dotyczy waĝnych dla nas kwestii, jesteĂmy skïonni prosiÊ o poradÚ osoby, które uznajemy za posiadajÈce wiÚkszy poziom wiedzy ibdoĂwiadczenia od nas,
np. lekarzy, prawników, doradców finansowych i wielu innych. Poszukiwanie porad
ma na celu zwiÚkszenie trafnoĂci wyboru lub teĝ wybór opcji optymalnej, ale takĝe
dzielenie odpowiedzialnoĂci w odniesieniu do podjÚtej decyzji (Yaniv, 2004).
Zacytowany fragment z Drugiej KsiÚgi Królewskiej zawiera kilka interesujÈcych
wÈtków na temat korzystania i stosunku ludzi do rad udzielanych przez ekspertów.
Istotnie, Naaman nie byï bynajmniej poboĝnym ¿ydem, który wierzyï i pokïadaï nadziejÚ w Bogu, ĝe uwolni go od nieuleczalnej choroby. Prorok Elizeusz zostaï mu zarekomendowany przez pewnÈ ¿ydówkÚ, przypuszczalnie na podobnej zasadzie, jak
dzisiaj ludzie przekazujÈ sobie informacje o niezwykïych znachorach, jasnowidzach,
analitykach finansowych itp., którzy wedïug nich posiadajÈ wartoĂciowÈ wiedzÚ lub
umiejÚtnoĂci i sÈ w stanie udzieliÊ pomocy lub rady w waĝnych sprawach ĝyciowych.
96
Decyzje 25_2016.indd 96
DOI: 10.7206/DEC.1733-0092.74
DECYZJE NR 25/2016
2016-08-02 12:13:05
TEKST LITERACKI
W szczególnoĂci niebywaïy rozwój mediów upowszechniï dziĂ korzystanie z porad
róĝnego rodzaju ekspertów medialnych. Istotnie, wielu specjalistów, rzeczoznawców,
opiniodawców kaĝdego dnia wygïasza jakieĂ opinie, które majÈ wpïyw co najmniej
na sposób myĂlenia, ale takĝe na zachowanie wielu ludzi. WartoĂÊ tych opinii jest
ogromnie zróĝnicowana. Z jednej strony otrzymujemy w wysokim stopniu trafne
prognozy meteorologów, z drugiej strony jesteĂmy zalewani przewaĝnie bezwartoĂciowymi prognozami politologów i innych ekspertów usiïujÈcych przewidywaÊ nieprzewidywalne zjawiska spoïeczne, a jeszcze dalej otrzymujemy baïamutne opinie
jasnowidzów, homeopatów czy astrologów. Zacytowany fragment z Drugiej KsiÚgi
Królewskiej stwarza doskonaïÈ okazjÚ do podsumowania badañ nad zjawiskiem
przyjmowania opinii i rad udzielanych przez owe rzesze ekspertów medialnych.
JAKICH DZIA’A” OCZEKUJEMY OD EKSPERTA?
Najpierw rozwaĝmy, dlaczego Naaman zareagowaï zïoĂciÈ i gotów byï odrzuciÊ
rekomendacjÚ proroka Elizeusza. Wszystko wskazuje na to, ĝe kluczowym powodem,
o którym zresztÈ mówi wprost sam Naaman, byïa niezgodnoĂÊ oczekiwañ wodza
króla Aramu z radÈ proroka Elizeusza. Badania pokazujÈ, ĝe istotnie czynnik ten
w sposób decydujÈcy wpïywa nab ocenÚ jakoĂci rady, jak ib samej osoby, która radÚ
wystosowaïa (Parasuraman, Zeithaml i Berry, 1988). Bierze siÚ to stÈd, ĝe im wiÚksza
jest rozbieĝnoĂÊ pomiÚdzy tym, czego oczekiwaliĂmy, i tym, co dostaliĂmy, tym gorzej
oceniamy jakoĂÊ otrzymanej rady. Nawet bÚdÈc laikami w danej dziedzinie, mamy
oczekiwania dotyczÈce porady. W oparciu o te oczekiwania oceniamy potem jej jakoĂÊ. Naturalnie, z kolei, im niĝej ocenimy jakoĂÊ rady (usïugi), tym mniej jesteĂmy
skïonni z niej skorzystaÊ (Cronin, Brady, Hult i Tomas, 2000).
CiekawÈ teoriÚ na temat owej zgodnoĂci/niezgodnoĂci otrzymywanej rady z oczekiwaniami rozwinÈï Yaniv (2004). Wprowadziï on pojÚcie egocentrycznego dyskontowania porad (egocentric advice discounting). Chodzi o wyjaĂnienie, dlaczego osoba
proszÈca o radÚ nastÚpnie postÚpuje niezgodnie z tÈ radÈ (Bonaccio i Dalal, 2006) the
central findings from this literature are catalogued. Topics include: advice utilization,
confidence, decision accuracy, and differences between advisors and decision-makers. Next, the implications of several variations of the experimental design are discussed. These variations include: the presence/absence of a pre-advice decision, the
number of advisors, the amount of interaction between the decision-maker and the
advisor(s. Z czego siÚ to bierze? Mechanizm egocentrycznego dyskontowania porad
wydaje siÚ polegaÊ na tym, ĝe osoba przyjmujÈca radÚ oprócz opinii eksperta bierze
teĝ pod uwagÚ wïasnÈ opiniÚ w danej sprawie. Waĝne jest przy tym, ĝe w przypadku
DECYZJE NR 25/2016
Decyzje 25_2016.indd 97
DOI: 10.7206/DEC.1733-0092.74
97
2016-08-02 12:13:05
TEKST LITERACKI
wïasnej opinii posiada wglÈd w jej uzasadnienia. Nie jest tak natomiast w przypadku
ocen innej osoby, w tym ocen eksperta. W tym wypadku mamy ograniczony dostÚp
(jeĂli w ogóle jakikolwiek) do sposobu rozumowania (ibcobza tym idzie – do uzasadnieñ) osoby udzielajÈcej rady (Yaniv i Kleinberger, 2000). Zróĝnicowanie to powoduje, ĝe wiÚkszÈ wagÚ przypisujemy opinii wïasnej (dla której jesteĂmy wbstanie znaleěÊ
wiÚcej wsparcia) niĝ opinii innej osoby. (Moĝna by w zwiÈzku z tym postawiÊ pytanie:
to po co w ogóle pytam, skoro i tak „wiem lepiej”? Przypuszczalnie dzieje siÚ tak,
poniewaĝ liczÚ, ĝe rada potwierdzi mojÈ opiniÚ). Przekïada siÚ to w efekcie m.in. na
odczuwanie zbytniej pewnoĂci siebie i przecenianie swoich pierwotnych sÈdów i sytuowanie ich nad ocenami eksperta, nawet jeĝeli wierzymy, ĝe ekspert posiada wiÚkszÈ od nas wiedzÚ w danej dziedzinie (Gardner i Berry, 1995; Harvey i Fischer, 1997).
Jeszcze innÈ koncepcjÚ rozwinÈï Kruglanski (1989), który wprowadziï pojÚcie autorytetu epistemicznego. O autorytecie epistemicznym mówimy wtedy, gdy jednostka
jest skïonna traktowaÊ dane ěródïo informacji jako niepodwaĝalnÈ podstawÚ swoich
sÈdów. Waĝny jest tu nie obiektywny poziomu wiedzy autorytetu, lecz raczej subiektywne przekonanie o tej wiedzy. Kiedy postrzegamy doradcÚ jako osobÚ z wysokim autorytetem epistemicznym, to jesteĂmy skïonni pochodzÈce od niej informacje traktowaÊ jako kompletne i pewne. JesteĂmy takĝe skïonni w wiÚkszym stopniu postÚpowaÊ
zgodnie z otrzymanÈ rekomendacjÈ. W skrajnych przypadkach informacje uzyskane
od osoby z wysokim autorytetem epistemicznym przesïaniajÈ wszystkie inne informacje i wywierajÈ decydujÈcy wpïyw na nasze opinie i decyzje. Dzisiejsi medialni eksperci wydajÈ siÚ dobrze o tym wiedzieÊ. Wiele ich opinii to proste zdroworozsÈdkowe
twierdzenia, dobrze pasujÈce do naiwnych teorii zdecydowanej wiÚkszoĂci ludzi.
Zauwaĝmy, jakich dziaïañ proroka oczekiwaï Naaman: „Przecieĝ myĂlaïem sobie:
Na pewno wyjdzie, stanie, nastÚpnie wezwie imienia Pana, Boga swego, poruszywszy
rÚkÈ nad miejscem [chorym] i odejmie trÈd”. Opis ten jasno pokazuje, ĝe nawet wtedy,
gdy sprawstwo ma pochodziÊ od siïy nadprzyrodzonej, ludzie oczekujÈ, ĝe zostanÈ
podjÚte odpowiednie dziaïania fizyczne. Zauwaĝmy, jak dobrze opis biblijny pasuje do
praktyki wspóïczesnych bioenergoterapeutów. Bioenergoterapia dziaïa rzekomo na
zasadzie odblokowywania kanaïów energetycznych w organizmie czïowieka. Odblokowywanie to jakoby dokonuje siÚ poprzez przekazywanie przez bioenergoterapeutÚ
odpowiednich fal do organizmu klienta. Przekazywanie owych rzekomych fal zachodzi podczas przesuwania dïoni nad chorym miejscem. Spora liczba osób poddaje
siÚ tego rodzaju zabiegom. Co wiÚcej, nie poszukujÈ ĝadnej wiedzy na temat owych
fal – po prostu wierzÈ w skutecznoĂÊ bioenergioterapii. Nie zastanawiajÈ siÚ nad
warunkami ich dziaïania ani nad tym, czy dziaïanie to bÚdzie odpowiednie do prze-
98
Decyzje 25_2016.indd 98
DOI: 10.7206/DEC.1733-0092.74
DECYZJE NR 25/2016
2016-08-02 12:13:05
TEKST LITERACKI
kazywania czegoĂ przez jeden obiekt drugiemu obiektowi (czy przesuniÚcie dïoni nad
chorym miejscem spowoduje przekaz energii). Wydaje siÚ, ĝe na przykïad wïoĝenie
przez bioenergoterapeutÚ rÈk do kieszeni albo chwycenie siÚ za gïowÚ byïoby mniej
odpowiednim dziaïaniem. Dziaïanie odpowiednie powinno byÊ zgodne z potocznym
wyobraĝeniem przekazywania czegoĂ przez jednÈ osobÚ innej osobie. (InteresujÈce
byïoby badanie, jakie rodzaje fizycznych dziaïañ bioenergoterapeuty ludzie skïonni
byliby uznaÊ za odpowiednie, a jakie nieodpowiednie. Czy na przykïad przekazywanie fal bioenergoterapeutycznych moĝna skutecznie wykonaÊ tylko wobec czïowieka,
czy takĝe wobec innych organizmów – np. wobec maïpy, psa czy szczura).
Kruglanski (2012) pokazaï, ĝe poziom spostrzeganego autorytetu epistemicznego
decyduje o tym, jak silnie wpïywa rada na decyzjÚ odbiorcy. Z kolei intrygujÈce jest
pytanie, od czego zaleĝy nasza skïonnoĂÊ do przypisywania komuĂ wysokiego poziomu autorytetu epistemicznego. Badania pokazujÈ, ĝe zaleĝy ona od róĝnych czynników. Znowu waĝnym czynnikiem okazuje siÚ tu zgodnoĂÊ opiniib doradcy z wïasnÈ
opiniÈ decydenta. Jest to tzw. efekt konfirmacyjny: doradcÚ, który udziela porady
zgodnej zbnaszymi opiniami, obdarzamy wyĝszym autorytetem epistemicznym niĝ takiego, którego opinia jest niezgodna z opiniÈ decydenta (Bar-Tal, Raviv, Raviv, 1991;
ZaleĂkiewicz, GÈsiorowska, Stasiuk, Maksymiuk i Bar-Tal, 2015). Jak juĝ pisaliĂmy, to
dlatego medialni eksperci mogÈ byÊ motywowani do udzielania raczej porad prostych
niĝ zïoĝonych. Po prostu sÈ one bardziej zgodne z naiwnymi teoriami odbiorców.
Innym czynnikiem sprzyjajÈcym uznawaniu kogoĂ za autorytet epistemiczny jest
tzw. efekt aktywnej rekomendacji (Barnoy, Ofra, Bar-Tal, 2012; Bar-Tal, Stasiuk,
Maksymiuk, 2013). Chodzi o to, ĝe wyĝej oceniamy poziom wiedzy eksperta, który rekomenduje nam podjÚcie jakiegoĂ dziaïania, niĝ takiego, który dziaïanie odradza (np.
lekarza, który od razu zaleca nam podjÚcie jakiejĂ terapii, niĝ lekarza, który zaleca
nam czekanie, ĝeby postawiÊ pewniejszÈ diagnozÚ).
Szczególnie waĝnym czynnikiem sprzyjajÈcym przyjÚciu porady od eksperta jest
jego wysoka pewnoĂÊ siebie (Sniezek i Van Swol, 2001; Van Swol i Sniezek, 2005;
Yaniv, 1997). Moĝna powiedzieÊ, ĝe wïaĂnie dlatego, iĝ sami jesteĂmy w róĝnych sprawach niepewni, poszukujemy ekspertów, by zredukowali nam owÈ niepewnoĂÊ. Toteĝ
ludzie wyraěnie preferujÈ doradców, którzy wygïaszajÈ swoje opinie (diagnozy, prognozy) z wysokim stopniem pewnoĂci. Na nasze nieszczÚĂcie w wielu skomplikowanych kwestiach eksperci sÈ równie niepewni jak my sami. Nasze drugie nieszczÚĂcie
wynika z tego, ĝe prognozy ekspertów rzadko póěniej sÈ sprawdzane, czy okazaïy siÚ
trafne, czy nie. W efekcie medialni eksperci wygïaszajÈ swoje opinie z wysokim stopniem pewnoĂci, zupeïnie nie troszczÈc siÚ o ich trafnoĂÊ.
DECYZJE NR 25/2016
Decyzje 25_2016.indd 99
DOI: 10.7206/DEC.1733-0092.74
99
2016-08-02 12:13:05
TEKST LITERACKI
DLACZEGO NAAMAN SK’ONNY BY’BY WYKONAm
ZADANIE RACZEJ TRUDNIEJSZE NI¿ ’ATWIEJSZE?
Z bardzo interesujÈcÈ kwestiÈ spotykamy siÚ w ostatniej czÚĂci biblijnego fragmentu. Rozczarowanemu zaleceniem Elizeusza Naamanowi sïudzy zwracajÈ uwagÚ na
pewien bïÈd w jego postÚpowaniu. MówiÈ: „Gdyby prorok kazaï ci speïniÊ coĂ trudnego,
czy byĂ nie wykonaï? O ileĝ wiÚc bardziej, jeĂli ci powiedziaï: Obmyj siÚ, a bÚdziesz czysty?”. PerswadujÈ, ĝe jeĝeli Naaman skïonny byïby wykonaÊ coĂ trudniejszego, to tym
bardziej powinien wykonaÊ coĂ ïatwiejszego. Istotnie, rozwaĝajÈc tÚ kwestiÚ zbpunktu widzenia racjonalnoĂci decyzji, argumentacja ta jest w peïni przekonujÈca. Jeĝeli
mamy przed sobÈ dwa dziaïania A i B i oba prowadzÈ do tego samego skutku (powiedzmy wyzdrowienia), przy czym dziaïanie A jest ïatwiejsze do wykonania niĝ B (na
przykïad jest mniej kosztowne, albo wymaga mniejszego wysiïku), to naturalnie racjonalna jednostka wybierze naturalnie dziaïanie A. ’atwo teĝ zauwaĝyÊ, ĝe wybór dziaïania A jest bardziej racjonalny nie tylko wtedy, gdy skutek obu dziaïañ jest pewny, ale
takĝe wtedy, gdy jest on tylko prawdopodobny (z czym zapewne mamy do czynienia,
gdy dziaïanie jest nam rekomendowane przez eksperta nie w peïni wiarygodnego).
Powyĝsze rozumowanie zakïada jednak, ĝe rodzaj rekomendacji eksperta i ocena
jego reputacji sÈ od siebie niezaleĝne. Wiemy jednak, ĝe tak nie jest. Jak pokazywaliĂmy wyĝej, ludzie mogÈ mieÊ róĝny stopieñ zaufania do eksperta. Co wiÚcej, zaufanie zaleĝy od tego, co rekomenduje ekspert. W takim przypadku, jeĝeli ekspert rekomenduje coĂ „podejrzanie” ïatwego, odbiorca rekomendacji moĝe straciÊ zaufanie
do eksperta i odrzuciÊ jego rekomendacjÚ. Mamy wiÚc tu do czynienia z niepeïnym
przekonaniem odbiorcy rekomendacji odnoĂnie do wiarygodnoĂci eksperta. Przypadek Naamana ewidentnie byï wïaĂnie tego rodzaju.
Ciekawe, ĝe dalszy przebieg wydarzeñ pokazuje, ĝe Namaan ostatecznie daï siÚ
przekonaÊ argumentacji swoich sïug i zmieniï swoje pierwotne zdanie. Moĝemy wiÚc
powiedzieÊ, ĝe przewaĝyï argument racjonalnoĂci wyboru. Mógï teĝ jednak zadziaïaÊ
jeszcze inny mechanizm. Jak wykazali w swoich badaniach Budescu i Rantilla (2000),
uzyskanie zbieĝnych ze sobÈ informacji od wiÚkszej liczby doradców przekïada siÚ
nabwiÚkszÈ skïonnoĂÊ do postÚpowania zgodnie z takimi poradami. Zjawisko to opiera siÚ nabzwiÚkszaniu poziomu pewnoĂci osoby podejmujÈcej decyzjÚ, jak równieĝ na
zwiÚkszaniu wiarygodnoĂci porady. Moĝliwe wiÚc, ĝe kluczowym czynnikiem, który
wpïynÈï na zmianÚ decyzji Naamana, byïa dodatkowa rada jego sïug.
100
Decyzje 25_2016.indd 100
DOI: 10.7206/DEC.1733-0092.74
DECYZJE NR 25/2016
2016-08-02 12:13:05
TEKST LITERACKI
JAK LUDZIE OCENIAJk DZISIEJSZYCH EKSPERTÓW MEDIALNYCH?
Na zakoñczenie przytoczymy jeszcze kilka obserwacji na temat tego, jak ludzie
oceniajÈ dzisiejszych wszechobecnych ekspertów medialnych. DziÚki uprzejmoĂci
CBOS udaïo siÚ wykonaÊ proste badanie, w którym do reprezentatywnej próby 1052
Polaków skierowaliĂmy kilka pytañ odnoszÈcych siÚ do zaufania, oceny rzetelnoĂci
wiedzy i chÚci skorzystania z rady ekspertów w dziesiÚciu dziedzinach. Pytañ byïo
nieco wiÚcej, ale tu ograniczymy siÚ do wyników w wymienionych trzech kwestiach:
• Jak duĝe zaufanie przejawiajÈ Polacy do ekspertów z róĝnych dziedzin?
• Jak chÚtnie skorzystaliby z rady ekspertów w tych dziedzinach?
• Jak oceniajÈ rzetelnoĂÊ wiedzy ekspertów w tych dziedzinach?
Gïówne wyniki tego badania dobrze ilustruje zamieszczony poniĝszy wyĝej wykres.
Rysunek 1. ¥rednie oceny zaufania, deklarowanej chÚci zapoznania siÚ z opiniÈ oraz wiedzy
ekspertów
1. Jak widaÊ, generalnie respondenci przypisywali wiÚkszoĂci ekspertów zdecydowanie wysoki poziom wiedzy. Konsekwentnie, podobnie wysoko oceniali
przydatnoĂÊ rad pochodzÈcych od tych ekspertów. Nieco niĝej (Ărednio o jeden punkt na piÚciostopniowej skali), ale ciÈgle raczej wysoko, okreĂlali swoje zaufanie do tychĝe ekspertów. Jak juĝ wspominaliĂmy, ta nadmierna wiara
w ekspertów wydaje siÚ wynikaÊ z ogromnej potrzeby pozbycia siÚ niepewnoĂci.
Wolimy przyjÈÊ nawet wÈtpliwÈ opiniÚ eksperta niĝ pozostaÊ w niepewnoĂci.
DECYZJE NR 25/2016
Decyzje 25_2016.indd 101
DOI: 10.7206/DEC.1733-0092.74
101
2016-08-02 12:13:05
TEKST LITERACKI
2. We wszystkich tych kategoriach najwyĝsze oceny otrzymywali: inĝynier mechanik samochodowy, lekarz internista i prawnik. Za tÈ trójkÈ uplasowaïa
siÚ szóstka ekspertów: psycholog, politolog, meteorolog, doradca finansowy,
specjalista ds. marketingu i dziennikarz. Wreszcie zdecydowanie niĝsze oceny
otrzymywaï jasnowidz.
3. Najwyĝszy poziom zaufania respondentów w stosunku do inĝyniera mechanika samochodowego, lekarza i prawnika wiÈĝe siÚ zapewne z tym, ĝe sÈ to
zawody, z którymi wiÚkszoĂÊ oceniajÈcych miaïa bardziej lub mniej osobisty
kontakt. Kontakty tego rodzaju, nawet jeĝeli w jakimĂ przypadku pomoc eksperta okazaïa siÚ niewielka czy niewystarczajÈca, musiaïy zapewne pozostawiaÊ wraĝenie, ĝe ekspert wie wiÚcej niĝ petent i jest w stanie w jakiejĂ mierze
pomóc w danej dziedzinie ĝycia.
4. Szóstka pozostaïych ekspertów – psycholog, politolog, meteorolog, doradca
finansowy, specjalista ds. marketingu i naturalnie dziennikarz – jest zapewne przez wiÚkszoĂÊ ludzi kojarzona z wydawaniem opinii w mediach. Grupa
ta moĝe byÊ trafnie nazwana ekspertami medialnymi. Nawet jeĝeli wiÚksza
czÚĂÊ profesjonalnych psychologów udziela pomocy w wychowaniu, w zakresie zdrowia psychicznego itd., to moĝna sÈdziÊ, ĝe dla wiÚkszoĂci ludzi prototyp psychologa tworzy kilka najbardziej udzielajÈcych siÚ w mediach osób,
które wydajÈ opinie w najróĝniejszych kwestiach ĝycia spoïecznego. Podobnie
jest z politologiem, doradcÈ finansowym czy specjalistÈ ds. marketingu. Moĝna
przyjÈÊ, ĝe zdecydowana wiÚkszoĂÊ naszych respondentów nie styka siÚ z nimi
na gruncie poszukiwania okreĂlonej pomocy, a raczej miaïa okazjÚ wysïuchiwaÊ w mediach jakichĂ ich opinii (diagnoz, prognoz i innych ocen). Jak to dobitnie pokazaï w systematycznych badaniach Philip Tetlock (2005), prognozy
róĝnego rodzaju analityków od spraw spoïecznych (w tym doradców rzÈdowych) sÈ wysoce nietrafne. Kiedy kilka lat po dokonaniu przez tych ekspertów
przewidywañ skonfrontowano je z rzeczywistymi zdarzeniami, to ich trafnoĂÊ
nie odbiegaïa od przewidywañ caïkowicie losowych. Natomiast, w przeciwieñstwie do marnych osiÈgniÚÊ ekspertów, ich pewnoĂÊ siebie byïa niebywale
wysoka. (Przypuszczalnie bierze siÚ ona m.in. stÈd, ĝe reprezentanci tych zawodów na ogóïbnie otrzymujÈ systematycznej informacji zwrotnej o trafnoĂci
swoich ocen). Co wiÚcej, eksperci nie zraĝali siÚ sïabym poziomem swoich prognoz i wykazywali wielkÈ ochotÚ na formuïowanie dalszych prognoz. Moĝna to
zresztÈ obserwowaÊ na co dzieñ u prawie wszystkich medialnych ekspertów.
PouczajÈce jest, ĝe w naszym badaniu respondenci na równi z owymi medialnymi ekspertami traktujÈ dziennikarzy. PrzypisujÈ dziennikarzom ten sam co
pozostaïym medialnym ekspertom poziom wiedzy i zaufania. Jest to zapewne
102
Decyzje 25_2016.indd 102
DOI: 10.7206/DEC.1733-0092.74
DECYZJE NR 25/2016
2016-08-02 12:13:05
TEKST LITERACKI
efekt ïatwo dostrzegalnego w telewizji „przeĂcigania siÚ” dziennikarzy z zapraszanymi ekspertami medialnymi w wygïaszaniu najróĝniejszych opinii.
5. W opisywanym badaniu celowo wprowadziliĂmy grupÚ ekspertów, których
prognozy akurat siÚ sprawdzajÈ. Jak pokazaïy liczne badania (patrz podsumowanie Shaneau, 1992), w odróĝnieniu od pozostaïych prognozy meteorologów
charakteryzujÈ siÚ zdecydowaniem wysokim (choÊ naturalnie nie stuprocentowym) poziomem trafnoĂci. (Pochodzi to m.in. stÈd, ĝe ich prognozy powstajÈ
na bazie „porzÈdnych” naukowych modeli i sÈ systematycznie konfrontowane
z wynikami.) W przeciwieñstwie do prognoz meteorologów, przewidywania
i oceny reprezentantów pozostaïych zawodów (politolodzy, psycholodzy, analitycy finansowi, marketingowcy i naturalnie dziennikarze), zwïaszcza tych,
którzy intensywnie udzielajÈ siÚ w Ărodkach masowego przekazu, jak pisaliĂmy o tym wyĝej, sÈ w praktyce prawie zupeïnie bezwartoĂciowe. A jednak ta
wyjÈtkowoĂÊ meteorologów nie znajduje ĝadnego odbicia w ocenach naszych
respondentów. Ich opinie sÈ caïkowicie zrównane z opiniami pozostaïych medialnych ekspertów.Przypuszczalnie decydujÈce sÈ tu dwa czynniki: (a) Ludzie
zakïadajÈ, ĝe osoby te majÈ dostÚp do waĝnych i wiarygodnych ěródeï, i majÈ
skïonnoĂÊ przypisywaÊ wszystkim osobom wystÚpujÈcym w mediach jakiĂ poziom wiedzy i kompetencji; (b) Z drugiej strony, otrzymujÈc czÚsto informacje
zwrotne o trafnoĂci prognoz meteorologów, zauwaĝajÈ, ĝe nie zawsze sÈ one
trafne, co ïatwo prowadzi do zawyĝania czÚstoĂci braku trafnoĂci.
6. Wreszcie warto zauwaĝyÊ, ĝe nawet oceny ekspertyz jasnowidza, choÊ zdecydowanie niĝsze od pozostaïych ekspertów, nie sÈ powszechnie uznawane
za caïkiem bezwartoĂciowe. Przypuszczalnie nawet lepsze oceny uzyskaliby
znachorzy, homeopaci, bioenergoterapeuci itp. Moĝna siÚ obawiaÊ, ĝe sposób funkcjonowania ekspertów medialnych bÚdzie coraz bardziej zacieraï
róĝnice miÚdzy opiniami opartymi na rzetelnej wiedzy naukowej i opiniami
pseudoekspertów, którzy opierajÈ siÚ na wiedzy tandetnej, a nawet caïkowicie baïamutnej.
BIBLIOGRAFIA
Barnoy, S, Ofra, L., Bar-Tal Y. (2012). What makes patients perceive their health care worker as an
epistemic authority. Nursing Inquiry, 19, 128-133.
Bar-Tal, D., Raviv, A., Raviv, A., & Brosh, M.E. (1991). Perception of epistemic authority and attribution for its choice as a function of knowledge area and age.b European journal of social
psychology, 21(6), 477-492.
DECYZJE NR 25/2016
Decyzje 25_2016.indd 103
DOI: 10.7206/DEC.1733-0092.74
103
2016-08-02 12:13:05
TEKST LITERACKI
Bar-Tal, Y., Stasiuk, K., Maksymiuk, R.A. (2013). Patients’ perceptions of physicians’ epistemic authority when recommending flu inoculation. Health Psychology, 32, 706-709.
Bonaccio, S. i Dalal, R.S. (2006). Advice taking and decision-making: An integrative literature review, and implications for the organizational sciences. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 101(2), 127-151. doi:10.1016/j.obhdp.2006.07.001
Budescu, D.V. i Rantilla, A.K. (2000). Confidence in aggregation of expert opinions. Acta Psychologica, 104, 371-398.
Cronin, J., Brady, M., Hult, G. i Tomas, M. (2000). Assessing the effects of quality, value, and customer satisfaction on consumer behavioral intentions in service environments. Journal of Retailing, 76(2), 193-218. doi:10.1016/s0022-4359(00)00028-2
Gardner, D.H. i Berry, D.C. (1995). The effect of different forms of advice on the control of a simulated complex system. Applied Cognitive Psychology, 9, 555-579.
Harvey, N. i Fischer, I. (1997). Taking advice: Accepting help, improving judgment, and sharing
responsibility. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 7, 117-134.
Kruglanski, A.W. (1989). Lay epistemics and human knowledge: Cognitive and motivational bases.
New York: Plenum.
Kruglanski, A.W. (2012). Lay Epistemic Theory. W: P.A.M. van Lange, A.W. Kruglanski, E.T. Higgins
(red.), Handbook of Theories of Social Psychology V.1. Los Angeles/London, New Delhi/Singapore/Washington: Sage Publications Ltd., 201-223
Parasuraman A., Zeithaml, V.A., Berry L.L. (1988). SERVQUAL: a Multiple-Item Scale for measuring consumer percepitions of Service Quality, Journal of Retailing 64(1), 12-40.
Shanteau, J. (1992). Competence in experts: The role of task characteristics. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 53, 252-266.
Sniezek, J.A. i Van Swol, L.M. (2001). Trust, confidence, and expertise in a judge-advisor system. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 84(2), 288-307. doi:10.1006/
obhd.2000.2926
Tetlock, P. (2005).bExpert political judgment: How good is it? How can we know?. Princeton University Press.
Van Swol, L.M., & Sniezek, J.A. (2005). Factors affecting the acceptance of expert advice.bBritish
Journal of Social Psychology,b44(3), 443-461.
Yaniv, I. (2004). Receiving other people’s advice: influence and benefit. Organizational Behavior and
Human Decision Processes, 93, 1-13
Yaniv, I. (1997). Weighting and trimming: Heuristics for aggregation of judgments under uncertainty. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 69, 237-249.
Yaniv, Kleinberger, E. (2000). Advice Taking in Decision Making: Egocentric Discounting and Reputation Formation. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 83(2), 260-281.
doi:10.1006/obhd.2000.2909
ZaleĂkiewicz, T., GÈsiorowska, A., Stasiuk, K., Maksymiuk, R. i Bar-Tal, Y. (2015). Efekt aktywnej rekomendacji czy efekt konfirmacyjny? Mechanizm znieksztaïceñ poznawczych w ocenie autorytetu epistemicznego na przykïadzie ekspertów z dziedziny finansów. Psychologia Ekonomiczna, 8.
104
Decyzje 25_2016.indd 104
DOI: 10.7206/DEC.1733-0092.74
DECYZJE NR 25/2016
2016-08-02 12:13:06