Źródła nacjonalizmu bengalskiego i bangladeskiego

Źródła nacjonalizmu
bengalskiego i bangladeskiego
Marek Moroń
Źródła nacjonalizmu
bengalskiego i bangladeskiego
NOMOS
© 2013 Copyright by Marek Moroń & Zakład Wydawniczy »NOMOS«
Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana
w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.
Recenzje: dr hab. Piotr Kłodkowski
dr hab. Marek Kucia, prof. UJ
prof. dr hab. Marta Kudelska
Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Redakcja wydawnicza: Marcin K. Zwierżdżyński
Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz
II korekta: Anna Grochowska-Piróg
Projekt okładki: Michał Dziadkowiec
Zdjęcie na okładce: Hurricane tropical storm
Autor: lunamarina, © Envato Pty. Ltd.
ISBN 978-83-7688-150-8
KRAKÓW 2013
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: 12 626 19 21
e-mail: [email protected]; www.nomos.pl
Spis treści
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Rozdział I. Bengal – region, nacjonalizm, eurocentryzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1. Bengal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.1. Położenie i uwarunkowania geograficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.2. Ludność Bengalu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
1.3. Nazwa, religie, język . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.3.1. Nazwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.3.2. Religie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.3.3. Język . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
2. Nacjonalizm, naród, tożsamość narodowa, państwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
2.1. Naród i nacjonalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
2.2. Tożsamość narodowa i państwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
3. Dyskurs eurocentryczny w poznawaniu nacjonalizmów Bengalu . . . . . . . . . . . . 30
4. Nacjonalizmy w Azji Południowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
4.1. Postulat suwerenności w Azji Południowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
4.2. Akomodacja postulatu suwerennego państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
4.3. Procesy modernizacji w Bengalu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Rozdział II. Bengal do końca XIX wieku – zarys historyczny . . . . . . . . . . . . . . 59
1. Zarys historii Bengalu do roku 1757 w kontekście tworzenia warunków dla
powstawania nacjonalizmów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
1.1. Bengalskość w historii regionu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
1.2. Historia regionu jako tło rozważań o źródłach nacjonalizmów w Bengalu . . 60
2. Periodyzacja historii Bengalu z odniesieniem do religii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
2.1. Okres hinduizmu i buddyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
2.2. Okres od nadejścia islamu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
2.2.1. Początek islamu w Bengalu i okres sułtanów delhijskich . . . . . . . . . . 66
2.2.2. Okres mogolski w historii Bengalu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
2.2.3. Dynastie i władcy islamscy Bengalu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
2.2.4. Sufizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
5
3. Czynniki tworzące tożsamość mieszkańców Bengalu w okresie
przedkolonialnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
3.1. Początek stałych kontaktów Bengalu z Europą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
3.1.1. Kompania Wschodnioindyjska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
3.1.2. Relacje Kompanii Wschodnioindyjskiej z podmiotami życia
politycznego Bengalu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
3.1.3. Brytyjczycy wobec sytuacji w Bengalu zastanej na przełomie
XVIII i XVIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
4. Ocena okresu do 1757 roku w Bengalu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
5. Zarys historii Bengalu od roku 1757 do końca XIX wieku w kontekście
tworzenia warunków źródłowych dla powstawania nacjonalizmów . . . . . . . . . 79
5.1. Rozwój brytyjskiej obecności w Bengalu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
5.2. Brytyjska władza w Bengalu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
5.2.1. Początki władzy brytyjskiej w Bengalu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
5.2.2. Muzułmanie w Bengalu w początkach władzy brytyjskiej . . . . . . . . 86
6. Renesans bengalski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
6.1. Przedstawiciele renesansu bengalskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
6.2. Renesans bengalski jako „rewolucja poznawcza” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
6.3. Renesans bengalski a społeczność muzułmańska w Bengalu . . . . . . . . . . . 94
6.4. Nowe elementy struktury społecznej w Bengalu w XIX wieku . . . . . . . . . . 99
7. Mozaika społeczna Bengalu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
7.1. Schyłek imperium mogolskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
7.2. Przemiany w Bengalu w XIX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
7.3. Przemiany elit w Bengalu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
7.4. Ruch reform w społeczności muzułmańskiej w Bengalu . . . . . . . . . . . . . . 106
7.5. Ruch reform w społeczności hinduskiej Bengalu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
7.6. Rozwój piśmiennictwa prasowego w Bengalu w XIX wieku . . . . . . . . . . 109
7.7. Zatrudnianie muzułmanów w państwowych instytucjach Bengalu
w drugiej połowie XIX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
8. Bengalczycy wobec kolonizatorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
8.1. Powstanie w roku 1857 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
8.2. Mieszkańcy Bengalu wobec kolonizatorów w drugiej połowie XIX
wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
8.3. Organizacje polityczne mieszkańców Bengalu w drugiej połowie XIX
wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
8.4. Oceny władzy brytyjskiej przez elity hinduskie Bengalu w drugiej
połowie XIX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
9. Podsumowanie – okoliczności kreowania tożsamości mieszkańców Bengalu
pod koniec XIX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Rozdział III. Nacjonalizmy w Bengalu XX wieku i ich źródła . . . . . . . . . . . . 125
1. Elity społeczności bengalskich na początku XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
1.1. Organizacje i partie polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
2. Podział Bengalu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
6
2.1. Okoliczności podjęcia decyzji o podziale Bengalu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
2.2. Społeczność muzułmańska w Indiach po podziale Bengalu . . . . . . . . . . . . 136
3. Nacjonalizmy w Bengalu na początku XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
4. Umacnianie podziału społeczności Bengalu według kryterium
wyznaniowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
4.1. Próby zbliżenia społeczności hinduskiej i muzułmańskiej . . . . . . . . . . . . . 142
5. Nacjonalizm bengalski – próba jego wykreowania w latach 20. XX wieku . . . 143
5.1. Pakt dla Bengalu (1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
6. Konkurujące nacjonalizmy religijne w Bengalu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
6.1. Nowa elita hindusów bengalskich (bhadralok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
6.2. Nacjonalizm islamski w Bengalu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
7. Upolitycznienie i masowość afirmacji tożsamości religijnych w Bengalu –
lata 30. i 40. XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
7.1. Wieś bengalska w latach 30. XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
8. Bengal – dekada rządów muzułmańskich (1937–1947) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
9. Nacjonalizm bengalski – idea zjednoczonego Bengalu (1947) . . . . . . . . . . . 161
10. Idea Pakistanu w Bengalu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
11. Podsumowanie. Nacjonalizmy w Bengalu w pierwszej połowie XX wieku . . 167
12. Uzyskanie niepodległości przez Indie Brytyjskie w 1947 roku . . . . . . . . . . . . 172
13. Bengal w niepodległych państwach postbrytyjskich Indii . . . . . . . . . . . . . . . . 182
13.1. Bengal (1947–1971) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
13.2. Bengal Zachodni (1947–2010) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
13.2.1. Okres 1947–1977 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
13.2.2. Okres 1977–2010 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
13.3. Bengal Wschodni a Pakistan Wschodni (1947–1971) . . . . . . . . . . . . . . . 193
13.4. Rok 1971: wojna w Pakistanie Wschodnim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
14. Państwo Bangladesz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
15. Nacjonalizm bangladeski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
Rozdział IV. Dyskurs nacjonalistyczny w Bengalu
na przełomie XX i XXI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
1. Jakie nacjonalizmy w Bengalu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
2. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
Indeks osobowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
Summary: Sources of Bengali and Bangladeshi Nationalism . . . . . . . . . . . . . 269
7
Pamięci moich Rodziców,
Tomasza i Natalii Moroń
Wprowadzenie
W roku 1909 John A.R. Marriott, wykładowca historii i nauk politycznych na
Worcester College w Oxfordzie, opublikował książkę pod tytułem The Remake of
Modern Europe – from the Outbreak of the French Revolution to the Treaty of Berlin 1789–18781. Opisując we wstępie przemiany w Europie w latach 1815–1878,
Marriott stwierdza: „widzimy tu w działaniu pewną ideę, która nadaje jedność
historycznym wydarzeniom XIX wieku. Znajdujemy ją w ulotnej (elusive) idei
narodowości”2. Pod koniec swego opracowania omawia wydarzenia przełomu
XIX i XX wieku na świecie i ich wpływ na zmiany w Europie, które określa jako
charakterystyczne, rozwinięte działania XIX wieku:
[...] te działania składały się na ukazanie się potężnej mocy narodowości jako idei
jednoczącej i idei rozbijającej […] to jest idea, reguła, która nadaje jedność i spójność
wielości zjawisk w omawianym okresie. Na pierwszy rzut oka różnorodne i niepowiązane, a nawet sprzeczne zjawiska podlegają konkretnemu prawu politycznemu.
Podlegając temu prawu w ciągu ostatniego stulecia, nowoczesna Europa została przemieniona (remade)3.
To polityczne prawo, zasada (principle, jak nazywa je Marriott), to narodowość. Nie ma bardziej wyrazistego emocjonalnie, upolitycznionego i na różne
sposoby określanego rozwinięcia koncepcji promowania narodu niż nacjonalizm.
Skoro Europa XIX wieku, według brytyjskiego autora, była w roku 1909 pod
tak wielkim wpływem koncepcji idei narodu, to wydało mi się interesujące zbadanie, jak można ocenić powstawanie narodów i nacjonalizmów oraz ich źródła w regionie Azji Południowej. Uznałem za uzasadnione zadanie pytania, czy
w Azji Południowej, z jej historią, cywilizacją i kulturą trwającą od tysięcy lat,
istniały jeszcze przed kontaktami z Europą tożsamości odnoszące się do kultury,
regionu zamieszkania itd., których oczywiście nie nazywano narodowymi, lecz
które stanowiłyby mocną podstawę ich powstawania?
1
J.A.R. Marriott, The Remake of Modern Europe – from the Outbreak of the French Revolution
to the Treaty of Berlin 1789–1878, Methuen and Company Ltd., London 1909.
2
Ibidem, s. 2.
3
Ibidem, s. 240–241.
11
Co było tak atrakcyjnego w europejskiej koncepcji narodu i nacjonalizmu,
utożsamianej z nowoczesnością, modernizacją społeczeństw, że można ją było
wykorzystać w Azji Południowej?
Pytania powyższe odniosłem do Bengalu. Przyczyną tak zawężonego terytorialnie podejścia do kwestii nacjonalizmów w Azji Południowej jest nie tylko
moje zainteresowanie tą częścią regionu w kontekście nacjonalizmów. Pragnę podzielić się w tych rozważaniach spostrzeżeniami, które zostały zapoczątkowane
przez mój ośmioletni pobyt w Bengalu.
W latach 1967–1970 mieszkałem w Dhace, stolicy ówczesnego Pakistanu
Wschodniego, gdzie przebywałem wraz z moim ojcem Tomaszem i uczęszczałem
do szkoły średniej St Josephs High School, prowadzonej przez Zakon Braci Świętego Krzyża wywodzący się z Kalifornii (USA). W latach 1988–1992 mieszkałem
wraz z rodziną w Kalkucie4, gdzie pracowałem w Konsulacie RP. Niezależnie od
tych pobytów odwiedzałem wielokrotnie Kalkutę i Dhakę zarówno w celach akademickich, jak i z powodu moich zaangażowań dyplomatycznych oraz dotyczących pracy dla polskiego biznesu. W roku 1995 byłem po raz pierwszy z wizytą
w Bangladeszu. Oba kilkuletnie pobyty w dwóch częściach Bengalu sprzyjały
podjęciu przeze mnie tematyki związanej z badaniem idei narodu i nacjonalizmu
w Bengalu w ujęciu historycznym, społecznym i politycznym.
W tym kontekście powstaje pytanie o nacjonalizm bengalski i o jego źródła.
Kwestia ta jest elementem niniejszej książki. Zrozumienie istoty tego zjawiska
i jego uwarunkowań stało się dla mnie możliwe dopiero po bliższym przeanalizowaniu literatury poruszającej tematykę nacjonalizmów w Azji Południowej i w wyniku wielu rozmów, które prowadziłem zwłaszcza na Uniwersytecie
w Kalkucie i w Dhace. Badania nad tak dynamicznym procesem, jak tworzenie
się nacjonalizmów w Bengalu i ich wpływ na obecną sytuację tej części świata,
mogą jedynie przybliżyć to zagadnienie, dając obraz przemian i rozwoju zdarzeń.
Osobną uwagę skierowałem na nacjonalizm bangladeski, który także jest
przedmiotem niniejszej książki. Wykazanie jego źródeł i charakteru uznałem za
kwestię równie istotną dla pracy, jak odnoszenie się w tym zakresie do nacjonalizmu bengalskiego. Zjawisko nacjonalizmu bangladeskiego z racji swej nowości
może podlegać analizom w ograniczonym zakresie, podobnie jak przewidywanie
kierunku jego rozwoju. Można jednak dokonać próby ukazania jego źródeł.
Rozwój życia politycznego w Bengalu następował w XIX wieku, a jego kulminacja przypadła na koniec pierwszej połowy XX wieku, gdy przyznawano status niepodległości państwom, które miały powstać w miejsce Indii Brytyjskich5.
4
W 2001 roku zmieniono nazwę na Kolkata.
Indie Brytyjskie – tą mało precyzyjną nazwą można określać co najwyżej tereny podległe Wielkiej Brytanii w Azji Południowej od roku 1858. Obecność Brytyjczyków jako zarządzających państwem,
a później państwami na terenie Indii, zaczęła się od Bengalu. Postępujący w XVIII i XIX wieku rozwój
obecności Kompanii Indii Wschodnich, a następnie Korony, nie odnosił się nigdy do podmiotu, który
5
12
Państwo bengalskie wówczas nie powstało, gdyż nie pojawił się żaden realny
postulat jego ustanowienia.
Wobec tak dużego znaczenia nacjonalizmów w Europie w XIX i XX wieku
oraz ścisłych związków Azji Południowej, w tym Bengalu, z Europą w okresie
od przełomu XVIII i XIX wieku, uznałem za interesujące dokonanie oceny obecności nacjonalizmów w tym regionie, ich źródeł i rozwoju. Szczególnie istotna jest dla mnie koncepcja nacjonalizmu bengalskiego jako kategorii odrębnej
od nacjonalizmu islamskiego czy hinduskiego6, choć one również obejmowały
ludność Bengalu. Nacjonalizmy w Bengalu wywodzące się wyłącznie z religii,
z etniczności czy wreszcie z poczucia wspólnoty miejsca zamieszkania i języka,
były w różnych okresach historii wyrazem dążeń do usamodzielnienia się. Nacjonalizm, który doprowadził do włączenia wschodniej części Bengalu do państwa
pakistańskiego, był nacjonalizmem islamskim, religijnym.
Nacjonalizm, który wspierał podział Bengalu w roku 1947 i przewidywał dla
bengalskich wyznawców hinduizmu samodzielność stanową w ramach Indii, był
nacjonalizmem indyjskim hindusów bengalskich, dla którego religia nie była jednak głównym tworzywem tożsamości. Ani w czasie walk, ani w trakcie negocjowania niepodległości Indii Brytyjskich nie było postulatu odrębnego państwa dla
bengalskich wyznawców islamu i odrębnego państwa bengalskiego dla wyznawców hinduizmu.
Niemal w ostatniej chwili przed ostatecznymi decyzjami podzielenia Indii
Brytyjskich pojawił się pomysł utworzenia zjednoczonego i suwerennego Bengalu. Nie był on nigdy koncepcją posiadającą realne szanse wystarczająco trwałego
poparcia stron decydujących o granicach i formach państwowych Indii postbrytyjskich. Ta koncepcja miała znamiona elementu nacjonalizmu bengalskiego. Postulowała jedność i formułę państwa narodowego według kryteriów zamieszkiwania
jednego terytorium, posługiwania się językiem bengali i posiadania wspólnej tradycji historycznych doświadczeń.
Nacjonalizm islamski przyjęty został przez Bengalczyków wyznania muzułmańskiego w politycznej atmosferze dwudziestolecia przed uzyskaniem niepodległości.
Ten czas, w którym kształtowano przyszłe życie państwowe, pojmowane w kategoriach najlepszej lub jedynej formy realizowania aspiracji muzułmanów w Bengalu
jako społeczności, zdominowało niemal wyłącznie znaczenie wyznania.
nosiłby nazwę Indie Brytyjskie. Jest to więc pewien skrót pojęciowy na określenie terenów podległych
brytyjskim podmiotom gospodarczym lub państwu (Koronie), dążących do uzyskania niepodległości.
6
W polskim języku potocznym nadal często używane jest słowo Hindusi na określenie mieszkańców Indii. Słowo hindusi (oraz hinduski itp., we wszystkich odmianach) może być jednak stosowane wyłącznie wobec wyznawców religii hindu, którą nazywa się również hinduizmem. Mieszkańcami Indii są
Indusi. Nie każdy Indus jest hindusem, bowiem w Indiach mieszka m.in. duża społeczność muzułmańska.
Sa oni Indusami, ale nie hindusami. Ze względu na coraz szersze kontakty z Indiami, stosowanie przyjętej
w niniejszej publikacji nomenklatury jest konieczne dla unikania nieporozumień. W jezyku angielskim
w odniesieniu do wyznania (hindu) i obywatelstwa (Indii) są stosowane odpowiednio słowa Hindu i Indian. Por. J. Kieniewicz, Historia Indii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1985, s. 21.
13
Pominięcie „bengalskości” przez deprecjonowanie języka bengalskiego
i Bengalczyków jako uczestników życia polityczno-gospodarczego jednego państwa, tj. Pakistanu, choć w dwóch oddalonych od siebie częściach7, doprowadziło
już w 1948 roku do tego, że rozpoczął się proces domagania się akomodacji8,
respektu dla języka i kultury zrodzonej z „bengalskości”.
Powstanie państwa Bangladesz w 1971 roku zastało wszystkich polityków,
działaczy i intelektualistów jako nieprzygotowanych na udzielenie odpowiedzi,
kim są jego mieszkańcy? Koncepcja nacjonalizmu bangladeskiego, jako zjawiska
właściwie wyłącznie politycznego, jest nowym przedmiotem badań. Jego ocena
w mojej książce jest, właśnie z uwagi na nowość procesu, o którym mowa, bardzo
ostrożna. W pewnym punkcie określam ten nacjonalizm jako „protezę nacjonalizmu bengalskiego”.
Wywód tematu książki ogniskuje się wokół osi historii regionu. Praktycznie
nie widziałem innej możliwości podjęcia próby odpowiedzi na pytanie o źródła
nacjonalizmów z Bengalu. Wiem, że przywoływanie wydarzeń i procesów z historii regionu sprzed XVII wieku ma dla badań dotyczących nacjonalizmów ograniczone znaczenie. Jednak uznałem za celowe zamieszczenie w książce zarysu
historii regionu, włączając również krótkie odniesienia i komentarze do okresów
przed powstawaniem bezpośredniego środowiska tworzenia się koncepcji narodowych i nacjonalistycznych.
Założenie początkowe, tzn. istnienie nacjonalizmu bengalskiego i bangladeskiego, wymagało przeglądu i oceny historii Bengalu, procesów społecznych
i politycznych, w których jego mieszkańcy uczestniczyli, aby określić formułę
ich istnienia oraz wskazać na źródła, z których powstały lub które mogą wpływać
na ich postać w XXI wieku.
Celem podjęcia przeze mnie tematyki nacjonalizmu w Bengalu była próba
odpowiedzi na pytania o przyczyny nie tylko ich zaistnienia w tym kraju, ale
też ich pojawienia się w formach nietypowych dla europejskiej nowoczesnej idei
narodu i nacjonalizmu. Ponadto taki stan rzeczy wskazuje według mnie na istnienie potencjału budowania nacjonalizmu na podstawie najbardziej typowych elementów wspólnotowości tworzących poczucie bycia narodem, takich jak język,
terytorium, kultura, wspólne doświadczenie historyczne. Określanie tych możliwości w XXI wieku postrzegam jako kolejny etap badań nad nacjonalizmami
w Bengalu.
Czy zatem źródłem przemian nacjonalizmów w Bengalu będzie paradoks istnienia we współczesnych społeczeństwach zapotrzebowania na innowacje z jednoczesnym przywiązaniem i nostalgią za przeszłością9?
7
Por. III.13.3 oraz III.13.4 niniejszej pracy.
O pojęciu akomodacji zob. I.4, a zwłaszcza I.4.2 niniejszej pracy.
9
Por. A.D. Smith, Etniczne źródła narodów, przeł. M. Głowacka-Grajper, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009, s. 265.
8
14