Plik

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 1 • 2005
Wiesław Lorkiewicz
Uniwersytet Łódzki, Łódź
WPŁYW WYBRANYCH CZYNNIKÓW ŚRODOWISKA
SPOŁECZNEGO NA KSZTAŁTOWANIE SIĘ CECH
KEFALOMETRYCZNYCH U DZIECI ŁÓDZKICH
WSTĘP
Ostatnie dziesięciolecia przyniosły dużą liczbę prac dotyczących biologicznych
skutków rozwarstwienia społecznego, głównie w odniesieniu do rozwoju fizycznego
dzieci i młodzieży. Ponieważ podstawowymi miernikami tempa wzrastania i stanu
rozwoju fizycznego w tego typu badaniach są wysokość (przede wszystkim) i masa
ciała, modyfikujący wpływ czynników środowiska społecznego na te cechy somatyczne jest dobrze poznany. Niewiele jest natomiast prac podejmujących wpływ tak
pojmowanego środowiska na kształtowanie się cech kefalometrycznych. Pozwalają
one jedynie na ogólne i dość oczywiste stwierdzenie, że także w przypadku wymiarów głowy korzystniejsze warunki rozwoju przyczyniają się do szybszego wzrastania i osiągania większych wartości ostatecznych. Nie dają natomiast podstaw do
oszacowania możliwego zakresu modyfikacji wymiarów głowy przez czynniki społeczno-bytowe, a zwłaszcza nie odpowiadają jednoznacznie na pytanie, jak nierówna
podatność poszczególnych wymiarów decyduje o środowiskowych różnicach
w proporcjach głowy, opisywanych podstawowymi wskaźnikami antropologicznymi.
MATERIAŁ I METODY
Podstawę analizy stanowi 10 pomiarów głowy (g-op, eu-eu, ft-ft, zy-zy, go-go, n-gn, n-sto, n-sn, al-al, obwód) 1102 chłopców i 1087 dziewcząt w wieku od 7 do 19
lat. Dane te pochodzą z badań dzieci i młodzieży łódzkiej prowadzonych przez pracowników Katedry Antropologii UŁ w latach 1992-1994, pod kierunkiem prof. dra
hab. A. Malinowskiego. Badaniami objęto wówczas ponad 3600 dzieci i młodzieży.
W niniejszym opracowaniu wykorzystano dane tych osób, o których uzyskano kompletne informacje w zakresie niżej wymienionych zmiennych społecznych.
Na podstawie pomiarów obliczono ponadto 3 wskaźniki: szerokościowo-długościowy głowy, twarzy morfologiczny i szerokościowo-wysokościowy nosa.
101
Wpływ środowiska społecznego badano, uwzględniając 3 zmienne: wykształcenie, zawód rodziców oraz liczbę dzieci w rodzinie. Przyjęto następujące kategorie
analizowanych zmiennych społecznych: wykształcenie rodziców – l) podstawowe,
2) zasadnicze zawodowe, 3) średnie (ogólne lub zawodowe), 4) policealne i 5) wyższe; zawód rodziców – l) pracownik fizyczny niewykwalifikowany, 2) pracownik fizyczny wykwalifikowany, 3) rzemieślnik i 4) pracownik umysłowy (z wykształceniem średnim lub wyższym); liczba dzieci – zgodnie z podaną podczas wywiadu
środowiskowego.
Dane z piśmiennictwa wskazują, że zmienne te obok stopnia zurbanizowania
zamieszkiwanego osiedla należą do najsilniej różnicujących stan rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży w Polsce (np. Jedlińska 1985, Bielicki i in. 1997). Jeżeli więc
środowisko społeczne wywiera wpływ na kształtowanie się zmienności wymiarów
i proporcji głowy, to zmienne powyższe powinny obejmować znaczną część tego
wpływu.
Do oceny udziału analizowanych czynników społecznych w kształtowaniu się
zmienności badanych cech metrycznych i wskaźników głowy zastosowano metodę
analizy regresji wielokrotnej. Obliczeń dokonano na wartościach unormowanych
(indywidualne wartości pomiarów i wskaźników znormalizowano na ich średnie
arytmetyczne i odchylenia standardowe dla grup wieku, z których pochodziły badane osoby).
Biorąc pod uwagę, że w populacjach ludzkich mogą zachodzić procesy wybiórcze ze względu na niektóre cechy położenia społecznego, np. wykształcenie i zawód, prowadzące do wystąpienia różnic także o charakterze genetycznym między
warstwami i grupami społecznymi (Dobzhansky 1979, Bergman, Koniarek 1990,
Bergman i in. 1992), w celu pełniejszej interpretacji stwierdzonych różnic w zakresie cech kefalometrycznych zbadano, czy grupy dzieci wydzielone na podstawie
wykształcenia i zawodu rodziców różnią się rozkładami prostych markerów genetycznych – grup krwi układu AB0 i Rh oraz barwą tęczówki. Analizę taką przeprowadzono na całości materiału badań obejmującego chłopców i dziewczęta.
WYNIKI BADAŃ I DYSKUSJA
Najsilniejsze zależności od analizowanych czynników społecznych wykazują
u obu płci długość (g-op) i obwód głowy (tab. l, ryc. l). Część zmienności wyjaśnianej przez uwzględnione zmienne społeczne wynosi w ich przypadku odpowiednio
2,2% i 2,3% u chłopców i 3,5% i 2,9% u dziewcząt. Według Jedlińskiej (1985) takie
czynniki społeczne, jak stopień zurbanizowania miejsca zamieszkania, wykształcenie rodziców oraz liczba dzieci w rodzinie, tłumaczą 9-20% wariancji wysokości
ciała u chłopców, a 9-11% u dziewcząt, natomiast według Grabowskiej (1998 –
dzieci konińskie) status wykształceniowo-zawodowy rodziców, sytuacja materialna
rodziny, wielkość osiedla, liczba dzieci w rodzinie i stan zdrowia dziecka tłumaczą
tylko 4,2% zmienności wysokości ciała u chłopców i 3,8% u dziewcząt. Wartości
uzyskane dla wyżej wymienionych dwóch cech metrycznych głowy, wyraźnie niższe niż dla wysokości ciała w badaniach Jedlińskiej, zbliżone są jednak do tych
102
Tabela l
Zależność między cechami głowy i analizowanymi zmiennymi społecznymi (model regresji
wielokrotnej, poziom istotności α=0,05)
Table l
Dependence of the head traits on analysed social factors (multiple regression model,
significant level α=0,05)
Cecha
g-op
eu-eu
Zmienne
niezależne
pozostałe
w modelu
Współczynnik
kątowy
regresji
zawód matki
liczba dzieci
liczba dzieci
Chłopcy
0,142
-0,128
-0,086
wykszt. matki
liczba dzieci
liczba dzieci
wykszt. matki
liczba dzieci
0,051
-0,160
-0,115
0,082
-0,088
wykszt. matki
liczba dzieci
zawód matki
liczba dzieci
0,053
-0,115
0,128
-0,107
zawód matki
zawód matki
0,108
-0,078
wykszt. ojca
wykszt. matki
wykszt. matki
liczba dzieci
zawód matki
liczba dzieci
liczba dzieci
-0,052
0,064
Dziewczęta
0,152
-0,129
0,080
-0,140
-0,095
wykszt. matki
wykszt. matki
liczba dzieci
zawód ojca
wykszt. matki
wykszt. matki
wykszt. matki
zawód ojca
0,051
0,051
-0,103
0,075
0,136
-0,106
0,065
0,066
ft-ft
zy-zy
go-go
n-gn
n-sto
n-sn
al-al
obwód
wsk. szer.-dług.
wsk. twarzy morf.
wsk. nosa
g-op
eu-eu
ft-ft
zy-zy
go-go
n-gn
n-sto
n-sn
al-al
obwód
wsk. szer.-dług.
wsk. twarzy morf.
wsk. nosa
Współczynnik ko- Współczynnik
relacji
determinacji
wielokrotnej R
R (w %)
0,147
0,097
2,15
0,94
0,099
0,98
0,119
0,084
0,105
1,43
0,71
1,10
0,104
1,08
0,086
0,130
0,73
1,69
0,152
2,30
0,137
1,877
0,084
-
0,710
-
0,187
0,093
0,086
0,099
-
3,50
0,87
0,74
0,98
-
0,099
0,98
0,063
0,073
0,077
0,169
0,130
0,079
0,068
0,40
0,54
0,59
2,87
1,68
0,63
0,47
103
g-op
eu-eu
Dziewczęta
Chłopcy
ft-ft
zy-zy
go-go
Cecha
n-gn
n-sto
n-sn
al-al
obwód
wsk.szer.-dług.
wsk.tw.morf.
wsk.nosa
0
1
2
3
4
Współczynnik determinacji (w %)
Ryc. 1. Część ogólnej zmienności badanych cech głowy (w %) wyjaśniana przez zmienne
pozostałe w modelu (tab. 1)
Fig. 1. Part of total variation of the head traits (in %) explained by factors remained in the
model (tab. 1)
z badań Grabowskiej, zwłaszcza że w niniejszych badaniach nie występował wpływ
tak silnie różnicującego stan rozwoju fizycznego czynnika, jak wielkość zamieszkiwanego osiedla.
Wpływ zmiennych społecznych na kształtowanie się pozostałych cech jest
znacznie mniejszy (część zmienności wyjaśnianej zwykle nie przekracza 1,5%
u chłopców i 1% u dziewcząt), co jest bardziej zgodne z podkreślaną w piśmiennictwie małą wrażliwością środowiskową cech kefalometrycznych (np. Wolański 1986,
Bergman i in. 1988). U chłopców relatywnie znaczną zmiennością, warunkowaną
rozpatrywanymi czynnikami społecznymi, charakteryzują się ponadto szerokość
twarzy (zy-zy) i nosa (al-al).
Na kierunek zależności między badanymi zmiennymi społecznymi i cechami
głowy wskazuje znak współczynnika kątowego regresji. Wyższy status wykształceniowo-zawodowy rodziców oraz mniejsza liczba dzieci w rodzinie (które należy
utożsamiać z lepszymi warunkami rozwoju dziecka) wiążą się z większymi wartościami cech metrycznych głowy, a w przypadku proporcji opisywanych wskaźnikami – większą długogłowością, wąskotwarzowością oraz relatywnie szerszymi nosami badanych dzieci.
104
Uwagę warto zwrócić zwłaszcza na modyfikacje środowiskowe proporcji głowy,
bowiem jak już zaznaczono, wyniki badań różnych autorów są często niezgodne ze
sobą. Poszukiwania związków między proporcjami głowy i twarzy a stratyfikacją
społeczną mają długą tradycję. Rutkowski (1906) i Krzywicki (1912) wskazywali na
krótsze głowy i szersze twarze u przedstawicieli szlachty w porównaniu z ludnością
wiejską (pomiary bezwzględne głowy były oczywiście większe u szlachty). Związek
krótszej głowy z większą zamożnością rodzin wiejskich wykazali także Sikora
(1976) u dorosłych i Mayer (1977) u dzieci. Odmienną zależność otrzymał Wünsche
(1953, cyt. za Mayer 1977) – dzieci i dorośli o dłuższych głowach reprezentowali
uprzywilejowane socjalnie środowiska. Steyn i Henneberg (1997) przytaczają dane
z badań młodzieży holenderskiej, z których wynika, że zwiększającej się w wyniku
poprawy warunków bytowych wysokości ciała towarzyszy także zjawisko długogłowienia. Wyniki badań Siniarskiej (1994) również nie dają jednoznacznej odpowiedzi w kwestii wpływu czynników środowiskowych (dochodów rodziny) na
kształtowanie się wymiarów i proporcji głowy.
Rezultaty uzyskane w niniejszej pracy konsekwentnie przemawiają za większą
długogłowością dzieci i młodzieży rozwijających się w korzystniejszych warunkach
środowiskowych – jako wynikiem relatywnie dużej ekosensytywności długości głowy. Biorąc pod uwagę znane tendencje rozwojowe proporcji głowy, polegające na
względnym wydłużaniu się głowy i twarzy z wiekiem (Sikora 1964, 1966), dzieci te
mają po prostu „dojrzalsze” proporcje. Na bardziej „pedomorficzne” proporcje głowy u dzieci rozwijających się w gorszych warunkach zwracał uwagę Jasicki (1957),
porównując młodzież wiejską i miejską. Nasuwa się pytanie, czy różnice te nie mają
jedynie przejściowego charakteru. Jak jednak wykazała analiza kształtowania się
z wiekiem omawianych różnic środowiskowych w badanym materiale (Lorkiewicz
1998), o ile występuje tendencja do zmniejszania się części z nich w przypadku
wymiarów bezwzględnych, to w zakresie proporcji opisywanych wskaźnikami szerokościowo-długościowym głowy i morfologicznym twarzy różnice te nie maleją.
Nie ma więc podstaw do twierdzenia, że opisane różnice społeczne w proporcjach
głowy mają charakter jedynie przejściowy i mogą ulec z wiekiem zasadniczym
zmianom – na przykład odwróceniu.
Znaczna reaktywność środowiskowa długości głowy w porównaniu z jej szerokością każe się spodziewać międzypokoleniowych przemian w proporcjach głowy
o takim właśnie kierunku, jak wynika z badań młodzieży holenderskiej (Steyn, Henneberg 1997). Także Kaczanowski i in. (1995) twierdzą, że pełniejsza realizacja procesów rozwojowych, związana z polepszaniem się warunków bytowych, bardziej
przejawia się w wymiarach długościowych niż szerokościowych głowy.
Zaznaczają się również różnice płciowe we wrażliwości środowiskowej badanych
cech kefalometrycznych – zgodnie z oczekiwaniami jest ona znaczniejsza u chłopców.
Wprawdzie w przypadku dwóch najbardziej ekosensytywnych cech – długości i obwodu głowy – większy jest zakres modyfikacji u dziewcząt, ale już wszystkie pozostałe cechy silniejsze zależności od analizowanych czynników środowiska społecznego
(wyższe wartości współczynników korelacji) wykazują u chłopców.
105
W przeważającej liczbie przypadków czynnikiem społecznym wpływającym
istotnie na zmienność wymiarów głowy okazała się liczba dzieci w rodzinie, uznawana za pośredni wyznacznik warunków materialnych rodziny. Ponadto wśród
zmiennych opisujących status wykształceniowo-zawodowy rodziców najsilniej różnicująco oddziałuje poziom wykształcenia matki. Na większy wpływ tego czynnika
ze strony matki niż ojca na rozwój fizyczny dzieci wskazywali m.in. Charzewski
(1983), Charzewski, Bielicki (1990) i Hulanicka (1990).
Nie stwierdzono między grupami dzieci różniącymi się pochodzeniem społecznym (wydzielonymi ze względu na wykształcenie i zawód rodziców) zróżnicowania
w zakresie cech o silnej determinacji genetycznej (tab. 2) – praktycznie brak jest
różnic statystycznie istotnych między rozkładami grup krwi i barwy tęczówki.
Tabela 2
Istotność różnic w rozkładach grup krwi i barwy tęczówki między grupami dzieci
wyróżnionymi ze względu na kategorie badanej zmiennej społecznej
Table 2
Significance of differences in eye-colour category and blood group frequencies
between children from various socio-occupational groups
Chłopcy
Zmienna społeczna
Dziewczęta
AB0
Rh
barwa
tęczówki
AB0
Rh
barwa
tęczówki
wykształcenie ojca
ns
ns
ns
ns
ns
ns
wykształcenie matki
ns
ns
ns
ns
ns
ns
wykształcenie obojga
rodziców
ns
ns
ns
ns
s
ns
zawód matki
ns
ns
ns
ns
ns
ns
zawód ojca
s
ns
ns
ns
ns
ns
zawód obojga rodziców
ns
ns
ns
nl
ns
ns
s – różnica statystycznie istotna (p ≤ 0,025)
ns – różnica statystycznie nieistotna
nl – nie liczono
WNIOSKI
1. Część ogólnej zmienności badanych cech metrycznych głowy wyjaśniana przez
uwzględnione czynniki społeczne jest stosunkowo niewielka, mniejsza niż
w przypadku ogólnych wymiarów ciała (wysokości ciała), co jest zgodne z podkreślaną w piśmiennictwie niewielką wrażliwością środowiskową cech kefalometrycznych.
106
2. Najbardziej wrażliwym na oddziaływanie czynników środowiska społecznego
wymiarem głowy jest jej długość. Również ze środowiskowymi modyfikacjami
tego właśnie wymiaru należy w głównej mierze wiązać istotny wpływ zmiennych społecznych na obwód głowy i wskaźnik szerokościowo-długościowy.
3. W przypadku większości cech większą wrażliwość środowiskową zaobserwowano u chłopców.
4. Stwierdzone różnice w cechach metrycznych i wskaźnikach głowy mają niewątpliwie charakter modyfikacji środowiskowych. Przemawia za tym regularne łączenie się większych wartości tych cech z kategoriami zmiennych społecznych,
które należy uznać za „lepsze” z punktu widzenia warunków rozwoju dziecka,
najczęstsze występowanie jako istotnej zmiennej objaśniającej czynnika uznawanego za miernik statusu materialnego rodziny – liczby dzieci, wreszcie brak
różnic między reprezentowanymi przez badane dzieci grupami społecznymi
w rozkładach grup krwi i barwy tęczówki.
PIŚMIENNICTWO
Bergman P., Koniarek J., 1990, Przyczyny powstawania i utrzymywania się różnic między
grupami społecznymi i zawodowymi pod względem cech o silnej determinacji genetycznej. Człowiek-Populacja-Środowisko, Prace DCDM Dolmed we Wrocławiu, 7, 33-52
Bergman P., Gronkiewicz L., Lebioda H., 1988, Genetyczne i środowiskowe uwarunkowania
rozwoju niektórych diametrów głowy. Mat. i Prace Antr., 108, 217-237
Bergman P., Gorący M., Koniarek J., Krajewska A., Nowacka-Chiari E., 1992, Kształtowanie
się wielkomiejskiej populacji Wrocławia. Aspekty regionalne, społeczne i antropologiczne,
[w:] Środowisko ekologiczne i kulturowe Wrocławia. Materiały sesji naukowej. Wrocław,
45-61
Bielicki T., Szklarska A., Welon Z., Brajczewski C., 1997, Nierówności społeczne w Polsce:
antropologiczne badania poborowych w trzydziestoleciu 1965-1995. Monogr. Zakł. Antr.
PAN, Wrocław, 16
Charzewski J., 1983, Społeczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci warszawskich.
Stud. i Monogr. AWF, Warszawa
Charzewski J., Bielicki T., 1990, Uwarstwienie społeczne ludności Warszawy: analiza wysokości ciała i tempa dojrzewania chłopców 13-14-letnich. Wych. Fiz. i Sport, 34, 3-20
Dobzhansky T., 1979, Różnorodność i równość. Warszawa
Grabowska J., 1998, Wpływ warunków społeczno-środowiskowych na rozwój fizyczny dzieci
i młodzieży województwa konińskiego, [w:] Dziecko konińskie. Rozwój fizyczny dzieci
i młodzieży województwa konińskiego, red. J. Grabowska. Łódź, 25-61
Hulanicka B., 1990, Stan rozwoju chłopców w okresie pokwitania jako odbicie różnic społecznych wśród ludności Wrocławia. Mat. i Prace Antr., 111, 21-45
Jasicki B., 1957, Ośrodek krakowski w latach 1908-1956. Mat i Prace Antr., 33
Jedlińska W., 1985, Wpływ niektórych czynników środowiska społecznego na wysokość ciała
dzieci szkolnych w Polsce. Prz. Antr., 51, 15-37
Kaczanowski K., Schmager J., Szostek K., Gleń-Haduch E., Głąb H., Kosydarski A., Mayer
B., Mrówka D., Niedźwiecka E., 1995, Badania antropometryczne dzieci i młodzieży
z Pilzna i Żywca. Zeszyty Nauk. UJ, Prace Zool., 41, 13-51
107
Krzywicki L., 1912, Charakterystyka fizyczna ludności ziem polskich i dzielnic ościennych,
[w:] Encyklopedya Polska, t. l, Kraków
Lorkiewicz W., 1998, Rozwój cech kefalometrycznych i pigmentacyjnych u dzieci łódzkich –
normy, uwarunkowania środowiskowe. UŁ, praca doktorska
Mayer B., 1977, Kształtowanie się wymiarów i proporcji głowy i twarzy u dzieci i młodzieży
Beskidu Żywieckiego. Zeszyty Nauk. UJ, Prace Zool., 23, 7-29
Rutkowski L., 1906, Charakterystyka antropologiczna ludności okolic Płońska i sąsiednich
powiatów guberni płockiej. Mat. Antrop.-Archeol. i Etnogr., 8, 3-68
Sikora P., 1964, Zróżnicowanie zmienności wskaźnika głowy w procesie wzrastania organizmu człowieka. Mat. i Prace Antr., 68, 63-98
Sikora P., 1966, Zróżnicowanie rozwoju wskaźnika twarzy w procesie wzrastania organizmu
człowieka. Zeszyty Nauk. UJ, Prace Zool., 12, 37-57
Sikora P., 1976, Charakterystyka antropologiczna wsi Żmiąca w nawiązaniu do struktury gospodarczej. Mat. i Prace Antr., 92, 83-94
Siniarska A., 1994, Rozwój biologiczny dzieci i młodzieży z kilku wybranych regionów Polski
na tle warunków życia rodziny i pewnych cech biologicznych rodziców. Stud. Human
Ecol., Suppl., l, 89-194
Steyn M., Henneberg M., 1997, Cranial growth in the prehistoric sample from K2 at
Mapungubwe (South Africa) is population specific. Homo, 48, 62-71
Wolański N., 1986, Rozwój biologiczny człowieka. Warszawa
Summary
THE INFLUENCE OF SOME SOCIAL ENVIRONMENT FACTORS
ON THE DEVELOPMENT OF CEPHALOMETRIC TRAITS
IN ŁÓDŹ CHILDREN
The aim of the paper was to estimate the influence of main factors of the social environment on cephalometric traits in Łódź children. The material consists of ten head and face
measurements (g-op, eu-eu, ft-ft, zy-zy, go-go, n-gn, n-sto, n-sn, al-al, head circumference) of
1102 boys and 1087 girls in the age from 7 to 19 years. On the basis of these measurements
three indices were also calculated – cephalic (head) index, morphological facial index and nasal index. Three factors of the social environment were analysed: parents education, parents
occupation and number of children in the family. Each of these factors was divided into following categories: parents education – l) elementary, 2) basic vocational, 3) secondary, 4)
post-secondary, 5) university college; parents occupation – l) unskilled workers, 2) skilled
workers, 3) small businessmen and craftsmen, 4) intellectuals; number of children in the family – according to information obtained in personal form. The influence of the social factors
on head and face dimensions and indices was investigated by the method of multiple regression analysis. All calculations were done on the basis of normalised values.
The most susceptible dimensions to socio-environmental influences are head length and
head circumference (tab. l, fig. l). Examined social factors explain respectively 2.2% and
2.3% of the total variation of these traits in boys and 3.5% and 2.9% in girls. Remaining diameters are less susceptible (part of explained variation is less than 1.5% in boys and 1% in
girls). The children from better socio-economic situation (higher parental education and occupational status, less children in the family) have larger head dimensions, they are more
dolichocephalic, more narrow-faced and they have relatively broader noses.
108
Boys show on the average greater susceptibility to analysed socio-environmental factors
than girls (values of regression coefficients are higher). In the material the size of family
(number of children in the family) most significantly influences growth of the head dimensions (this factor is treated in anthropological researches as a measure of living conditions
level of a family).
Children from different socio-occupational groups do not differ significantly in traits genetically strongly determined (eye colour, blood groups) – tab. 2. Thus there is no ground to
assume that these social groups vary genetically.
Social gradients in cephalometric traits found in this study can be regarded as phenotypical. Such interpretation is supported by following evidence: l) higher categories of analysed
social factors (which can be identified with better growth conditions of the children) connect
regularly with larger head dimensions, 2) the great importance of the size of family in modification of growth processes, 3) lack of differences in genetic “markers” in children from different social groups.
109