UNIWERSALNE WARTOŚCI KULTURY W EDUKACJI I TERAPII

Pedagogika
Uniwersalne
wartości kultury
w edukacji i terapii
Redakcja naukowa Iwona Nowakowska-Kempna
Akademia Ignatianum
Wydawnictwo WAM
Kraków 2012
© Akademia Ignatianum, 2012
ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków • tel. 12 39 99 620 • faks 12 39 99 501
[email protected], http://www.ignatianum.edu.pl
Recenzenci tomu
prof. zw. dr hab. Danuta Gielarowska-Sznajder
prof. dr hab. Adam Solak
Rada Naukowa
ks. prof. dr hab. Amantius Akimjak (pedagogika, Słowacja)
doc. Paed.Dr. Stanislav Benčič PhD. (glottodydaktyka, Słowacja)
prof. dr hab. Ján Daňek (pedagogika, Słowacja)
prof. dr hab. Danuta Gielarowska-Sznajder (pedagogika, Polska)
prof. dr hab. Bożena Grochmal-Bach (medycyna, pedagogika specjalna, Polska)
prof. nadzw. dr hab. Jolanta Karbowniczek (pedagogika, Polska)
prof. dr hab. Aniela Korzon (pedagogika specjalna, logopedia, Polska)
doc. Paed.Dr. L’udmila Liptáková, CSc. (pedagogika, Słowacja)
prof. dr hab. Hana Lukašová (pedagogika, Czechy)
doc. Paed.Dr. Josef Malach PhD. (pedagogika, Czechy)
prof. dr hab. Jerzy Nikitorowicz (pedagogika, Polska)
ks. prof. dr hab. Zbigniew Marek SJ (pedagogika, Polska)
doc. Paed.Dr. Jelena Petručijová CSc. (pedagogika, Czechy)
doc. Paed.Dr. Silvia Potocarová PhD. (pedagogika, glottodydaktyka, Słowacja)
prof. dr hab. Irena Popiołek-Rodzińska
prof. dr hab. Alicja Rakowska (pedagogika, Polska)
doc. dr hab. Ludmila Mihajlovna Segeda (glottodydaktyka, Białoruś)
s. prof. dr hab. Czesława Margarita Sondej OSU (pedagogika, Polska)
prof. dr hab. Zuzana Stanislavová (pedagogika, Słowacja)
prof. dr hab. Viktor Petrovič Tarantej (pedagogika, logopedia, Białoruś)
Przewodnicząca Rady Naukowej
prof. dr hab. Iwona Nowakowska-Kempna
Redakcja
Michał Zmuda
Projekt okładki i stron tytułowych
Lesław Sławiński – PHOTO DESIGN
ISBN 978-83-7614-075-9 (Ignatianum)
ISBN 978-83-7767-070-5 (WAM)
WYDAWNICTWO WAM
ul. Kopernika 26 • 31-501 KRAKÓW
tel. 12 62 93 200 • faks 12 42 95 003
e-mail: [email protected]
Drukarnia Wydawnictwa WAM • ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków
Spis treści
9
Wprowadzenie
13
I
Uniwersalne wartości kultury
w pedagogice
15
Amantius Akimjak, OFS
Koncepcja filozofii kultury według
Ojca Profesora Mieczysława Krąpca
25
Czesława Margarita Sondej OSU
Dialog owocem spotkania
37
Wiesław Wójcik
Praca nad myśleniem jako centrum procesu
wychowania w filozofii
Józefa Tischnera
57
Jolanta Karbowniczek
Inteligencje wielorakie Howarda Gardnera
w edukacji wczesnoszkolnej
77
Iwona Nowakowska-Kempna
ŻYCIE jako wartość w twórczym
procesie osiągania wiedzy przez uczniów
edukacji wczesnoszkolnej
113
Alojzy Kopoczek
Folklor lokalny w edukacji
i wychowaniu dziecka
127
Joanna Ślońska,
Grzegorz Grzybek
Językowy obraz świata i wartości w reklamie
135
Irena Popiołek-Rodzińska
Proces twórczy źródłem wychowania
przez sztukę
141
Aniela Korzon
Znaczenie wychowania estetycznego
niesłyszących w ich rehabilitacji
149
II
Wartości w procesie wychowania
151
Barbara Niemiec
Parafia jako środowisko tworzące wspólnotę
159
Ewa Adamczyk
Pojęcie prawdy jako nadrzędnej wartości
w edukacji wczesnoszkolnej
175
Regina Wyżkiewicz-Maksimow
CISZA jako wartość w wychowaniu
(O aspektach jej rozumienia na bazie frazeologii
i poezji słowiańskiej: polskiej i serbskiej)
193
Wiga Bednarkowa
Pojęcie NAUCZYCIEL jako wartość
w konceptualizacji uczniów szkół licealnych. Analiza wyników ankiet badawczych
205
Stanislav Benčič
Elena Melušová
Gender pri výučbe jazykovej komunikácie
225
III
Wartości w dyskursie edukacyjnym
227
Krystyna Duraj-Nowakowa
Uniwersalne wartości kultury
kształtowania profesjonalnej gotowości
pedagogów/nauczycieli
243
Renata Szczepaniak
Komunikowanie między kulturami jako
przedmiot badań i edukacji (na podstawie
doświadczeń polskich i niemieckich)
259
Monika Korchel
Formy i normy w nowej młodzieżowej
komunikacji interpersonalno-medialnej
a proces samowychowania
291
Ewa Kozłowska
Nowe media nas zmieniają, czyli o nieodpartej
potrzebie kontaktu
307
Danuta Pluta-Wojciechowska
Kultura żywego słowa w edukacji
319
Karol Pawlas
Kultura żywego słowa w terapii
logopedycznej i edukacji
333
Małgorzata Kaliszewska
Zaniedbane kompetencje czytelnicze
studentów pedagogiki. Zarys problemu
357
Lilianna Dorak-Wojakowska
Kulturotwórcza funkcja teatru lalkowego
(na przykładzie twórczości teatralnej
Garego Friedmana)
377
Elżbieta Anna Stawiarska
Edukacja plastyczna przez symbole
i do symboli
385
Magdalena Piekoszewska-Cieślicka
Wartości kultury regionalnej w twórczości
czeladzkich pisarzy z organizacji społecznych
(wybór)
401
Barbara Klasińska
Istota wczesnoszkolnej edukacji
przez kulturę ludową
413
Monika Korchel
Wartościowanie nazw zawodowych,
funkcyjnych i naukowych kobiet
w życiu społecznym
425
Małgorzata Gawor
Wychowanie muzyczne w edukacji szkolnej
i wczesnoszkolnej jako wartości kultury
wychowania i muzykoterapii
439
Paweł Herod
Wychowanie muzyczne w edukacji szkolnej
i wczesnoszkolnej jako wartości kultury
wychowania i muzykoterapii – muzyka
w procesie wychowania estetycznego
i moralnego
449
Renata Kowalczyk
O szkolnych „praktykach językowych”
w edukacji kulturalnej
Iwona
Nowakowska-Kempna
Wprowadzenie
Nie do przecenienia jest znaczenie uniwersalnych wartości
kultury w wychowaniu i edukacji każdego człowieka. W niniejszym tomie przyjmujemy szeroką definicję kultury, zaproponowaną przez Antoninę Kłoskowską1: „kultura stanowi wieloaspektową całość, w której drogą analizy wyróżnić można
zinternalizowaną, tkwiącą w świadomości ludzi warstwę norm,
wzorów i wartości; warstwę działań będących zobiektywizowanym wyrazem tamtej sfery; warstwę wytworów takich czynności
lub innych obiektów stających się przedmiotem kulturowych
działań”2. Trzeba tutaj zaznaczyć szczególną rolę wartości, które
pojawiają się w kulturze we wszystkich jej wymiarach i aspektach, stając się integralną częścią tego fenomenu ludzkiego życia. Wydarzenia, zjawiska, idee, koncepcje, przedmioty, wywołujące zainteresowanie, jeśli zostają poddane ocenie, stają się
wartościami3. To ku nim nakierowane są postawy i dyspozycje
1
A. Kłoskowska, Kultura, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Pojęcia
i problemy wiedzy o kulturze, red. A. Kłoskowska, Wrocław 1991, s. 17-50.
2
Tamże, s. 23-24.
3
Tamże, s. 22.
10
Iwona Nowakowska-Kempna
(wewnętrzne nastawienia na sprawstwo), wyzwalające działanie.
W związku z tym, „kultura bywa też w takim ujęciu określana
jako zespół wartości, którym odpowiadają postawy”4. Wzory,
normy, wartości i przekonania z nich wypływające sterują ludzkim zachowaniem, wyzwalają działania, ułatwiają podejmowanie decyzji i funkcjonowanie w skomplikowanej rzeczywistości
społecznej, a „cały świat kultury tworzony jest przez człowieka
na zasadzie współzależności postaw i wartości”5. Podstawowe
wymiary kultury, określane zwykle wspólną nazwą kultury duchowej, to filozofia, religia, nauka i sztuka. One też są źródłem
uniwersalnych wartości kultury.
Proces kształtowania kultury u człowieka zaczyna się w dzieciństwie, w okresie przedszkolnym6, na długo przed edukacją
szkolną i trwa przez całe życie. J. Gajda7 pisze: „To kultura, jaką
zastaje człowiek czy też otrzymuje w swoim dziedzictwie, wywiera decydujący wpływ na kształtowanie się jego osobowości.
Każdy człowiek jest także twórcą kultury, choć w różnym stopniu i zakresie”8. Istotnymi komponentami tego procesu są wychowanie moralne (etyka) i wychowanie estetyczne, tak ważne
na każdym poziomie kształcenia. Elementem kultury są bowiem
również takie instytucje, jak: przedszkole, szkoła, domy kultury,
ogniska, świetlice itp.
Wychowanie PRZEZ kulturę i DO kultury służy więc wychowaniu do czynnego uczestnictwa w kulturze, a szczególnie
w trzech jego aspektach: zdobyciu wiedzy o świecie (innych ludziach i samym sobie), osiągnięciu wrażliwości moralnej i postawy twórczej (wyobraźni i uczuć)9.
Poszczególne wartości, które jawią się jako ważne w wychowaniu i edukacji, mają wymiar uniwersalny, ogólnoludzki
i są podzielane przez ludzi różnych kultur, wyznań i kręgów
cywilizacyjnych. Muszą stać się obiektem refleksji w procesie
4
Tamże, s. 22.
5
Tamże, s. 24.
Por. J. McV. Hunt, Metoda Marii Montessori, New York 1964; J. Izdebska,
Dziecko osamotnione w rodzinie, Białystok 2004; D. Waloszek, Zasady edukacji dzieci w wieku przedszkolnym, Zielona Góra 1993.
6
7
J. Gajda, Człowiek w świecie kultury – kultura w życiu człowieka. Wprowadzenie,
w: Kultura współczesna a wychowanie człowieka, red. D. Kulinowski, Lublin 2006.
8
Tamże, s. 13.
9
H. Depta, Wychowanie estetyczne w szkole, „Kultura i Edukacja”, nr 3-4/97, s. 36.
Wprowadzenie
11
edukacyjnym, w teorii i praktyce wychowania, albowiem to
one nadają sens ludzkiemu życiu, motywują do działania, pozwalają funkcjonować na sposób ludzki. Refleksja pedagogiczna
nad światem wartości musi je oświetlać z różnych stron, ujmować rozmaite aspekty i wymiary, ukazywać w całym bogactwie
i różnorodności.
Niniejszą monografię kierujemy do ludzi nauki i sztuki, którzy znajdą w niej pogłębioną refleksję na interesujące ich tematy, a także do nauczycieli, wychowawców i terapeutów, aby
z nadzieją – poprzez świat wartości – zobaczyli swoich uczniów
i podopiecznych.
I
Uniwersalne
wartości
kultury
w pedagogice
Amantius Akimjak, OFS
Katolicki Uniwersytet
w Rużomberku
Růžomberok, Słowacja
Koncepcja
filozofii kultury
według
Ojca Profesora
Mieczysława Krąpca
Problem kultury jawi się w antropologii filozoficznej w kontekście rozważań nad osobowym rozwojem
człowieka. Kultura jest tutaj ujmowana szerzej niż tylko
działalność kulturowa i wytwory artystyczne. I dlatego
kultura sama w sobie jest również przedmiotem badań
filozoficznych.
Każdy naród, społeczność czy grupa, posiada swoją
kulturę, swoje wartości, za pośrednictwem których komunikuje się oraz w nich i dla nich żyje. Kultura jawi nam
się – według Marka Rupnika – jako „organiczna tkanka
wartości i znaczeń, dzięki którym te wartości komunikują
się, budują i urzeczywistniają się”1. Zagadnieniem kultury
zajmują się różne dziedziny nauki: socjologia, pedagogika, psychologia, filozofia, historia itd., a nie tylko kulturoznawstwo.
Nasz słowacki naród został przyjęty do Unii Europejskiej. Wstąpił tam razem ze swoją kulturą, która chce być
wartością ubogacającą inne kultury. Mogą to urzeczywistnić tylko ludzie, którzy zastanawiają się nad życiem
i potrafią również innych zachęcić do tego, by nie wstydzili się swojej kultury, wręcz przeciwnie, by ją promowali. Kultura pełni niezbywalną wartość w wychowaniu – pozwala wszechstronnie ukształtować młodego człowieka.
1
M.I. Rupnik, Otázka kultúry, w: Spiritualita, formácia a kultúra, red. J. Špidlík, Velehrad 1995, s. 145.
Streszczenie
16
Amantius Akimjak, OFS
Problem kultury
Koncepcję filozofii kultury najlepiej przyjąć za Lubelską Szkołą
Filozoficzną. Czołowym przedstawicielem tej szkoły jest Ojciec
Profesor Mieczysław Albert Krąpiec2.
Swoje uwagi na temat filozofii kultury pragnę oprzeć na dziełach o. Krąpca3. Pomocne będą również dzieła innych autorów,
którzy współpracowali z o. Krąpcem4, jak Henryk Kiereś, Andrzej Marynarczyk, Stanisław Janeczek, Włodzimierz Dłubacz,
Bogdan Czuprin i inni.
2
Ojciec Profesor Mieczysław Albert Krąpiec urodził się w 1921 roku w Berezowicy Małej pod Zbarażem. Do gimnazjum uczęszczał w Tarnopolu. W roku
1939 wstąpił do Zakonu Dominikanów. Studiował filozofię w Kolegium Dominikanów w Krakowie oraz w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. W roku
1946 uzyskał doktorat z filozofii na Angelicum. Od 1968 roku był profesorem
KUL, a w latach trudnych dla Polski – wieloletnim rektorem tej uczelni (1970-1983). Jest twórcą i mistrzem Lubelskiej Szkoły Filozoficznej, autorem wielu
wybitnych dzieł z zakresu filozofii (metafizyki), której przedmiot, cel i metoda
pojmowane są w odniesieniu do najlepszych tradycji filozofii klasycznej (Arystotelesa i Tomasza z Akwinu). Był członkiem PAN, PAU, Europejskiej Akademii Nauk i Papieskiej Akademii św. Tomasza. Otrzymał doktoraty honoris
causa: University of Toronto, Uniwersytetu w Leuven i Instytutu Pedagogicznego w Tarnopolu. W swojej pracy nawiązał do dzieł filozofów lubelskich, do
których należy zaliczyć: ks. Idziego Radziszewskiego, Jacka Woronieckiego,
Antoniego Szymańskiego oraz Józefa Iwanickiego. Wymienieni autorzy skupiali wokół siebie liczne grono uczniów, spośród których należy wspomnieć
ks. abp. Stanisława Wielgusa, Adama Rodzińskiego, ks. Stanisława Kowalczyka, L. Dyczewskiego, A. Dzinbę, W. Granata, R. Ingardena i innych.
M.A. Krąpiec, U podstaw rozumienia kultury, „Dzieła XV”, Lublin 1991.
M.A. Krąpiec, Kultura i intencjonalność, w: Tenże, Ja – człowiek, „Dzieła IX”, Lublin 1991, s. 235-260. M.A. Krąpiec, Człowiek w kulturze, Warszawa 1996. M.A.
Krąpiec, Człowiek – kultura – uniwersytet, wybór i opracowanie A. Wawrzyniak,
Lublin 1982. M.A. Krąpiec, U podstaw cywilizacji życia i cywilizacji śmierci, w: Uźtke, Lublin 1994, s. 52-55. M.A. Krąpiec, Zrozumieć człowieka, w: Krąpiec M.A.,
Człowiek – kultura – uniwersytet, wybór i opracowanie A. Wawrzyniak, Lublin
1982, s. 288-299. Por.: M. Kurdziałek, Ojciec Mieczysław Albert Krąpiec – rektor
KUL w latach 1970-1983, „Przegląd Uniwersytecki” 7 (1995) nr 3 (35), s. 10-12.
3
H. Kiereś, Służyć kulturze, Lublin 1998; Tenże, Sztuka wobec natury, „Gutenberg – Print”, Warszawa 1997; Tenże, Spór o sztukę, Lublin 1996. A. Marynarczyk, Rozmowy o metafizyce z M.A. Krąpcem, Lublin 1997. S. Janeczek, Filozofia
na KUL-u, nurty, osoby, idee, Lublin 1998. W. Dłubacz, O kulturę filozofii, Lublin
1994; Tenże, Problem Absolutu w filozofii Arystotelesa, Lublin 1992. B. Czuprin,
Z perspektywy filozoficznego rozumienia kultury, w: Kościół i kultura, red. R. Jaworski, A. Koseski, Płock–Pułtusk 1996, s. 122-124.
4
Koncepcja filozofii kultury według Ojca Profesora Mieczysława Krąpca
17
Oprócz tego chcę także wspomnieć o autorach, którzy o filozofii kultury pisali na Słowacji. Wśród nich są: Ladislav Hanus,
Pavol Janáč, Břetislav Kafka i za granicą N. Capaldi, A. David
i inni5.
Pragnę w swoich rozważaniach dać odpowiedź na następujące pytania: czym jest kultura oraz czym jest cywilizacja i jaka jest
między nimi różnica. Ważny jest dla mnie również stosunek między sztuką i kulturą a prawdą, moralnością oraz religią, a także
zagadnienie jedności kultury.
Lubelska szkoła filozoficzna
Lubelska Szkoła Filozoficzna na KUL-u odegrała znaczącą
rolę w rozwoju myśli filozoficznej, zwłaszcza że ukształtowała,
a dalej rozwijała oryginalną formę tomizmu egzystencjalnego,
przede wszystkim w dziedzinie filozofii bytu i filozofii człowieka. Najwybitniejszym jej przedstawicielem był o. M.A. Krąpiec
oraz jego uczniowie ks. A. Maryniarczyk, ks. B. Czuprin oraz inni. Bardzo ważnymi dla filozofii na KUL-u były badania w dziedzinie metodologii badań filozoficznych oraz relacje miedzy logiką a filozofią6.
Tę dziedzinę rozwijał ks. S. Kamiński, J. Kalinowski, ks. J. Iwanicki, A. B. Stępień, S. Majdański, ks. J. Herbut, S. Kiczuk, ks. A.
Bronek, N. Zegleń, a obecnie ją kontynuują M. Lechniak, P. Garbacz, B. Czernecka oraz inni.
Ważnym etapem kształtowania się filozofii KUL-u było stworzenie szkoły mediawistycznej pod przewodnictwem S. Świeżawskiego oraz jej dalszy rozwój dzięki pracom ks. M. Kurdziałka i M. Gogacza. Obecnie tę dziedzinę rozwijają zwłaszcza
K. Wójcik, ks. S. Wielgus, o. I.E. Zieliński, ks. M. Ciszewski,
J. Judycka, A. Kijewska, S. Janeczek, W. Bajor oraz inni. Mediawiści na KUL-u przeprowadzili badanie również nad filozofią
L. Hanus, Rozprava o kultúrnosti, Spišská Kapitula 1991; Tenże, Človek
a kultúra, Bratislava 1997; Tenże, Kostol ako symbol, Bratislava 1995. P. Janáč,
Človek a kultúra, w: Cesta k človekovi – antropológia, red. P. Janáč, Spišská Kapitula 1996, s. 47-57. B. Kafka, Kultúra rozumu a vôle, Ars Stigmy, Bratislava 1992.
N. Capaldi, Human Knowledge, New York 1969. A. David, La Cybernetique et
l´humain, Paris 1965.
5
6
Por. przypisy 3. i 4.
Uniwersalne wartości – 2
18
Amantius Akimjak, OFS
hinduską i chińską. Badaniom przewodniczył ks. F. Tokarz,
a później były kontynuowane przez L. Cyborana, obecnie natomiast przez M.S. Ziębę i P. Sajdaka.
Badania antropologiczne i etyczne na KUL-u zapoczątkowane
były jeszcze przez ks. K. Wojtyłę, który sformułował oryginalną
wersję personalizmu. Ta wizja personalizmu oznacza połączenie filozofii bytu w rozumieniu tomizmu egzystencjalnego oraz
filozofii podmiotu w rozumieniu fenomenologii klasycznej. Filozofia religii i metodologia nauk religijnych zbudowana została
przez Z. Zdybicką i jej uczniów7. W. Dłubacz zajął się metafizyką, a semiotyką i metodologią nauk ks. A. Bronek, ks. J. Herbut
i A. Lekka-Kowalik. Fenomenologia była reprezentowana, podobnie jak w Krakowie, przez R. Ingardena.
Filozofia kultury według Lubelskiej Szkoły Filozoficznej
O. M.A. Krąpiec podkreślał, że: „koniecznym kontekstem
ludzkiego życia jest kultura wytworzona przez samego człowieka. On bowiem nie jest zdolny żyć na wzór zwierząt w zastanym środowisku natury, gdyż dynamiczna natura ludzkiego
bytu, a tym samym – konieczność doskonalenia się człowieka,
wymaga specyficznej, właśnie kulturowej kolebki, w której sam
człowiek może się spełnić jako człowiek, a więc biologicznie
przetrwać i duchowo się rozwinąć”8. W jego koncepcji filozofii
przedmiot, cel i metoda wyjaśniane są w odniesieniu do najlepszych tradycji filozofii klasycznej, szczególnie do Arystotelesa
i Tomasza z Akwinu. Na pytanie, co to jest kultura, odpowiada, że najłatwiej wyjaśnić ją można w oparciu o rozumienie natury. Rzeczywistość, w której żyje człowiek dzieli się na sferę
natury i sferę kultury. Naturą jest to, co istnieje „samo z siebie”,
bez ingerencji człowieka. Kultura, natomiast to, co dodane do
natury przez człowieka. Zdaniem M.A. Krąpca kultura jest racjonalizacją natury. Stanowi więc dopełnianie natury dla dobra
człowieka; uszlachetnia bowiem samego człowieka. Racjonalizacja natury może być dokonywana przez człowieka w dwóch
wymiarach: w teorii i w praktyce. Teoria to rozumienie kultury,
7
Por. przypisy 3. i 4.
8
M.A. Krąpiec, Człowiek w kulturze, dz. cyt., s. 245.
Koncepcja filozofii kultury według Ojca Profesora Mieczysława Krąpca
19
poznanie przyczyn. Zrozumienie jest najwyższym ludzkim aktem poznawczym. Praktyka to działanie i ono wyznacza cztery
dziedziny kultury: moralność, sztukę, naukę i religię. Działanie
jest wynikiem wiedzy o świecie. Lubelska Szkoła Filozoficzna
mówi także o przyczynach błędów w kulturze. Są nimi: mitologia, utopia – świat bez zła i ideologia, czyli budowanie idealnej społeczności. Kultura – w sensie świadomości – narodziła
się z chwilą odkrycia przez Greków filozofii. Natomiast o cywilizacji mówi o. M.A. Krąpiec, że istnieją dwie jej koncepcje:
francuska i niemiecka. Francuska cywilizacja jest symbolem
życia obywatelskiego. Niemiecka cywilizacja jest poziomem
życia materialnego. Według o. M.A. Krąpca bliższa prawdy
jest koncepcja francuska, gdyż cywilizacja nie wiąże się z poziomem życia materialnego. Można powiedzieć, że cywilizacja
zawiera przesłanki metodologiczne ustroju życia społecznego.
Lubelska Szkoła Filozoficzna podkreśla, że istnieje racja sztuki
i wyjaśnia stosunek sztuki do prawdy, moralności i religii. Każdy fakt kulturowy jest obrazem naszej wiedzy o świecie i uzewnętrznieniem naszej woli doskonalenia świata. Jeśli nasza
wiedza jest prawdziwa, to nasze działania oraz ich wytwory będą udoskonalać świat i także będą prawdziwe. Jeśli wiedza jest
fałszywa, nasze działania pomnażają zło w świecie. Stosunek
sztuki do moralności zasadza się w tym, że o moralności mówi
się jako o sferze wyższej i dlatego każdy ludzki czyn i wytwór
podlega ocenie moralnej. Sztuka więc powinna realizować cele
szczegółowe niezbędne do osiągnięcia celu ostatecznego. Sztuka jest ze swej natury podporządkowana najważniejszej relacji
kulturotwórczej, jaką jest relacja religijna. Człowiek pyta, kim
jest Bóg i znajduje odpowiedzi: Najwyższym Dobrem, Prawdą,
Pięknem. Sztuka stara się to człowiekowi przybliżyć i wyjaśnić.
Powstaje ona na gruncie pewnej religii i musi przestrzegać jej
zasad. Obowiązuje zawsze zasada restitudo – stosowności. Sztuka także naśladuje naturę. To naśladowanie jest sposobem,
w jaki sztuka działa. W przyrodzie wszystko jest celowe, dlatego naśladować przyrodę, to znaczy działać celowo. Tam, gdzie
jest błąd, sztuka staje się bezcelowa i powiększa zło w świecie.
Jest to właśnie antysztuka. Sztuka ma też pomagać przyrodzie
tam, gdzie jej czegoś brakuje, ale nie może ingerować w prawa
przyrody.
20
Amantius Akimjak, OFS
Jedność kultury
Kultura człowieka nie tworzy się tylko na podstawie jego
aktywności osobistej. W tworzeniu kultury jednostki bierze
udział również wspólnota. To właśnie dzięki bogactwu wiedzy
naukowej, którą człowiek w procesie edukacji przyjmuje, pod
wpływem moralnego środowiska, które człowieka kształtuje,
pod wpływem wspólnoty religijnej, w której przeżywa i rozwija
swoją wiarę, oraz pod wpływem dzieł sztuki i osiągnięć techniki
człowiek powoli staje się uczestnikiem kultury9. Kulturę możemy rozpatrywać nie tylko z punktu widzenia osoby ludzkiej, ale
również wspólnoty. Kulturowo ważnym jest nie tylko człowiek –
jednostka, ale również zbiorowość ludzi – wspólnota. P. Janač
podkreśla, że pomiędzy „kulturą jednostki i kulturą społeczeństwa działa zasada sprężenia zwrotnego”10. Osoba (jednostka)
nie jest tylko biernym użytkownikiem – konsumentem kultury
społeczeństwa. Każdy człowiek powinien być również współtwórcą świata kultury, w którym żyje.
Z tego powodu możemy mówić o jedności kultury i to na
podstawie wyjaśnienia pojęć kultura i cywilizacja oraz powiązań
pomiędzy nimi. M.A. Krąpiec stwierdza: „Szeroko rozumiana
kultura zawiera w sobie wszystko to, co jest w świecie natury
obecne jako naturalne i co podlega przetwarzaniu pod przewodnictwem rozumu”11.
Tworzenie kultury nie jest zadaniem dla „wybranych”, którzy posiadają wyjątkowe uzdolnienia i zdolności artystystyczne
lub naukowe. Dobra kultury, ich przyjmowanie, twórczość, jest
wyzwaniem dla każdego człowieka, w tym dla ludzi prostych
i mniej wykształconych. Chociaż nie znają teorii kultury i nie potrafią jej uzasadniać filozoficznie, estetycznie lub socjologicznie,
mogą być kulturotwórczy i żyć „kulturowo”, a kulturę innych
wzbogacać. Kultura sama w sobie nie jest zarezerwowana dla elity, ale dla człowieka, więc – dla wszystkich.
Świat kultury nie tworzą tylko dzieła sztuki lub genialne
wytwory nauki i techniki, lecz także zwykłe i codzienne wartości tworzone przez człowieka, na których odcisnął on „pieczęć
9
Por.: M.A. Krąpiec, Człowiek w kulturze, dz. cyt., s. 262-267.
10
Por. P. Janáč, Človek a kultúra, dz. cyt., s. 45.
11
M.A. Krąpiec, Kultura i intencjonalność, dz. cyt., s. 236.
Koncepcja filozofii kultury według Ojca Profesora Mieczysława Krąpca
21
swojego ducha”, więc intelektu i zdolności. W ten sposób częścią kultury jest nie tylko muzeum sztuki plastycznej, ale również mieszkanie prostego człowieka, urządzone w sposób czysty i higieniczny. Kulturowość człowieka przejawia się nie tylko
w tworzeniu wartości materialnych i dzieł reprezentujących jego
myśl i oferowanych ponownie społeczeństu dla wzbogacenia duchowego i poznania12. Kultura jest tworzona również przez czynności niematerialne, które są dokonywane pod wpływem ducha
i z których duch promieniuje, np. do kultury należy śpiew, modlitwa, postępowanie moralne, przejawy miłości do bliźniego
itp. Wszystko, w czym człowiek zostawia piętno ducha i z czego
duchowość człowieka emanuje, jest częścią świata kultury i jest
czynnikiem kulturotwórczym13.
Kultura jest produktem aktywności ludzkiego ducha. Kiedy
człowiek zostawia w swoich dziełach myśl, przez którą chce komunikować się z innymi, uszlachetniać siebie i świat dostosowywać go do swojej duchowości, wówczas tworzy on kulturę.
Człowiek właśnie dlatego, że jest istotą materialno-duchową,
ma duszę i duchową zdolność rozumu do poznawania rzeczywistości, jest istotą kulturową14. Jest powołany do życia w świecie
uszlachetnionym kulturą i do tworzenia kultury. Cały ten proces,
w którym duch (bądź idea) ogarnia materię i podporządkowuje ją do siebie, jest sygnałem i znakiem przyszłego, ostatecznego
podporządkowania materii duchowi. Jest to wyrażone w religii
chrześcijańskiej i w nadziei na wskrzeszenie ciała i odnowienie
całego kosmosu15.
Kultura ma zasadnicze znaczenie dla życia człowieka. Nie tylko sprawia, że życie człowieka jest bardziej znośne i na każdym
etapie je humanizuje – czyni bardziej ludzkim, ułatwia podstawowe formy współżycia ludzi – komunikowanie i współpracę, lecz
przede wszystkim dlatego, że uszlachetnia samego człowieka
i pomaga mu w rozwoju osobistym i w osiąganiu doskonałości.
P. Janač pisze: „Człowiek pod wpływem kultury staje się coraz
bardziej człowiekiem”16.
12
Por. M.A. Krąpiec, Kultura i intencjonalność, dz. cyt., s. 235-237.
13
Por. P. Janáč, Človek a kultúra, dz. cyt., s. 46.
14
Por. M.A. Krąpiec, Człowiek w kulturze, dz. cyt., s. 7-14.
15
Por. M.A. Krąpiec, Kultura i intencjonalność, dz. cyt., s. 235-237.
16
Por. P. Janáč, Človek a kultúra, dz. cyt., s. 47-48.
22
Amantius Akimjak, OFS
Trzeba tutaj rozróżnić kulturę religijną i kulturę ducha. Dziedzina religii i życia duchowego stawia specyficzne wymagania
wobec kultury i kulturowości człowieka. Religia sama w sobie
jest nie tylko źródłem kultury samej w sobie, ale jej obecność i realizacja wymaga specyficznego rodzaju kultury, który zawiera
główne formy i przejawy życia religijnego17.
Cywilizacja
Kulturę zazwyczaj nazywamy cywilizacją, a człowieka kulturalnego – człowiekiem cywilizowanym. Cywilizacja odnotowuje
postęp i rozwój. Dlatego mówimy, szczególnie w związku z historią, o różnych stopniach cywilizacji ludzkiej. W ostatnim czasie do oznaczenia i oceny cywilizacji zaczęto używać terminów:
cywilizacja życia i cywilizacja miłości – dla wskazania pozytywnego
rozwoju ludzkiej cywilizacji18. Podstawą cywilizacji miłości jest
kultura życia, pełna miłości. Z drugiej strony zjawiska negatywne w społeczeństwie ludzkim charakteryzujemy wyrażeniami:
cywilizacja śmierci lub też kultura śmierci19. Charakterystycznymi
znakami ich są przemoc, wojny, destrukcja oraz zboczenia20. Ojciec Święty Jan Paweł II tak o tym mówi: „Nie można budować
kultury i jednocześnie pominąć lub zupełnie odrzucać tego, co
znaczy cultus – ‘szacunek, czczenie’. Człowiek niekulturalny
i naród niekulturalny to człowiek i naród bez szacunku dla siebie, dla bliźniego, dla świata, dla Boga. Życie bez kultury jest życiem bez głębokości, bez ducha, życiem zdeterminowanym tylko
przez potrzeby i użycie, życiem płytkim”21.
Odwołujemy się tutaj do myśli F. Konecznego, który wskazuje różne rodzaje cywilizacji. Dzieli je na dwie grupy. Pierwszą
grupę tworzą cywilizacje starożytne, a drugą – cywilizacje no17
Por. M.A. Krąpiec, U podstaw rozumienia kultury, dz. cyt., s. 217-227.
18
Por. M.A. Krąpiec, Człowiek w kulturze, dz. cyt., s. 231-240.
Por. M.A. Krąpiec, Człowiek w perspektywie śmierci, w: O Bogu i o człowieku,
Problemy filozoficzne, red. B. Bejze. Warszawa 1968, s. 124.
19
20
Por. M. A. Krąpiec, U podstaw cywilizacji życia i cywilizacji śmierci, dz. cyt.,
s. 52-55.
21
Jan Paweł II, Przemówienie do osobistości świata kultury, Zamek praski
21.04.1990, Praga, 1990, s. 2.
Koncepcja filozofii kultury według Ojca Profesora Mieczysława Krąpca
23
wożytne. Wśród starożytnych występują typy turańskie (Chiny,
Mongolia), żydowskie, babilońskie i bramińskie (Indie). Do cywilizacji nowożytnych należą: łacińska, byzantyjska i arabska22.
O cywilizacji łacińskiej Ojciec Święty Jan Paweł II pisze w liście
do artystów: „Sztuka, z którą w swoich początkach spotkało się
chrześcijaństwo, była owocem dojrzałym świata klasycznego,
wyrażała jego reguły estetyczne, a jednocześnie przekazywała
jego wartości. (...) Zdolność odróżniania jednak nie umożliwiała
automatycznego przyjmowania tego dziedzictwa”23. To oznacza,
że poszczególne cywilizacje mogą przejmować jedna od drugiej
niektóre wartości, ale nie powinno się tego robić w sposób automatyczny.
Zakończenie
Lubelska Szkoła Filozoficzna mówi o wspólnej kulturze Europy. Mówi o jej rozpadzie, ale także o nowej nadziei. Ważna jest
tutaj myśl M.A. Krąpca: „Jeśli w Polsce i w narodach słowiańskich zachowała się w dużej mierze kultura chrześcijańska w jej
historycznej syntezie: religii i moralności, racjonalności i wolności, jeśli tak pojęta kultura stanowi korzenie Europy i była tejże Europy najprzedniejszym darem, to trzeba na nowo wartość
takiej kultury uświadomić Europie dziś, w dobie zagrożenia
człowieka i powrócić do źródeł „europejskości” z bogatym już
dziejowym doświadczeniem, które obok innych narodów, posiada naród polski”24. To samo można powiedzieć i o narodzie słowackim.
Uwagi te nie wyczerpują postawionego problemu. Mogą być
punktem wyjścia do dalszych badań tej problematyki, a także
przyczynić się do wytyczania nowych perspektyw w tej dziedzinie. Mogą stanowić odniesienie dla współczesnej myśli pedagogicznej, czerpiącej z kultury, jak ze źródła, inspiracje wychowacze.
22
Por. tamże, s. 9-10.
Jan Paweł II, List pápeža Jána Pavla II, umelcom zo dňa 4.4.1999, Vatikán
1999, slov. Preklad, v: Pápežské listy a Vatikánske dokumenty, KBS, Bratislava 1999,
č. 18, čl. 7.
23
24
M.A. Krąpiec, Człowiek w kulturze, dz. cyt., s. 192.
24
Amantius Akimjak, OFS
Bibliografia
Capaldi N., Human Knowledge, New York 1969.
Czuprin B., Z perspektywy filozoficznego rozumienia kultury, w: R. Jaworski, A. Koseski, Kościół i kultura, Płock–Pułtusk 1996.
David A., La Cybernetique et l´humain, Paris 1965.
Dłubacz W., O kulturę filozofii, Lublin 1994.
Dłubacz W., Problem Absolutu w filozofii Arystotelesa, Lublin 1992.
Hanus L., Rozprava o kultúrnosti, Spišská Kapitula 1991.
Hanus L., Človek a kultúra, Bratislava 1997.
Hanus L., Kostol ako symbol, Bratislava 1995.
Jan Paweł II, List pápeža Jána Pavla II. umelcom zo dňa 04.04.1999,
Vatikán 1999, slov. preklad, v: Pápežské listy a Vatikánske dokumenty, KBS, Bratislava 1999, č. 18, čl.7.
Jan Paweł II, Przemówienie do osobistości kultury, Zamek praski
21.04.1990, Praga, 1990.
Janáč P., Človek a kultúra, w: Cesta k človekovi – antropológia, red.
P. Janáč, Spišská Kapitula 1996.
Janeczek S., Filozofia na KUL-u, nurty, osoby, idee, Lublin 1998.
Kafka B., Kultúra rozumu a vôle, Bratislava 1992.
Kieres H., Służyć kulturze, Instytut Edukacji Narodowej, Lublin 1998.
Kieres H., Sztuka wobec natury, Warszawa 1997.
Kieres H., Spór o sztukę, Lublin 1996.
Krąpiec M.A., U podstaw cywilizacji życia i cywilizacji śmierci, w: Uźtke, Lublin 1994.
Krąpiec M.A., Człowiek – kultura – uniwersytet, wybór i opracowanie A. Wawrzyniak, Lublin 1982.
Krąpiec M.A., Człowiek w kulturze, Warszawa 1996.
Krąpiec M.A., Kultura i intencjonalność, w: Ja – człowiek, „Dzieła IX”,
Lublin 1991.
Krąpiec M.A., U podstaw rozumienia kultury, „Dzieła XV”, Lublin 1991.
Krąpiec M.A., Zrozumieć człowieka, w: Krąpiec M.A., Człowiek – kultura – uniwersytet, wybór i opracowanie A. Wawrzyniak, Lublin 1982.
Krąpiec M.A., Człowiek w perspektywie śmierci, w: O Bogu i o człowieku, Problemy filozoficzne, red. B. Bejze, Warszawa 1968.
Kurdziałek M., Ojciec Mieczysław Albert Krąpiec – rektor KUL w latach 1970-1983, „Przegląd Uniwersytecki” 7 (1995) nr 3 (35).
Marynarczyk A., Rozmowy o metafizyce z M.A. Krąpcem, Lublin 1997.
Rupnik M.I., Otázka kultúry, w: J. Špidlík, Spiritualita, formácia
a kultúra, Velehrad 1995.