Zofia Sawaniewska

Zofia Sawaniewska-Mochowa
Linguistic and cultural image of Samogitia and Samogitian people
in selected written and spoken texts
The aim of this article is to present texts written in Polish language, which in
many ways verbalize value judgments about Samogitia and Samogitians. The
texts vary as for their genres or chronology. Quasi-historical and popular
texts (including the entry Żmudź from the nineteenth-century encyclopedias
and dictionaries), as well as cliché texts (proverbs, common language
expressions) were applied in the research in addition to travel narratives,
prose works and poetry.
Furthermore, a simple test, based on the associations, was carried out in the
group of 62 Polish philology students. Their task was to assign to a
Samogitian person their most characteristic features. The respondents were
also asked to list these literary works which they most strongly identify with
Samogitia and Samogitians.
The analysis of the ways of forming the Samogitia concept in the written
works is preceded by the study on different understanding and perspective of
the territory by the present inhabitants of Lithuania. In accordance with the
linguistic criterion, the Samogitia area stretches as far as contemporary
Samogitian dialects. Nevertheless, people connected with the gentry’ culture
and identifying themselves with the Polish nation, and those of a very good
historical memory, would refer to the old Samogitian location to the west of
the lower course of the Niewiaża/ Nevėžis River , and without the historical
Samogitia, Lauda – land located in the upper section of the river. It is
confirmed by the historian Henryk Łowmiański’s studies of the boundary
between Samogitia and Aukštaitija/Auksztota till the mid-fourteenth
century.
The examination of the linguistic formulas and notions included in the texts
enabled to extract the following conceptualizations of Samogitia; the ‘former
province of the Polish-Lithuanian Commonwealth’, the ‘autonomous land,
dependent to neither Lithuania nor other country’, the ‘holy land’, the
‘mythical and eternal land’, the ‘country and family land’, and finally, the
‘strange and distant land’ (to the descendants of gentry identifying
themselves with Polishness).
The most distinguishable and constant characteristics of a Samogitian
stereotype, according to the literature and surveyed respondents, are:
bravery/ boldness (in the context of the bloody struggle with the Teutonic
Knights), devotion, persistence, fierceness and ferocity. Stocky and very
strong horses (also called samogitians), or musical instrument, a samogitian
horn, playing highly shrill sounds, were the attributes that emphasized the
image of a Samogitian warrior and hero. Residents of Samogitian gentry
mansions would assign specific resentfulness and vehemence to the
Samogitians (more vicious than a snake!), but also phlegmatic approach,
simplicity and bluntness, and mental sluggishness. Surveyed students
identified the Samogitians with the ethos of national struggle, the homeland
defence and associated their characteristics with such works as The Teutonic
Knights and The Deluge by Henryk Sienkiewicz and Grażyna by Adam
Mickiewicz.
Językowo-kulturowy wizerunek Żmudzi i Żmudzinów
w wybranych tekstach pisanych i mówionych
Celem tego artykułu było zaprezentowanie zróżnicowanych chronologicznie i
gatunkowo tekstów w języku polskim, w których w różny sposób
werbalizowane były sądy wartościujące o Żmudzi i Żmudzinach. Oprócz
relacji typu podróżniczego, utworów prozatorskich i wierszowanych
wykorzystane zostały do badań także teksty quasi-historyczne i
popularnonaukowe (w tym hasło „Żmudź” w XIX-wiecznych encyklopediach i
słownikach) oraz teksty kliszowane (przysłowia, utarte formuły językowe).
Przeprowadzony został ponadto w grupie 62 studentów filologii polskiej
prosty test „skojarzeniowy”, polegający na przypisaniu Żmudzinowi cech,
zdaniem respondentów, najbardziej charakterystycznych. Ankietowani mieli
też wskazać utwory literackie, które najmocniej kojarzą się im ze Żmudzią i
Żmudzinami.
Przegląd sposobów konceptualizacji Żmudzi w tekstach pisanych
poprzedzono rozważaniami na temat różnego pojmowania zasięgu tej krainy
przez obecnych mieszkańców Litwy. Według kryterium językoznawczego
obszar Żmudzi pokrywa się ze współczesnym zasięgiem gwar żmudzkich.
Jednak osoby związane z kulturą szlachecką, mające polską identyfikację
narodową i bardzo głęboką pamięć historyczną, odwołują się do dawnej
lokalizacji Żmudzi na zachód od dolnego biegu Niewiaży. Nie zaliczają tym
samym do historycznej Żmudzi Laudy – krainy położonej w górnym odcinku
tej rzeki, co znajduje potwierdzenie w badaniach historyka Henryka
Łowmiańskiego nad przebiegiem granicy między Żmudzią i Auksztotą do
połowy XIV wieku.
Zbadanie formuł językowych i konceptów zawartych w tekstach
pozwoliło wyodrębnić następujące konceptualizacje Żmudzi: ‘prowincja
dawnej Rzeczypospolitej’, ‘kraina odrębna, autonomiczna względem Litwy i
innych obszarów’, ‘ziemia święta’, ‘kraina mityczna i wieczna’, ‘ziemia
rodzinna, oswojona’, ‘ziemia obca i daleka (dla potomków szlachty
identyfikujących się z polskością)’.
Najbardziej charakterystyczne i
zarazem stabilne cechy w stereotypowym wizerunku Żmudzina to w świetle
literatury i odpowiedzi ankietowanych: waleczność/dzielność (w kontekście
krwawych zmagań z Krzyżakami), pobożność, upór, zawziętość, dzikość.
Atrybutami podkreślającymi wizerunek Żmudzina wojownika i bohatera były
konie krępe i bardzo wytrzymałe (nazywany także żmudzinami) oraz
instrument muzyczny rożek żmudzki, wydający przeraźliwe dźwięki.
Mieszkańcy dworów żmudzkich, przypisywali Żmudzinom szczególną
jadowitość i zapiekłość (bardziej jadowici niż żmija!), ale też flegmatyczność,
prostotę i nieokrzesanie oraz ociężałość umysłową. Badani studenci łączyli
Żmudzinów z etosem walki, obroną ojczyzny i kojarzyli z takimi utworami,
jak Krzyżacy
Mickiewicza.
i
Potop
Henryka
Sienkiewicza
oraz
Grażyna
Adama