Oglądaj/Otwórz

Katarzyna Jakubowska-Krawczyk
Wydział Lingwistyki Stosowanej
Uniwersytet Warszawski
Streszczenie rozprawy doktorskiej pt.
My i oni. Obraz Polaka i Ukraińca w polskiej i ukraińskiej literaturze I. poł XIX wieku
promotor: prof. dr hab. Stefan Kozak
1. Wstęp
Pierwsza połowa XIX wieku okazała się przełomowa dla stosunków polsko-ukraińskich. Dzięki
wprowadzonym przez romantyków ideom kilkusetletnia historia przeplatających się konfliktów
i pojednań zyskała nowy wymiar. Idee wolnościowe i demokratyczne oraz rozwijające się nauki
społeczne spowodowały zasadnicze zmiany w sposobie postrzegania dziejów narodów czy ludów.
Na świadomość współczesnych wpływały skutki wydarzeń historycznych, które
zapoczątkowały nową epokę w dziejach Europy: Wielka Rewolucja Francuska, amerykańska Wojna
o Niepodległość, kampania napoleońska itd. Niepewność, ale i nadzieja wywołane przez potężne
wstrząsy skłoniły do poszukiwania inspiracji w przeszłości. Narodzinom nowoczesnych narodów
europejskich towarzyszyła tęsknota za utraconym dziedzictwem i poszukiwanie nowej tożsamości
i mitologii. Był to czas, na który przypadły początki kształtowania się nowoczesnych narodów.
Inteligencja polska i ukraińska skupiły się na budowaniu wspólnoty i poczucia odpowiedzialności
za naród w szerszych niż dotychczas kręgach społeczeństwa.
Pod wpływem pism Vico, Rousseau czy Mösera, pierwszoplanowego znaczenia nabrały
ludowość i historyzm. Odkrywane, opisywane i pielęgnowane ludowe zwyczaje i obrzędy stać się
miały swoistym spoiwem zapewniającym stabilizację. Były one bowiem dobrze zakorzenione
w historii grup etnicznych, odcisnęły się na nich poszczególne wydarzenia z przeszłości.
Zarówno w przypadku Polski, jak i Ukrainy powrót do odległych czasów budował narodowe
poczucie wartości. Stawianie przed oczy wielkich bohaterów z przeszłości dodawało wspólnocie
wiary w siebie i pokazywało, jak ważne dla narodu jest zaangażowanie w jego sprawy każdej
jednostki. Zadaniem pisarzy miało być wzywanie do dążeń niepodległościowych, ze szczególnym
akcentowaniem prowadzącej do wolności przemiany moralnej. Niektóre teksty literackie tego
okresu, zwykle oparte o motywy ludowe, docierały do szerokich mas, często w postaci
1
przekazywanych ustnie pieśni.
Idee epoki romantyzmu znajdowały swoje głębokie odzwierciedlenie zarówno w poglądach
twórców polskich jak i ukraińskich, przynosząc ważne zmiany we wzajemnym postrzeganiu obu
narodów, kształtując rozumienie ich odrębności, a także powiązań między nimi. Te literackie
poszukiwania zyskały na znaczeniu m.in. dzięki postulatowi zwrotu ku poezji ludowej jako
nośnikowi nieprzemijających wartości, gwarantującemu jednocześnie autentyczność i głębię
sztuki, który skierował oczy polskich romantyków na tereny Ukrainy, ukraińskim zaś pomógł
dostrzec wartość własnej kultury. Badanie zachowanych na tym terenie pierwiastków
ludowych pomogło określić specyficzne cechy ludu zamieszkującego te ziemie i podkreślić
jego odrębność. W ostatecznym rozrachunku przyczyniło się zatem także do narodzin
i umocnienia idei narodowowyzwoleńczych.
2. Przedmiot badań
Praca koncentruje się przede wszystkim na zagadnieniu opisu i ewolucji wzajemnych przedstawień
Polaków i Ukraińców. Obraz przedstawiciela innej grupy skupia jak w soczewce istotną część
interakcji międzyetnicznej. Zidentyfikowany przez psychologię społeczną podstawowy błąd
atrybucji zasadza się właśnie na skłonności do przypisywania obserwowanych zachowań raczej
cechom wewnętrznym, immanentnym, niż zewnętrznym, przypadkowym okolicznościom
towarzyszącym danemu wydarzeniu. Stąd w literackim obrazie innego znajdziemy odbicie nie tylko
poszczególnych wydarzeń historycznych, ale i całości dialogu kulturowego, a więc interesującego
nas także polsko-ukraińskiego pogranicza.
Istotne miejsce w pracy zajmują wzajemnie powiązane kategorie: mitu (wg definicji Marii
Janion to pewne „pozaracjonalne wyobrażenie, ukształtowane we wzór, zarazem archaiczny, jak i
aktualny”1) i stereotypu. W tym drugim przypadku ważną rolę odgrywa funkcjonalność,
użyteczność schematycznej reprezentacji innego, pozwalająca uporządkować świat, uprościć
percepcję wydarzeń a nawet usprawiedliwić agresję względem obcej wspólnoty.
Przeanalizowałam obecne w omawianej literaturze przedstawienia innej grupy etnicznej –
odpowiednio polskiej w literaturze ukraińskiej i vice versa w tak zarysowanych ramach
pojęciowych. Przy analizie obrazów Polaka i Ukraińca, ze względu na długą i niełatwą wspólną
historię, często spotykamy się z ich stereotypizacją związaną z opisami trwałych cech charakteru.
Uogólnienie i uproszczenie powoduje jednak, że stereotypy narodowe nie przybierają postaci
wszechstronnego opisu charakteru danego społeczeństwa; przywołują i rozpowszechniają jedynie
1 M. Janion, Polski korowód [w:] J. Tazbir, Mity i stereotypy w dziejach Polski, Warszawa 1991, s. 187-188.
2
cechy najbardziej typowe. Są to więc swoiste szkice, które nie próbują przedstawić kompletnego
opisu, lecz koncentrują się na tym, co najbardziej wyraziste. Z tekstów literackich dotyczących
interesującego nas pogranicza nie otrzymamy pełnego rzetelnego obrazu lecz wyeksponowanie
elementów uznanych za najbardziej charakterystyczne. Chodzi tu więc o rozpowszechnione
poglądy pewnej wspólnoty na temat jakiejś grupy. Na przestrzeni XIX wieku próbowano
zagadnienie
przedstawiania charakterów narodowych osadzić w kontekście komparatywno-
historycznym. W swojej pracy wychodzę od najstarszych koncepcji konstruowania obrazów
narodów Juliusza Cezara Scaligera, Monteskiusza, Hume’a, Woltera, Vico czy Herdera by dojść do
prac współczesnych. W badaniach odwołałam się więc do prac H. Duijkera, i N. Frijdy, J. Bertinga,
Ch. Villaina-Gandossiego, A. Smitha, M. Bellera, J. Leersena, E. Gellnera i in.
Praca My i oni. Obraz Polaka i Ukraińca w polskiej i ukraińskiej literaturze I. poł XIX wieku
jest próbą systematyzacji i analizy bardzo szerokiego materiału zarówno z literatury polskiej, jak i
ukraińskiej i przyjrzenia się wzajemnym korelacjom obrazów, dialogowi, w który te dwie literatury
ze sobą wchodzą, próbą przyjrzenia się “wizerunkowi zza miedzy” jak w jednym ze swoich
artykułów nazwał to Stefan Kozak.
Obszar poszukiwań analizowanych przeze mnie obrazów ograniczyłam do utworów polskiej
i ukraińskiej literatury I. połowy XIX-wieku. Okres ten jednak rozumiem umownie, interesują mnie
przede wszystkim utwory powstałe w okresie romantyzmu. Analizując sposoby przedstawiania
sąsiedniej nacji nie można jednak wprowadzić nazbyt sztywnych ograniczeń czasowych.
Postanowiłam więc rozszerzyć ramy czasowe okresu romantyzmu na lata poprzedzające
i następujące po nim. W pracy zdarzają się również odwołania do utworów wychodzących nawet
poza okres wybranych pięćdziesięciu lat, a ściśle wiążących się z jakimiś wydarzeniami
czy dziełami pozostającymi w pierwotnym obrębie czasowym.
Przeanalizowałam utwory o tematyce polsko-ukraińskiej T. Szewczenki, M. Kostomarowa,
P. Kulisza, M. Szaszkiewicza, I. Wahylewycza i J. Hołowackiego, a także I. Mohylnyckiego,
J. Lewyckiego i J. Łozińskiego i in. Ze strony polskiej zaś J. Słowackiego, Z. Dołęgi
Chodakowskiego, J. B. Zaleskiego, T. Padury i M. Czajkowskiego, S. Goszczyńskiego, Z. Fisza,
T. T. Jeża, H. Terleckiego i in.
3. Cele
Skoncentrowałam się na dwóch podstawowych celach. Pierwszym z nich jest szczegółowa
analiza wzajemnych przedstawień – obrazów reprezentantów obydwu narodów, z uwzględnieniem
specyfiki podziałów etnicznych, ale także religijnych, terytorialnych czy społecznych,
3
przy wykorzystaniu istotnych koncepcji obszaru badań nauk społecznych.
W badaniach nad obrazami narodowości postawiłam sobie za cel uwzględnienie wszystkich
możliwych do zrekonstruowania kontekstów, nawet poglądów i sytuacji życiowej autora, badałam
sposoby tworzenia się obrazów charakterów narodowych, przykładając wagę tak do autoobrazów,
jak i heteroobrazów. Jak bowiem pisze Leerssen, ”każde przedstawienie związku kulturowego
jest przedstawieniem kulturowej konfrontacji; i własne wartości kulturowe i przed-sądy autora
nieuchronnie odgrywają w tej konfrontacji rolę”.2
Drugim celem była jednoczesna analiza literatury polskiej i ukraińskiej. Pozwala to
wyeksponować te elementy narracji, które można zinterpretować jako efekty przywiązania do
własnego narodu i kultury i zestereotypizowanego postrzegania grupy obcej. Zarazem, to podejście
ujawnia efekty dialogu pomiędzy tymi dwiema tak bliskimi sobie tradycjami literackimi. Wreszcie,
umożliwia ono bogatszą analizę twórczości licznych w okresie romantyzmu twórców o złożonej
tożsamości narodowej, czerpiących obficie z obydwu kultur.
4. Przebieg pracy badawczej
W rozdziale pierwszym analizuję sposoby postrzegania wspólnej polsko-ukraińskiej historii.
W interesującym nas okresie przeszłość stanowiła podstawową i wystarczającą przesłankę
usprawiedliwiającą różnorodność świata, w tym różnice pomiędzy narodami, co tworzyło ostry
kontrast z właściwym poprzedniej epoce uniwersalizmem. Uniwersalizmem romantycznym,
nawiązującym do filozofii Herdera, miała być bowiem wszechstronność, swoistość kultur
narodowych, wywodzących swój charakter i obyczaje ze wspólnego dziedzictwa. Jak wiadomo,
refleksja taka wywarła ogromny wpływ na kształt ówczesnej literatury, roztrząsającej przyczyny
zwycięstw i klęsk państw na poszczególnych etapach historii. Analizując utwory polskich
i ukraińskich twórców stosuję typologię romantycznego historyzmu zaproponowaną przez Jerzego
Szackiego3, według którego można wyróżnić trzy jego rodzaje. Po pierwsze, mamy więc ideę
historii jako „narzędzia krytycznej oceny teraźniejszości, jako antytezy współczesnych idei
i stosunków społecznych”. Druga, wyodrębniona przez badacza funkcja historii to wykazanie wagi
tradycji i ciągłości, trzecia zaś – podstawa koncepcji postępu. W badanej literaturze wszystkie te
trzy rodzaje historyzmu ze sobą się przeplatają. Najciekawszych bodaj w tej mierze przykładów
dostarcza nam zderzenie utworów przedstawicieli tzw. Ruskiej Trójcy z wierszami poetów
z Ziewonii.
2 M. Beller, J. T. Leerssen, Imagology: the cultural construction and literary representation of national, New York
2007, s. 23; por. J. Th. Leerssen, M. Spiering, Europeennes National Identity - symbol and representation, Atlanta, GA
1991.
3 J. Szacki, Ojczyzna, naród, rewolucja. Problematyka narodowa w polskiej myśli społeczno-rewolucyjnej, Warszawa
1962.
4
Ważnym elementem pojmowania historii stosunków polsko-ukraińskich jest również
percepcja terminów historycznych, w tym określenia Kozak. W rozdziale drugim szczegółowo
zanalizowano opisy Kozaka – najważniejszej bodaj postaci wspólnej polsko-ukraińskiej historii.
Wyszczególniono charakterystyczne jej cechy, wpisujące się w kontekst obecnych w kulturze
od wieków wzorców cnót rycerskich, choć niemniej uwagi poświęcono ujęciom krytycznym.
Zostały przeanalizowane określenia używane w odniesieniu do niej. W obu literaturach spotykamy
postać mitycznego Kozaka – romantycznego bohatera, charakteryzującego się odwagą, dzikością,
przywiązaniem do surowego pejzażu stepu itd. Jednak znaczenie tej postaci wykracza daleko poza
tę barwną stylizację. Twórcy obu narodów pełni byli podziwu dla umiejętności stworzenia przez
Kozaków "państwa w państwie". Polacy widzieli w niej możliwość działalności na rzecz
odzyskania niepodległości przez Rzeczpospolitą, Ukraińcy zaś – uzyskania niezależności.
Charakterystyczne są więc różnice: w literaturze polskiej ważną funkcją Kozaka jest rola rycerza –
obrońcy Kresów. Z kolei twórcy ukraińscy traktują Kozaczyznę jako formę państwowości
ukraińskiej, Kozaka zaś – jako dumny symbol niezależności. Dla jednych i drugich czasy rozkwitu
Kozaczyzny były synonimem złotego wieku. Funkcje, jakie ów mit spełniał w każdej z tych
literatur
przeanalizowałam
na
kartach
swojej
pracy.
Pomocne
tu
były
wyznaczniki
zaproponowanych przez M. Halbwachsa społecznych ram pamięci, gdyż wymienione wyżej cechy
kozackie w przypadku opisu i oceny poszczególnych wydarzeń czy ruchów społecznych ulegają
znacznej polaryzacji. Dla przykładu, Kozak hajdamaka jest dla Polaków zdrajcą – wrogiem
ojczyzny, a dla Ukraińców bojownikiem o wolność. Wystarczy przywołać tu, z jednej strony,
utwory J. Słowackiego (Sen srebrny Salomei, Beniowski), S. Goszczyńskiego (Zamek Kaniowski)
czy Z. Fisza (Zosia Żytkiewiczówna), z drugiej zaś Hajdamaków T. Szewczenki.
W rozdziale trzecim badałam rolę, jaką kształtowanie się ukraińskiej tożsamości odegrało
w dynamice stosunków polsko-ukraińskich w epoce romantyzmu. Zajmuję się w nim przykładami
tworzenia atrybutów narodowych, rozmaitym reakcjom na nie i toczącym się wokół nich
dyskusjom. W tej części pracy zanalizowałam zagadnienie odrębności narodowej Ukraińców.
Pomocne w tym względzie okazują się koncepcje Tadeusza Łepkowskiego 4. Wyróżnia on cztery
schematy podziałów społecznych na ziemiach polskich w pierwszej połowie XIX wieku: etniczny,
społeczny, terytorialno-państwowy i religijny. Stwierdzić należy jednak, że zarówno w literaturze
polskiej jak i ukraińskiej nie występują one niezależnie, często miejsce zajmowane w jednej
klasyfikacji wpływa na pozostałe. Nie można przeprowadzić też jednoznacznej linii podziału
między literaturami narodowymi. I tak na przykład pogląd o odrębności etnicznej Ukraińców
4 T. Łepkowski, Poglądy na jedno – i wieloetniczność narodu polskiego w I połowie XIX w. [w:] Swojskość i
cudzoziemszczyzna w dziejach kultury polskiej red. Stefanowska Z., Warszawa 1973.
5
wyznawał zarówno M. Kostomarow, jak i M. Czajkowski w przeciwieństwie do T. Padury
czy J. B. Zaleskiego, którzy skłonni byli raczej traktować Ukrainę jako część Polski. Dla większości
Polaków zresztą podział przebiegał raczej w wymiarze społecznym a nie etnicznym, by wymienić
K. Mochnackiego czy H. Bogdańskiego, którzy uważali siebie za Ukraińców. Kwestie społeczne
przeanalizowałam przede wszystkim na podstawie powieści T. T. Jeża oraz J. I. Kraszewskiego
a także wierszy T. Szewczenki i utworów M. Kostomarowa i M. Szaszkiewicza. Zagadnieniem,
które również w tej części pracy podejmuję, jest sposób postrzegania przez twórców odrębności
kulturowej i językowej. Warto zwrócić uwagę na fakt, że jeszcze przed wybuchem dyskusji
o samodzielności języka ukraińskiego agitował na jego rzecz Z. D. Chodakowski. Głosił poglądy
zbieżne z tymi, za którymi potem obstawali twórcy galicyjscy: M. Szaszkiewicz, I. Wahylewycz
i J. Hołowacki, a także I. Mohylnycki, J. Lewycki i J. Łoziński.
Interesujące są szczególnie te przypadki, w których granice kulturowej odrębności okazują
się niezbyt ostre. Stosunkowo często zdarzało się bowiem wchłanianie pewnych elementów innej
kultury i łączenie obu. Ważnym przykładem tej tendencji są postacie pisarzy i poetów, którzy część
swoich utworów pisali po ukraińsku. Wymienić tu należy oczywiście T. Padurę, ale także
J. B. Zaleskiego czy T. A. Olizarowskiego i in. Jeszcze dalej w utożsamianiu się z kulturą ukraińską
posunęli się M. Czajkowski i H. Terlecki. Analiza utworów ich autorstwa pokazuje całą złożoność
procesów kulturowych zachodzących na ziemiach pogranicza.
Z kolei na kartach literatury ukraińskiej obserwujemy przeróżne ewolucje percepcji
przedstawicieli narodu polskiego zamieszkujących ziemie pogranicza, najjaskrawszy w tej mierze
przykład stanowi twórczość Tarasa Szewczenki. W twórczości P. Kulisza, M. Kostomarowa,
M. Szaszkiewicza, z jednej strony, widać chęć odcięcia się od Polaków, surową ocenę tych, którzy
na „stronę polską przeszli”, z drugiej zaś pewną fascynację kulturą polską, poczucie braterstwa
z narodem od wieków zamieszkującym te same ziemie.
W rozdziale czwartym zajmuję się analizą oddziaływania religii i wiążących się z nią
podziałów na wzajemne relacje pomiędzy narodami. Aspekt ten zyskał w romantyzmie dodatkowe
znaczenie, skoro relacja między Bogiem i ludźmi w historii zajmowała w romantycznej filozofii
miejsce centralne. W polskiej i ukraińskiej literaturze symbolem konfliktu religijnego było
odmienne spojrzenie na Unię Brzeską. W dalszej części pracy analizuję więc przedstawienia
prawosławnych, greko-katolików i katolików rzymskich przede wszystkim w utworach P. Kulisza,
M. Kostomarowa, H. Terleckiego, T. T. Jeża i M. Czajkowskiego. W tym kontekście badam szeroko
rozpowszechniony w literaturze ukraińskiej negatywny stereotyp Polaka-jezuity, a w polskiej –
prawosławnego sługi caratu.
Rozdział piąty umieszcza stosunki polsko-ukraińskie w szerszym, słowiańskim kontekście.
6
Znalazła się w nim analiza romantycznych wizji słowiańskości i jej przeszłości. Na podstawie
utworów
T.
Szewczenki,
M.
Szaszkiewicza,
I.
Wahylewycza
i
J.
Hołowackiego
oraz J. Słowackiego, J. B. Zaleskiego, T. Padury i M. Czajkowskiego analizuję XIX-wieczne
koncepcje wspólnego pochodzenia Polaków i Ukraińców oraz ich przewagi nad innymi narodami.
Szczególne miejsce zajmują idee mesjańskie, a także poczucie obowiązku wspólnego działania
dla dobra całego świata słowiańskiego. Analizuję w jaki sposób na relacje pomiędzy oboma nacjami
wpłynęły popularne w romantyzmie idee "wzajemności słowiańskiej". Sprzyjały one oczywiście
przyjaznym stosunkom między obu krajami. Co równie ważne, postulowana pradawna wspólnota
inspirowała do pogłębionych badań etnograficznych. Jednocześnie jednak idee słowiańskie
prowadziły do podziałów przez powstanie delikatnej kwestii przywództwa.
5. Podsumowanie
Era romantyzmu była świadkiem "poszukiwania" przez narody swojego państwa, by użyć
określenia zaproponowanego przez Tilly'ego.5 Odwołując się do historii, odkrywając, opisując
i pielęgnując ludowe zwyczaje i obrzędy elity usiłowały wzmocnić poczucie wspólnoty. Tym
samym rodziła się konieczność definiowania członków własnej grupy przez cechy odróżniające ją
od innych.
Romantycy sympatyzowali z poglądem G. Vico, wedle którego filologia winna badać
twórcze odpowiedzi poszczególnych narodów na, będące odbiciem charakteru narodowego,
wydarzenia historyczne, z którymi przyszło im się zmierzyć. Czerpiąca ze źródeł ludowości
literatura stała się nośnikiem wartości narodowych i miała swój udział w kształtowaniu idei
nowoczesnego narodu.
W pracy przedstawiono drogi, jakimi zarówno Polacy jak i Ukraińcy poszukiwali ludowej
mitologii na Ukrainie, w jej podaniach i pieśniach ludowych. Odwoływano się tych samych źródeł
interpretowano je jednak w zgoła odmienny sposób - tworząc nie raz zupełnie ze sobą sprzeczne
obrazy tych samych postaci.
Oczywiście każdy z regionów dawnej Rzeczpospolitej, miał swoje własne, specyficzne
obyczaje, gwary, pamiątki dawnych dziejów etc, tereny ukrainne zajmowały jednak w tej kategorii
miejsce szczególne, stwarzając przesłankę do analizowania jako osobnej dziedziny działalności
przedstawicieli "szkoły ukraińskiej" w poezji polskiej.
W czasie, kiedy w Polsce rozkwita "ukraińska szkoła" poetów, na Ukrainie zaczynają
tworzyć i umacniać się podstawy ukraińskiej literatury narodowej. W kontekście koncepcji
5 por. Ch. Tilly, State and Nationalism in Europe 1492-1992, "Theory and society" 1994, nr 1.
7
państwowotwórczych Polacy nie jawią się jako bracia i sprzymierzeńcy (wyjątek tu stanowią idee
"wzajemności słowiańskiej"), lecz jako obcy stanowiący zagrożenie dla ukraińskich aspiracji.
Poezja ludowa, którą romantycy wznosili na wyżyny i która przedstawia narodowy
charakter i kulturę świadczyć miała o jedności wszystkich plemion słowiańskich. Romantycy
wysnuwali stąd wniosek, że konflikty pomiędzy poszczególnymi narodami są wynikiem celowych
działań wrogich sił zewnętrznych, którym przeciwstawić się można jedynie zjednoczeniem
narodów słowiańskich. Stworzenie silnej wspólnoty ma znaczenie nie tylko dla samych narodów
wchodzących w jej skład, ale i całej Europy, zyskującej ochronę przed wpływami obcej kulturowo
i religijnie Azji. Ostateczną postacią tej idei były koncepcje mesjanistyczne, przypisujące,
odpowiednio, Polsce lub Ukrainie, zbawczą rolę Chrystusa narodów.
Religia odgrywała zresztą w kształtowaniu literackiej wizji romantycznego świata znacznie
szerszą rolę. Ówcześni ludzie wierzyli bowiem, że historię tworzy Bóg z człowiekiem, który winien
wypełniać jego wolę czyli dążyć do pełnej wolności nie tylko osobistej, ale i narodowej. Znowu
zaobserwować możemy podobne mechanizmy kształtowania narodowej świadomości. Bóg
przodków otaczał bowiem naród ukraiński (i odpowiednio polski) swoją szczególną opieką i co za
tym idzie przydzielił mu specjalne posłannictwo. Stojąc ponad historią, ale objawiając się w historii,
wezwał go do zbawienia innych narodów - takie przekonanie dzielili zarówno polscy, jak i ukraińscy
mesjaniści.
Koncepcje te położyły podwaliny pod konstrukcję nowoczesnego narodu ukraińskiego.
Zdefiniowały ideę jedności słowiańskiej ale także odrębności – języka, obyczaju, pamięci wydarzeń
historycznych – które miały stanowić oś tożsamości narodowej.
Czerpiąca ze źródeł ludowości literatura stała się nośnikiem wartości i miała swój
udział w kształtowaniu idei nowoczesnego narodu. Odwołania do twórczości romantyków, będą
towarzyszyć całej późniejszej historii politycznej i kulturalnej Ukrainy aż do czasów najnowszych.
Wiele aspektów ówczesnych sporów i kontrowersji – wokół sprawy języka i alfabetu,
dominujących wpływów obcej kultury, zagrożenia przerwaniem ciągłości pamięci historycznej –
pozostawały aktualne w następnych pokoleniach.
W pracy położono nacisk na rolę, jaką w autodefinicji narodu ukraińskiego odegrały
literackie obrazy. Te przedstawiające samych Ukraińców budowały wzorce i legendy, trwające
przez pokolenia. Taką funkcję pełniły niewątpliwie obrazy Kozaka – mężnego, dzikiego
ale prawego, nieodrodnego syna stepowego krajobrazu. Z kolei zestereotypizowane przedstawienia
Polaków pomagały konstruować tożsamość w opozycji do ukazanego na ogół w krzywym
zwierciadle obcego – niegodziwego, okrutnego i głupiego szlachcica czy jezuity.
Dostrzec można jednak i inny obraz Polaka – brata-Słowianina, cierpiącego pod tym
8
samym jarzmem despotyzmu. Ta podwójna natura przedstawienia sąsiedniej nacji, której każde
z oblicz – jasne lub ciemne – może zostać uaktywnione przez konkretne okoliczności
historyczne, pozostała w mocy do czasów najnowszych, silnie wpływając na polsko-ukraińską
historię ostatnich dwóch stuleci.
9