Ubezpieczenia eksportowe - CARGO Koło Naukowe Handlu

Anna Żelezna
UBEZPIECZENIA EKSPORTOWE
Wprowadzenie
W dobie globalizacji oraz ścisłej integracji m. in. z krajami należącymi do Unii
Europejskiej zmianie uległo wiele aspektów związanych z wymianą międzynarodową. Należy do nich zaliczyć zmiany w przepisach prawnych, tworzenie się
wspólnego rynku, a nawet zniesienie barier celnych. Wszystkie te działania wpłynęły na zwiększenie intensywności prowadzonych transakcji międzynarodowych, a
co za tym idzie zwiększenie ryzyka po stronie importerów oraz eksporterów. W
konsekwencji doprowadziło to do znacznego rozwoju ubezpieczeń w handlu zagranicznym.
Rozpoczynając rozważania na temat ubezpieczeń eksportowych należy w
pierwszej kolejności wyjaśnić pojęcie ryzyka. Rozumie się przez nie możliwość
poniesienia przez podmiot gospodarujący szkody majątkowej lub osobowej na
skutek wystąpienia przyszłego zdarzenia losowego. W związku z tym, że zdarzenie
losowe może dotyczyć różnych kwestii, właściwe jest dokonanie podziału ryzyka.
O ryzyku rzeczowym mówimy, jeśli jest ono związane z dobrami rzeczowymi, o
ryzyku finansowym, gdy następuje zagrożenie przychodów, spodziewanych korzyści majątkowych czy zysku, natomiast o ryzyku odpowiedzialności cywilnej np.
gdy w wyniku korzystania z wadliwego urządzenia ucierpiał na zdrowiu użytkownik. Wymienione rodzaje ryzyk to ryzyka majątkowe. Drugą grupą ryzyk są ryzyka
osobowe, czyli te, które dotykają zdrowia i życia osób zaangażowanych w działania gospodarcze. W związku z tym, że ryzyko jest zjawiskiem stale występującym
w otoczeniu, człowiek zaczął podejmować działania w celu jego zmniejszenia lub
całkowitej eliminacji – zaczął nim zarządzać. Wśród działań polegających na
zmniejszeniu lub całkowitej eliminacji ryzyka należy wymienić działania:
prewencyjne – wcześniej dokonywane czynności w celu ograniczenia ryzyka,
jak np. staranność działań, wybór odpowiedniego kontrahenta,
173
kompensacyjne – transakcje osłonowe, np. na rynku walutowym,
tłumiące – które ograniczają straty po wystąpieniu zdarzenia losowego,
ubezpieczające – które ograniczają koszty związane z wystąpieniem ewentualnej straty1.
Ryzyko to pojęcie, które zasadniczo łączy się z ubezpieczeniem. Ubezpieczenie
to klasyczna forma przerzucenia ryzyka na inny podmiot gospodarczy za odpowiednią składkę. Ubezpieczenie (asekuracja) to zapewnienie pokrycia strat powstałych w wyniku nieszczęśliwych wypadków i klęsk żywiołowych. Pokrycie
strat następuje przez wypłatę odszkodowań i świadczeń z funduszu tworzonego ze
składek wnoszonych przez jednostki zagrożone tymi zdarzeniami. Zatem ubezpieczenie jest metodą zarządzania ryzykiem poprzez transfer ryzyka z jednostki na
wyspecjalizowany podmiot zwany zakładem ubezpieczeń, organizujący dystrybucję tego ryzyka pomiędzy większą liczbę podmiotów, którym zagraża podobne
ryzyko2.
Zgodnie z ujęciem E.J. Vaughana ryzyko w obszarze ubezpieczenia powinno
się charakteryzować czterema cechami:
1. powinna powstać odpowiednio duża liczba jednostek zdarzeń o charakterze
homogenicznym, co pozwoli na przewidywanie ekonomicznych następstw
strat;
2. strata spowodowana przez dane zjawisko musi być definitywna i mierzalna;
3. strata powstała w następstwie ponoszenia ryzyka nie może być niemierzalna;
4. zaistnienie ryzyka musi być nadzwyczajne i przypadkowe3.
W dalszej części pracy zostanie omówiony jeden z rodzajów ubezpieczeń w
handlu zagranicznym – ubezpieczenia eksportowe.
-
Istota i rodzaje ubezpieczeń eksportowych
W wyniku znacznych odległości dzielących najczęściej kontrahentów w handlu
międzynarodowym, a co za tym idzie dłuższego czasu potrzebnego na realizację
transakcji, w wielu transakcjach eksportowych powstają należności i zobowiązania.
Wówczas jedna ze stron pierwsza przekazuje towar lub zapłatę i jest wierzycielem
drugiej strony dopóki nie dojdzie do odwrotnego świadczenia. Regulowanie wzajemnych zobowiązań i należności nosi nazwę rozliczeń międzynarodowych. Finan1
Handel zagraniczny: poradnik dla praktyków. Red. B. Stępień. Warszawa: PWE, 2007, s. 325-
327.
2
Zarządzanie ryzykiem. Red. K. Jajuga. Warszawa: PWN, 2007, s. 291-293.
I. Gorzeń-Mitka: Ryzyko w eksporcie. Metody i sposoby ograniczania. Warszawa: Wyd. Key
Text, 2007, s. 68.
3
174
sowanie transakcji eksportowej zawsze przebiega w dwóch etapach. Pierwszy to
finansowanie cyklu produkcyjnego (produkcji eksportowej), natomiast drugi to
finansowanie cyklu rozliczeniowego (okresu od momentu wysłania towaru i dokumentów towarowych do odbiorcy lub jego banku aż do momentu uzyskania
efektywnego wpływu należności za dostawę). Zatem elementy kredytowania towarzyszą każdej transakcji eksportowej, nawet przy płatności natychmiastowej, gdyż
zawsze występuje choć krótkotrwałe kredytowanie jednej ze stron przez drugą lub
przez bank biorący udział w rozliczeniu transakcji. Kredyt eksportowy powstaje
więc wówczas, gdy importer korzysta z odroczenia płatności ze strony eksportera
lub uzyskuje kredyt od banku eksportera bądź innej instytucji finansowej. Jest to
każdy kredyt ułatwiający sprzedaż towarów (usług) za granicę4.
W wyniku tej powszechności kredytowania transakcji eksportowych znaczenia
nabrało zabezpieczenie kredytu eksportowego. Każdy kredyt zawiera w sobie bowiem ryzyko opóźnienia w zapłacie należności lub nawet ryzyko całkowitej niewypłacalności dłużnika. Eksporter może więc zabezpieczyć terminową płatność od
importera w różny sposób: za pomocą akredytywy, gwarancji czy awalu na wekslu
- czyli za pośrednictwem banku, lub ubezpieczyć swoje należności w firmie ubezpieczeniowej.
Ubezpieczenia eksportowe w Polsce nie mają długiej tradycji. Sięgają dopiero
roku 1991, kiedy to powołano do życia pierwszą wyspecjalizowaną instytucję realizującą ubezpieczenia kredytów eksportowych, czyli Korporację Ubezpieczeń
Kredytów Eksportowych S.A.5 Poza prywatnymi firmami ubezpieczeniowymi
działającymi na własny rachunek, które ubezpieczały kredyty eksportowe, w krajach OECD miała powstać właśnie taka rządowa instytucja. OECD opracowała
zasady obowiązujące wszystkie kraje członkowskie w sprawie kredytowania i
ubezpieczenia eksportu wspieranego przez rządy. KUKE S.A. prowadzi do dziś
działalność związaną z: ubezpieczaniem należności przysługujących od kontrahentów zagranicznych i krajowych, prowadzenie gwarantowanych przez Skarb
Państwa ubezpieczeń eksportowych, udzielaniem gwarancji ubezpieczeniowych
oraz reasekuracją bierną i czynną. Wypłata odszkodowań jest zapewniona poprzez
przekazanie przez KUKE S.A. środków pochodzących z budżetu państwa. KUKE
S.A. oferuje rozwiązania, które łączą ubezpieczenia kontraktów eksportowych i
krajowych z informacją kredytową oraz zarządzaniem portfelem należności.
Zgodnie z ustawą z 7 lipca 1994 roku o gwarantowanych przez Skarb Państwa
ubezpieczeniach eksportowych, zabezpieczenie to może dotyczyć:
kredytów eksportowych – ochrona jednostek finansujących na wypadek strat
poniesionych w związku z finansowaniem kontraktów (dokładnie omówione w
dalszej części pracy),
4
I. Gorzeń-Mitka: wyd. cyt., s. 71-72.
T. T. Kaczmarek, J. Królak-Werwińska: Handel międzynarodowy. Zarządzanie ryzykiem.
Rozliczenia finansowe. Warszawa: Wolters Kluwer, 2008, s. 265-266.
5
175
-
-
-
kontraktów eksportowych – ochrona krajowych przedsiębiorców na wypadek
strat poniesionych w związku z realizacją kontraktu eksportowego (dokładnie
omówione w dalszej części pracy),
inwestycji bezpośrednich za granicą – ochrona krajowych podmiotów
gospodarczych na wypadek strat poniesionych w związku z realizacją BIZ. W
tym przypadku ochrona ubezpieczeniowa obejmuje jedynie te straty, które są
następstwem ryzyka politycznego. Odszkodowanie nie zostanie wypłacone ani
za utracone korzyści, ani za straty związane z ryzykiem handlowy czy katastrofalnym. Przedmiotem ubezpieczenia są wniesione przez inwestora w zagraniczne przedsiębiorstwo nakłady pieniężne, rzeczowe lub w postaci wartości
niematerialnych i prawnych netto, które upoważniają do udziału w zyskach, w
masie upadłościowej, gwarantują prawo głosu, nadzoru i współzarządzania.
Przedmiotem ochrony ubezpieczeniowej mogą być również nakłady związane
z nabyciem przez inwestora własności i innych praw na nieruchomości oraz
innych aktywów trwałych, znajdujących się w kraju inwestycji, w związku z
przedsiębiorstwem prowadzonym przez niego za granicą. Umowa może być
zawarta maksymalnie na okres 15 lat.
kosztów poszukiwania zagranicznych rynków zbytu – ochrona krajowych podmiotów na wypadek kosztów związanych z poszukiwaniem zagranicznych
rynków zbytu. Do kosztów tych KUKE S.A. zalicza te związane z: uczestnictwem w targach, wystawach i imprezach pokrewnych; tworzeniem przedstawicielstwa; sporządzaniem próbek, adaptacją towarów; przygotowaniem strony
internetowej; reklamą; poradami prawnymi; przygotowaniem ofert; pobytem
na ubezpieczonych rynkach zbytu, itd. Ubezpieczenie to pomaga przedsiębiorcom zachować płynność finansową podczas działań do momentu zawarcia
kontraktów eksportowych z partnerami zagranicznymi oraz zabezpieczyć się
przed ryzykiem związanym z niepowodzeniem tych działań. Odszkodowanie
stanowi 65% ubezpieczonych kosztów i wydatków. Umowa ubezpieczenia
obejmuje dwa następujące po sobie okresy: okres ubezpieczenia, trwający od 1
do 4 lat (ponoszenie przez przedsiębiorcę koszów oraz otrzymywanie zaliczek
na poczet odszkodowania) oraz okres amortyzacji (przedsiębiorca jest zobowiązany do zwrotu całości lub części otrzymanych zaliczek na poczet odszkodowania w zależności od zawartych kontraktów eksportowych)6.
6
Handel zagraniczny. Organizacja i technika. Red. J. Rymarczyk. Warszawa: PWE, 2005, s. 344,
350-352; www.kuke.com.pl, 15.04.2009.
176
Ubezpieczenie od ryzyka handlowego i niehandlowego
Aby zrozumieć istotę ubezpieczeń kredytów eksportowych i kontraktów eksportowych, w pierwszej kolejności należy wprowadzić podział ryzyka objętego
ubezpieczeniem eksportowym na dwie grupy: ryzyko handlowe i ryzyko niehandlowe oraz wyjaśnić różnicę pomiędzy nimi.
Ryzyko handlowe podlegające ubezpieczeniu występuje wówczas, gdy faktycznie lub prawnie stwierdzona zostanie niewypłacalność importera, importer odstąpi
od kontraktu lub wystąpi zwłoka w płatności. Przewlekła zwłoka importera w zapłacie należności nosi nazwę niewypłacalności domniemanej i nie wynika ona z
kondycji finansowej dłużnika. W praktyce termin ten oznacza, że faktyczna niewypłacalność dłużnika wystąpi, jeżeli nie ureguluje on należności w okresie dłuższym
niż 180 dni od daty płatności faktury. Zatem zaletą ubezpieczenia od ryzyka handlowego jest możliwość długookresowego planowania finansowego, gwarancja
bezpieczeństwa oraz możliwość poprawienia płynności finansowej firmy.
Ryzyko niehandlowe jest zaś związane głównie z ubezpieczeniem należności
handlowych od podmiotów z krajów o podwyższonym ryzyku politycznym. Ryzyko polityczne może być wywołane: wojną, terroryzmem, zamieszkami itp.; wywłaszczeniem, konfiskatą, nacjonalizacją; ogłoszeniem powszechnego moratorium
płatniczego przez rząd państwa dłużnika; wprowadzeniem ograniczeń importowych przez władze kraju czy uniemożliwieniem transferu płatności spowodowane
wydarzeniami politycznymi itd. Ryzyko niehandlowe to jednak nie tylko ryzyko
polityczne. Można do niego zaliczyć również:
ryzyko kursowe,
ryzyko katastrofalne (trzęsienie ziemi, wybuch wulkanu, cyklon, tajfun, powódź, pożary o ogromnych rozmiarach itp.),
ryzyko dłużnika publicznego (ryzyko przewlekłej zwłoki w wypełnianiu zobowiązań płatniczych przez dłużnika publicznego), państwo lub innego dłużnika,
za którego poręczyło państwo7.
Znając powyższą klasyfikację ryzyk podlegających ubezpieczeniu eksportowemu można przystąpić do wyjaśnienia: czym jest ubezpieczenie kontraktu eksportowego i kredytu eksportowego, oraz jakie konkretne ubezpieczenia proponuje
eksporterom KUKE S.A.
Ubezpieczenie kredytu eksportowego rozumiane jest jako system, w którym
ubezpieczyciel zapewnia ubezpieczającego się, że pokryje jego wierzytelność zagraniczną, w przypadku gdyby nie mógł tego uczynić dłużnik zagraniczny z powodu okoliczności zaistniałych w czasie realizacji kontraktu8. Ubezpieczenie kre7
Handel zagraniczny. Organizacja... wyd. cyt., s. 345-346; J. Hermanowski: Handel zagraniczny: poradnik. Warszawa-Zielona Góra: Univers, 2004, s. 287-293.
8
I. Gorzeń-Mitka: wyd. cyt., s. 72.
177
dytu eksportowego może przyjąć dwojakiego rodzaju formę. Pierwszą z nich jest
ubezpieczenie pojedyncze. Cechą charakterystyczną tego ubezpieczenia jest to, że
dotyczy ono tylko jednego kredytobiorcy, choć może obejmować jedną lub wiele
transakcji. Taki rodzaj ubezpieczenia jest jednak obarczony dużym ryzykiem z
punktu widzenia zakładu ubezpieczeń, gdyż ubezpieczający zabezpiecza tylko
wybrane transakcje – te, przy których spodziewa się nieotrzymania zapłaty. Drugą
formą ubezpieczenia eksportowego jest ubezpieczenie zbiorowe. Jest ono bezpieczniejsze z punktu widzenia firmy ubezpieczeniowej. W tym przypadku umową
ubezpieczenia jest bowiem objętych wielu kredytobiorców, przy czym podmiot
udzielający kredytu nie może wybrać tych kontrahentów, od których spodziewa
się, że nie otrzyma zapłaty za przeprowadzoną transakcję. Mimo tego jest to forma
ubezpieczenia najkorzystniejsza również dla eksportera, gdyż jeśli dopełni on warunków zawartych w umowie ubezpieczeniowej to nie będzie musiał zgłaszać do
zakładu ubezpieczeń wszystkich swoich kontrahentów, co musi uczynić w pierwszym przypadku. Wówczas kredyt będzie ubezpieczony automatycznie. Warunkami tymi są: maksymalna wartość obrotu, maksymalna długość udzielonego kredytu, globalny limit ubezpieczonego obrotu kredytowego na dany okres (zazwyczaj
12 miesięcy) oraz limit na dany kraj9.
Drugim rodzajem ubezpieczenia jest ubezpieczenie kontraktu eksportowego.
Jego zadaniem jest zabezpieczenie się przed szkodami poniesionymi przez eksportera, które mogłyby wyniknąć z tego, że doszłoby do niemożności wykonania
bądź niewykonania lub niewłaściwego wykonania kontraktu przez kontrahenta
zagranicznego. Należy jednak zaznaczyć, że szkody te muszą być następstwem
ryzyka handlowego (prawnie stwierdzona niewypłacalność dłużnika - bankructwo,
zwłoka w zapłacie należności) lub politycznego (decyzje i przepisy prawne kraju
dłużnika, moratorium płatnicze, uniemożliwienie transferu należności, decyzje w
kraju ubezpieczyciela, siła wyższa). Cechą tego ubezpieczenia jest to, że podmiotom krajowym udziela się zabezpieczenia zarówno gdy straty powstały przed wysyłką towarów lub realizacją usług (ryzyko produkcji), jak i po tym fakcie (ryzyko
kredytu). W przypadku ryzyka produkcji ochrona ubezpieczeniowa dotyczy ryzyka
braku zwrotu kosztów, które poniósł eksporter w związku z zawarciem kontraktu i
jego przygotowaniem, jeśli realizacja kontraktu została wstrzymana na okres co
najmniej 6 miesięcy, zaś w przypadku ryzyka kredytu ochrona ubezpieczeniowa
dotyczy braku wpływu należności za dostawy już zrealizowane10.
KUKE S.A. dzieli ubezpieczenia kontraktów eksportowych na: realizowane w
kredycie poniżej 2 lat (ryzyko nierynkowe) – krótkoterminowe oraz w kredycie 2 i
więcej lat – średnio- i długoterminowe.
Adresatem ubezpieczenia krótkoterminowego są eksporterzy realizujący kontrakty z odroczonym terminem płatności do 2 lat („kredyt kupiecki”) z odbiorcami
prywatnymi i publicznymi z 31 krajów podwyższonego ryzyka. Łączna wartość
9
Handel zagraniczny. Organizacja... wyd. cyt., s. 346-349.
www.kuke.com.pl, 15.04.2009.
10
178
ubezpieczonego obrotu w ramach ubezpieczenia kontraktów eksportowych realizowanych w kredycie poniżej 2 lat wyniosła w 2007 roku 703,78 mln USD, tj. o
33,5% więcej niż w roku 200611. Strukturę geograficzną ubezpieczonego obrotu w
2007 roku z tytułu gwarantowanych przez Skarb Państwa ubezpieczeń kontraktów
eksportowych realizowanych w kredycie poniżej 2 lat – ryzyko nierynkowe, przedstawia wykres 1.
Wykres 1. Struktura geograficzna ubezpieczonego obrotu w 2007 roku (gwarantowane przez SP ubezpieczenia
kontraktów eksportowych realizowanych w kredycie poniżej 2 lat)
Źródło: KUKE S.A. – Raport roczny 2007.
Eksporterzy realizujący kontrakty eksportowe finansowane kredytem średnio- i
długoterminowym, tj. takim, którego spłata rozłożona jest na okres dwóch i więcej
lat mogą skorzystać z ubezpieczenia należności wynikających z kontraktu. Mogą
także – w ramach umów zawieranych z bankami – skorzystać z ubezpieczenia należności związanych z finansowaniem kontraktu eksportowego przez instytucję
finansową. Ubezpieczenie to dotyczy kredytów związanych wyłącznie z kontraktami eksportowymi na dostawy produktów i usług o charakterze inwestycyjnym.
Istnieją dwa podstawowe warianty ubezpieczania należności średnio- i długoterminowych. Pierwszy z nich zakłada, że w ramach kredytu dostawcy sam eksporter, w
kontrakcie eksportowym, wyraża zgodę na odroczenie terminów płatności za dostarczony towar lub wykonane usługi. Natomiast w drugim wariancie ubezpieczenia, zwanym kredytem dla nabywcy, bank finansujący kontrakt eksportera udziela
kredytu bankowi importera lub bezpośrednio importerowi. Wartość ubezpieczonego obrotu w 2007 r. w ramach nowo zawartych umów oraz aneksów zwiększają-
11
KUKE S.A. – Raport roczny 2007.
179
cych sumę ubezpieczenia w umowach ubezpieczenia z lat poprzednich zawartych
przez KUKE S.A. wyniosła łącznie 321,21 mln USD12.
Podsumowanie
Podsumowując rozważania na temat ubezpieczeń eksportowych należy zauważyć, że bez względu na to, co jest przedmiotem kontraktu, eksporter zawsze jest
narażony na ryzyko niewypłacalności importera. Nawet jeśli opóźnienie w zapłacie
należności jest niewielkie i spowodowane chwilowym brakiem płynności importera, to dla wierzyciela może być to kwestią decydującą o jego dalszym istnieniu.
Dlatego tak ważne jest zabezpieczenie zapłaty należności eksportowych, czego
eksporter może dokonać np. poprzez wykupienie ubezpieczenia eksportowego.
Należy jednak pamiętać, że wykupienie polisy nie zawsze gwarantuje pokrycie
wszystkich rodzajów zagrażających eksporterowi ryzyk. Poza tym niekoniecznie
odszkodowanie musi zrekompensować całość strat ubezpieczającego się. To bowiem zmusza mimo wszystko kontrahentów do ostrożności i czujności podczas
dokonywania transakcji.
BIBLIOGRAFIA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Gorzeń-Mitka I.: Ryzyko w eksporcie. Metody i sposoby ograniczania. Warszawa: Wyd. Key Text, 2007.
Handel zagraniczny. Organizacja i technika. Red. J. Rymarczyk. Warszawa: PWE, 2005.
Handel zagraniczny: poradnik dla praktyków. Red. B. Stępień. Warszawa: PWE, 2007.
Hermanowski J.: Handel zagraniczny: poradnik. Warszawa-Zielona Góra: Univers, 2004.
Hermanowski J.: Incoterms 2000. Warszawa-Zielona Góra: Univers, 2002.
Kaczmarek T. T., Królak-Werwińska J.: Handel międzynarodowy. Zarządzanie ryzykiem. Rozliczenia finansowe. Warszawa: Wolters Kluwer, 2008.
KUKE S.A. – Raport roczny 2007.
Zarządzanie ryzykiem. Red. K. Jajuga. Warszawa: PWN, 2007.
www.kuke.com.pl, 15.04.2009.
SUMMARY
Export insurance
The following article refers to the issues of the export insurance in Poland. It is one of the most important way
for exporters to secure their transactions with foreign contractors. The institution, which offers this products, is
Export Credit Insurance Corporation Joint Stock Company (KUKE). It was founded in 1991 and since then KUKE
has assisted Polish exporters by fulfilling its statutory objective to create condition that would be conductive to
promotion of Polish exports, and to strengthen the position of Polish exporters and their products and services in
the international markets. At present it proposes two main export products: short-term products (contracts with
credit terms of up to 2 years) and medium- and long-term products (contracts with credit terms of 2 and more
years).
12
KUKE S.A. – Raport roczny 2007.
180