Czego nie widać, tego nie było?

Czego nie widać,
tego nie było?
architektura
pamięci
Ćwiczenie spostrzegawczości
wyjaśnienia
i wskazówki
dydaktyczne
Nazistowska polityka zagłady Żydów zakładała
także unicestwienie całej żydowskiej kultury, tym samym
jej przedmiotem stały się grabież i niszczenie dobytku
kulturowego oraz własności ruchomej i nieruchomej.
Skutkiem tego większość domów modlitwy i synagog
została celowo zniszczona w czasie II wojny światowej.
Spośród tych, które przetrwały działania wojenne, wiele
popadło później w ruinę tylko dlatego, że zabrakło ludzi,
którzy mogliby do nich uczęszczać i dbać o nie. Część
z tych ocalałych budynków została następnie w czasach
powojennych rozebrana z bezmyślności lub z premedytacją, pozostałe natomiast – mimo że fizycznie przetrwały – pełnią dziś zupełnie inne funkcje. Niewprawny
obserwator nie jest zwykle w stanie bez dodatkowych
wskazówek i podpowiedzi rozpoznać ich pierwotnego
przeznaczenia.
Celem niniejszego ćwiczenia nie jest dawanie konkretnych odpowiedzi, a jedynie zmobilizowanie
uczestników do postawienia sobie pytania o to, czy dawnym miejscom kultu należy się specjalny sposób upamiętnienia. Pokłosiem wykonanego ćwiczenia może być
dyskusja nad kwestią tego, czy powinniśmy zadbać o pozostałości dawnej kultury żydowskiej, stanowiącej niegdyś
istotny element kultury Polski i Niemiec? Albo, mówiąc
nawet szerzej: czy dawne miejsca święte, których użytkowników spotkał tragiczny los, powinny być zachowane
przez następne pokolenia ze względu na pamięć o tych
ludziach, czy też w dzisiejszych czasach – po upływie ponad siedemdziesięciu lat od wybuchu wojny – nie musimy
już przywiązywać do tego wagi?
Pyt. 3 Powody niszczenia
synagog w czasie wojny
i po niej
Pyt. 2 Rozpoznawalność
dawnych synagog
Pyt. 4 Ocena sposobów
upamiętnienia dawnych
synagog
Pomocą przy realizacji ćwiczenia może być album Wojciecha Wilczyka Niewinne oko nie istnieje (Wilczyk 2009), na ponad siedmiuset stronach prezentujący
fotografie i opisy powojennych sposobów wykorzystania
opuszczonych synagog i domów modlitwy.
Poniżej zamieszczamy krótkie informacje na temat synagog, które przedstawione zostały na zdjęciach.
Pyt. 5 Oznaczanie
dawnych synagog
międzykulturowe
materiały edukacyjne
na spotkania
młodzieży
Okrągła synagoga
na warszawskiej Pradze
— — (ul. Petersburska 4, następnie Jagiellońska 28,
Warszawa; zdjęcie nr 1)
Zbudowana przez Józefa Grzegorza Lessla, nietypowa, okrągła synagoga, powstała w miejscu, w którym
bożnica znajdowała się prawdopodobnie już od 1780
roku. Kolejne budynki ulegały jednak zniszczeniu, najpierw w powstaniu kościuszkowskim, a następnie w listopadowym. Okrągła synagoga funkcjonowała od roku
1836. W czasie II wojny światowej została uszkodzona,
ale – zamieniona przez Niemców w magazyn – przetrwała okupację, by w ostateczności zostać rozebraną w nie
do końca jasnych okolicznościach, najprawdopodobniej
w roku 1961 (Bergman 2007, s. 162-168). Obecnie na
miejscu synagogi znajduje się piaskownica, stanowiąca
część placu zabaw dla dzieci. Gruz po budowli tworzy do
dziś na placu mały pagórek.
Wielka Synagoga
na Tłomackiem
— — (ul. Tłomackie 7, Warszawa; zdjęcie nr 2)
Zbudowana w latach 1876-1878 według projektu Leandra Marconiego, trójnawowa budowla była największą
świątynią polskich Żydów. Istniała zaledwie sześćdziesiąt
pięć lat. Zdewastowana już na początku okupacji hitlerowskiej, pełniła następnie funkcję składu mebli zabranych mieszkańcom getta. 16 maja 1943 roku synagoga
została wysadzona w powietrze. Ładunki odpalił własnoręcznie Jürgen Stroop, nazistowski likwidator warszawskiego getta, dokonując w ten sposób aktu ostatecznej
likwidacji getta. Choć po wojnie rozważano odbudowę
synagogi, idea ta upadła, a na miejscu synagogi powstał
Błękitny Wieżowiec (Bergman 2007, s. 210-219). Na tyłach budynku znajduje się niewielka tablica należąca do
miejskiego systemu informacji, mówiąca o tym, że kiedyś
znajdowała się w tym miejscu synagoga.
architektura pamięci. międzykulturowe materiały edukacyjne na spotkania młodzieży
© Muzeum Powstania Warszawskiego
Czego nie widać, tego nie było?
Ćwiczenie spostrzegawczości
Synagogi Gminy Braci
i Stowarzyszenia Dobroczynności
—— (zbieg ulic Szewskiej i Dominikańskiej, Poznań,
zdjęcie nr 3)
W narożniku ulic w 1857 roku wybudowano synagogę Gminy Braci, skupiającą zwolenników reformowanego
judaizmu. Budowla przypominała średniowieczny budynek
warowny i była domem modlitwy dla dziewięciuset osób.
W 1884 roku dobudowano niewielką synagogę w stylu
mauretańskim z elementami neoromańskimi, należącą
do Stowarzyszenia Przyjaciół Dobroczynności, które od
1808 roku opiekowało się chorymi. W czasie wojny obie
budowle uległy uszkodzeniu, a po 1945 roku rozebrano
je. Naprzeciw dawnego kościoła dominikanów znajduje
się dzisiaj pusta przestrzeń po świątyniach, zagospodarowana przez parking (Poznan Jewish 1). Na miejscu nie
ma żadnej tablicy informacyjnej.
Synagoga przy Münchener Straße 37
— — (Berlin Schöneberg; zdjęcia nr 5 i 6)
Synagoga znajdująca się w berlińskim Bayerisches
Viertel, w okolicy nazywanej kiedyś, ze względu na dużą
koncentrację ludności żydowskiej, „żydowską Szwajcarią”, działała od 1910 roku. Niemal bez szwanku przetrwała noc kryształową (pogrom ludności żydowskiej połączony z niszczeniem mienia i miejsc kultu w nocy z 9 na
10 listopada 1938 roku). W czasie drugiej wojny światowej została mocno uszkodzona podczas bombardowania
Berlina, po czym rozebrano ją w 1956 roku. Obecnie na
jej miejscu znajduje się szkoła podstawowa Löcknitz wraz
z przylegającym boiskiem sportowym. Miejsce po dawnej synagodze zostało upamiętnione ufundowanym przez
miasto pomnikiem. Ponadto na boisku zaznaczono białą
farbą zarys fundamentów synagogi (Löcknitz Schule).
Opracowanie:
Nowa Synagoga
Anna Stefaniak,
Łukasz Posłuszny
—— (róg ulic Stawnej i Wronieckiej, Poznań;
zdjęcie nr 4)
Synagogę wzniesiono w 1907 roku, w miejscu,
w którym wcześniej mieścił się żydowski szpital dla
ubogich. Świątynna przestrzeń podzielona była na pomieszczenia dla kobiet oraz mężczyzn, których w sumie
mogła pomieścić tysiąc dwustu. Po wkroczeniu niemieckich wojsk do Poznania synagogę najpierw zamknięto,
a następnie zdecydowano się przerobić na pływalnię
dla żołnierzy Wehrmachtu. Pomimo tego, że w 2002
roku synagoga szczęśliwie wróciła w posiadanie Gminy żydowskiej (Poznan Jewish 2), pływalnia – już jako
publiczny basen dla mieszkańców Poznania – funkcjonowała pod jej dachem aż do 2011 roku. Aktualnie istnieje plan stworzenia tam Centrum Judaizmu i Dialogu,
jednak sprawa utknęła w martwym punkcie, ponieważ
możliwości finansowe gminy nie są wystarczające, aby
mogła ona sprostać wysokim kosztom projektu (Gazeta
Wyborcza).
Bibliografia:
1. Bergman 2007: Eleonora Bergman, „Nie masz bóżnicy powszechnej”. Synagogi i domy modlitwy w Warszawie od końca XVIII do
początku XXI wieku, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2007.
2. Gazeta Wyborcza: http://poznan.gazeta.pl/poznan/1,36037,
10339275,Koniec_plywalni_w_synagodze__Co_ja_zastapi_.html
#ixzz1aAqewxB0 [dostęp 01.10.2011].
3. Löcknitz Schule: http://www.loecknitz-grundschule.de/auszuege.htm
[dostęp: 31.01.2012].
4. Poznan Jewish 1: http://poznan.jewish.org.pl/index.php/Synagogi-pozn.wielkop./Synagoga-Stowarzyszenia-Dobroczynnosci.html;
http://poznan.jewish.org.pl/index.php/Synagogi-pozn.wielkop./
Synagoga-Tempel.html [dostęp 30.10.2011].
5. Poznan Jewish 2: http://poznan.jewish.org.pl/index.php/synagoga-nova/-Synagoga-NOVA.html [dostęp 30.10.2011]
6. Wilczyk 2009: Wojciech Wilczyk, Niewinne oko nie istnieje, Korporacja ha!art, Atlas Sztuki, Kraków 2009.
architektura pamięci. międzykulturowe materiały edukacyjne na spotkania młodzieży
© Muzeum Powstania Warszawskiego