Polska gospodarka leśna – efektywna czy zrównoważona?

Polska gospodarka leśna –
efektywna czy
zrównoważona?
Analiza polskiego modelu gospodarki leśnej na
podstawie modeli teoretycznych
Spis treści
Wstęp .................................................................................................................................................3
1.
Lasy – definicja, funkcje, użyteczności i potencjały. Gospodarka leśna. .......................................4
1.1 Definicja lasu. ...........................................................................................................................4
1.2.Użyteczności, potencjały i funkcje lasu......................................................................................5
1.3. Pojęcie gospodarki leśnej .........................................................................................................6
2.
Modele gospodarki leśnej ............................................................................................................7
2.1. Modele rynkowe gospodarki leśnej ...........................................................................................8
2.2. Model zrównoważonej gospodarki leśnej................................................................................ 10
3.
Gospodarka leśna w Polsce. ...................................................................................................... 14
3.1. Struktura własnościowa lasów w Polsce ................................................................................. 15
3.2. Gospodarka leśna w lasach publicznych w Polsce. .................................................................. 15
3.2. Gospodarka leśna w lasach prywatnych w Polsce. .................................................................. 18
Podsumowanie.................................................................................................................................. 20
Bibliografia....................................................................................................................................... 21
2
Wstęp
Celem niniejszego artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie jaki model gospodarki
leśnej realizowany jest w naszym kraju. Aby tego dokonać rzetelnie, artykuł wiele miejsca
poświęca aspektom teoretycznym dwóch biegunowych wobec sobie nawzajem, w swych
założeniach, modelom. Pierwszym z nich jest model optymalnej eksploatacji zasobów
leśnych, którego podwaliny teoretyczne powstały jeszcze w XIX w., a jego naczelnym
paradygmatem jest podporządkowanie gospodarowania rynkowi i jego regułom. Kamieniem
milowym był na gruncie efektywnej gospodarki leśnej model Faustmanna, który z pewnymi
modyfikacjami, po dziś dzień uważany jest za najważniejszy model optymalizacji gospodarki
leśnej. Innym przykładem teoretyzacji tej kwestii jest dostosowanie założeń reguły Hotellinga
do materii gospodarki leśnej. Drugi model to model zrównoważonej gospodarki leśnej,
mający swoje teoretyczne proweniencje w założeniach rozwoju zrównoważonego. Model ten
postuluje zwrócenie patrzenie na las przez pryzmat przede wszystkim jego funkcji
pozaprodukcyjnych, które w opracowaniu zostaną szeroko omówione.
Oczywistym jest, że modele realizowane w praktyce gospodarczej krajów są często
kombinacją obu, a głównym czynnikiem determinującym taki stan rzeczy jest własność
zasobów leśnych. Państwa w XX w. zwróciły uwagę na społeczne funkcje lasu i potrzebę
świadczenia usług publicznych w postaci coraz bardziej poszerzającego się wachlarza funkcji
nieprodukcyjnych lasu, choć wcześniej opierały priorytety swoich polityk leśnych na
prymacie funkcji produkcyjnych. Prywatni właściciele natomiast ponoszący nakłady
inwestycyjne na nasadzenie i działania pielęgnacyjne, a także inne koszta, będą dążyć do
optymalizacji swoich dochodów z plantacji leśnych. W Polsce jednak, z uwagi na stan
posiadania, narzucającym warunki gospodarki leśnej i jej głównym wykonawcą jest sektor
publiczny, a lasy prywatne mają marginalne znaczenie.
W pierwszym rozdziale artykułu zostanie przedstawiona definicja lasu, a także jego
funkcje, potencjały i użyteczności. Poruszone zostaną także teoretyczne aspekty gospodarki
leśnej. Rozdział drugi to charakterystyka wspomnianych już modeli gospodarki leśnej,
rozdział ten jest clue niniejszego opracowania. Rozdział trzeci zawiera próbę, w syntetycznej
i daleko uproszczonej formie, odpowiedzi, jaki model gospodarki leśnej realizowany jest
w naszym kraju. Całość zakończy się podsumowaniem podejmowanych wątków
3
1. Lasy – definicja, funkcje, użyteczności i potencjały. Gospodarka
leśna.
1.1 Definicja lasu.
„Lasy, należące do najważniejszych ekosystemów występujących na kuli ziemskiej,
odgrywają wiele bardzo istotnych funkcji zarówno w ramach zasobów kapitału naturalnego,
jak i gospodarce człowieka.”1 „Las z istoty swej jest integralnym zasobem naturalnym, co
oznacza, że zaspokaja on wielką ilość potrzeb jednostek i całego społeczeństwa. Istnieć może
tylko jako organiczna jedność tych licznych funkcji, które pełni”.2. Jeszcze inna definicja lasu
zawarta jest w ustawie o lasach z dnia 28 września 1991 roku: „Lasem w rozumieniu ustawy
jest grunt:
1) o zwartej powierzchni co najmniej 0,10 ha, pokryty roślinnością leśną (uprawami
leśnymi) — drzewami i krzewami oraz runem leśnym — lub przejściowo jej pozbawiony:
a) przeznaczony do produkcji leśnej lub
b) stanowiący rezerwat przyrody lub wchodzący w skład parku narodowego albo
c) wpisany do rejestru zabytków.
2) związany z gospodarką leśną, zajęty pod wykorzystywane dla potrzeb gospodarki
leśnej: budynki i budowle, urządzenia melioracji wodnych, linie podziału przestrzennego lasu,
drogi leśne, tereny pod liniami energetycznymi, szkółki leśne, miejsca składowania drewna,
a także wykorzystywany na parkingi leśne i urządzenia turystyczne” 3.
Las jest zasobem odnawialnym, a to dlatego, że będąc relatywnie odosobnionym
układem biocenotycznym, posiada zdolność odnawiania wszystkich pełnionych przez siebie
funkcji. „Zasoby odnawialne odznaczają się tym, że dopóki człowiek korzysta z nich
racjonalnie (rozsądnie), nie naruszając warunków równowagi środowiska, odnawiają się
i stanowią wieczny rezerwuar dóbr, z którego człowiek może czerpać.” 4.
1
BECLA A., CZAJA S. Ekologiczne podstawy procesów gospodarowania. 2002, s. 142.
WOŚ, A.. Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych. 1995, s. 204.
3 Dz. U. 91.101.444
4
WOŚ, A. Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych. 1995, s. 13.
2
4
1.2 Użyteczności, potencjały i funkcje lasu.
Las posiada cały szereg użyteczności, wyszczególnionych przez specjalistów –
leśników, które można określić mianem potencjałów. Mają one niebagatelne znaczenie dla
harmonijnego funkcjonowania makrostruktur społecznych, a główne z nich to:
- potencjał atmosferyczno – klimatyczny, czyli zdolność do kształtowania składu
atmosferycznego i warunków klimatycznych, zapewniających swobodny rozwój procesów
życiowych zwierząt i roślin, a także warunki do życia i działalności człowieka,
- potencjał genetyczny, tzn.
możliwość tworzeni, gromadzenia i ochrony
różnorodności biologicznej świata oraz zdolność do kreowania zasobów genowych
i specyficznej zmienności gatunków,
- potencjał ochronny, czyli potencjał do retencji wód oraz zdolność do zapobiegania
erozji wodnej i eolicznej,
- potencjał produktywności biotycznej, czyli las jest źródłem użytecznej biomasy,
posiada zdolność do odtwarzania warunków, w których ten proces się odbywa,
- potencjał samooczyszczeniowy, tzn. zdolność to różnego rodzaju procesów, w tym
akumulacji, transportu i transformacji, które mogą doprowadzić do neutralizacji określonej
dawki zanieczyszczeń.5
Jako główną, podstawową funkcję lasu historycznie wskazywano produkcję drewna,
czyli las był postrzegany wyłącznie jako dobro ekonomiczne. Jej istotą jest zapewnienie
drewna – czego warunkiem jest coroczny przyrost drzewostanów, a także stworzenie
warunków do pozyskiwania użytków ubocznych, takich jak grzyby, żywica, owoców leśnych
itp. Jednak zawężanie punktu wiedzenia jedynie do produkcji drewna byłoby potężnym
uproszczeniem. Lasy sprawują ponadto ważne funkcje pozagospodarcze, zwane także
pośredniogospodarczymi, które nie mają bliskiego związku z celami ekonomicznymi
leśnictwa. Kondycja lasów ma pośredni wpływ na wyniki gospodarowania w innych
dziedzinach, przyczynia się także do bezpośredniego przydawania korzyści społeczeństwu.
Wraz z postępem cywilizacyjnym rośnie waga tych pozagospodarczych funkcji. Mówi się
w tym przypadku o tak zwanej funkcji społecznej lasów. Bogacące się społeczeństwa
dostrzegają coraz częściej użyteczności lasu, które ciężko poddać wycenie, czyli jego funkcje
pozagospodarcze. Taki stan rzeczy wynika z jednej strony ze wzrostu zapotrzebowania na nie,
5
RYSZKOWSKI, K. Niedobitki ekologicznego królestwa. Życie gospodarcze. 1991, nr 13, dodatek Środowisko
i Życie, s. IV.
5
z drugiej strony wpływ na to ma powiększenie się znaczenia lasów dla utrzymania równowagi
w środowisku przyrodniczym. 6
Konkludując kwestię funkcji lasów, należy zbiorczo przedstawić je w sposób
graficzny Tab. 1.2.1.
Tabela 1.2.1 Znaczenie lasów.
Funkcja
Zaopatrzenie w tlen i wodę
Naturalny filtr
Absorpcja węgla (CO2)
Uwagi
Łączna produkcja tlenu przez lasy sięga ½ zapotrzebowania
świata
Ochrona powierzchni Ziemi przed ulewnymi deszczami
i opadami zanieczyszczeń
Jeden hektar lasu pochłania 140 – 250 ton CO2
Regulacja odpływu wody
Lasy regulują spływy wody, opóźniając je do 5 – 7 dni
Miejsce rekreacji
Z wypoczynku w lasach korzystają setki miliony osób
rocznie
Ochrona bioróżnorodności
Ekosystemy leśne są najbogatszymi w gatunki
ekosystemami na Ziemi
Produkcja leków
Rośliny leśne są podstawą ziołolecznictwa i aromaterapii
Funkcja ochronna
Lasy tworzą strefy ochronne
Źródło: BECLA A., CZAJA S. Ekologiczne podstawy procesów gospodarowania. 2002, s. 144
1.3 Pojęcie gospodarki leśnej
Pojęcie gospodarki leśnej należy rozumieć szeroko. Kryje się pod nim przede
wszystkim działalność leśna w zakresie hodowli lasu, ochrony lasu, użytkowania lasu,
utrzymania i powiększania zasobów leśnych, gospodarowanie zwierzyną leśną, pozyskiwanie
płodów runa leśnego, choinek, roślin leczniczych. Pojęcie to obejmuje również realizację
pozaprodukcyjnych funkcji lasu, związanych z ochroną powietrza, wód i gleby.
„Celem gospodarki leśnej jest produkcja dóbr materialnych i świadczenie usług
publicznych w postaci coraz bardziej poszerzającego się wachlarza funkcji nieprodukcyjnych
lasu. Zarówno dobra materialne, jak i świadczone usługi są wynikiem określonych potrzeb
(preferencji) społecznych.”7
6
FIEDOR, B (red.). Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych. 2002, s.183.
DAWIDZIUK J., KLOCEK A. Uwarunkowania rozwoju gospodarki leśnej. Praca zbiorowa. Polityka Leśna
Państwa i Narodowy Program Leśny. [online]. S.64.
7
6
Literatura fachowa wyodrębnia cztery systemy gospodarki leśnej, czyli systemy
użytkowania lasu:
1. Ochrona lasu w celu zachowania środowiska naturalnego. Chodzi tu przede wszystkim
wzmacnianie bioekologicznych funkcji lasu,
oraz zachowanie jego
różnorodności
biologicznej, m.in. poprzez ustanawianie kurateli nad najbardziej wartościowymi jego
zasobami.
2. Produkcja leśna. Biorąc pod uwagę ekonomiczną optykę, jest to najważniejsza funkcja
lasu. Idzie tu o zarządzanie zasobami leśnymi tego rodzaju, aby osiągnąć maksymalną
produkcję drewna i produktów niedrzewnych.
3. „Leśnictwo społeczne”. Chodzi tu w pierwszej kolejności o to, że w wyniki
eksploatacji lasów społeczność lokalna zapewnia sobie określony stopień dochodów.
4. Agroleśnictwo. Jest sposobem użytkowania lasu, który integruje leśnictwo
z rolnictwem. 8
2. Modele gospodarki leśnej
We wprowadzeniu do poruszanej w tym rozdziale problematyki trzeba zauważyć, że,
biorąc pod uwagę przesłanki historyczne, pierwszym czynnikiem kształtującym gospodarki
leśne krajów był rynek i jego reguły. Wraz z upływem czasu jego pozycja była stopniowo
osłabiana. Wiek XX przyniósł nowe nurty egzystencji i rozwoju gospodarki leśnej, mające
swoją genezę przede wszystkim w zmianach preferencji społecznych względem funkcji lasu.
Rozróżnienie przyjęte na potrzeby tego artykułu wiąże się jednak z własnością zarządzanych
zasobów leśnych. Własność prywatna implikuje nastawienie właściciela na optymalizacje
produkcji leśnej, ponosi on koszty więc dąży do maksymalizacji zysku z wycinki lasu. Inaczej
jest w przypadku własności państwowej, ponieważ państwo prowadząc politykę leśną, musi
postrzegać las jako dobro publiczne, a więc stać na stanowisku, że
użyteczność lasu
determinują nie tylko możliwości dostarczania drewna, ale także walory estetyczne,
wypoczynkowe czy rekreacyjne.
8
WOŚ, A.. Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych. 1995, s. 205, 208.
7
2.1. Modele rynkowe gospodarki leśnej
W tej części niniejszego opracowaniu przedstawione zostaną proste modele
gospodarki leśnej, pomijające przyrodnicze funkcje zasobów, ograniczając się do
optymalizacji momentu wycinki.
Dla prywatnego właściciela większość pozaekonomicznych walorów użytkowych nie
ma wartości rynkowej, dlatego jego wysiłki koncentrują się na optymalizacji wycinki. Jego
potencjalne korzyści z lasu da się skwantyfikować w postaci aktualnego przyrostu
drzewostanów oraz bieżącego pozyskania głównych użytków ubocznych. Można zrobić to
także z pomocą cen rynkowych, dzięki którym łatwo określić wartość owych korzyści.
Wartość drzewostanu można obliczyć jako iloczyn objętości drewna i jego ceny
pomniejszone o stałe koszty zasadzenia.
Hodowla lasu jest przykładem eksploatacji zasobu odnawialnego, którego jeden
z modeli ekonomicznych opracował Faustmann jeszcze w XIX w. Dotyczy on optymalizacji
lasu jednowiekowego (plantacyjnego) i uwzględnia jedynie funkcje produkcyjne. Zakłada on
spojrzenie na las przez pryzmat maksymalnego trwałego przychodu, a więc przeprowadzenie
wyrębu w momencie, gdy średnie tempo wzrostu masy drzewnej jest największe, oczywiście
wiedząc, w jakim tempie masa ta przyrasta. Chodzi tu o rozstrzygnięcie tradycyjnego
(klasycznego) problemu ekonomicznego leśnictwa, czyli określenie długości rotacji nasadzeń
na danym terytorium na, takim poziomie, aby maksymalizowana była bieżąca wartość
przychodów z obecnych i wszystkich przyszłych etapów cięć drzewostanów9. Jeśli założyć,
że czas to (t), a przyrost masy drewna (v), to maksimum średniego przyrostu przypada w
momencie tMSY i wynosi MSY = ΔvMSY/tMSY. A więc wycinając drzewa w momencie tMSY
i jednocześnie ponownie zasilając las osiąga się maksymalny trwały przychód.
Przytoczone powyżej wyliczenie niesie ze sobą pewne ekonomiczne nieścisłości,
ponieważ abstrahuje od kilku niezwykle istotnych faktów. Nie uwzględnia faktu zamrożenia
kapitału – na nasadzenie lasu, a także zabiegi pielęgnacyjne, na które nakłady wraz ze
wzrostem lasu rosną, ponoszone są koszty, a przychód uzyskuje się po wielu latach. Jeszcze
jednym czynnikiem mogącym zniechęcić ewentualnego inwestora do wydłużania wieku lasu
9
WOŚ, A.. Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych. 1995, s. 216.
8
jest ryzyko pożaru czy degradacji przez szkodniki. Te przytoczone okoliczności sugerują, że
z wycięciem lasu nie należy czekać aż do momentu tMSY. 10
Jeśli tak to należy posłużyć się przykładem na udowodnienie tezy, że faktycznie
z wycinką nie należy czekać do momentu tMSY. Niech, w tym przypadku, MAI będzie średnim
rocznym przyrostem z drzewostanu, obliczanym, jako relacja całkowitej objętości drewna
przez wiek drzewostanu, a CAI to bieżący trwały przyrost. Maksymalizacja MAI nie stanowi
kryterium optymalizacji, maksymalizacja dopływu surowca z lasu nie musi być równoważna
z maksymalizacją korzyści netto lasu. Aby znaleźć optimum trzeba obliczyć obecną wartość
przychodów z sadzenia i wykorzystania drzewostanu, tak, więc kluczowym zagadnieniem jest
dobór stopy procentowej.
Ekonomiczna analiza lasu może opierać się na zasadzie Hotellinga. Jest to zasada
optymalizacji wykorzystania rzadkich (ograniczonych) zasobów naturalnych. „Zasada
Hotellinga związana jest z określeniem zmian royalty (kosztu użytkownika) w czasie.
Powinien on wzrastać wykładniczo w tempie określonym przez stopę procentową, która jest
miarą kosztu utraconych możliwości. Oznacza to, że ceny netto również muszą rosnąc w tym
tempie.”11 Royalty to wielkość utraconych korzyści, jest to, więc koszt alternatywny
związany z tym, że dzisiejsza konsumpcja ogranicza możliwość wykorzystania zasobu w
przyszłości. Jeśli chodzi o analizę lasu w oparciu o tę zasadę to las należy potraktować, jako
zasób, którego wartość rośnie., Jednak spodziewany wzrost wartości nie wynika z kurczenia
się podaży, jak na rynkach zasobów nieodnawialnych, tylko z powiększania rozmiarów masy
drzewnej, ale okoliczności wyboru optymalnego spieniężenia zasobu są podobne. „Las należy
ściąć
i sprzedać w czasie t0, gdy tempo wzrostu jego wartości zmaleje do poziomu stopy
dyskontowej. Gdyby właściciel wyciął las wcześniej, wówczas pozbawiłby się przyrostu
wartości zasobu korzystniejszego niż zwrot z alternatywnej inwestycji wyrażanej stopą
dyskontową. Gdyby natomiast wstrzymał się z wyrębem do okresu późniejszego niż t0, to
wówczas uzyskałby mniej niż z inwestycji alternatywnej.”12Dla modelu można założyć,
upraszczając, że wartość drzewostanu jest proporcjonalna do objętości masy drzewnej vt, ·a
więc Rt = (p –MCt)vt, gdzie p jest ceną jednostki masy drzewnej, a MCt to zabiegi
pielęgnacyjne. Krańcowe koszty są stałe, ponieważ zabiegi hodowlane w przeliczeniu na
objętość masy drzewnej kosztują tyle samo niezależnie od wieku i gęstości lasu, więc: Rt =pvt.
10
ŻYLICZ, T. Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych. 2004, s. 88-89.
FIEDOR, B (red.). Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych. 2002, s.142.
12
ŻYLICZ, T. Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych. 2004, s. 89.
11
9
Przy interpretacji, że cena p, jest ceną netto po potrąceniu kosztów zabiegów i transportu,
Reguła Hottelinga przyjmuje dla gospodarki leśnej postać:
dvt
: vt  r
dt
Jest to tak zwane kryterium gotowości lasu do wyrębu i jest ono różne od
maksymalnego trwałego przychodu, przytoczonego w poprzednim rozumowaniu. Optymalny
wiek rębności – t0 obliczony na podstawie właśnie tego wzoru biorącego pod uwagę stopę
dyskonta, może być krótszy lub dłuższy niż tMSY.
Jednak i wiek rębności nie stanowi w pełni poprawnego rozwiązania zagadnienia
maksymalizacji nadwyżki ekonomicznej z produkcji leśnej, bagatelizuje się tu bowiem fakt,
że zazwyczaj wyrąb nie pozbawia właściciela zasobu całkowicie. Posiada on bowiem ziemię,
która po wyrębie stanowi przecież przestrzeń do ewentualnego ponownego zalesienia. Branie
tej okoliczność pod rozwagę przyspiesza nieco – zgodnie z zasadą Hotellinga – optymalny
wyręb drzew, gdyż decyzję taką należy podjąć wtedy, gdy oczekiwany przyrost wartości na
pniu staje się mniej atrakcyjny niż alternatywne przeznaczenia zgromadzonego kapitału,
których to wykorzystaniach informuje stopa dyskontowa.
2.2. Model zrównoważonej gospodarki leśnej
Las pełni wiele funkcji (nie tylko czysto gospodarczych) i stanowi źródło wielu
użyteczności, należy więc traktować go jako zasób integralny, co znaczy, że gospodarować
nim trzeba tak, aby nie została naruszona jego podstawowa substancja biologiczna.
W związku z paradygmatem, że las powinien trwać wiecznie, musi być nieustannie
odnawiany we wszystkich sprawowanych przez siebie funkcjach. Kształtowanie środowiska
przyrodniczego i jego ochrona poprzez jego użytkowanie – tak należy zdefiniować
nowoczesną, zrównoważoną gospodarkę leśną.
Nowoczesna gospodarka zasobami leśnymi w krajach wysoko rozwiniętych realizuje
cztery fundamentalne zadania:
1. zachowanie różnorodności biologicznej lasów;
2. ochrona lasów ze względu na ich walory kulturowe, rekreacyjno – wypoczynkowe,
krajobrazowe czy naukowe;
3. ochrona lasów przed wpływami zanieczyszczeń przemysłowych;
10
4. pozyskiwanie drewna i innych użytków leśnych. 13
Na początku rozważań należy pochylić się nad kwestią pozyskiwania drewna,
choć w hierarchii nowoczesnego leśnictwa dzierży on ostatnią pozycję. „ Podstawą
użytkowania głównego zasobu lasów, jakim jest drewno jest tzw. etat użytkowania (etat cięć),
uwzględniający zasadę pozyskiwania drewna na poziome zapewniającym odtwarzanie
zasobów leśnych14”. Jako że lasy mają zdolność odtwarzania swoich elementów, więc jeżeli
poziom eksploatacji nie przekroczy tej właściwości, to można doprowadzić do korzystnej
sytuacji, gdzie zapewniona jest długotrwałość przychodów, bez degradacji ekosystemu
leśnego. Tak, więc nadrzędną zasadą zrównoważonej gospodarki leśnej jest ta mówiąca, że
stopa eksploatacji lasu musi być mniejsza lub co najwyżej równa stopie odnowy lasu.
Aksjomatem w podejściu do pozyskiwania drewna jest równanie, mówiące ni mniej ni więcej,
że stopa eksploatacji lasu E nie może być bieżąco, tzn. w każdym roku, wyższa od stopy jego
odnowy R.
E≤R
Jeśli ta nierówność w przypadku funkcji produkcyjnej lasu nie jest spełniona, oznacza
to, że została naruszona równowaga i nastąpił ubytek zasobów.
Rozszerzeniem tej reguły jest równanie Hartmana, które jest wzbogaceniem modelu
Faustmanna również o innej korzyści i „usługi” nierynkowe dostarczane przez las, ponieważ
model nie uwzględnia czynników ekologicznych. Wycena pieniężna wszystkich korzyści
czerpanych z lasów winna być priorytetowym elementem w polityce racjonalnego
i zrównoważonego używania tego dobra. Jako, że równanie to jest bardzo skomplikowane
i złożone, a jego interpretacja może być dość problematyczna i przez wielu znawców tematu
kwestionowana, o czym w kolejnym akapicie, należy jednak w tego rodzaju opracowaniu
jedynie zasygnalizować, że tego rodzaju wysiłki były przez naukowców podejmowane.
Waloryzacja lasu może nastręczać niejakie problemy. Bo jeśli spojrzeć na jego
zasoby przez postulowany tu wielokrotnie pryzmat integralnego zespołu różnych
użyteczności, to powstaje pytanie, czy te jego funkcje podlegają ewaluacji, czy uzyskują
swoje ceny i czy mogą być - w związku z tym – elementem rachunku ekonomicznego.
A trzeba pamiętać, że są wśród nich takie, które nie mają swoich cen, bo nie podlegają
obrotowi gospodarczemu. Można tu jednak przytoczyć praktyczną sytuację, kiedy to
13
14
BECLA A., CZAJA S. Ekologiczne podstawy procesów gospodarowania. 2002, s. 145.
WOŚ, A.. Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych. 1995, s. 216.
11
administrator lasu musi zdecydować o likwidacji danego kompleksu leśnego. Posłużyć się w
tym momencie można analizą kosztów i korzyści15. „Analiza kosztów i korzyści to metoda
porównywania i oceny pełnych kosztów i korzyści dla społeczeństwa i ekosystemów,
związanych z określoną działalnością oraz obejmujących zarówno jej materialne, jak
i niematerialne koszty i korzyści. (…) analiza kosztów i korzyści wykorzystywana jest dla
oceny i porównań projektów, czy przedsięwzięć, których nie wszystkie elementy decydujące
o poziomie kosztów i korzyści mogą być wycenione przez rynek.” 16 W przypadku zasobów
leśnych, pragmatyczną będzie wycena owych nierynkowych użyteczności.
Respektowanie zasady utrzymania różnorodności biologicznej w gospodarowaniu
zasobami leśnymi oznacza z jednej strony odchodzenie od szkodliwej monokultury, z drugiej
dbałość o zachowanie bogactwa jego zasobów genetycznych.
Lasom ze względu na szkodliwe działanie zanieczyszczeń powietrza, wody i gleby
(o wysokim stężeniu) potrzebna jest aktywna działalność człowieka, czyli ochrona lasu.
Priorytetowym celem roztaczania ochrony nad lasami winno być przywracanie utraconej
równowagi lub co najmniej ograniczanie skali zagrożeń. Ochrona zasobów leśnych jest także
w interesie władz, i to zarówno centralnych, jak i lokalnych. Niedoceniane niegdyś
pozagospodarcze funkcje lasu stają się obecnie pierwszoplanowymi. Za przykład niech
posłużą gminy i nadleśnictwa posiadające atrakcyjne krajobrazowo i dogodnie położone
obszary leśne, dogodnie to znaczy niedaleko od wielkich miast z możliwością swobodnego
i szybkiego dotarcia do nich. Taka sytuacja pozytywnie wpływa na lokalną koniunkturę
gospodarczą. Dla gmin posiadanie takich drzewostanów jest nierzadko źródłem poważnych
dochodów budżetowych z podatków lokalnych od nieruchomości – wczasowych,
letniskowych, ogólnie rzecz ujmując usługowych na rzecz turystyki. Wpływy drugiego typu
to podatki z działalności gospodarczej prowadzonej na terenie gminy, świadczące usługi na
rzecz przyjezdnych.
Biorąc pod uwagę wspomnianą już wcześniej integralność, która musi przyświecać
optyce postrzegania zasobów leśnych, należy zwrócić uwagę na influencje lasów na różne
rodzaje działalności człowieka, na rolnictwo, osadnictwo, wytwórczość przemysłową,
transport, czy turystykę. Implikuje to stwierdzenie, że decyzje w sprawie wykorzystywania
zasobów winne być podejmowane w symbiozie z decyzjami dotyczącymi całej gospodarki.
15
16
WOŚ, A.. Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych. 1995, s. 120.
FIEDOR, B (red.). Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych. 2002, s.63.
12
Należy się też wspomnieć o instrumentach władzy w zarządzaniu zasobami leśnymi,
które to instrumenty mają przemożny wpływ na stan zasobów leśnych. Ogólnie rzecz ujmując
dzieli się je na te bezpośredniego oddziaływania (zakazy, limity) oraz takie, które oddziałują
pośredni (zachęty, sankcje, umowy, wskazania). Można je podzielić na następujące grupy:
regulacje ogólno prawne, instrumenty prawno – administracyjne i instrumenty ekonomiczne.
Pierwsze z nich to ustawy problemowe państw odnoszące się do substancji leśnej, regulujące
gospodarkę leśną. Instrumenty – prawno administracyjne to zakazy i nakazy, np., zakaz
wycinania drzew uznanych za pomnik przyrody, wszelkie standardy, pozwolenia i procedury.
Zasygnalizowane wcześniej instrumenty ekonomiczne wydziela się biorąc pod uwagę
kryteria takie jak sposób, zakres i przedmiot oddziaływania. I tak zadaniem instrumentów
ekonomicznych w zarządzaniu środowiskiem „jest inspirowanie podmiotów gospodarczych
do oszczędnego korzystania z zasobów i walorów środowiska, eliminowanie z rynku
produktów, których wytwarzanie lub użytkowanie jest uciążliwe dla przyrody i człowieka,
zinternalizowanie kosztów zewnętrznych oddziaływania produkcyjnych na środowisko oraz
gromadzenie środków ochronnych na przedsięwzięcia ochronne 17”. Za ich pośrednictwem
odbywa się oddziaływanie na decyzje podejmowane przez podmioty gospodarcze.
Instrumenty ekonomiczne stosowane w leśnictwie przyjmują najczęściej postać
podatków i opłat, czyli danin publicznych. Pomiędzy podatkami i opłatami ekologicznymi
istnieje jedna fundamentalna różnica, która odnosi się do sposobu wykorzystywania
dochodów osiąganych z tytułu ich pobierania. Mianowicie dochody z opłat powinny być
zwrotnie przekazywane na fundusze finansowania procesów ochrony i gospodarowania
środowiskiem, natomiast podatki ekologiczne stanowią ogólny dochód budżetów danych
stopni administracji i nie muszą być dedykowane do finansowania przedsięwzięć
proekologicznych. Przykładem opłat i podatków w leśnictwie są opłaty za wyłączenie
gruntów z produkcji leśnej, za wycinanie drzew i krzewów i podatek leśny. Opłaty za
wyłączenie gruntów z produkcji leśnej mają charakter jednorazowej opłaty. Opłatę za
usunięcie drzew ustala się na podstawie stawki zależnej od obwodu pnia oraz rodzajów
i gatunków drzew. Podatek leśny natomiast pobiera się za gospodarcze wykorzystanie
gruntów leśnych.18. W więcej o polskiej specyfice tej opłaty w rozdziale 3.
17
18
POSKROBKO, B (red.). Zarządzanie Środowiskiem. 2007, s. 130.
POSKROBKO, B (red.). Zarządzanie Środowiskiem. 2007, s. 155.
13
Konkludując rozważania na temat zrównoważonego modelu eksploatacji zasobów
leśnych trzeba przywołać trzy kategorie równowagi, które kształtują się pod wpływem
opisanych tendencji w materii gospodarki leśnej. Te równowagi to:
1) równowaga ekonomiczna,
2) równowaga ekologiczna,
3) równowaga społeczna (socjalna)19.
3. Gospodarka leśna w Polsce.
Rozdział ten stanowić będzie próbę oceny polskiej gospodarki leśnej, o ile będzie to
możliwe - w przypadku pewnych czynników na pewno nie -przez pryzmat przytoczonych
w opracowaniu modeli teoretycznych. Oczywistym będzie to opis szalenie skrócony,
uproszczony i daleki od podejścia holistycznego, ogranicza go jednak objętość niniejszego
opracowania Podobnie jak w przypadku modeli eksploatacji lasów w opisie rozróżniona
będzie własność państwowa i prywatna. Dlatego rozdział ten zacząć należy od struktury
własności lasów w Polsce.
19
DAWIDZIUK J., KLOCEK A. Uwarunkowania rozwoju gospodarki leśnej. Praca zbiorowa. Polityka Leśna
Państwa i Narodowy Program Leśny. [online].s. 70.
14
3.1. Struktura własnościowa lasów w Polsce
Struktura własnościowa lasów w Polsce w 2009 roku przedstawia się następująco:
Struktura własności lasów w Polsce
2,0%
1,1%
1,1%
0,9%
Lasy państwowe
16,9%
osób fizycznych
parki narodowe
Inne Skarbu Państwa
78,0%
inne prywatne
gminne
Źródło: opracowanie własne na podstawie: PGL LP Raport o stanie lasów w Polsce 2008 s.9.
Jak widać w strukturze lasów w naszym kraju dominują lasy publiczne – stanowią
82%, w tym pozostające w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe
– 78%. Różne rodzaje lasów prywatnych to 17,8%. Przytoczone dane jednoznacznie
wskazują, że największym podmiotem gospodarki leśnej w Polsce są Lasy Państwowe. Biorąc
pod uwagę areał i zasoby lasów w gestii LP jest oczywiste, że to od działań sektora
państwowego zależy w największym stopniu model realizowany w polskiej gospodarce
leśnej, jest on jego kluczowym kreatorem i realizatorem zarazem, a właściciele lasów
prywatnych mają na krajową gospodarkę leśną ograniczony wpływ. Dzieje się tak dlatego, że
lasy prywatne dostarczają w Polsce na rynek tylko ok. 5% surowca leśnego.
3.2. Gospodarka leśna w lasach publicznych w Polsce.
Obecna gospodarka Leśna Polski ukierunkowana jest w stronę postrzegania
gospodarki leśnej i lasu jako podmiotów wielofunkcyjnych i trwale zrównoważonych.
W polityce leśnej przyjęto zasadę, że podmiotem gospodarki leśnej nie jest drzewostan, ale
cały ekosystem leśny widziany z perspektywy krajobrazu o określonej funkcji w przestrzeni
krajobrazu. Jednak sytuacja odmiennie kształtowała się przed transformacją ustrojową
15
w Polsce. Przed nią, w Polsce dominował model leśnictwa surowcowego. Do 1991 roku
w sensie prawnym i w praktyce polskie leśnictwo było podporządkowane potrzebom
planowanej centralnie gospodarki, władze, nie bacząc na skutki ekologiczne starały się
wpływać na zarządzających lasami, aby ci intensyfikowali techniki i technologie, których
kluczowym celem miało być wzmaganie przyrostu drzewostanów, bez względu na skutki
ekonomiczne i społeczne takich decyzji. Można więc wysunąć tezę, że gospodarka leśna ery
PRL polegała na optymalizowaniu eksploatacji zasobów leśnych, była więc wzorowana na
modelach ekonomicznych zaprezentowanych w opracowaniu.
Przełomem w gospodarowaniu lasami nastąpi de facto w 1991 roku. Wtedy to
mianowicie weszła w życie ustawa o lasach. Można użyć w jej przypadku słowa przełom,
ponieważ zrezygnowano w jej zapisach z priorytetu funkcji surowcowej, co więcej zepchnięto
ją na ostatnie miejsce funkcji leśnych. Kluczowymi zapisami tej regulacji prawnej są artykuły
7. i 8., które stanowią, że gospodarkę leśną prowadzi się według planu zarządzania lasu.
Zarządzanie zasobami leśnymi odbywa się z uwzględnieniem trzech funkcji lasu:
środowiskotwórczej, społecznej i produkcyjnej, a zachowane są szczególnie zasady:
powszechnej ochrony lasów, trwałości utrzymania lasów, ciągłości i zrównoważonego
wykorzystania wszystkich funkcji lasu, a także powiększania zasobów leśnych. Ustawa
definiuje też pojęcie trwale zrównoważonej gospodarki leśnej, a czyni to w sposób
następujący: „ działalność zmierzającą do ukształtowania struktury lasów i ich wykorzystania
w sposób i tempie zapewniającym trwałe zachowanie ich bogactwa biologicznego, wysokiej
produkcyjności oraz potencjału regeneracyjnego, żywotności i zdolności do wypełniania,
teraz i w przyszłości, wszystkich ważnych ochronnych, gospodarczych i socjalnych funkcji na
poziomie lokalnym, narodowym i globalnym, bez szkody dla innych ekosystemów.”20
Ponadto w ustawie zaakcentowano ochronę ekosystemów leśnych, dostrzeżono rolę lasów w
ochronie wód i co najistotniejsze zrezygnowano z produkcji drewna na zasadzie najwyższej
opłacalności, wprowadzając zasadę racjonalnej gospodarki, która tejże najwyższej
opłacalności i optymalizacji wykorzystania zasobów wcale nie musi oznaczać. 21 Przytoczone
rozwiązania ustawowe jednoznacznie wskazują, że twórcy ustawy uznali za kluczowy
wprowadzenie w polskim leśnictwie modelu zrównoważonej gospodarki leśnej.
Jak to już było wcześniej awizowane największym podmiotem w polskim
leśnictwie jest Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe, które zarządza lasami
20
Dz. U. 91.101.444.
SZUJECKI A., ZALESKI J. Stan realizacji Polityki Leśnej Państwa. Praca zbiorowa. Polityka Leśna Państwa
i Narodowy Program Leśny. [online]. S. 25.
21
16
stanowiącymi własność Skarbu Państwa. Jest to organizacja samofinansująca się, ponieważ
istnieje tzw. Fundusz leśny. Środki przekazują do niego nadleśnictwa (jest ich w Polsce 431)
o dobrej kondycji finansowej, a te wykorzystywane są przez inne jednostki. Dzięki takiej
organizacji finansowej LP nie obciążają budżetu państwa. Wszystkie działania gospodarcze
podejmowane przez LP prowadzone są na podstawie ścisłych wytycznych zarówno szczebli
decyzyjnych samej organizacji, jak i władz państwowych. Za taką wytyczną należy uznać
dokument Polityka Leśna Państwa wydany w 1997 roku przez Ministerstwo Środowiska,
zatwierdzony przez ówczesną Radę Ministrów. W dokumencie tym sformułowano zasady
dotyczące wspomagania funkcji środowiskotwórczych i społecznych, ale przede wszystkim
jego zapisy doskonalą funkcję produkcyjną, w taki sposób, aby powiększyć wielkość zasobów
drzewnych oraz ich pozyskanie, by to doprowadziło do wzrostu dochodowości,
a zgromadzone środki pożytkować na wzmacnianie wszystkich funkcji lasu – głównie
ekologicznych. Tak więc zasadna będzie teza, że „Polityka Leśna Państwa wychodzi
naprzeciw wyzwaniom cywilizacyjnym XXI w. poprze:
- dostosowanie lasów i leśnictwa do pełnienia różnorodnych funkcji
oczekiwanych przez społeczeństwo,
- powiększenie i ochronę zasobów leśnych oraz przyrodniczych wartości lasów,
- powszechne ale kontrolowane udostępnianie lasu na potrzeby społeczne,
- doskonalenie rozwiązań ekonomiczno – finansowych niezbędnych do
zapewnienia trwałości ekosystemów leśnych.” 22
Instrumentem ekonomicznym regulującym polską gospodarkę leśną jest podatek
leśny. Wszystkie uregulowania z nim związane znajdują się w ustawie o podatku leśnym. Jest
on podatkiem lokalnym, a jego płatnikami są właściciele i użytkownicy wieczyści lasów lub
posiadacze lasów stanowiących własność Skarbu Państwa bądź samorządu terytorialnego.
Podstawę opodatkowania stanowi powierzchnia lasu wyrażona w hektarach. „Podatek leśny
od 1 ha, za rok wynosi równowartość pieniężną 0,220 m3 drewna, obliczaną według średniej
ceny sprzedaży drewna uzyskanej przez nadleśnictwa za pierwsze trzy kwartały roku
poprzedzającego rok podatkowy.”23
Lasy i ich elementy są stanowią najcenniejszy i zarazem najbardziej liczny
składnik wszystkich form ochrony przyrody i krajobrazu w naszych kraju. Lasy mogą być
chronione w ramach różnorodnych form. I tak, w Polsce ustawowymi formami są parki
22
SZUJECKI A., ZALESKI J. Stan realizacji Polityki Leśnej Państwa. Praca zbiorowa. Polityka Leśna Państwa
i Narodowy Program Leśny. [online]. S. 26.
23
Dz. U. z 2002r. Nr 200,
17
narodowe, krajobrazowe, rezerwaty przyrody i obszary chronionego krajobrazu. Tych
pierwszych na terenie Polski znajduje się 23, a rezerwatów przyrody 1441. Ich powierzchnia
zwiększyła się w latach 1980 – 2008 o prawie 30%. Świadczy to o coraz większym nacisku
na tę funkcję gospodarki leśnej, tak eksponowanej przecież w modelu zrównoważonym.
Wspominając jeszcze o funkcji produkcyjnej, należy przytoczyć statystykę,
mówiącą o tym, że w Polsce w latach 2001 – 2005 pozyskiwano ok. 55% przyrostu, zostało
więc za dość uczynione nadrzędnej zasadzie zrównoważonej gospodarki leśnej, że stopa
eksploatacji lasu musi być mniejsza lub co najwyżej równa stopie odnowy lasu.
3.2. Gospodarka leśna w lasach prywatnych w Polsce.
W podrozdziale tym uwaga zostanie skupiona będzie przede wszystkim na próbie
zidentyfikowania największych problemów, z jakimi borykają się prywatni leśnicy.
Zakończony zostanie on kilkoma wnioskami diagnostycznymi, mającymi na celu wskazanie
drogi, jaką należy dążyć do powstania nowoczesnych lasów handlowych i nowoczesnych
gospodarstw leśnych.
Z analizy struktury wynika, że lasy prywatne stanowią w Polsce 17,8%
powierzchni wszystkich lasów. Prywatne gospodarstwa leśne w Polsce są bardzo
rozdrobnione, przeciętnie na jednego właściciela przypada 1,43 powierzchni lasu
(w niektórych krajach Unii wielkość ta waha się od 30 do 60 ha). O owym rozdrobnieniu
świadczy też następująca statystyka: „Średnia powierzchnia prywatnych gospodarstw leśnych
wynosi zaledwie 0,54 ha, natomiast średnia powierzchnia lasów w gospodarstwach rolnych
jest ponad dwukrotnie większa – około 1,30 ha.”24 Nierzadko powierzchnia lasu podzielona
jest jeszcze na niewielkie kompleksy leśne, ulokowane często w znacznej odległości od
siebie. Wobec tak kształtującej się sytuacji właściciele lasów nie są często zainteresowani
aktywnym gospodarowaniem swoimi zasobami. Dzieje się tak, ponieważ rzadko uważają oni
las za główne źródło swojego utrzymania, otrzymany surowiec leśny użytkują na cele własne.
Panaceum na rozdrobnienie lasów prywatnych mogłyby być stowarzyszenia leśne.
Jednak, aby tę ideę wcielić w życie aktywnie muszą włączyć się w jej realizację władze
lokalne niosąc pomoc doradczą i finansową. Rolą władz centralnych powinny być tu
odpowiednie rozwiązania legislacyjne oraz stworzenie mechanizmów ogólnopolskiej pomocy
materialnej. Inna potencjalna forma organizowania się lasów prywatnych mogłyby być
24
GOŁOS P., ZAJĄC S. Stan lasów prywatnych i perspektywy ich rozwoju. . Praca zbiorowa Polityka Leśna
Państwa i Narodowy Program Leśny. [online].
18
wspólnoty rolno – leśne. Konieczne wydaje się też podjęcie zadań mających na celu edukację
właścicieli lasów, oraz ulepszenie zasad nadzoru nad posiadaczami lasu, jaki, z mocy ustawy
o lasach, sprawuje PGL LP.
Polskie lasy prywatne powinny stać się czynnikiem aktywizującym ludność
wiejską, stymulantą rozwoju obszarów wiejskich. Dla polskiej wsi borykającej się ze
strukturalnym
bezrobociem
powstanie
znacznej
ilości
miejsc
pracy
w
wysoko
specjalistycznych gospodarstwach leśnych będzie niewątpliwie jednym z asumptów do
szybszego rozwoju.
19
Podsumowanie
Powyższe rozważania nasuwają jednoznaczną tezę, o tym, że realizowana obecnie w
Polsce gospodarka leśna jest gospodarką zrównoważoną. Inaczej było przed 1989 rokiem,
kiedy władze PRL prowadziły grabieżczą politykę, nastawioną jedynie na funkcje
produkcyjne, nie biorąc pod uwagę innych, szalenie ważnych przecież jak pokazał artykuł,
użyteczności lasów. Obecnie jednak Lasy Państwowe, dzięki dobrym rozwiązaniom
legislacyjnym i normom swojego działania prowadzą nowoczesną politykę leśną, dążącą do
równowag: ekologicznej, ekonomicznej i społecznej. Ponadto, co ważne, dostarczają na rynek
drewno według aksjomatu niewycinania więcej masy drzewnej od tej, która przyrosła.
Rodzi się jednak pytanie czy GPL LP nie mogłyby produkować więcej drewna. Rynek
drewna charakteryzuje się od wielu lat chroniczną przewagą popytu nad podażą, pomimo, że
pozyskiwanie drewna zwiększyło się w ostatnich 15 latach prawie dwukrotnie. Wydaje się
jednak, że tu znajduje się miejsce dla prężnie działających prywatnych gospodarstw leśnych.
Jednak nie należy zapominać, że znalezienie się zbyt wielkiej powierzchni lasów w rękach
prywatnych i przemianowanie ich na lasy hodowlane, grozi w niedługiej perspektywie 40 70
lat dużym wylesieniem powierzchni lasów. Optymalnym więc rozwiązaniem wydaje się
powstawanie nowych plantacji z przeznaczeniem jedynie na produkcję, która wyszłaby
naprzeciw rynkowemu popytowi.
20
Bibliografia
1. BECLA A, CZAJA S. Ekologiczne podstawy procesów gospodarowania. 2002. ISBN
978-83-7011-836-5.
2. DAWIDZIUK J., KLOCEK A. Uwarunkowania rozwoju gospodarki leśnej. Praca
zbiorowa. Polityka Leśna Państwa i Narodowy Program Leśny. [online]. Wydano na
zlecenie Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych Warszawa 2005. [dostęp: 2011-0506].
Dostępny w World Wide Web:
http://old.lp.sachiel.stxnext.pl/media/biblioteka/konferencje/polityka_lesna.pdf.
3. FIEDOR, B (red.). Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych. 2002.
ISBN 83-7110-868-0.
4. GOŁOS P., ZAJĄC S. Stan lasów prywatnych i perspektywy ich rozwoju. Praca
zbiorowa Polityka Leśna Państwa i Narodowy Program Leśny. [online]. Wydano na
zlecenie Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych. Warszawa. 2005. [dostęp: 201105-07].
Dostępny w World Wide Web:
http://old.lp.sachiel.stxnext.pl/media/biblioteka/konferencje/polityka_lesna.pdf.
5. POSKROBKO, B (red.). Zarządzanie Środowiskiem. 2007. ISBN 978-83-20801713-3.
6. RYSZKOWSKI, K. Niedobitki ekologicznego królestwa. Życie gospodarcze. 1991, nr 13,
dodatek Środowisko i Życie, s. IV.
7. SZUJECKI A., ZALESKI J. Stan realizacji Polityki Leśnej Państwa. Praca zbiorowa.
Polityka Leśna Państwa i Narodowy Program Leśny. [online]. Wydano na zlecenie
Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych. Warszawa. 2005. [dostęp: 2011-05-06].
Dostępny w World Wide Web:
http://old.lp.sachiel.stxnext.pl/media/biblioteka/konferencje/polityka_lesna.pdf.
8. WOŚ, A. Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych. 1995.ISBN 83-01-11918-7.
9. ŻYLICZ, T. Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych. 2004. ISBN 83-208-1521-5
Akty prawa krajowego:
1. Ustawa o lasach z dnia 1991 r., Dz. U. z 1991 Nr 101 poz. 444 z późn. zm.
2. Ustawa o podatku leśnym Dz. U. z 2002r. Nr 200, poz. 1682 z późn. zm.
21