Przystanek 3

3
PRZYSTANEK
Las broni się sam
Po około 300 m docieramy do kolejnego przystanku.
Dużym zagrożeniem dla lasów są masowe wystąpienia szkodników
owadzich, zwane gradacjami. Walka z nimi jest trudna i nie zawsze w odpowiednim
czasie przynosi pożądane efekty. Niektóre sztuczne metody zwalczania owadów
w lesie zostały opisane w pierwszej części przewodnika.
Las, jak każdy ekosystem, ma wewnętrzną, samoistną zdolność
utrzymywania się i samoregulacji. Dysponuje on mechanizmem zapewniającym
tzw. homeostazę (równowagę), dlatego w przypadku gradacji szkodników
owadzich przeciwwagą dla nich będzie występowanie na tym samym terenie ich
naturalnych wrogów. Jednym z najbardziej skutecznych leśnych sanitariuszy jest
mrówka. Na całym świecie żyje aż 5000 gatunków mrówek, a ich wspólną cechą
jest życie w wielkich, zorganizowanych koloniach, w których istnieje wyraźny
podział ról pomiędzy poszczególnymi jednostkami. Dzięki sprawnej organizacji
społecznej mrówki bardzo silnie wpływają na środowisko, w którym żyją. Masowo
niszczą larwy szkodników penetrując drzewostan od nasady pni drzew aż po ich
wierzchołki. Szacuje się, że w ciągu doby średniej wielkości mrowisko może
schwytać 2000 owadów, co daje liczbę 300 tysięcy sztuk w ciągu jednego sezonu.
Dzięki temu podczas gradacji owadów mrówki potrafią skutecznie, niekiedy
w 100%, ograniczyć ich liczebność. Wyjątkowa pożyteczność mrówek sprawia, że
ich mrowiska na terenach leśnych podlegają szczególnej trosce i ochronie.
W naszych lasach najczęściej spotykanymi mrówkami są mrówka ćmawa
(Formica polyctena) i mrówka rudnica (Formica rufa). Te dwa gatunki są do siebie
bardzo podobne zarówno wyglądem, jak i biologią, dlatego sporo trudności może
sprawiać ich rozróżnienie. Cechą diagnostyczną są drobne włoski na spodzie głowy
i grzbiecie tułowia. Aby jednak oszacować stopień owłosienia danej mrówki,
potrzebujemy do tego celu dobrej lupy lub binokularu.
Mrówka ćmawa
Mrówka rudnica
56
Mrowiska występujące w otoczeniu przystanku 3. należą do mrówki
rudnicy (Formica rufa). Rudnica to silna i krępa mrówka z żółtoczerwonym lub
czerwonobrunatnym tułowiem i czarnobrunatnym, silnie błyszczącym odwłokiem.
W odróżnieniu od mrówki ćmawej, na grzbiecie tułowia rudnicy rośnie co najmniej
6 odstających włosków. Spód jej głowy jest również owłosiony. Rudnica
wyposażona jest w zbiorniczek i aparat jadowy, w których znajduje się kwas
mrówkowy. W razie zaniepokojenia lub nagłego uszkodzenia kopca mrówki rzucają
się masowo do obrony i strzykają jadem na znaczną odległość (do 60 cm) oraz
kąsają intruza. Rudnica żyje w różnych warunkach mikrośrodowiskowych, ale
preferuje gleby umiarkowanie wilgotne. Rudnice spotyka się w młodych dębinach,
w drzewostanach mieszanych i borach
Mrowisko
świeżych. Kopce tej mrówki, zbudowane są z igieł i kawałeczków drewna.
Mogą osiągać znaczne rozmiary.
Widoczny na ziemi kopiec to tylko
nadziemny fragment gniazda. Pozostała
jego część znajduje się w ziemi i składa
się z licznych komór oraz skomplikowanych systemów korytarzy.
Drugą grupą leśnych sprzymierzeńców w walce z owadami jest duża
rodzina ptaków, określanych jako dzięciołowate. Należą do niej dwie podrodziny:
dzięcioły i krętogłowy. Ostatnia z nich w Polsce ma tylko jednego przedstawiciela krętogłowa (Jynx torquilla). Jest to niewielki ptak o szarobrunatnym ubarwieniu.
W zachowaniu od dzięciołów odróżnia się tym, że nie wykuwa samodzielnie dziupli
w drzewie, a jedynie zamieszkuje już gotowe. Podrodzina dzięciołów w naszym
kraju ma aż dziewięciu przedstawicieli: dzięcioła zielonosiwego (Picus canus),
zielonego (Picus viridis), czarnego (Dryocopus martius), dużego (Dendrocopos
major), białoszyjego (Dendrocopos syriacus), średniego (Dendrocopos medius),
białogrzbietego (Dendrocopos leucotos), trójpalczastego (Picoides tridactylus)
i dzięciołka (Dendrocopos minor). Wszystkie z wymienionych gatunków są ściśle
chronione.
Dzięcioły są ptakami dobrze przystosowanymi do życia na drzewach
doskonale wspinają się i utrzymują w miejscu żerowania. Pomaga im w tym
odpowiednie ustawienie palców oraz ogon, którego zaostrzone i sztywne sterówki
ułatwiają podpieranie się o korę drzewa. Ponadto wyginają się one podczas
odchylania ciała przed uderzeniem dziobem w pień, co wzmacnia siłę uderzeń, ale
także amortyzuje wstrząsy. Dzięcioły żywią się owadami i ich larwami oraz
57
nasionami drzew. W czasie spaceru po lesie często można natknąć się na miejsce
żerowania dzięcioła, zwane kuźnią. Jest to miejsce na drzewie, zwykle
rozgałęzienie lub szczelina w korze, w które dzięcioł wciska szyszkę i następnie
wydobywa z niej nasiona. Pozostałością jest stos rozłupanych szyszek,
rozrzuconych w dużych ilościach pod drzewem.
Najczęściej spotykanym w okolicznych lasach gatunkiem dzięcioła jest
dzięcioł duży (Dendrocopos major). To on jest zwykle właścicielem „kuźni”.
W starszych drzewostanach sosnowych i lasach liściastych można obserwować
dzięcioła czarnego (Dryocopus martius) - największego z dzięciołów.
Dzięcioł duży
Dzięcioł czarny
2
STANOWISKO
Rośliny runa leśnego
Runo leśne jest to najniższa warstwa roślinności w lesie, złożona z roślin
zielnych oraz mchów, porostów i grzybów. Skład gatunkowy runa uzależniony jest
od warunków siedliskowych, w których rośnie las, od zwarcia drzewostanu oraz od
stopnia przekształcenia środowiska leśnego przez człowieka. W tej warstwie
występuje szereg gatunków, które pozwalają na precyzyjne określenie zespołu
leśnego, z jakim mamy do czynienia w danym miejscu. W terminologii leśnej
określa się je jako tzw. gatunki różnicujące.
58