Bariery internacjonalizacji organizacji

Zeszyty
Naukowe nr 747
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
2007
Renata Winkler
Katedra Zachowań Organizacyjnych
Bariery internacjonalizacji
organizacji
1. Wprowadzenie
Internacjonalizacja oznacza integrację krajów i działań przedsiębiorstw realizujących inwestycje zagraniczne. Jej konsekwencją jest wzrost podobieństw pomiędzy różnymi rynkami i warunkami funkcjonowania na nich (por.: [10, s. 386; 11,
s. 172; 4, s. 73]. Zjawisko internacjonalizacji tym samym rozpatrywać można
zarówno w skali całego świata, jego regionów i krajów (ujęcie makro), w odwołaniu do określonych gałęzi gospodarki lub branż (skala mezo), jak też w odniesieniu
do pojedynczych podmiotów, jakimi są organizacje (wymiar mikro) [13, s. 15].
Przyczyn obserwowanej intensyfikacji procesów internacjonalizacji na przestrzeni
ostatnich kilku dekad w zakresie każdego z wymienionych powyżej poziomów
dopatrywać się można w uwarunkowaniach natury technologicznej, politycznej
oraz socjoekonomicznej. Postęp technologiczny umożliwił bowiem usprawnienie
i ograniczenie kosztów komunikacji i transportu. Liberalizacja handlu światowego
zintensyfikowała dążenia poszczególnych krajów na arenie międzynarodowej do
wzmocnienia i ustabilizowania własnej pozycji ekonomicznej i politycznej (izolacja dowolnych podmiotów w skali międzynarodowej stała się w dłuższym okresie
czynnikiem ograniczającym ich rozwój). W zakresie socjoekonomicznym z jednej
strony (m.in. z powyższych względów) wzrosły wymagania konsumentów, z drugiej w istotnym stopniu i na wielu płaszczyznach styl życia jednostek uległ homogenizacji – w tym w szczególności wzorce konsumpcyjne ludności (por.: [16, s. 51
i 52; 18, s. 16–19]).
Zaznaczyć przy tym należy, że zjawisko internacjonalizacji rozpatrywane może być również
w sposób statyczny lub behawiorystyczny (por.: [13, s. 19–32]).
K_747.indb 75
1/16/08 2:42:05 PM
Renata Winkler
76
2. Internacjonalizacja organizacji
W aspekcie pojedynczych podmiotów gospodarczych umiędzynarodowienie
tradycyjnie przyjęto traktować jako proces, w ramach którego organizacja wychodząc poza rynek krajowy wkracza ze swoją działalnością na rynek międzynarodowy [8, s. 186]. W ramach tego procesu organizacja narodowa ulega stopniowemu
przekształceniu w organizację światową (globalną), która posiada filie na całym
świecie i relatywnie wysoki udział w rynkach zagranicznych [13, s. 30].
Z reguły w ramach tego przeobrażenia mamy do czynienia z sekwencyjnym
układem form pośrednich, gdzie w pierwszej fazie internacjonalizacji podmiot
gospodarczy staje się organizacją eksportową , a w fazie następnej organizacją
międzynarodową, tj. taką, „która prowadzi działalność przynajmniej w dwóch
krajach, tzn. poza krajem macierzystym posiada wyłącznie lub z innym partnerem zakład produkcyjny lub handlowy” (por.: [13, s. 30; 15, s. 358]). To, czy
w przypadku danej organizacji układ ten zostanie zachowany, czy też proces
internacjonalizacji przebiegać będzie odmiennie warunkowane jest przez sytuację i motywy umiędzynarodowienia organizacji. Wielość i różnorodność przesłanek potwierdza codzienna praktyka gospodarcza. Podjęcie działalności poza
granicami kraju macierzystego przykładowo motywowane być może następująco:
(por.: [5, s. 781–784; 8, 194–196; 14, s. 139–143]):
– posiadanie niewykorzystanych mocy produkcyjnych,
– stagnacja na rynku krajowym,
– możliwość uzyskania efektu ekonomii skali,
– dynamika rozwoju rynków zagranicznych,
– możliwość osiągnięcia monopolistycznej przewagi,
– potrzeba zachowania równowagi w strukturze oligopolistycznej, w ramach
której organizacja funkcjonuje,
– dążenie do umocnienia swojej pozycji poprzez rozciągnięcie sieci powiązań
poza granice kraju,
– potrzeba zagwarantowania dostępu do surowców, technologii, wykwalifikowanej kadry, rozwiniętych rynków kapitałowych itd.,
– oszczędności z tytułu kosztów transportu,
– różnice w komparatywnych kosztach produkcji,
– obecność „efektu walutowego”,
Eksport uznać należy za najprostszą i najstarszą formę internacjonalizacji.
W literaturze przedmiotu szeroko komentowane są przypadki tzw. urodzonych globalistów
(ang. born global), tj. organizacji, które znamionują charakter globalny już w momencie powstania
(por.: [7, s. 466 i 468; 9, s. 127]).
Występowanie „premii walutowej” w sytuacji, gdy istnieje trwałe odchylenie relacji kursów
wymiany walut do ich siły nabywczej.
K_747.indb 76
1/16/08 2:42:05 PM
Bariery internacjonalizacji organizacji
77
– wysokie koszty transakcyjne na zewnętrznych rynkach,
– korzyści wynikające z ominięcia barier handlowych,
– lepsze dostosowanie działalności do potrzeb odbiorców,
– potrzeba dywersyfikacji ryzyka.
Powyższa lista w żadnym wypadku nie wyczerpuje możliwego katalogu motywów internacjonalizacji. Co więcej, w większości przypadków żadna z wymienionych przyczyn nie stanowi też sama w sobie bezwzględnej przesłanki do rozszerzania działalności poza kraj macierzysty. Przy podejmowaniu decyzji organizacja
zwykle uwzględnia pewną grupę motywów. Wkraczając na ścieżkę internacjonalizacji staje też przed szeregiem wyzwań o bardzo zróżnicowanym charakterze. Nie
tylko ustalić powinna własną orientację strategiczną i określić właściwą dla siebie
formę umiędzynarodowienia, ale też rozwinąć strategię „zarządzania” otoczeniem
politycznym, wypracować własną strategię koordynacji, przygotować poszczególne
strategie funkcjonalne (jak: marketingową, produkcyjną, badań i rozwoju, zaopatrzenia, finansową, zarządzania kadrami) oraz określić strategie cząstkowe (jak:
wejścia na rynek, własności, rozwoju, konkurencji) (por.: [13, s. 74–75]). Omówienie powyższych zagadnień wykracza poza ramy tego opracowania, warto jednakże zaznaczyć, że wśród możliwych form umiędzynarodowienia wskazać można
m.in. takie, jak: filia, spółka córka, joint venture, franchising, alians, konsorcjum,
koncern czy na przykład konglomerat.
3. Proces umiędzynarodowienia i jego bariery
Odpowiadające internacjonalizacji głębokiej wnikanie (integrowanie) struktur
i procesów zarządzania organizacją w otoczenie zagraniczne, a także w struktury
i procesy partnerów zagranicznych wymaga w pierwszym rzędzie przełamania
bariery bezwładności organizacji i niechęci do ponoszenia ryzyka. Jak już wspomniano, wraz z decyzją o umiędzynarodowieniu działalności przed organizacją
pojawia się szereg wyzwań o bardzo zróżnicowanym charakterze. Omówienie
wszystkich możliwych utrudnień i obszarów problemowych, z jakimi zetknąć
może się organizacja z przyczyn obiektywnych nie jest możliwe. W zależności od:
posiadanych przez organizację zasobów, wypracowanych w jej ramach praktyk
zarządzania, przyjętej formy działalności, stopnia zaawansowania procesu inter
Występując po obu stronach rynku i handlując sama ze sobą organizacja unika kosztów transakcyjnych.
Możliwość taką zapewnia równoległe podejmowanie działalności w kilku krajach, których gospodarki pozostają w niewielkim stopniu skorelowane. Dzięki zróżnicowaniu przebiegów
koniunkturalnych tych krajów można ograniczyć ryzyko załamania gospodarczego.
K_747.indb 77
Przykładowo: wzrostu, konsolidacji, budowania przewagi rynkowej, wycofania.
1/16/08 2:42:05 PM
78
Renata Winkler
nacjonalizacji, sytuacji na rynkach międzynarodowych i charakteru interesów krajów, na terenie których prowadzi działalność – nie tylko różnicować będzie się
ich charakter, ale też stopień trudności w ich przezwyciężaniu dla organizacji.
Celem artykułu jest wskazanie i omówienie tych spośród nich – zarówno determinowanych czynnikami natury wewnętrznej, jak też zewnętrznej – które w świetle przeprowadzonej analizy literatury przedmiotu z tego zakresu uznać można za
zasadnicze.
Wśród barier warunkowanych czynnikami natury wewnętrznej na szczególną
uwagę wydają się przy tym zasługiwać:
1) posiadane przez organizację doświadczenia w podejmowaniu tego typu działalności,
2) kompetencje personelu,
3) typ i specyfika kultury organizacyjnej firmy,
4) możliwości finansowe organizacji.
Ad 1. Brak doświadczenia w danego typu działalności określić można ogólnie
mianem bariery informacji (wiedzy). Nieznajomość procedur, istniejących powiązań i mechanizmów regulujących działanie w danym sektorze i na danym rynku
naraża organizację na popełnianie wielu kosztownych pomyłek, zwiększa obciążenia z tytułu obsługi prawnej i ponoszone przez nią koszty transakcyjne. Obniżać
może również ocenę wiarygodność organizacji w ocenie jej potencjalnych partnerów.
Ad 2. Wkraczanie na nowe rynki, rozszerzanie działalności, utrzymywanie
kontaktów z firmami wywodzącymi się z innych krajów, kultur, budowanie (włączanie się) w międzynarodowe sieci powiązań organizacyjnych zwiększa zapotrzebowanie organizacji na kompetencje pracowników nie tylko w aspekcie stosownych kwalifikacji merytorycznych, ale również kompetencji językowych
i predyspozycji do pracy w wielokulturowym środowisku. Co więcej, jest to
zapotrzebowanie o charakterze w znacznej mierze „płynnym” – tak w odniesieniu do miejsca, sposobu, jak i okresu tego zapotrzebowania. Prowadząc działalność w kilku krajach organizacja zmierzyć się musi nie tylko z problemem,
jak zdobyć pracowników o stosownych kwalifikacjach, umiejętnościach, czy też
mówiąc znacznie szerzej kompetencjach i jak w pełni wyzwolić tkwiący w nich
potencjał, ale też z zagadnieniem, w jaki sposób kształtować przebieg pracy, by
dostęp do danych umiejętności pracowników odpowiadał faktycznemu zapotrzebowaniu organizacji na określony wkład pracy przy optymalizowaniu kosztów
tej pracy i uniknięciu instrumentalnego traktowania zasobów ludzkich. Ponieważ nie zawsze możliwe jest znalezienie stosownej kadry poza krajem macierzystym, istotną z punktu widzenia organizacji okazać się może kwestia poziomu
mobilności jej personelu. Nie każdy bowiem pracownik posiadający stosowne
kwalifikacje i doświadczenie może zostać oddelegowany do pracy poza grani-
K_747.indb 78
1/16/08 2:42:06 PM
Bariery internacjonalizacji organizacji
79
cami macierzystego kraju organizacji – czy to z przyczyn natury ekonomicznej,
rodzinnej, czy też prawnej.
Ad 3. Kultura organizacji w świetle obecnego stanu wiedzy z zakresu zarządzania uznawana jest za kluczowy czynnik sukcesu organizacji – w tym również
w wymiarze finansowym [2, s. 13–19]. Wiążąc się z poziomem społecznym organizacji i odnosząc się do całości systemu organizacyjnego, kultura determinuje
sposób funkcjonowania całej organizacji – zarówno jej zdolność do wprowadzania
zmian, jak i radzenia sobie z różnicami kulturowymi.
Ad 4. Internacjonalizacja oznacza konieczność ponoszenia określonych nakładów inwestycyjnych związanych z wyposażaniem nowych placówek, zwiększeniem poziomu zatrudnienia, ponoszeniem obciążeń związanych z ekspatriacją
pracowników lub też wprowadzania określonych zmian w strukturze organizacji
i praktyce zarządzania nią niezbędnych z punktu widzenia jej dostosowania do
nowych warunków funkcjonowania. Posiadane przez organizację zasoby, jej zdolność samofinansowania się czy też zdolność kredytowa nie tylko określą możliwości organizacji w powyższym zakresie, ale też warunkować będą kształt strategii konkurencji organizacji i jej zdolność do konkurowania.
W przypadku barier determinowanych zewnętrznie wyodrębnić można dwie
zasadnicze kategorie barier – bariery o uwarunkowaniach natury politycznej
i prawnej oraz grupę barier związaną z tworzeniem form kooperacji pomiędzy
przedsiębiorstwami. W pierwszej grupie, obok niestabilnej struktury polityczno-prawno-administracyjnej państwa (która w znaczący sposób ograniczać może
możliwość rozwijania działalności na danym rynku), wymienić należy również
wahania waluty, zmiany programów politycznych władz lub w ustawodawstwie.
Z punktu widzenia organizacji stanowią one bowiem istotne zagrożenie dla podejmowanej przez nie działalności. Podobnie rzecz ma się w przypadku nasilenia
neoprotekcjonizmu gospodarczego państwa. Jak podkreśla R. Orłowska, otwarty
system handlowy i polityka liberalizacji handlu jest warunkiem zapewnienia
efektywności działań gospodarczych, a wzrost posunięć protekcjonistycznych tę
efektywność ogranicza [12, s. 4001]. Kształt systemu prawnego – w tym rodzaj
i wielkość obciążeń podatkowych, specyfika regulacji prawnych odnoszących się
do obrotu towarami i świadczenia określonego rodzaju usług (np. stopień zbiurokratyzowania przebiegu procedur związane z uzyskaniem wymaganych licencji) nie pozostają bez znaczenia [3, 253–256], obok takich elementów, jak polityka celna państw i wykorzystywane przez nie instrumenty pozataryfowe. Warto
podkreślić również znaczenie poziomu rozwoju infrastruktury w danym kraju
– zarówno w jej wymiarze twardym (połączenia drogowe, kolejowe, lotnicze), jak
K_747.indb 79
Jak np. zastępowanie ceł i opłat celnych nietaryfowymi barierami handlowymi [13, s. 79].
1/16/08 2:42:06 PM
Renata Winkler
80
również miękkim (jakość telekomunikacji, dostęp do Internetu, bankowość elektroniczna) [3].
Z kolei w grupie drugiej w przypadku tworzenia form kooperacji (sojuszów,
aliansów, fuzji) istotnymi barierami w ich efektywnej realizacji okazać się mogą
m.in. [6, s. 433]:
– niedopasowanie partnerów (w szczególności w aspekcie kultur organizacyjnych),
– wzajemne ograniczenia w dostępie do informacji,
– obawy przed utratą niezależności.
Ponieważ kultura organizacyjna jest bytem znamionującym znaczny stopień
sztywności treści, a zatem nie poddającym się łatwo kształtowaniu, niedopasowanie pod względem kulturowym łączących się bądź wchodzących w ścisłą kooperację podmiotów może stać się przyczyną niepowodzenia całego przedsięwzięcia.
W obawie przed utratą przewagi konkurencyjnej na skutek niezamierzonego
transferu wiedzy między przedsiębiorstwami niektórzy partnerzy starają się nie
udostępniać informacji związanych z ich działalnością. Nie tylko obniża wydajność i utrudnia to współkooperację, ale kształtuje atmosferę niechęci i braku
zaufania pomiędzy partnerami.
Nawiązanie ścisłych form współpracy niejednokrotnie łączy się z podpisaniem
przez obie strony układu rygorystycznych zobowiązań, które przykładowo mogą
uniemożliwić podmiotom wchodzenie w inne powiązania kooperacyjne, a nawet
ograniczać dostęp do określonych rynków, technologii lub zasobów w trakcie
trwania „sojuszu” lub w określonym przedziale czasu po jego rozwiązaniu.
Barierę stanowić mogą również czynniki socjokulturowe, jak: tradycja, kulturowe tabu, religia czy np. etnocentryzm konsumentów. W szczególności ten
ostatni czynnik, stanowiący wynik przekonania podzielanego przez konsumentów
na temat powinności i moralnego aspektu kupowania artykułów rodzimego pochodzenia (czy też korzystania z usług świadczonych przez rodzime firmy) ograniczać
może możliwość zaistnienia na danym rynku (por.: [17, s. 581]). Pozostałe czynniki ograniczać mogą poziom społecznej akceptacji dla firmy i jej produktów lub
skuteczność przyjętej przez firmę strategii reklamowej. Istotnie odczuwalne mogą
okazać się również bariery dystansu kulturowego w przypadku równoczesnego
zatrudniania przedstawicieli macierzystej dla organizacji nacji i osób wywodzących się z kraju, w którym realizowana jest działalność lub ekspatriantów z krajów trzecich. Narodowe orientacje, style i praktyki zarządzania z uwagi na swą
odmienność rodzić mogą wiele napięć i problemów w zakresie współpracy.
K_747.indb 80
Również ksenofobia.
1/16/08 2:42:06 PM
Bariery internacjonalizacji organizacji
81
4. Podsumowanie
W procesie umiędzynarodowienia działalności organizacje napotkać mogą
i napotykają szereg barier. Wkroczenie na ścieżkę umiędzynarodowienia, dążenie
do „zglobalizowania” działalności organizacji wymaga przekonania różnorodnych
problemów, determinowanych zarówno przez wewnętrzne uwarunkowania organizacji, jak też sytuację zewnętrzną. Ze strony organizacji wymaga to, jak się
zdaje zarówno integracji własnego systemu na wszystkich poziomach, jak też: kierowania się w podejmowaniu decyzji tym, co będzie dla całości systemu organizacji najlepsze, stworzenia warunków dla nieprzerwanego kontynuowania procesów zmian w czasie, uczenia się z własnych doświadczeń i doświadczeń innych
(a co za tym idzie sięgania po najlepsze wzorce), formowania właściwych wzorców myślenia oraz optymalizowania dynamiki ludzkich zachowań [1, s. 121–129]
Literatura
[1] Anderson D., Ackerman Anderson L., Beyond Change Management. Advanced Strategies for Today’s Transformational Leaders, Jossey-Bass-Pfeiffer, A. Wiley, San Francisco 2001.
[2] Cameron K.S., Quinn R.E., Kultura organizacyjna – diagnoza i zmiana, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2003.
[3] Dębicki M., Prawo – źródło barier w działalności międzynarodowej przedsiębiorstw
[w:] Bariery internacjonalizacji przedsiębiorstwa, pod red. M.K. Nowakowskiego,
Wydawnictwo Key Test, Warszawa 1997.
[4] Gabryś L., Proces internacjonalizacji gospodarczej a funkcje współczesnego państwa [w:] Procesy internacjonalizacji we współczesnej gospodarce światowej, pod red.
T. Sporka, Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice 2000.
[5] Galán J. I., Galende J., González-Benito J., Determinant Factors of International Development: Some Empirical Evidence, „Management Decision” 1999, vol. 37, no. 10.
[6] Griffin R.W., Pustay M.W., International Business, Addison Wesley, New York 1995.
[7] Hashai N., Almor T., Gradually Internationalizing ‘Born Global’ Firms: an Oxymoron?, „International Business Review” 2004, vol. 13, no. 4.
[8] Javalgi R.G., Griffith D.A., White D.S., An Empirical Examination of Factors Influencing the Internalization of Service Firm, „The Journal of Services Marketing” 2003,
vol. 17, no. 2/3.
[9] Knight G.A., Cavusgil S.T., Innovation, Organizational Capabilities, and the Born-global Firm, „Journal of International Business Studies” 2004, vol. 35, no. 4.
[10] Knowledge, Internationalization of the Firm, and Inward-outward Connection,
T. Karlsen, P.R. Silseth, G.R. Benito, L.S. Welch, „Industrial Marketing Management” 2003, vol. 15, no. 32.
[11] Leksykon zarządzania, pod red. M. Adamskiej, Difin, Warszawa 2004.
K_747.indb 81
1/16/08 2:42:07 PM
82
Renata Winkler
[12] Orłowska R., Międzynarodowe organizacje gospodarcze a globalne problemy handlu międzynarodowego [w:] Handel międzynarodowy 2002 – stan i kierunki rozwoju. Materiały X ogólnopolskiej konferencji naukowej, pod red. K. Budzowskiego
i S. Wydymusa, AE w Krakowie, Katedra Handlu Zagranicznego, Kraków 2002.
[13] Rymarczyk J., Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa
2004.
[14] Seyf A., Can Globalisation and Global Localisation Explain Foreign Direct Investment? Japanese Firms in Europe, „International Journal of the Economics of Business” 2001, vol. 8, no. 1.
[15] Shi Y., Internationalisation and Evolution of Manufacturing Systems: Classic Process
Model, New Industrial Issues, and Academic Challenges, „Integrated Manufacturing
Systems” 2003, vol. 14, no. 4.
[16] Sporek T., Internacjonalizacja przedsiębiorstwa. Teoria i współczesność [w:] Procesy internacjonalizacji we współczesnej gospodarce światowej, pod red. T. Sporka,
Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice 2000.
[17] Szromnik A., Figiel A., Porównanie etnocentrycznej orientacji konsumentów w wybranych krajach europy środkowo-wschodniej [w:] Handel międzynarodowy 2002
– stan i kierunki rozwoju. Materiały X ogólnopolskiej konferencji naukowej, pod red.
K. Budzowskiego i S. Wydymusa, AE w Krakowie, Katedra Handlu Zagranicznego,
Kraków 2002.
[18] Szymański W., Globalizacja: wyzwania i zagrożenia, Difin, Warszawa 2001.
Barriers to the Internationalisation of Organisations
In this article, the author examines the internationalisation of economic activities,
beginning with a discussion of internationalisation and presenting the conditions for the
intensification of this process. Concentrating on the micro scale of this phenomenon,
the author presents the motivations for internationalisation and the challenges that an
organisation must face in this process. The main part of the article is devoted to the
limitations of and barriers to internationalisation.
K_747.indb 82
1/16/08 2:42:07 PM