prof. UG dr hab. Wioletta Radziwiłłowicz - ODN

Mechanizmy autodestruktywności
w zaburzeniach psychicznych
XI Konferencja
z cyklu „Zdrowie dzieci i młodzieży”
ODN, Słupsk, 16.03.2016
Wioletta Radziwiłłowicz
Zakład Psychologii i Psychopatologii Rozwoju, Instytut Psychologii UG
Autodestruktywność
bezpośrednia
i pośrednia




A. bezpośrednia - akty samobójcze oraz
samouszkodzenia
A. pośrednia - uzależnienia, zaburzenia
odżywiania się; zaniedbania, również zdrowotne
Tzw. impulsywny podtyp bulimii (u ponad 70% badanych) zawiera uzależnienia,
depresję, tendencje samobójcze, lęk, zachowania impulsywne i osobowość
antyspołeczną, drugi zaś tylko zaburzenia depresyjne (Duncan i in., 2005)
Uszkodzenie ciała, będące intencjonalnym
atakiem
na własne życie, zdrowie lub ciało, w którym
występuje mały dystans między działaniem i
skutkiem; działanie nieakceptowane społecznie i
Biologia uzależnienia





Związek pomiędzy:
ryzykiem rozwoju zaburzeń związanych z używaniem
substancji (np. alkoholu, kanabinoli, psychostymulantów,
dopalaczy, leków dostępnych bez recepty)
i zachowaniami problemowymi (np. wycofanie, lęk,
depresja, impulsywność, agresywność)
a czynnikami społecznymi (np. formy aktywności
pozaszkolnej)
i cechami temperamentu (poziom poszukiwania nowości,
unikania przykrości, uzależnienia od nagrody, wytrwałości)
(psychobiologiczna koncepcja osobowości R. Cloningera)

oraz markerami biologicznymi (polimorfizmy genów
układu dopaminergicznego DRD2, DRD4, receptorów
transportera serotoniny 5-HTT oraz genach mózgowego
geny
ryzyko uzależnienia
aktywność pozaszkolna
temperament
problemowe
zachowania
Czynniki genetyczne

Czynniki genetyczne stanowią istotny predyktor uzależnień
(Jabłoński in., 2013; Samochowiec i in., 2014)

Zróżnicowany poziom podatności na uzależnienie wynika
z odmienności w aktywności neurotransmisji dopaminowej
(Nacak i in., 2012; Ziauddeen i in., 2012)


U osób uzależnionych zachodzi mniejsza ekspresja
receptorów dopaminowych, co wiąże się z wyższą
wrażliwością na nagradzające działanie substancji
Istnieje silna korelacja między długością fragmentów genów
kodujących receptory serotoninowe (5-HTTLPR), a
poziomem unikania szkody (Becker i in., 2007), związanym z
różnymi zaburzeniami psychicznymi (Serretti i in., 2011)
Temperament


Temperament można traktować jako endofenotyp, czyli
konstrukt służący wyjaśnianiu wpływu czynników
genetycznych na powstawanie zaburzenia, nawet gdy udział
genów jest słaby lub trudny
do zaobserwowania (Oniszczenko, 2002)
Zatem można intepretować go jako czynnik pośredniczący
między genami a zaburzeniem lub też jego ryzykiem (Bearden i in.,
2006)



Osoby uzależnione przejawiają wyższy poziom poszukiwania
nowości, a także unikania szkody (Le Bon i in., 2004)
Uzależnienie od nagrody łączy się z używaniem substancji
i uzależnieniem od narkotyków (Evren i in., 2007)
Istnieje związek między wysokim poziomem poszukiwania
nowości
a zachowaniami eksternalizacyjnymi (Kuo i in., 2004), problemami
antysocjalnymi oraz zaburzeniami zachowania (Rettew i in., 2004)
Budowanie własnej
tożsamości
Czucie się jako podmiot, jako „ja”
1. Stawanie się właścicielem swojego ciała

Posiadanie dojrzałego seksualnego ciała męskiego lub
kobiecego
i porzucenie iluzji o możliwości posiadania ciała ani k. ani m.
lub zarówno k. i m.
2. Stawanie się właścicielem własnych myśli
Przejście od uczucia, że rodzice wiedzą, co myślę
do uczucia, że jestem jedynym właścicielem aparatu swego
myślenia
3. Stawanie się właścicielem własnych popędów
Poczucie, że moje uczucia seksualne są moje i moja
agresywność jest moja i ja mogę z nich zrobić użytek w
zgodzie z moim superego
Konstrukcja dorosłej tożsamości
zakłada proces różnicowania
między:
Self i obiektem
 Mężczyzną a kobietą
 Życiem a śmiercią (u osób po p.s. – lepsza
część przeżyje)
 Pokoleniami (że są starsze pokolenia, że nie są
omnipotentne, że czegoś nie umieją)
To uznanie, że każdy system rodzinny jest silny
mimo jego różnorodnych słabości

Seksualne ciało / dorosłość





Przeżywanie ciała – nienawiść, która jest związana
z identyfikacją ze znienawidzonym rodzicem
Własne ciało jest obiektem, na który jest
projektowana wrogość do opiekunów
Przerażenie, że dotychczasowa fantazja może być
zrealizowana wskutek rozwoju fizycznego
Adolescent powinien / musi odłączyć się od
rodziców „nie zabijając ich” (utrzymując z nimi
dobrą więź)
P.s. i inne objawy są próbą odseparowania się od
opiekuna, z którym dorastający pozostawał w
Atak na ciało
Specyficzny / właściwy / w okresie dorastania
 PS, substancje psychoaktywne, anoreksja,
bulimia, kompulsywne objadanie się
 Nastolatki próbują w ten sposób udawać,
że ich ciała nie są dla nich groźne lub nie istnieją
W historii osób gwałtownie i chronicznie
autodestruktywnych występuje doświadczenie
zagrożenia i odrzucenia, brak poczucia sensu
życia i poczucia własnej wartości
Odmawiają życia
Czy da się ich ratować wbrew nim?

Separacja - indywiduacja przywiązanie
Znaczenie zrozumienia separacji indywiduacji
w kontekście (a nie poza nim) przywiązania
rodzic - dorastające dziecko
 Bezpieczne i efektywne wejście do świata
dorosłych opiera się na przemianach
(nie odrzuceniu) tego przywiązania
 Wzajemne dostrojenie emocjonalne,
odzwierciedlenie i mentalizacja, osłabienie
dziecięcych więzi zależności i autokreacja są
kluczowe w pomyślnym przebiegu

Separacja - indywiduacja przywiązanie
Proces separacji - indywiduacji może być
jednak zablokowany lub przyśpieszony
głównie poprzez działanie
międzypokoleniowego przekazu
traumy, związanej z opuszczeniem,
odrzuceniem
i niedostępnością emocjonalną lub - bądź
jednocześnie - wiązaniem i symbiozą
 W konsekwencji dochodzi do
parentyfikacji, czyli odwrócenia relacji

Parentyfikacja



Zachodzi ona w rodzinach charakteryzujących się
brakiem zaangażowania, zaangażowaniem
pozbawionym uczuć, zaangażowaniem
narcystycznym, jak również nadmiernym
i symbiotycznym zaangażowaniem
Zatem parentyfikacja stwarza stan braku
prawdziwego dobrego dorosłego obiektu
rodzicielskiego, który pomaga dorastającemu
dziecku w indywiduacji i radzeniu sobie z życiem
Przed parentyfikacją chroni empatyczne
zaangażowanie rodziny, umiarkowana
demokratyzacja relacji i wyraźne różnice



Wiele czynników (np. rozwój „fałszywego ja”
u dziecka, delegowane narcystycznie,
idealizacja rodziców, przedłużona
adolescencja) wpływa na przesunięcie w
czasie separowania się i indywiduacji
Natomiast całkowite niepowodzenia w procesie
separacji - indywiduacji są czynnikiem ryzyka
wystąpienia psychopatologii (zaburzenia
odżywiania się, uzależnienia, depresja, próby
samobójcze, inne przejawy
autodestruktywności)
w okresie dorastania i późniejszym życiu
Objawy psychopatologiczne wraz z
(nad)użyciem ciała w procesie samoregulacji
Zachowania autoagresywne
w obrazie klinicznym depresji


Miłość, akceptacja oraz kompetentnie
opiekuńcza funkcja rodziców pozwalają na
gruncie: naturalnej tendencji do życia, realizacji
popędu samozachowania i rozwoju
wytworzyć poczucie wartości Ja i wzbogacić
naturalny potencjał ochronny o wzorce
zachowań ochronnych, wspomagają rozwój
opiekuńczej funkcji ego (self-care).
Wzorce zachowań opiekuńczych dostarczają
ego poczucia bycia obiektem „wartym ochrony”
(Suchańska, 1998).
Zachowania autoagresywne
Spośród wszystkich chorób psychicznych
zaburzenia lękowe i depresja
są najmocniej powiązane
z samouszkodzeniami,
szczególnie u dziewcząt, które się tną
i trują lekami bądź innymi substancjami
Rola fantazjowania



Dominik („Sala samobójców”) popełnia
samobójstwo, gdy rodzice zabierają internet
Fantazjowanie jest bliskie myśleniu
Fantazje:
 umożliwiają rzutowanie się w przyszłość
 chronią przed tym, że wszystko musi się
rozegrać w działaniu
 można traktować siebie jako przedmiot
refleksji
 większa szansa, że myśli samobójcze są
egodystoniczne
Siła grupy rówieśniczej





wzmożona emocjonalność,
wrażliwość na oceny i presje, szczególnie ze
strony środowiska rówieśniczego,
spontaniczność zachowań,
tendencja do podejmowania zachowań
ryzykownych,
potrzeba bycia atrakcyjnym – grupa z łatwością
lokuje impulsy
„Sala samobójców” – motywy PS







Niemożność posiadania własnej tożsamości (Ladame, 2012)
uwięziony i niedostępna matka. Symboliczny atak na
zidentyfikowany z własnym ciałem stan umysłu matki
Uczucie zamknięcia i rozsadzania od wewnątrz –
rozładowującym acting outem jest samookaleczenie.
Poczucie przeładowania emocjami powoduje atak na ciało, to
ma wstrząsnąć otoczeniem
Grupa podobnie samotnych i wyizolowanych, s.s. to
przestrzeń na odreagowanie
Używany przez rodziców > użyty przez rówieśników, by za
nich rozładować impulsy – potrzeba bycia ważnym
Narcystyczna kruchość, luki w tożsamości – nietolerancja
frustracji, podatność na zranienie, krytykę, odrzucenie
Narcystyczne wyposażenie przez matkę, jej zachwyt daje
podstawę samooceny, odporności, miłości do siebie = jeśli




Niekontrolowana reakcja ciała – wyśmiany
przez kolegę = frustracja i rozpacz. Próba
odzyskania kontroli (scena w autobusie). Z
ukarania innych czerpie sadystyczną
satysfakcję
Mobbing internetowy – toksyczny wstyd
i upokorzenie mogą powodować załamanie
psychotyczne, a wraz z kruchością
narcystyczną: próbę samobójczą
Rola avatara – czuje się samowystarczalny,
silny, opancerzony
To próba obrony przed załamaniem
psychotycznym poprzez identyfikację






Trauma niszczy wiarę w dobroć zewnętrznych
i wewnętrznych obiektów i ich ochronną funkcję
Sala samobójców go „wyhacza”, idzie gdzie jest
zauważony
Zostaje ratownikiem i zaprzecza, że sam chce
pomocy
Narcystyczna część wciąga w świat urojeniowy,
pozbawiony kontaktu z rzeczywistością, świat oparty
na mechanizmach wszechmocy, gdyż triumf jest
satysfakcjonujący
Pojedynek – gdy ojciec zawodzi, dziecko zostaje
w archaicznym morderczym świecie
Scena w operze – inwestycja rodziców w fałszywe
self; karze rodziców, zawstydza ich i niszczy, oni są
zdezorientowani; oddaje im swoje uczucia, ewakuuje









Sen – złudna wiara w odwracalność
Śmierć jest idealizowana (jako stan wiecznej błogości, przejście
do nowego świata, fuzja ze wszechświatem), jest piękniejsza
niż życie
Poszukiwanie lepszego życia w śmierci
Życie w śmierci jako połączenie z dobrym obiektem
Dokonanie p.s. jest możliwe z powodu stanu dysocjacji
W przeżyciu jest zerwanie wszystkich dobrych więzi
z obiektami i w tym znaczeniu p.s. jest momentem
psychotycznym
i traumatyzującym
Motywy p.s.
Motyw zemsty – „chcę żebyś cierpiała, jak nigdy dotąd nie
cierpiałaś”
Uwolnienie się od wewnętrznego wroga, czyli pogardliwej
pierwszorzędowe czynniki
ryzyka PS (depresja
wtórne czynniki ryzyka PS
(impulsywność, nadużywanie
substancji psychoaktywnych,
zaburzenia zachowania
i osobowości)
z poczuciem beznadziejności,
lękiem, zaburzeniami snu,
poczuciem winy)
społeczne czynniki ryzyka
(rodzinne, wydarzenia
traumatyczne, zaburzenia
funkcjonowania w relacjach)
zawężenie sytuacyjne i dynamiczne
(zawężenie percepcji, poczucie sytuacji bez wyjścia, izolacja)
depresja suicydalna (nieznośny ból psychiczny,
zahamowanie agresji, myśli samobójcze)
próba samobójcza
Czynniki przyspieszające
(brak wsparcia, próba
samobójcza w otoczeniu,
dostępność metod i środków
umożliwiających próbę
samobójczą)
Autodestruktywność u dziewcząt
zZaburzenia
JP
odżywiania się są sposobem odrzucenia




ciała, które jest obdarzane negatywnymi emocjami,
podobnymi do doświadczanych przez osoby po PS
Samogłodzenie, epizody gwałtownego objadania się
wraz z przeczyszczaniem się oraz samouszkodzenia
stanowią syndrom autodestruktywności
Próby samobójcze to wynik poddania się, przegranej
walki z nieustannym napięciem psychicznym
Różnorodne przejawy samookaleczania oraz próby
samobójcze często współtworzą obraz kliniczny
jadłowstrętu psychicznego i powinny być
uwzględniane
w diagnozie oraz programach terapii