STeGoS – Bud - Bur – Bursztyn 66

SEKCJA
Słownik Terminów GeOlogicznych dla Skalników
[ Część 11. ]
Budinaż - Burzenie
Budyniowa skała – inaczej puddingowa – w geologii istnieją nawet tak zaskakujące nazwy; zlepieńce,
w których barwa otoczaków wyraźnie różni się od barwy
spoiwa lub otoczaki są wyjątkowo dobrze obtoczone;
niekiedy – określenie stosowane w odniesieniu do zlepieńców w ogóle.
Buły – zaokrąglone, często izometryczne („bochnowate”) ciała mineralne tkwiące w różnych skałach
osadowych, posiadające wyraźnie odmienną strukturę
oraz skład mineralny i chemiczny; powstają na drodze
procesów chemicznych albo biochemicznych; najczęściej
– synonim () konkrecji; jako przykłady podać można
b. krzemienne w wapieniach, tzw. kukiełki lessowe
(skupienia wapienne w lessach), czy b. manganowe; te
ostatnie to tworzące się współcześnie w niektórych rejonach den oceanicznych (na głębokościach ok. 4–6 tys.
m) metaliczne () konkrecje, zbudowane głównie ze
związków Mn, ale też Fe, Ni, Cu, Co itd., są to zazw. kuliste
formy o rozmiarach kilku cm, w niektórych rejonach ich
skupienia są tak znaczne, że udokumentowane zostały
jako złoża polimetaliczne (np. wschodnia część Pacyfiku)
– być może już w nadchodzącym dziesięcioleciu rozpoczęta zostanie ich eksploatacja.
Przykład zlepieńca, który można nazwać
skałą budyniową – Black Mosaic
JANTAR – bursztyn powstał w wyniku niezwykle silnego żywicowania drzew rosnących na
obszarze Skandynawii, co ciekawe niewyjaśniona jest zarówno kwestia składu gatunkowego
drzew, jak też powód tak intensywnych wycieków żywicy; na określenie drzewa, po którym
nie pozostało nic poza b. wprowadzono nazwę Pinus succinifera (sosna żywicodajna), ale swój
udział w powstaniu b. miały też zapewne świerki, cedry i araukarie; uważa się, że przyczyną
„patologicznego” żywicowania, nazywanego „chorobą bursztynową”, mogła być wzmożona
aktywność wulkaniczna, powodująca opady popiołowe lub gwałtowne zmiany klimatyczne; b.
kilkakrotnie w swej historii ulegał przemieszczeniom ( redepozycji) – najpierw był wynoszony z eoceńsko-mioceńskich ( stratygraficzna tabela dziejów Ziemi) lasów przez dużą rzekę,
której deltowe ujście do ówczesnego morza znajdowało się w rejonie Zat. Gdańskiej i Okręgu
Kaliningradzkiego, miliony lat później (w plejstocenie), w wyniku wkroczenia lądolodu, osady
bursztynonośne zostały „rozwleczone” na rozległych obszarach Polski (jego okazy znajdowane są nawet na Śląsku i Lubelszczyźnie – jedno z udokumentowanych złóż znajduje się właśnie
w rejonie Parczewa), wreszcie współcześnie jest wyrzucany na plaże przez bałtyckie sztormy;
obecnie w Polsce nie prowadzi się wydobycia b., zapotrzebowanie na ten surowiec pokrywane
jest dzięki skupowi od zbieraczy (ok. 5 t rocznie) oraz przez nie zawsze legalny import z Okręgu
Kaliningradzkiego; jak wiadomo b. znajduje szerokie zastosowanie w produkcji biżuterii i drobnej galanterii, a niekiedy nawet w wystroju wnętrz (bursztynowa komnata).
66
nK 39 | 3/2009
Bursztyn – znany i poszukiwany kamień jubilerskoozdobny; jedna z odmian żywicy kopalnej, organiczna
substancja bezpostaciowa (niekrystaliczna) zbudowana
gł. z żywic drzewnych, a ponadto z węglowodorów, kwasu
bursztynowego, olejków eterycznych (przybliżony skład
chemiczny: 80% C, 10% H, 10% O oraz dodatki S, N i in.);
wykazuje niską twardość (2,0–2,5 w skali  Mohsa) i niską gęstość (1,05–1,10 g/cm3); topi się w temp. 200ºC, spalając się wydziela woń kadzidła; b. występuje w licznych
odmianach barwnych – od białych, przez najczęściej spotykane żółte, miodowe, złociste i brązowe, do oliwkowych
i czarnych; często zawiera () inkluzje stałe (np. grudki
ziemi) i gazowe, a także organiczne – doskonale zachowane skamieniałości owadów i pajęczaków, zaś sporadycznie
również żab, czy jaszczurek; najstarsze żywice kopalne
pochodzą z Kanady (dewon), najmłodsze – m.in. z Afryki
i Nowej Zelandii (ich wiek określany jest na zaledwie 750
tys. lat), większości z nich (bałtyckie, birmańskie, grenlandzkie, sachalińskie i in.) jest wieku trzeciorzędowego
( stratygraficzna tabela dziejów Ziemi); najbliższa nam
i tworząca największe na świecie złoża, kopalna żywica
bałtycka znana jest pod różnymi nazwami, określenie
b. wywodzi się z niem. Brennestein, Bernstein (palny
Bursztyn bałtycki,
po lewej inkluzja
organiczna, doskonale
zachowany pająk,
po prawej 15-centymetrowy okaz z
kolekcji wrocławskiego Muzeum Mineralogicznego
kamień), jantar ma źródłosłów słowiański (lit., łot. prus.
jantaras, gentaras), co ciekawe od tego sformułowania
ukuto łacińskie gentarum, natomiast rzymskie ambra
(od arab. nazwy pachnidła) dało początek określeniom
amber (ang.), ambre (fr.), ambar (hiszp.), czy ambra (wł.);
w odniesieniu do podobnych substancji występujących
w innych częściach świata stosowane są m.in. nazwy cedaryt (Kanada) i rumenit (Sachalin); termin sukcynit jest
mineralogicznym określeniem żywic kopalnych.
Burzenie – rezultat prostej reakcji chemicznej – gwałtownego rozpuszczania węglanu wapnia (kalcytu) lub
węglanu wapnia i magnezu (dolomitu) pod wpływem
działania kwasu solnego, z wydzieleniem dwutlenku
węgla: CaCO3 + 2 HCl  CaCl2 + CO2 + H2O; praktyczna
metoda rozpoznawania skał węglanowych (m. in. wapieni, dolomitów, marmurów).
Paweł P. Zagożdzon, Katarzyna D. Zagożdżon
www.nowykamieniarz.pl
FOT: ARCHIWUM AUTORA
Budinaż – poszczególne warstwy skalne (różnie reagujące na naprężenia) mogą się zachowywać odmiennie
przy nacisku o kierunku prostopadłym do ich rozciągłości
– skały podatne (plastyczne – np. łupki ilaste) poddają
się naprężeniom w sposób ciągły, zaś występujące w ich
obrębie skały kruche (np. piaskowce) pękają i dzielą się
na bochnowate fragmenty – tzw. budiny – otaczane
stopniowo skałą podatną; ten proces oraz powstająca
w ten sposób struktura noszą nazwę b.; może on powstawać w skałach () osadowych, ale też w () metamorficznych.