Kunach Wapn 1

Kunach Wapn 1
14
27/2/07
11:36
Page 14
Co to jest osteoporoza?
Kiedy dochodzi do osteoporozy?
Z up∏ywem czasu nieprawid∏owoÊci w przebudowie tkanki kostnej powodujà zmian´
struktury oraz w∏aÊciwoÊci fizycznych koÊci. Nast´puje stopniowy ubytek zarówno substancji organicznej, jak i mineralnej, co powoduje zmniejszenie masy i wytrzyma∏oÊci
szkieletu. Beleczki stajà si´ cieƒsze i przez to bardziej ∏amliwe. Zanik tkanki kostnej zwiàzany z wiekiem nast´puje zarówno u kobiet, jak i u m´˝czyzn i jest procesem fizjologicznym, je˝eli tylko obj´toÊç masy kostnej nie zmniejszy si´ poni˝ej wytrzyma∏oÊci koÊci
(nie zostanie przekroczony tzw. próg z∏amaƒ).
Do osteoporozy dochodzi wtedy, gdy powstanie ró˝nica mi´dzy tempem budowy
koÊci a ich resorpcjà, która przewy˝szy proces koÊciotwórczy. Zwi´kszenie resorpcji
koÊci zachodzi równie˝ wtedy, gdy wyst´puje obni˝ony poziom st´˝enia wapnia w surowicy krwi. Niedobór wapnia we krwi powoduje si´ganie do „magazynu”, jakim jest
uk∏ad kostny.
Osteoporoza cz´sto bywa okreÊlana mianem „cichego z∏odzieja koÊci”, poniewa˝
proces powolnego odwapniania tkanki kostnej, powodujàcy znaczne obni˝enie odpornoÊci mechanicznej ca∏ego uk∏adu kostnego, przez wiele lat nie daje ˝adnych dolegliwoÊci. Bóle pojawiajà si´ dopiero w póêniejszym stadium choroby i najcz´Êciej dotyczà
pleców w okolicy kr´gos∏upa, a tak˝e ˝eber. Majà charakter przewlek∏y, sà bardzo ucià˝liwe i trudne do uÊmierzenia. Zazwyczaj jednak nie sà kojarzone z rozwojem osteoporo-
Kunach Wapn 1
27/2/07
11:36
Page 15
Co to jest osteoporoza?
15
zy. Cz´sto pierwszym objawem zaawansowania procesu jest z∏amanie, nast´pujàce nawet po lekkich urazach mechanicznych lub samoistnie bez wyraênej przyczyny.
Jakie typy z∏amaƒ towarzyszà osteoporozie?
Z∏amania osteoporotyczne wyst´pujà w kilku charakterystycznych miejscach, takich jak
koÊç promieniowa nadgarstka, kr´gi odcinka piersiowego kr´gos∏upa, szyjka koÊci udowej; rzadziej dotyczà ˝eber i innych koÊci.
Najcz´stszymi z∏amaniami kojarzonymi z osteoporozà sà z∏amania koÊci promieniowej nadgarstka. Stanowià one cz´sto pierwszy objaw choroby.
W przypadku kr´gos∏upa z∏amania mogà nast´powaç powoli, niezauwa˝alnie lub nagle, np. po niegroênym urazie, a nawet po kichni´ciu. Nawet zwyk∏e obcià˝enia, z jakimi mamy do czynienia w ˝yciu codziennym, stajà si´ zbyt du˝e dla odwapnionych kr´gów. Najs∏abszy z nich nie wytrzymuje nacisku, zostaje zgnieciony przez sàsiadujàce
kr´gi i dochodzi do tzw. z∏amania kompresyjnego. W miar´ przebiegu choroby nast´pujà kolejne z∏amania, w wyniku których sylwetka ulega zniekszta∏ceniu, dochodzi do obni˝enia wzrostu, pojawia si´ charakterystyczny „wdowi garb” jako skutek znacznego
skrzywienia osi kr´gos∏upa. Zmiany te powodujà dolegliwoÊci ze strony uk∏adu oddechowego (zmniejszenie wydolnoÊci oddechowej) oraz uk∏adu pokarmowego (zaburzenia funkcji trawiennych).
Kunach Wapn 1
27/2/07
11:36
16
Page 16
Co to jest osteoporoza?
Najpowa˝niejsze z klinicznego punktu widzenia sà z∏amania szyjki koÊci udowej, które wymagajà leczenia operacyjnego. Powodujà one d∏ugotrwa∏e unieruchomienie chorego, co prowadzi do powstania innych licznych powik∏aƒ. Z∏amania szyjki koÊci udowej
charakteryzuje wysoka ÊmiertelnoÊç, si´gajàca 20% w ciàgu pierwszego pó∏rocza po
z∏amaniu. Ponad po∏owa chorych wymaga opieki, w tym 20% sta∏ej piel´gnacji. Znaczna ich cz´Êç staje si´ wi´c zale˝na od pomocy osób trzecich. Liczba chorych, którzy powracajà do pe∏nego zdrowia po z∏amaniu, nie przekracza 25%.
Jakie sà czynniki ryzyka rozwoju osteoporozy?
Rozwój i ujawnienie si´ zmian patologicznych w osteoporozie mogà zostaç przyspieszone przez wiele czynników, zwanych czynnikami ryzyka. Jedne z nich wp∏ywajà hamujàco na osiàgni´cie szczytowej masy kostnej u m∏odych ludzi, inne przyspieszajà ubytek
masy kostnej u osób ze starszych grup wiekowych.
WÊród czynników, majàcych wp∏yw na rozwój osteoporozy, najcz´Êciej wymieniane sà:
• czynniki genetyczne,
• budowa i masa cia∏a,
• wiek powy˝ej 65 lat,
Kunach Wapn 1
27/2/07
11:36
Page 17
Co to jest osteoporoza?
17
• niedobór hormonów p∏ciowych (androgenów u m´˝czyzn i estrogenów u kobiet),
• menopauza,
• tryb ˝ycia, w tym:
– dieta,
– ma∏a aktywnoÊç fizyczna,
– ma∏a ekspozycja na Êwiat∏o s∏oneczne,
– palenie papierosów,
• zanieczyszczenie Êrodowiska,
• choroby prowadzàce do utraty masy kostnej,
• niektóre leki.
Cz´stoÊç wyst´powania osteoporozy zwiàzana jest z czynnikami etnicznymi (cz´Êciej
wyst´puje ona u ludzi rasy bia∏ej, orientalnej ni˝ u czarnej i latynoskiej) oraz ze sk∏onnoÊciami rodzinnymi. Tendencje do bardziej nasilonego procesu odwapnienia koÊci majà
osoby o jasnej karnacji skóry, oraz osoby, w rodzinie których stwierdzono osteoporoz´,
manifestujàcà si´ z∏amaniami koÊci po niewielkich urazach lub samoistnymi u rodziców
lub rodzeƒstwa, a szczególnie z∏amaniem szyjki koÊci udowej u matki.
Czynniki genetyczne determinujà w g∏ównej mierze budow´ cia∏a (masywna, wàt∏a)
oraz wielkoÊç mo˝liwej do osiàgni´cia szczytowej masy kostnej. Bardziej zagro˝one
Kunach Wapn 1
18
27/2/07
11:36
Page 18
Co to jest osteoporoza?
osteoporozà sà osoby cechujàce si´ szczup∏à, delikatnà budowà cia∏a oraz te, które
w dzieciƒstwie by∏y niedo˝ywione, majà bowiem mniejszy wapniowy margines bezpieczeƒstwa, a w trakcie rozwoju choroby szybciej osiàgajà stan odwapnienia gro˝àcy z∏amaniami.
Wiek i p∏eç, jako czynniki ryzyka osteoporozy o szczególnym znaczeniu, sà podstawà jej klinicznego podzia∏u na dwa zasadnicze typy: osteoporoz´ pomenopauzalnà
i osteoporoz´ starczà.
Na rozwój osteoporozy wa˝ny wp∏yw ma st´˝enie hormonów p∏ciowych: androgenów
(testosteronu) u m´˝czyzn oraz estrogenów u kobiet. Hormon m´ski (testosteron)
u m´˝czyzn wytwarzany jest przez ca∏e ˝ycie, natomiast estrogen u kobiet – tylko do
okresu menopauzy (50–60 rok ˝ycia). Hormony te majà dzia∏anie ochronne poprzez pobudzanie wzrostu uk∏adu kostnego. W wyniku starzenia si´ organizmu nast´puje
zmniejszenie st´˝enia hormonów p∏ciowych. Ich niedobór, szczególnie wyst´pujàcy
u kobiet w okresie pomenopauzalnym, istotnie przyczynia si´ do znaczàcego post´pu
osteoporozy. Wraz z obni˝eniem st´˝enia estrogenów dochodzi do nasilenia resorpcji
tkanki kostnej oraz os∏abienia procesów tworzenia koÊci, co prowadzi do ujemnego bilansu kostnego. Równie˝ obni˝enie st´˝enia testosteronu we krwi u m´˝czyzn mo˝e powodowaç zaburzenia gospodarki wapniowo-fosforanowej i niekorzystnie wp∏ywaç na
metabolizm kostny. Poniewa˝ jednak u m´˝czyzn nie dochodzi do nag∏ego, samoistne-
Kunach Wapn 1
27/2/07
11:36
Page 19
Co to jest osteoporoza?
19
go ustania czynnoÊci gonad, to ubytek masy kostnej post´puje stopniowo. Dlatego utrata masy kostnej i degradacja struktury tkanki kostnej nast´pujà u kobiet szybciej ni˝
u m´˝czyzn.
Innym czynnikiem ryzyka osteoporozy u kobiet sà utrzymujàce si´ zaburzenia miesiàczkowania. Wi´ksze ryzyko wyst´puje równie˝ wtedy, gdy menopauza pojawia si´
niezale˝nie od przyczyny przed 45 rokiem ˝ycia.
Wykazano, ˝e nadwaga i oty∏oÊç po menopauzie zmniejszajà ryzyko wystàpienia
osteoporozy. Wynika to z faktu, ˝e u kobiet po menopauzie dochodzi do wzrostu wydzielania estronu – hormonu, którego obecnoÊç stwierdzono w komórkach tkanki t∏uszczowej. U kobiet o prawid∏owej masie cia∏a wydzielajà si´ niewielkie iloÊci estronu, podczas gdy u kobiet oty∏ych jest go prawie dwukrotnie wi´cej. Dlatego oty∏oÊç zapewnia
wi´ksze st´˝enie estrogenów w organizmie kobiety w okresie pomenopauzalnym.
Zmniejszenie masy kostnej wyst´puje niekiedy u kobiet w cià˝y, a tak˝e w okresie karmienia piersià. Karmienie piersià i cià˝a nie zwi´kszajà ryzyka osteoporozy u kobiet, b´dàcych na diecie zawierajàcej odpowiednie iloÊci wapnia i majàcych wysokie wyjÊciowe
st´˝enie wapnia w organizmie.
Ryzyko wystàpienia z∏amaƒ narasta wraz z wiekiem, przy czym najbardziej nara˝one
sà kobiety i m´˝czyêni powy˝ej 65 roku ˝ycia. Nast´pujàce z wiekiem fizjologiczne zubo˝enie koÊci w wapƒ powoduje, ˝e po przekroczeniu oko∏o 40 roku ˝ycia powoli zbli-
Kunach Wapn 1
20
27/2/07
11:36
Page 20
Co to jest osteoporoza?
˝amy si´ do tak zwanego progu z∏amaƒ – momentu, w którym istnieje du˝e niebezpieczeƒstwo wystàpienia z∏amania przy niewielkim urazie. M´˝czyêni próg ten osiàgajà
zwykle dopiero oko∏o 75 roku ˝ycia, a kobiety oko∏o 10 lat wczeÊniej. U jednej trzeciej
kobiet próg z∏amaƒ zostaje przekroczony ju˝ w 60 roku ˝ycia.
Wraz z procesem starzenia si´ organizmu zmniejsza si´ zdolnoÊç do wch∏aniania
sk∏adników od˝ywczych, w tym tak˝e wapnia. Niedobory wapnia dodatkowo pog∏´biane sà przez ograniczanie diety osób w starszym wieku oraz nasilajàcà si´ nietolerancj´
mleka i jego przetworów. Ponadto osoby starsze, które sp´dzajà wi´cej czasu w pomieszczeniach zamkni´tych, szczególnie w okresie jesienno-zimowym, sà bardziej nara˝one na niedobory witaminy D, która jest syntetyzowana w skórze pod wp∏ywem promieni s∏onecznych.
WÊród sk∏adników diety, których nadmierne spo˝ycie mo˝e niekorzystnie wp∏ywaç na
stan koÊci i przyspieszaç proces osteoporozy, nale˝y wymieniç sód (jego g∏ównym êród∏em w diecie jest sól kuchenna), alkohol i kofein´. Szczegó∏owo czynniki ˝ywieniowe
zostanà omówione na str. 24 – 40.
Do czynników ryzyka osteoporozy zaliczyç nale˝y tak˝e d∏ugotrwa∏e za˝ywanie
pewnych leków oraz wspó∏wyst´powanie innych chorób, takich jak np. niewydolnoÊç
nerek, nadczynnoÊç tarczycy, zaburzenia trawienia i wch∏aniania, nietolerancja laktozy i inne.
Kunach Wapn 1
27/2/07
11:36
Page 21
Co to jest osteoporoza?
21
Na szybszy rozwój osteoporozy ma równie˝ wp∏yw ma∏a aktywnoÊç fizyczna i palenie
tytoniu.
AktywnoÊç fizyczna jest czynnikiem, który oddzia∏uje nie tylko na wartoÊç maksymalnej masy kostnej, osiàganej do 30 roku ˝ycia, ale ma równie˝ wp∏yw na wielkoÊç ubytku masy kostnej wraz z wiekiem. Jest ona wi´ksza u osób o ma∏ej aktywnoÊci fizycznej
i ma∏ym spo˝yciu wapnia we wszystkich okresach ˝ycia, zw∏aszcza w dzieciƒstwie
i wczesnej m∏odoÊci. Niedobór ruchu ma nie tylko ujemny wp∏yw na ogólnà wydolnoÊç
fizycznà, nie tylko powoduje spadek masy mi´Êniowej, ale mo˝e równie˝ prowadziç do
zmniejszenia odpornoÊci mechanicznej koÊci przez ich s∏absze uwapnienie i gorsze dostosowanie mikrostruktury do przenoszenia obcià˝eƒ. Regularne, umiarkowane obcià˝enia koÊci przez çwiczenia fizyczne przyczyniajà si´ do zwi´kszania masy kostnej oraz
pomagajà zachowaç prawid∏owy poziom zmineralizowania koÊci w ka˝dym wieku. Sà
tak˝e niezb´dnym warunkiem poprawnego wzrastania dzieci i m∏odzie˝y oraz regeneracji koÊci u ludzi doros∏ych. Dzi´ki takim obcià˝eniom organizm buduje optymalny uk∏ad
beleczek kostnych. Dlatego zwi´kszenie aktywnoÊci fizycznej jest wa˝nym czynnikiem
w zapobieganiu osteoporozie i jej leczeniu.
W wielu badaniach epidemiologicznych stwierdzono, ˝e palenie tytoniu stanowi czynnik ryzyka osteoporozy. U palaczy cz´Êciej obserwuje si´ z∏amania kr´gów, koÊci przedramienia i biodrowej, jednak dok∏adny mechanizm tej zale˝noÊci nie jest poznany. Przy-
Kunach Wapn 1
22
27/2/07
11:36
Page 22
Co to jest osteoporoza?
puszcza si´, ˝e palenie tytoniu mo˝e bezpoÊrednio hamowaç czynnoÊç komórek koÊciotwórczych (osteoblastów), ma równie˝ wp∏yw na metabolizm estrogenów poprzez
obni˝enie poziomu aktywnych form tych hormonów, przez co zmniejsza mo˝liwoÊci ich
korzystnego oddzia∏ywania na tkank´ kostnà. Kobiety palàce papierosy wczeÊniej
wchodzà w okres przekwitania w porównaniu z niepalàcymi. Zawarty w dymie tytoniowym kadm upoÊledza gospodark´ wapniowà. Ponadto osoby uzale˝nione od tytoniu
majà obni˝onà wydolnoÊç fizycznà, przez co nasila si´ u nich – spowodowana brakiem
ruchu – utrata wapnia z koÊci.
Jak zapobiegaç osteoporozie?
Najlepszym sposobem zapobiegania osteoporozie (podobnie jak w przypadku innych
chorób cywilizacyjnych) jest profilaktyka. Dlatego o stan koÊci nale˝y dbaç od najwczeÊniejszych lat ˝ycia i dà˝yç do osiàgni´cia maksymalnej, szczytowej masy kostnej, oczywiÊcie w ramach uwarunkowanych genetycznie mo˝liwoÊci, poniewa˝ jest ona „kapita∏em” na póêniejsze lata ˝ycia. Na podstawie badaƒ epidemiologicznych stwierdzono, ˝e
w efekcie zwi´kszenia szczytowej masy kostnej o 10% mo˝na zredukowaç ryzyko z∏amaƒ osteoporotycznych nawet o 50%.
Jednym z wa˝niejszych czynników wp∏ywajàcych na poprawnoÊç fizjologicznej przebudowy koÊçca jest jego odpowiednie obcià˝anie mechaniczne. Utrzymywanie aktyw-
Kunach Wapn 1
27/2/07
11:36
Page 23
Co to jest osteoporoza?
23
noÊci fizycznej na umiarkowanym poziomie przyczynia si´ do osiàgni´cia wi´kszej
szczytowej masy kostnej oraz pomaga zachowaç prawid∏owy poziom zmineralizowania
koÊci w ka˝dym wieku. Prewencyjny charakter wysi∏ku fizycznego polega m.in. na zapobieganiu z∏amaniom. Ponadto dzi´ki çwiczeniom mo˝na zwi´kszyç sprawnoÊç, równowag´ oraz poprawiç koordynacj´ ruchowà.
Profilaktyka osteoporozy powinna byç prowadzona w ka˝dym okresie ˝ycia cz∏owieka, przez stosowanie prawid∏owej, zbilansowanej diety (zawierajàcej m.in. odpowiednie
iloÊci wapnia i innych sk∏adników mineralnych wa˝nych dla budowy koÊci), utrzymywanie odpowiedniej do wieku aktywnoÊci fizycznej oraz eliminacj´ czynników ryzyka.
Profilaktyka w okresie dzieciƒstwa i m∏odoÊci odgrywa kluczowà rol´, bowiem od tego, jak koÊci zostanà ukszta∏towane w tym okresie ˝ycia, zale˝y ich przysz∏y los. W tym
czasie nast´puje równie˝ kszta∏towanie nawyków ˝ywieniowych, dlatego nale˝y zwróciç
szczególnà uwag´ na prawid∏owà edukacj´ zdrowotnà dorastajàcego cz∏owieka.