Sztuka recyklingu, recykling sztuki

Sztuka recyklingu, recykling sztuki
Recykling, czyli przetwarzanie i wykorzystywanie wtórne surowców, oraz działalność artystyczna
nastawiona na wyrażanie emocji, wzbudzanie doznań i edukowanie odbiorców mają wbrew pozorom
wiele wspólnego. Kultura nadmiaru i rozbudowany konsumpcjonizm połączyły te zjawiska na dobre.
Obecnie artyści coraz częściej sięgają po porzucone, zbędne z pozoru przedmioty, zwracając tym samym
uwagę na globalne problemy społeczne i przyczyniając się do budowania świadomości proekologicznej.
Charakter związku między sztuką a recyklingiem zależy od przyjętej definicji drugiego zjawiska. Przy
założeniu, że jest to „przetwarzanie, wielokrotne wykorzystywanie materiałów do uzyskiwania nowych
jakości”1, należy uznać, że sztuka generalnie tożsama jest z recyklingiem. Twórczość zakłada przekształcanie
rzeczywistości, nadawanie nowych znaczeń i wartości. Czerpanie z utworów innych artystów czy idei
minionych epok i rozwijanie ich na nowo jest typową praktyką w świecie kultury.
W przypadku materiałów niezbędnych do tworzenia artysta również nadaje nową (inną od instrumentalnej)
wartość prostym przedmiotom (jak płótno i paleta farb) poprzez swoje działania i efekt finalny. Ten proces
skrajną formę przybiera w postaci art recyklingu, w którym zbędne, już używane przedmioty zyskują nowe
znaczenia, wręcz nowe życie. Według teorii Michaela Thompsona2 tzw. przedmioty przejściowe (o niskiej
wartości, wykorzystywane instrumentalnie) aby stać się przedmiotami trwałymi, charakteryzującymi się
wysoką wartością, muszą stać się wcześniej odpadami czy surowcami - jest to niezbędny etap ich
transformacji. Wspomniany proces ma swoją odrębną nazwę. Upcykling, odmiana recyklingu opisana na
początku XXI wieku 3 , zakłada wykorzystanie przedmiotów nisko wartościowanych do tworzenia
przedmiotów o wyższej wartości - użytkowych lub właśnie dzieł sztuki.
Upcykling nie jest zjawiskiem zupełnie nowym. Przykładem ze sztuki ludowej jest quilting, tradycja
zapoczątkowana przez białych osadników na terenie USA w XVIII wieku. Zszywanie artystycznych
kompozycji z kolorowych kawałków materiałów awansowało do rangi sztuki wyższej i stało się istotnym
elementem dziedzictwa kulturowego Afroamerykanów. Przykładem są także dzieła dadaistów i
surrealistów. Marcel Duchamp poprzez swoje prace Fontanna czy Koło rowerowe wykreował ideę ready
mades - przedmiotów codziennego użytku umiejscowionych przez artystę w nowym kontekście
artystycznym. W tym duchu tworzył także Pablo Picasso - przykładem jest Głowa byka z 1942 roku, rzeźba
wykonana z kierownicy i siodełka od roweru.
Za pioniera współcześnie rozumianego upcyklingu i art recyklingu uznać można Roberta Rauschenberga,
Amerykanina znanego głównie jako jednego z twórców pop-artu. Przedstawił zupełnie nowe spojrzenie na
wykorzystywanie w sztuce produktów pozornie zbędnych i surowców wtórnych. Jego motywacje nie
ograniczały się jedynie do nadawania wartości artystycznej - jego twórczość silnie związana była z postawą
proekologiczną i ochroną środowiska4. Podejście to może wynikać z faktu, że w trakcie studiów pracował
jako śmieciarz – ten epizod uwrażliwił go na ekologię. Interesował go jeden z rosnących problemów
społeczno-kulturowych, jakim jest nadprodukcja dóbr i nadmierna konsumpcja. Starał się zaradzić mu
poprzez nadawanie przedmiotom drugiego życia. Pytany o tworzywa, z których wykonał Riding Bikes czy
serię Gluts, odpowiadał, że odczuwa współczucie wobec porzuconych obiektów i zawsze stara się je
odratować5.
1
http://www.purpose.com.pl/peco/art-recykling_potrzeba_naszych_czasow_tekst_karina_marusinska.html
Marek Krajewski Śmieci w sztuce. Sztuka jako śmieć, Zeszyty Artystyczne 13 (2004)
3
http://art.upcykling.pl/pl/aktualnosci/Czym-wlasciwie-jest-upcykling-5.html
4
http://www.furgaleria.pl/blog/49/Władysław+Hasior+–
+powrót+mistrza.+O+artyście+z+okazji+wystawy+w+MOCAKu..html
5
http://www.egodesign.ca/en/article.php?article_id=631&page=1
2
Podobne pobudki towarzyszą współczesnym twórcom związanym z art recyklingiem i upcyklingiem.
Przełom wieków nierozerwalnie związany jest z nadmierną konsumpcją, a także rosnącą świadomością
ekologiczną i ideologią zrównoważonego rozwoju. Artyści w odpowiedzi na naglącą potrzebę uporania się
z jednym z problemów współczesności poprzez swoje dzieła nie tylko zwracają na niego uwagę odbiorców,
ale również czynnie przeciwstawiają się zbędnej konsumpcji i zatruciu środowiska. W ten sposób artyści
negują współczesną kulturę nadmiaru i wskazują alternatywną drogę dla wszechobecnej konsumpcji i
pogoni za nowościami. Prezentując prace powstałe z przedmiotów uznawanych przez społeczeństwo za
zbędne, zwracają uwagę na możliwość zminimalizowania skutków działania konsumpcyjnej machiny.
Związani z tym nurtem przeciwstawiają się nadmiernej konsumpcji również przez fakt, że koszty
ekonomiczne powstania każdego z dzieł są niższe niż standardowe - potrzebne materiały mogą znaleźć w
domu, dostać od przyjaciół lub dosłownie wziąć z ulicy.
Na świecie postawa zapoczątkowana przez Rauschenberga od lat znajduje uznanie w oczach krytyków
i odbiorców. Zachodni twórcy wykorzystują ideę art recyklingu w architekturze czy sztuce użytkowej.
W tym nurcie pojawiają się także dzieła o czysto politycznym wydźwięku, jak np. seria masek wykonanych z
kanistrów po benzynie Romualda Hazoumè. Prace miały na celu zwrócenie uwagi na wpływ kultury
Zachodu na inne społeczności. Artysta tłumaczył ich powstanie w następujący sposób: „Wysłałem
z powrotem na Zachód to, co należy do nich, to znaczy odpadki społeczeństwa konsumpcyjnego, które
atakują nas każdego dnia”6. Ten dosadny komentarz jednoznacznie wskazuje na problem nadmiaru
surowców wtórnych i braku pomysłów na zaradzenie mu w skali globalnej. Mniej skrajne przykłady
obejmują m.in. twórczość Roberta Bradforda, który znany jest z naturalnych rozmiarów rzeźb zwierząt
wykonanych ze starych dziecięcych zabawek. Ostatnimi laty w obszarze upcyklingu zaczęły działać również
globalne marki modowe. Przykładowo H&M prowadził jakiś czas temu akcję zbierania używanych ubrań
z obietnicą przekazania ich odpowiednim organizacjom zajmującym się recyklingiem. W ofercie marki
ponadto znajdują się ubrania wykonane z przetworzonej wełny i poliestru. Z kolei Adidas stworzył buty
z sieci rybackich i innych odpadów pływających w wodach oceanów. Była to bezpośrednia reakcja na
zarzuty Greenpeace o zanieczyszczanie środowiska. Adidas zadeklarował również kolejny krok - stosowanie
coraz większej ilości przetworzonych odpadów do produkcji wszystkich modeli, a tym samym odchodzenie
od produkcji nowego plastiku.
Art recykling w Polsce nie przeniknął jeszcze do mainstreamu, ale reprezentanci tej postawy artystycznej są
coraz bardziej widoczni i konsekwentnie budują swoją pozycję. „Opóźnienie” w stosunku do krajów
zachodnich wynika bezpośrednio z naszej historii. Po PRL, epoce wiecznego braku, zachłysnęliśmy się
możliwościami konsumowania, kiedy to w Europie świadomość ekologiczna i refleksja na temat kultury
nadmiaru zataczały coraz szersze kręgi. Teraz jednak w pewnych środowiskach panuje swoisty snobizm na
bycie eko i świadomy konsumpcjonizm. Ta postawa dotyczy przede wszystkim designu i mody. Jednym ze
sztandarowych przykładów jest HO::LO Studio. Tomek Kopyłowski i Ania Kamińska i ich torby z banerów
reklamowych znane są także poza granicami kraju. Twórcy „advercyklingu” (połączenie słów advertiding
i recykling, nazwa wymyślona przez właścicieli marki) w przewrotny sposób zwrócili uwagę na
wszechobecność szpecących przestrzeń wielkoformatowych reklam. Mniej funkcjonalny, ale równie
proekologiczny charakter ma warszawski projekt Przetwory. Podczas spotkań organizowanych przez
Stowarzyszenie Artanimacje artyści na oczach publiczności przetwarzają na dzieła sztuki kilka kontenerów
surowców. W ramach akcji powstają zarówno przedmioty codziennego użytku, fotele z beczek czy lampka
nocka napędzana rowerowym dynamo, jak również swoiste manifesty - „Schronisko dla strajkującego”
przygotowane z banera polskiej prezydencji w UE podarowanego działaczom przez MSZ.
6
https://en.wikipedia.org/wiki/Romuald_Hazoumè
Współcześnie, w pewnej mierze dzięki artystom, rzeczy używane zmieniły swój status w kulturze. Nie są
teraz jedynie odpadami, których należy się pozbyć - zyskały wartość wtórną jako tworzywo7. Światowi
twórcy, początkowo czerpiąc z nich w ramach artystycznego buntu, z czasem wpisali się w globalny trend
postkonsumpcjonizmu, wspierając przy tym ruchy ekologiczne. Świadoma postawa wobec kultury nadmiaru
dała im możliwość wykazania się nie tylko twórczo, ale również społecznie. Pojęcie edukowania
i zmieniania świata poprzez sztukę nabrało nowego wymiaru.
7
http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/spoleczenstwo/1529587,1,kultura-umiaru-w-czasachnadmiaru.read