Mowa jako narzędzie ekspresji dziecka

Mowa jako narzędzie ekspresji dziecka
„Wyobraźnia i ekspresja twórcza ujawniają się, jako podstawowe predyspozycje,
które naleŜy kształtować u młodych ludzi po to, aby spróbować wprowadzić nieco porządku w
świecie”
(Gloton R., Clero C. 1976, s. 13).
Aktualny dziecięcy świat jest o wiele większy i bogatszy oraz bardziej zróŜnicowany niŜ przed
kilkunastu laty. Dziecko w wieku przedszkolnym musi dysponować umiejętnościami daleko
wykraczającymi poza ramy zwykłych codziennych zajęć, by poznać otaczającą je rzeczywistość.
śycie we współczesnym świecie uświadamia nam, Ŝe istnieje zapotrzebowanie na osoby
kreatywne, mobilne, otwarte, umiejące pracować w zespole, rozwiązywać problemy, umiejąc
sprawnie się porozumiewać (Zborowski J. 2003, s. 5). W czasach tak znaczących przemian
szczególne miejsce w nowym kierunku kształcenia zajmuje inspirowanie dzieci do
samodzielnego kreowania własnej rzeczywistości. Głównym warunkiem aktywnego i
twórczego uczestnictwa w Ŝyciu kaŜdej jednostki jest sprawne posługiwanie się mową.
Mowa współtworzona jest poprzez koordynację aparatu oddechowego, fonacyjnego i
artykulacyjnego. Nie naleŜy jednak zapominać o aspekcie umysłowym mowy, dla której istotą
jest kojarzenie znaczeń wyrazów z wytwarzanymi dźwiękami (Hurlock H. 1985, s. 316). Procesy
rozwoju mowy i myślenia są ze sobą wzajemnie sprzęŜone. Gdy rozwija się mowa, rozwija się
teŜ myślenie (Sachajska E. 1981, s. 6). Dzisiejsza pedagogika zmierza do zmian „w zasobach
wiadomości i umiejętności dzieci, w ich poziomie zainteresowań poznawczych i aktywności
twórczej oraz w zakresie samodzielności podejmowania działań. Aby poŜądane zmiany
następowały, nie moŜna procesów pedagogicznych organizować w sposób schematyczny i
tradycyjny”(Kapica G. 1986, s. 5). NaleŜy więc uczyć lepiej i wcześniej, równocześnie oznacza
to kształcenie efektywniejsze i skuteczniejsze, zapewniające sukces dydaktyczny kaŜdemu
dziecku. Oczywiście, naleŜy pamiętać, iŜ kaŜda jednostka posiada potencjał twórczy na miarę
swoich predyspozycji psychofizycznych, lecz odpowiednie kierowanie nim rozwija i wzbogaca
dziecko w tym zakresie.
Proces twórczy obejmuje czynności psychiczne i fizyczne, jego efektem jest ekspresja własnej
osobowości w wyniku efektywnego przekształcania rzeczywistości zewnętrznej i własnego – ja.
„Tworzyć w sensie działania dziecka będzie znaczyło takŜe przekształcanie tego, co juŜ dziecku
jest znane, a z tego przekształcania wynika nowa, twórcza aktywność” (SmuŜniak K. 1987, s.
260). Wszelkie poczynania w dziedzinie twórczości bazują na operacjach czynności myślenia,
które są powiązane z syntezą i analizą. Poznawanie i przetwarzanie myśli stanowi podstawowy
nurt procesu twórczego. W miejscu zakończenia procesu „poszukiwania rozwiązywania danego
problemu, zaczyna się funkcja jego przekształcania, a tym samym tworzenia” (Zborowski J.
1986, s.28).
Na powstanie postawy twórczej składają się ćwiczenia w zakresie myślenia dywergencyjnego,
tj. myślenia funkcjonalnego, w którym liczba moŜliwych rozwiązań jest nieograniczona,
pojawia się ono w nauce języka i literatury. Drugim rodzajem w formowaniu tej postawy jest
myślenie konwergencyjne, czyli sposób myślenia, mający miejsce w sytuacjach o jednym
moŜliwym rozwiązaniu (Zborowski J. 1986, s. 30). W celu rozwijania myślenia
konwergencyjnego naleŜy stosować następujące ćwiczenia:
nazywanie grup pojęć jednym wyrazem, tworzenie klas, czyli grupowanie wyrazów według
określonych warunków, porządkowanie zdań lub wyrazów w logiczną całość, odgadywanie
zagadek, stosowanie ukrywanek wyrazowych, zagadek cyfrowych, zabaw na rozkaz, pytanie,
odpowiedź, stosowanie rozsypanek wyrazowych, tekstów z lukami do uzupełnienia oraz ćwiczeń
w układaniu zdań z podanych wyrazów – logicznych treściowo, układanie historyjki obrazkowej
na podstawie obrazków, rozwiązywanie rebusów, prostych krzyŜówek, szarad itp.
W. Puślecki uwaŜa, Ŝe proces twórczy zaleŜy od elementarnych zdolności twórczych, czyli
czynności, które warunkują myślenie dywergencyjne. Wśród nich wyróŜnia się grupę zdolności
nazwanych płynnością oraz giętkością (Puślecki 1994, s. 83). J. Zborowski wymienia cztery
płynności, które składają się na rozwój myślenia dywergencyjnego.
Są nimi:
płynność słowna, skojarzeniowa, ekspresyjna i ideacyjna. Płynność słowna dotyczy generowania
słów, układów liter z zasobów pamięciowych dziecka w celu wypełnienia określonych wymagań.
To zadania wymagające szybkiej potrzeby słów nie związanych z treścią (Zborowski J. 1986, s.
34).
WyróŜnić tu moŜna następujące ćwiczenia:
• podawanie w określonym czasie największej liczby wyrazów na daną głoskę, występujących na
początku lub na końcu tych wyrazów,
• podawanie wyrazów zaczynających się lub kończących na daną sylabę,
• podawanie wyrazów zawierających w środku swej nazwy podaną głoskę,
• podawanie największej liczby wyrazów np. jednosylabowych,
• podawanie największej liczby wyrazów związanych z danym wyrazem,
• tworzenie anagramów, tj. wyrazów tworzonych przez podstawienie głosek lub sylab innego
wyrazu,
• układanie i rozwiązywanie zagadek i rebusów.
W zakresie płynności skojarzeniowej, która dotyczy przymiotnikowego określania podanych
wyrazów, lub uzupełniania danego wyrazu synonimami, stosuje się następujące ćwiczenia:
• podawanie określenia do wyrazu,
• analizy zdań w celu odszukiwania nowych wyrazów,
• porządkowanie wyrazów według podanych grup,
• porządkowanie zdań według logicznej kolejności,
• dobieranie synonimów,
• dobieranie antonimów do podanego wyrazu,
• tworzenie wyrazów pochodnych od wyrazu podstawowego.
Ćwiczenia powyŜsze spełniają w myśleniu funkcję łączenia, wiązania poszczególnych
spostrzeŜeń i elementów w pewne myślowe całości.
Płynność ekspresyjna, czyli wyraŜeniowa to zdolność konstruowania wypowiedzi z kilku
elementów. Wśród ćwiczeń doskonalących płynność ekspresyjną wyróŜnić moŜna:
• opowiadanie historyjek,
• ilustrowanie opowiadania rysunkiem,
• komponowanie fabuły na podstawie obrazka,
• układanie prostych zagadek,
• układanie melodii do tekstu,
• układanie zdań do hasła,
• układanie zdań z wycieczki,
• dobieranie przymiotników do haseł,
• układanie prostych zdań,
• nadawanie tytułów pojedynczym obrazkom,
• wyraŜanie rysunkiem dalszej fabuły,
• projektowanie dekoracji,
• inscenizowanie utworu i gry o charakterze teatralnym.
Przedstawione ćwiczenia stanowią okazję do wyraŜania przez dziecko swoich uczuć, spostrzeŜeń
i myśli w formie pracy plastycznej, technicznej, muzycznej i werbalnej, ale przede wszystkim
stwarzają sytuację dla kształtowania postawy twórczej.
Płynność ideacyjna, tzn. jest zdolnością wyraŜania pomysłów i idei w zakresie duŜej liczby
odpowiedzi i wielokierunkowych poszukiwań na zadany temat. Miarą tej zdolności jest liczba
pomysłów (Zborowski J. 1986, s. 55). Przykładem ćwiczenia płynności ideacyjnej moŜe być np.
podawanie przykładów na zastosowanie takich przedmiotów, jak: butelka, papier, szkło, plastyk,
itp.
Dziecko podejmuje aktywność niejako dla niej samej, dla przyjemności i zabawy. Aby dzieci
miały ochotę wyraŜać swoje myśli, mówić o swoich wraŜeniach i spostrzeŜeniach, niezbędna
jest przyjazna atmosfera, zapewniająca im akceptację, uznanie i poczucie bezpieczeństwa.
Muszą one lepiej poznać i zaakceptować siebie. To w jaki sposób dzielą się swoimi
wraŜeniami, przeŜyciami, wyraŜają swoje pragnienia, odgrywa waŜną rolę w
komunikowaniu się z otoczeniem i ma wpływ na aktywność językową. Dziecko musi mieć
warunki do wielostronnej działalności, by miało o czym mówić. Mając moŜliwość obserwacji,
badania, działania, gromadzi ono wraŜenia i spostrzeŜenia o otaczającym świecie. Istotne miejsce
wśród działań rozwijających ekspresję werbalną mają zabawy słowne. Dziecko bawiąc się
językiem, poznaje znaczenie nowych słów, odkrywa je i tworzy sieć skojarzeń, łącząc znane
fakty z nowymi. Często, z powodu istniejącej luki skojarzeniowej, w swobodnych
wypowiedziach występują błędy logiczne, powodujące śmieszne, absurdalne efekty. Humor, Ŝart,
absurd pojawiający się w czasie zabaw słownych, w sposób zamierzony lub nie, powinien celowo
im towarzyszyć, bo pobudza twórcze moŜliwości dziecka. Rozbudzanie sprawności językowej
powinno iść w parze z rozbudzeniem wyobraźni. Dzieci wykorzystują fantazję podczas zabaw
dowolnych i tematycznych, w sytuacji, kiedy mogą przemieszczać się w czasie i przestrzeni,
zmieniać przeznaczenie przedmiotów, wcielać się w dowolną postać. Bezpośredni udział w
poznawaniu przedmiotów, zjawisk, procesów podczas wycieczek, zabaw badawczych,
doświadczeń czy kontaktów ze sztuką, literaturą, teatrem, filmem, galerią wyzwala w dziecku
potrzebę wyraŜania własnych doznań w ulubionej formie. Poprzez ekspresję słowną, plastyczną,
ruchową – dziecko moŜe okazać swój zachwyt, zdziwienie, podziw czy niezadowolenie. Sytuacje
zadaniowe zmuszają dzieci do zadawania pytań, poszukiwania odpowiedzi, rozwiązywania
problemów – aktywizują ich procesy myślowe oraz zdolności twórcze. Warto zachęcać dzieci do
zabaw mających na celu rozwój i wzbogacenie ich słownika. Dziecko powinno poznawać nowe
słowa, rozszerzać i rozróŜniać znaczenie słów znanych, dostrzegać relacje między nimi.
Aktywność własna dziecka będzie twórczą, jeŜeli dziecko podejmie działania z własnej woli,
kierowane ciekawością i radością z samej moŜliwości działania.
Myśl ta stała się przyczynkiem do opracowania autorskiego programu „W świecie mowy”, tj.
programu, wspierającego naukę poprawnej komunikacji (nr uchwały 4 2003/2004 r, z 28.08.2003
r). Zagadnienia twórczej aktywności dziecka stały się inspiracją do zaproponowania oddziaływań
stymulujących rozwój mowy, a tym samym dających szansę na ekspresję twórczą, rozumianą
jako swobodne wyraŜanie siebie.
Rozwój mowy dziecka następuje w oparciu o naśladownictwo i stymulację ze strony najbliŜszego
otoczenia. Aby mowa dziecka stawała się mową społeczną, komunikatywną niezbędna jest
umiejętność nazywania przedmiotów, określania ich właściwości, ujmowania stanów i czynów za
pomocą słowa, wyraŜonego w odpowiedniej formie gramatycznej. Dostrzeganie podobieństw i
róŜnic prowadzi u dziecka do powstania wyobraŜeń, a umiejętność koncentracji uwagi oraz
zapamiętywania oglądanych przedmiotów i faktów do formułowania przez nie choćby
prymitywnych wniosków, domyślania się następstw, skutków lub przyczyn zjawisk. Mowa
pomaga dokładniej porządkować spostrzeŜenia, utrwalać je w pamięci, kształtować wyobraźnię,
a w efekcie uogólniać hipotezy. Rozwijanie komunikatywnej mowy musi opierać się na
procesach intelektualnych i zmierzać do kształtowania społecznych postaw dziecka w zakresie
słownych kontaktów. Jednym z waŜniejszych zadań najbliŜszego otoczenia jest takie
organizowanie jego sytuacji Ŝyciowych, aby aktywizować i pobudzać je do mówienia. Sytuacje
te muszą się zmieniać, umoŜliwiając dzieciom odkrywanie czegoś nowego, co wywołuje
pragnienie słownego wyraŜania myśli. Okres wczesnej stymulacji językowej ma decydujący
wpływ na funkcjonowanie językowe ucznia. Wielu dzieciom moŜna pomóc w osiągnięciu
przyszłego sukcesu szkolnego, eliminując powstanie ewentualnych trudności w mówieniu,
czytaniu, pisaniu poprzez szeroko rozumianą stymulację językową. Jednym z elementów takiej
stymulacji jest praca nad rozwojem świadomości językowej. Sprawne posługiwanie się mową, to
jeden z warunków aktywnego i twórczego uczestnictwa w Ŝyciu dorosłego społeczeństwa.
Zaniedbania w tym zakresie mogą wywołać negatywne skutki w późniejszych latach. Instytucje
wczesnej opieki nad dzieckiem w wieku przedszkolnym, intencjonalnie przygotowując do
opanowania mowy i posługiwania się poprawną wymową, winny kłaść szczególny nacisk na
twórczą aktywność dziecka w zabawie. Co sprawi, Ŝe najmłodsze dzieci opanują niezbędne
umiejętności w poprawnej komunikacji werbalnej mimochodem i w sposób spontaniczny.
Program „W świecie mowy” stanowi formę profilaktyki logopedycznej, propagowanej w
edukacji elementarnej. Skierowany jest do instytucji podejmujących intencjonalne oddziaływania
dydaktyczno-wychowawcze w stosunku do wszystkich dzieci w wieku przedszkolnym, a takŜe
dla dzieci w wieku wczesnoszkolnym – o specjalnych potrzebach edukacyjnych.
Program ma na celu rozwijanie mowy biernej i czynnej dziecka, kształcenie wyrazistości
wymawianiowej w oparciu o zabawy ortofoniczne i stymulowanie słuchu fonemowego i
fonetycznego. W konsekwencji powinien on przygotować dziecko do gotowości opanowywania
umiejętności czytania, pisania i liczenia, tzn. dobrego startu w okres edukacji szkolnej, a w
efekcie prawidłowo przygotowywać do kreatywnego i twórczego uczestnictwa w dorosłym
Ŝyciu. Na kaŜdym etapie programu proponowane jest wykorzystywanie form zabawowych,
opartych na słowie. W czasie realizacji programu nacisk kładzie się na stymulację następujących
sfer:
• słuchu: fizjologicznego, fonetycznego i fonologicznego;
• aparatu oddechowego;
• czynności fizjologicznych, związanych z Ŝuciem i połykaniem;v
• aparatu artykulacyjnego;
• aparatu fonacyjnego;
• umiejętnościach leksykalnych (słownictwo) i gramatycznych (reguły gramatyczne);
• opanowywanie poprawności wymawianiowej (wprawki dykcyjne).
W związku z powyŜszym niezbędna jest realizacja wielu zadań szczegółowych, do których
naleŜą:
• kształcenie wraŜliwości słuchowej na dźwięki niewerbalne i werbalne;
• wdraŜanie do poprawnego oddychania biernego;
• wyrabianie dobrego oddechu dla mowy;
• wydłuŜanie fazy wydechowej;
• ćwiczenie ekonomicznego zuŜycia powietrza wydychanego;
• nauka prawidłowego: ogryzania, gryzienia, Ŝucia;
• ćwiczenia w prawidłowym oczyszczaniu nosa;
• utrwalanie nawyku prawidłowego połykania;
• rozwijanie i doskonalenie procesów analizy i syntezy słuchowej;
• ćwiczenie pamięci słuchowej;
• usprawnianie narządów mownych: warg, języka, podniebienia miękkiego, Ŝuchwy;
• ćwiczenia fonacyjno-emisyjne;
• rozwijanie komunikacji językowej dziecka, wzbogacanie słownictwa, poprawności
gramatycznej;
• doskonalenie umiejętności jasnego i komunikatywnego wyraŜania swoich myśli;
• umiejętne przekazywanie ekspresji tekstu wypowiadanego;
• zwrócenie uwagi na pozawerbalne składniki wypowiedzi: mimikę, gest;
• likwidowanie u dzieci błędów wymowy.
Realizacja całego programu przewidziana jest w ciągu roku szkolnego. Poszczególne elementy
programu mogą być wykorzystywane do realizacji w korelacji z innymi programami
dydaktycznymi. Ćwiczenia naleŜy traktować wybiórczo, bowiem zastosowanie wszystkich, jako
schematu lub programu ćwiczeń, moŜe okazać się zbyt męczące i mało atrakcyjne dla dzieci.
Mowa, czyli porozumiewanie się językowe najintensywniej rozwija się w wieku przedszkolnym.
Jest ona źródłem poznania rzeczywistości, pozwala na wyraŜanie siebie, komunikowanie się z
otoczeniem, na ekspresję słowną, pozwala na wyraŜanie własnych sądów uczuć i upodobań.
Jednak w ostatnich latach obserwuje się brak swobody w posługiwaniu się nią. Stąd pomysł
stworzenia warunków do rozwoju mowy, a tym samym stworzenia podwalin do swobodnej
ekspresji słownej i tworzenia poprzez słowo. Wczesne stosowanie ćwiczeń i zabaw językowych
pobudza rozwój dziecka, przyśpiesza rozumienie języka ojczystego, motywuje do mówienia i
zapobiega powstawaniu wielu wad wymowy. Sprzyja ono równieŜ wzbogacaniu słownika i
kształtuje mowę ekspresyjną.
Pamiętajmy, Ŝe „w dzieciństwie niewiele zaleŜy od nas, wiele zaś od tych, którzy są z nami”
(Rocławski B.1998, s. 5).
Bibliografia:
1. Czarnecki K., (2001) Podstawy psychologii edukacyjnej, Kraków.
2. Gloton R., Clero C., (1976) Twórcza aktywność dziecka, Warszawa.
3. Kapica G., (1986) Rozrywki umysłowe w nauczaniu początkowym, Warszawa.
4. Hurlock H., (1985) Rozwój dziecka, Warszawa.
5. Karwacka-Struczyk M., Hajnicz W., (1986) Obserwacja w poznaniu dziecka, Warszawa.
6. Oczkoś M., (1999) Abecadło mówienia, Wałbrzych.
7. Okoń W., (1984) Słownik pedagogiczny, Warszawa.
8. Olechnowicz H., (2000) Mówi, bo myśli, myśli, bo mówi. [w] Wychowanie w Przedszkolu nr
10/2000.
9. Popek S., (1985) Twórczość artystyczna w wychowaniu dzieci i młodzieŜy, Warszawa.
10. Puślecki W., (1994) Wspieranie elementarnych zdolności uczniów, Opole.
11. Rocławski B., (1998) Nauka czytania i pisania, Gdańsk.
12. Sachajska E., (1981) Uczymy poprawnej wymowy, Warszawa.
13. SmuŜniak K., (1987) Twórczość słowna dziecka w okresie przedszkolnym, [w:] Wychowanie
w przedszkolu nr 5/1987.
14. Wolan T., (2002) Nauczyciel – wychowawca w procesie przemian edukacyjnych, Chorzów.
15. Wygocki L.,
16. Zborowski J., (1986) Rozwój aktywności twórczej dziecka, Opole.
17. Zborowski J., (2003) Kształtowanie twórczych postaw dzieci 5-, 6-letnich, Opole.
*
*
Temat opracowała: Katarzyna Jajszczak