sprawiedliwość naprawcza - Polskie Stowarzyszenie Edukacji

Transkrypt

Scenariusz: Sprawiedliwość naprawcza; 8 maja 2007
Zajęcia Kliniczne z Prawa Na Co Dzień
Wydział Prawa i Administracji , Uniwersytet Warszawski
SPRAWIEDLIWOŚĆ
NAPRAWCZA
scenariusz przygotowany przez Ewę Kanię i Grzegorza Borka ©
Scenariusz przygotowany w ramach programu Equal Koalicja – Powrót do wolności
Konsultacja merytoryczna – Dr Monika Płatek
Scenariusz objęty jest licencją Creative Comons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjneNa tych samych warunkach 2.0 Polska
http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/2.0/pl/
Cele zajęć – Po zakończonych zajęciach słuchacze:
•
(wiedza) będą wiedzieli:
1. co to jest sprawiedliwość naprawcza i czemu ona służy,
2. jakimi metodami jest ona osiągana,
3. jakie są zasady negocjacji, mediacji i konferencji sprawiedliwości naprawczej,
4. jak skorzystać z negocjacji bądź mediacji w polskim postępowaniu karnym.
•
(umiejętności) będą umieli:
1. odróżniać metody sprawiedliwości naprawczej,
2. uczestniczyć w negocjacjach albo mediacji,
3. postarać się o negocjacje lub mediację w sprawie karnej.
•
(wartości – cele wychowawcze) będą rozumieli, że:
1. represja nie jest jedyną możliwą odpowiedzią na przestępstwo,
2. zarówno pokrzywdzony jak i sprawca mogą skorzystać na zastosowaniu
sprawiedliwości naprawczej,
3. zadośćuczynienie za swój czyn jest ważniejsze niż odsiedzenie wyroku,
4. ludziom należy dawać drugą szansę.
Metody:








scenka
ażurowa piła
mini wykład
dyskusja kontrolowana
kazusy
pozorowana mediacja (quasi-mini-proces)
quiz
(puzzle)
1

(burza mózgów)
Sprawdzenie:

quiz
Plan lekcji:
1.
2.
3.
4.
5.
Wprowadzenie – mini-wykład (5 min.)
Konferencja sprawiedliwości naprawczej – scenka (15 min.)
Rodzaje wymierzania sprawiedliwości – mini-wykład, kazusy/puzzle (12 min.)
Plusy i minusy różnych rodzajów sprawiedliwości – dyskusja kontrolowana (7 min.)
Negocjacje, mediacja, konferencja sprawiedliwości naprawczej – ażurowa piła (20
min.)
6. Plusy i minusy różnych metod sprawiedliwości naprawczej – mini-wykład, dyskusja
(15 min.)
7. Mediacja w polskim prawie karnym – kazusy (15 min.)
8. Procedura mediacji – mini-wykład (7 min.)
9. Symulacja mediacji – quasi-mini-proces (20 min.)
10. Sprawdzenie – quiz (3 min.)
Potrzebne materiały:
1. wydrukowane role do odegrania scenki,
2. plansze przedstawiające rodzaje sprawiedliwości oraz „Negocjacje”, „Mediacje” i
„Konferencja sprawiedliwości naprawczej”,
3. materiały dla trzech zespołów eksperckich oraz tabelka do ażurowej piły,
4. pocięte kazusy,
5. plansza przedstawiająca etapy mediacji,
6. karteczki do podziału na grupy przy scence, ażurowej pile oraz przy pozorowanej
mediacji,
7. wycięte pytania do quizu (opcja).
Akty prawne i literatura:
1.
2.
3.
4.
Kodeks karny,
Kodeks postępowania karnego,
Kodeks karny wykonawczy,
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 czerwca 2003 r. w sprawie
postępowania mediacyjnego w sprawach karnych,
5. Sprawiedliwość naprawcza. Idea. Teoria. Praktyka pod red. M. Płatek i M. Fajsta,
Wydawnictwo Liber, Warszawa 2005
6. Jim Consedine: „Sprawiedliwość naprawcza. Przywrócenie ładu społecznego”
Wydawnictwo Polskie Stowarzyszenie Edukacji Prawnej, Warszawa 2005
Schemat lekcji:
Ad. 1 Wprowadzenie (5 min.)
(CO) Krótki wstęp do zajęć.
(PO CO) Aby uczestnicy wiedzieli, czego się spodziewać.
(JAK) Mini-wykład.
2
Witamy się z uczestnikami i informujemy, że tematem zajęć będzie sprawiedliwość
naprawcza. Mówimy, że jest to w Polsce instytucja stosunkowo nowa, ale bardzo ciekawa i
zdecydowanie warta poznania, nie tylko ze względu na zyski, jakie może nam przynieść.
Informujemy, że w czasie lekcji nauczymy się odróżniać sprawiedliwość naprawczą do
innych jej form (retrybutywnej i resocjalizacyjnej), a także dowiemy się, w jakiej formie
może być ona realizowana. Chodzi tu o – być może znane uczestnikom z mediów – pojęcia
mediacji, negocjacji oraz konferencji sprawiedliwości naprawczej. Ze względu na
ograniczenia czasowe, zajmować się będziemy jedynie metodami sprawiedliwości naprawczej
stosowanymi w prawie karnym. Mówimy, że na koniec będziemy mogli przekonać się na
własnej skórze, jak to jest uczestniczyć w mediacji.
Wersja rozszerzona: W tym momencie możemy przeprowadzić burzę mózgów na temat:
„Jakie są sposoby rozwiązywania konfliktów?” Zmierzamy do tego, aby uczestnicy wymienili
również metody inne niż przemoc, np. „dogadanie się”. Po zapełnieniu tablicy
odpowiedziami nie przeprowadzamy podsumowania – będzie na nie miejsce w „Ad. 3”.
Dziękujemy za pomysły i mówimy, że dokładniej zajmiemy się nimi za chwilę.
Na koniec informujemy, że zanim zaczniemy naukę odegramy pewną scenkę, aby lepiej
wczuć się w tę tematykę.
Ad. 2 Konferencja sprawiedliwości naprawczej (15 min.)
(CO) Odegranie na role scenki przedstawiającej przebieg konferencji sprawiedliwości
naprawczej
(PO CO) Aby lepiej zrozumieć jak taka metoda działa i dlaczego jest skuteczna.
(JAK) Scenka.
Najpierw wyjaśniamy uczestnikom, na czym ta aktywność będzie polegać.
Następnie, przy użyciu wyciętych uprzednio karteczek uczestnicy losują swoje role. Role nie
obsadzone przypadają prowadzącym, albo tym osobom, które wylosowały części najkrótsze.
Rozdajemy uczestnikom kartki z treścią scenki tak, aby każda miała pełny tekst przed oczami.
Pierwszą część roli narratora możemy odczytać samodzielnie.
Odgrywamy scenkę1.
Narrator:
Sąd dla nieletnich, lipiec 1964:
Trzech nieletnich w wieku 16 lat stawiło się dzisiaj w sprawie o kradzież
sześciu samochodów. Stephen Menzies, Jason Pirihio i Robert Pond przyznali
się do winy. Powiedzieli, że nudziło im się i zrobili to tylko dla zabawy.
Samochodów nie uszkodzili.
Sędzia Raymond Brown, stwierdził, że społeczeństwo ma dość młodocianych
chuliganów, kradnących dla kaprysu i jeżdżących dla przyjemności po
mieście. Powiedział, że zamierza powstrzymać takie aspołeczne zachowanie,
zanim wymknie się ono spod kontroli. Dodał, że ma nadzieję, iż ten wyrok
będzie przykładem, który powstrzyma innych młodych ludzi przed pójściem
w ślady oskarżonych. Skazał każdego z nich na pobyt w zakładzie
poprawczym. Wyrok opiewał na czas nieokreślony, od czterech miesięcy do
dwóch lat pobytu w zakładzie poprawczym”.
1
Opis pierwszej scenki został zaczerpnięty z książki Jima Consedine’a „ Sprawiedliwość naprawcza.
Przywrócenie ładu społecznego”, Wyd. PSEP, Warszawa 2005, str. 111
3
Możemy sobie wyobrazić, jak wyglądał ten czas, który spędzili w zakładzie
poprawczym ci młodzi ludzie. Możemy również przypuszczać, że nie wyszli
z tego miejsca „poprawieni” i że nauczyli się tam więcej zachowań
aspołecznych aniżeli znali zanim tam trafili.
Czy losy tej trójki nastolatków mogły się potoczyć inaczej?
Przyjrzyjmy się innej sytuacji, która wydarzyła się trzydzieści lat później…
W lipcu 1994 roku pewien szesnastolatek – nazwijmy go dla potrzeb naszej
scenki Samem – przyznał się do kradzieży trzech samochodów w ciągu 12
godzin ostatniej piątkowej nocy. Policjant skierował chłopca do mediatora,
który prowadzi konferencje sprawiedliwości naprawczej.
Sam spotkał się z przedstawicielami rodziny i trzema właścicielami
samochodów na grupowej konferencji rodzinnej, zwołanej przez
zawodowego mediatora.
Mediator:
(do Sama) Powiedz mi, czym zajmują się Twoi rodzice?
Sam:
Przede wszystkim zajmują się sobą i pracą. Pewnie nawet nie wiedzą, co się u
mnie dzieje.
Mediator:
Dlaczego?
Sam:
Nie interesują się tym, co robię. Zresztą nie zależy mi na tym. Robię co mi się
podoba. Ja ich zupełnie nie obchodzę, postawili na mnie krzyżyk i nie chcą
mieć ze mną nic wspólnego.
Narrator:
Po rozmowie z rodzicami Sama, mediator przyznaje, że lepiej nie angażować
ich w sprawę. Szuka dalej.
Mediator:
A masz jakąś dalszą rodzinę? Może widujesz się z dziadkami albo
rodzeństwem?
Sam:
Wcześniej mieszkałem u mojej cioci i wujka, ale się z nimi pokłóciłem –
uważają, że do niczego w życiu nie dojdę i że w ogóle jestem śmieciem, więc
odszedłem od nich. Większość mojej rodziny uważa mnie za czarną owcę.
No, może poza babcią Helą – ona zawsze mnie lubiła , zawsze miała dla mnie
czas i mogłem z nią szczerze porozmawiać. Jest jeszcze mój straszy o 7 lat
brat Włodek – on mnie zawsze rozumiał, chociaż bardzo się od siebie
różnimy. Podczas jednych wakacji pracowaliśmy razem przy koszeniu
trawników i świetnie się dogadywaliśmy .
Mediator:
Ktoś jeszcze się tobą zajmował? Może jakiś nauczyciel?
Sam:
Do szkoły prawie nie chodziłem. Nie chciało mi się – z resztą nudy były!
Jedyne, co było OK to lekcje koszykówki – trener był świetnym gościem –
wymagający i surowy, ale też sprawiedliwy – zawsze we mnie wierzył.
Narrator:
Babcia Hela, brat Włodek i trener koszykówki zostali zaproszeni przez
mediatora na konferencję sprawiedliwości naprawczej wraz z trzema
właścicielami samochodów – ofiarami kradzieży.
4
Konferencja sprawiedliwości naprawczej ma na celu aby osoba która
naruszyła prawo naprawiła wyrządzona przez siebie szkodę, by przeprosiła
pokrzywdzoną osobę za to, co zrobiła, by sprawca poniósł konsekwencje
swojego czynu, a pokrzywdzony uzyskał stosowną rekompensatę.
Konferencje sprawiedliwości naprawczej rozwijane na gruncie
sprawiedliwości naprawczej kierują się potępieniem dla czynu i dla
dokonanego zachowania, ale nie dla człowieka, który czynu się dopuścił.
Tych sześciu uczestników siedzi teraz w kole.
Mediator:
Sam:
(przedstawia) To jest Sam, to jest pan Adam, pan Jan i pan Stanisław,
poszkodowani, którym skradziono w zeszły piątek samochody. Tutaj siedzi
babcia Hela i Włodek – brat Sama. Przypominam, że wszyscy znajdujemy się
tu dobrowolnie i każdy może zrezygnować, gdy tylko zechce – także ty,
Samie. Powiedz nam teraz, co się wydarzyło?
Tydzień temu, w piątek zwinąłem 3 samochody. W sumie, to nie wiem,
dlaczego to zrobiłem. Niewiele pamiętam – byłem wtedy nieźle zjarany.
Wcześniej byłem na świetnej imprezie i sami wiecie – trochę się popaliło,
trochę wypiło. Po imprezie wyszedłem na ulicę i nie było taksówki.
Stwierdziłem, że trzeba czymś wrócić do domu i zobaczyłem samochód
stojący przy ulicy. Pomyślałem – czemu nie? Po drodze do domu jeszcze dwa
razu zmieniłem samochód i tak to szło. Chyba przydzwoniłem w coś po drodze
jadąc tym drugim, ale nie jestem pewien. Bardzo żałuję, że tak wyszło i
przepraszam.
Mediator:
Pani Helu – co może nam pan powiedzieć o Samie?
Babcia Hela:
Sam wydawał się być dobrym dzieckiem, ale zszedł na złą drogę. Zawiódł
swych rodziców tak bardzo, że nawet nie przyszli tutaj.
(patrzy na Sama i gniewnie mówi:)
Nigdy nie myślałam, że mógłbyś ukraść komuś samochód!
Mediator:
Trenerze a co pan myśli?
Trener koszykówki: To prawda, Sam nigdy nie był święty, były z nim problemy. Zawsze
jednak wydawał się być miły, wierzyłem w tego chłopaka, ale jestem
zaszokowany, tym zdarzeniem.
Mediator:
Panie Adamie? Jak pan odebrał całe to zdarzenie?
Adam:
To, że nie mam samochodu zauważyłem dopiero rano. Wściekłem się nie na
żarty, bo miałem tego dnia cholernie ważne spotkanie w pracy. Od tego
zależał mój awans. Na początku nie mogłem dodzwonić się po taksówkę za
którą do tego musiałem wybulić 250 zł. Na szczęście dla tego dzieciaka
zdążyłem na to spotkanie, bo w przeciwnym razie nawet bym tu nie
przyszedł!
Stanisław:
To moim samochodem najechałeś na słupek. Mam do wymiany zderzak i
5
przednie światła. Do tego lakier… Już teraz wiem, że przepadnie mi zniżka za
bezszkodowość w przy ubezpieczeniu.
Jan :
Doceniam, że się przyznał do winy i fajnie, że ta sprawa się tak zakończy…
Ale czy jeśli nie dostanie porządnej nauczki teraz, to czy nie zrobi tego
jeszcze raz?
Sam:
Rany! Przesadza pan! Przecież powiedziałem przepraszam. Nie wiedziałem,
co robię! Normalnie nigdy bym tego nie zrobił przecież!
Brat Włodek:
Sam – współczuję ci, że wkopałeś się w takie tarapaty i jestem po twojej
stronie – jakby co to ci mogę pomóc, ale będziesz musiał ponieść
odpowiedzialność za to co zrobiłeś. Dla panów Jana, Adama i Stanisława
wiązało i wiąże się to z poważnymi problemami i konsekwencjami.
Babcia Hela: Sam - Bardzo mi przykro z tego powodu, że zrobiłeś coś takiego. Musisz
zrozumieć, że to, co zrobiłeś było bardzo złe i mam nadzieję, że już się nie
zdarzy. Tak, jak powiedział Włodek – jeśli będzie potrzeba, mogę ci pomóc.
Możesz zamieszkać ze mną, jeśli będzie ci u mnie lepiej niż z rodzicami.
Narrator:
Zaangażowanie i wsparcie rodziny pomaga Samowi zrozumieć co zrobił. Od
tego momentu jest emocjonalnie zaangażowany w konferencję.
Sam:
(do pokrzywdzonych) Jest mi bardzo przykro z powodu pańskich strat.
Naprawdę przepraszam! Chciałbym za to wszystko zapłacić, ale nie mam ani
pieniędzy, ani pracy. Zapewniam, że nie już nigdy tego nie zrobię!
Najchętniej zapadłbym się teraz pod ziemię...
Stanisław:
Przyjmuję przeprosiny. Mam nadzieję że twoje zapewnienie jest szczere.
Wciąż chciałabym odzyskać moje pieniądze, ale mogę poczekać, aż
znajdziesz sobie jakąś pracę i będziesz miał już gdzie mieszkać.
Adam:
Mam ogród – ostatnio brakuje mi kogoś do prac porządkowych. Jeśli cię to
interesuje, to mógłbyś u mnie pracować. Oczywiście za wynagrodzeniem. Ja
miałbym pracownika, którego i tak potrzebuję, ty mógłbyś mi zwrócić
pieniądze za taksówkę.
Jan :
Narrator:
Mam nadzieję, że poprawisz się i już nigdy tego nie zrobisz. Przyszedłem tu
tylko dlatego, by móc spojrzeć człowiekowi, który ukradł mi samochód, w
oczy i usłyszeć szczere przeprosiny. Uzyskałem to, co chciałem i jestem
zadowolony.
W trakcie konferencji wszystkie strony zgodnie ustaliły, że Sam zwróci
pieniądze wydane przez pana Adama na taksówkę, jak również zwróci
pieniądze za naprawę samochodu pana Stanisława. Dodatkowo Sam
zobowiązał się do udziału w terapeutycznym programie antynarkotykowym.
Kiedy konferencja dobiega końca wszyscy zgodnie podają sobie ręce.
Sam:
Jeszcze raz serdecznie panów przepraszam.
Narrator:
Rok później Sam musi wziąć udział w kolejnej konferencji; tym razem ukradł
6
rower. Pracuje jednak nadal i generalnie trzyma się z dala od kłopotów.
Po zakończeniu odczarowujemy i pytamy uczestników odgrywających role poszkodowanego,
sprawcy oraz członków rodziny Sama. Pytamy, jak czuli się w swoich rolach – czy zostali
wysłuchani przez innych, czy ich punkt widzenia został uwzględniony, czy w takiej sytuacji
byliby zadowoleni z wyniku konferencji.
Na zakończenie mówimy, że konferencja sprawiedliwości naprawczej jest jedną z rzadziej
stosowanych metod sprawiedliwości naprawczej, ze względu na duże skomplikowanie i
znaczną liczbę osób uczestniczących. Wyjaśniamy, że są też inne metody, choć ogólny cel
jest zawsze taki sam – dać sprawcy możliwość zadośćuczynienia poszkodowanemu, przy
uwzględnieniu interesów społeczności lokalnej. Teraz spróbujemy razem wymyślić, czym
takim różni się sprawiedliwość naprawcza od innych jej rodzajów.
Ad. 3 Rodzaje wymierzania sprawiedliwości (12 min.)
(CO) Poznanie różnych filozofii dochodzenia sprawiedliwości.
(PO CO) Aby wiedzieć, że sprawiedliwość naprawcza jest tylko jednym z wielu podejść do
wymiaru sprawiedliwości
(JAK) Mini-wykład, kazusy/puzzle.
Zaczynamy od mini wykładu omawiającego rozwój koncepcji sprawiedliwości.
Najdawniejsza jest sprawiedliwość retrybutywna. Polega ona na, w dużym uproszczeniu,
egzekwowaniu zasady „oko za oko, ząb za ząb”. Każde przestępstwo musi być surowo
ukarane, gdyż tego domagają się bogowie, moralny duch narodu czy naturalne poczucie
sprawiedliwości. W karze chodzi o to, by dać „odwet moralny” przestępstwu, a nie o
osiągnięcie jakiś innych celów. Kara nie może być ani zbyt surowa, ani zbyt lekka (jak pisał
Kant, uwłaczałoby to ukaranemu).
Potem jednak, wraz z pewną humanizacją prawa karnego, przyszła sprawiedliwość
resocjalizacyjna. Zdano sobie sprawę z tego, że sama zemsta często nie wystarcza. Może ona
nakręcać spiralę przemocy, gdyż nie uwzględnia tego, że sprawca po odbyciu kary
retrybutywnej wychodzi na wolność i to on z kolei zaczyna się mścić. Stwierdzono więc, że
celem kary powinna być nie tyle sama odpłata, co poprawa przestępcy. Jednak on, skoro
złamał reguły obowiązujące w społeczeństwie, nie jest partnerem karzącej władzy – jest tylko
obiektem. To nie on „się resocjalizuje”, to władza „resocjalizuje jego”. Tutaj kara nie musi
być odpowiedniej wysokości względem przestępstwa – przecież nie chodzi o wyrównanie
„bilansu moralnego”, tylko o sprawienie, że jakaś osoba przestanie popełniać dany czyn w
przyszłości.
Jednak resocjalizacja nie spełniła pokładanych w niej nadziei, nie przyniosła oczekiwanych
efektów – a przynajmniej nie na taką skalę, jaką spodziewano się uzyskać.
Do wiadomości prowadzących:
„Rozczarowanie resocjalizacją pojawiło się na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego
wieku. Jako moment przełomowy zwykło się przyjmować artykuł z 1974 roku Roberta
Martinsona "What works, questions and answers about prison reform, który zapoczątkował
rozwój myśli
nazywanej doktryną "Nothing works"-nic nie działa. Martinson oparł swoje wywody na
badaniu 231 wyników programów resocjalizacji opublikowanych w języku angielskim między
1945 a 1967 rokiem. Pomimo iż w raportach opisano wiele pozytywnych efektów,
wyeksponował przede wszystkim ich aspekty negatywne. Koncentrował się na wskaźniku
7
powrotności do przestępstwa. Pokrzywdzony i jego interesy w ogóle nie zostały wzięte pod
uwagę. W rzeczywistości Martinson nie przedstawił żadnej doktryny, nie rozbudował żadnej
teorii; raczej rzucił myśl, która pasowała do czasów, do zmieniającej się sytuacji społecznej"2
.
Wreszcie nadeszła sprawiedliwość naprawcza. By jednak lepiej zrozumieć jej sens, warto w
tym miejscu przypomnieć o teorii skradzionego konfliktu, sformułowaną przez Nilsa
Christie. W czasach, gdy ludzie żyli w plemionach i gdy nikomu jeszcze nie śniło się coś
takiego, jak sądy, ludzie rozwiązywali swoje problemy, swoje konflikty na forum plemienia.
W ten sposób rozwiązywano zarówno problem, kto poluje, ale również, co zrobić, kiedy
jedna osoba ukradła coś drugiej. Wraz z powstaniem państwa i kształtowaniem się
administracji wewnętrznej spory zaczął rozsądzać najpierw wódz, potem król, a w końcu i
państwo. I o ile na samym początku rozwiązanie konfliktu leżało w gestii stron, w konflikt
zaangażowanych, o tyle z powstaniem państwa, to państwo zajęło się rozwiązywaniem
konfliktów – i tu właśnie miała miejsce ta „kradzież konfliktu”, o której mówił Nils Christie.
Sprawiedliwość naprawcza ma na celu zwrócenie konfliktu jego stronom – pokrzywdzonemu
i sprawcy. Jej istotą jest podkreślenie znaczenia poszkodowanego, który dotychczas był
pomijany. To państwo dbało o to, aby jakiś czyn został przykładnie ukarany, albo by
przestępca się zresocjalizował, a ofiara była pozostawiana samej sobie. Sprawiedliwość
naprawcza pomaga poszkodowanemu uzyskać właściwe zadośćuczynienie zamiast pustej
zemsty, a także, jeśli chce, skonfrontować się ze sprawcą. Także przestępca może w tym
modelu jakoś naprawić swoje przewinienia, zamiast biernie cierpieć karę, czy być
poddawanym zabiegom wychowawczym o wątpliwej skuteczności.
Gdy jedna osoba omawia daną koncepcję, druga wiesza w rzędzie nad tablicą plansze z jej
nazwą. Może pod nią wypisać na tablicy jakieś słowa kluczowe, żeby ułatwić uczestnikom
zapamiętanie, o co chodzi (zemsta, odpłata, poczucie sprawiedliwości / zapobieganie,
celowość / naprawienie szkody, ofiara w centrum uwagi).
Wersja rozszerzona: Uzyskane z burzy mózgów sposoby rozwiązywania sporów
przyporządkowujemy do właściwych kategorii. Tym samym pokazujemy, że nawet jeśli
uczestnicy nie wiedzieli jak można je kwalifikować, to tak naprawdę znali różne drogi
rozwiązywania konfliktów.
Następnie przechodzimy do kazusów. Informujemy uczestników, że w celu lepszego
zrozumienia różnic pomiędzy tymi modelami sprawiedliwości będziemy kolejno odczytywali
opisy kilku sytuacji. Po każdym kazusie wspólnie spróbujemy zdecydować, według jakiego
modelu została w nim wymierzona sprawiedliwość.
Rozdajemy losowo wycięte kazusy. Kolejność odczytywania nie ma znaczenia. Po każdym
kazusie przyczepiamy go do tablicy (albo kładziemy na odpowiednio oznaczonej planszą
części stołu) tak, by było jasne, do której kategorii należy. Jeśli uczestników jest wielu, a
tablica daleko, możemy też po prostu zapisywać istotne elementy danego kazusu na
właściwej części tablicy (np. „Janina – odwyk”).
Ćwiczenie można też przeprowadzić w formie puzzli – jeśli wszyscy uczestnicy siedzą przy
jednym stole, rozrzucamy przed nimi kazusy i prosimy ich o posortowanie ich na trzy grupy.
2
Fragment zaczerpnięty z ksiązki: Sprawiedliwość naprawcza. Idea. Teoria. Praktyka pod red. M. Płatek i
M. Fajsta, Wydawnictwo Liber, Warszawa 2005
8
Można położyć na stole plansze z nazwami rodzajów sprawiedliwości. Na koniec wspólnie
odczytujemy posortowanie kazusy je i omawiamy
Kazus 1
Pani Zosia została skazana na pięć lat pozbawienia wolności za rozboje.
Odpowiedź: sprawiedliwość retrybutywna
Kazus 2
Pan Henryk pobił pana Jana za to, że porysował mu samochód podczas parkowania.
Odpowiedź: sprawiedliwość retrybutywna (Zauważmy – wymierzana przez poszkodowanego,
a nie przez państwo.)
Kazus 3
Pan Jan przeprosił pana Henryka za porysowanie mu samochodu i obiecał załatwić
jego polakierowanie na nowo.
Odpowiedź: sprawiedliwość naprawcza
Kazus 4
Stefan został umieszczony w zakładzie poprawczym, ponieważ przejawiał oznaki
demoralizacji.
Odpowiedź: sprawiedliwość resocjalizacyjna
Kazus 5
Pani Janina została skierowana na przymusowe leczenie antyalkoholowe, ponieważ
znęcała się nad swoją rodziną.
Kazus 6
Pan Artur codziennie robi zakupy staruszce, która złamała nogę, ponieważ ją potrącił.
Kazus 7
Pan Stanisław pobił panią Hanię. Musiał zapłacić grzywnę, choć nie bardzo ma z
czego. Teraz siedzi w więzieniu.
Odpowiedź: sprawiedliwość retrybutywna
Kazus 8
Pan Stanisław pobił panią Hanię. Dostał warunkowo zawieszoną karę, ale musi
chodzić na kurs panowania nad agresją.
Kazus 9
Pan Stanisław pobił panią Hanię. Przeprosił ją i obiecał, że nigdy więcej tak się nie
zachowa. Umówili się, że zwróci jej pieniądze za leczenie, gdy tylko znajdzie pracę.
Teraz pomaga jej w ogródku.
Podsumowujemy zadanie mówiąc, że skoro mamy już ogólne pojęcie o tym, na czym
polegają różne sposoby wymierzania sprawiedliwości, zastanowimy się nad ich wadami i
zaletami.
9
Ad. 4 Plusy i minusy różnych rodzajów sprawiedliwości (7 min.)
(CO) Porównanie różnych filozofii dochodzenia sprawiedliwości.
(PO CO) Aby wiedzieć dlaczego sprawiedliwość naprawcza jest inna niż wcześniejsze
metody.
(JAK) Dyskusja kontrolowana.
Jeśli zdjęliśmy je podczas poprzedniego ćwiczenia, wieszamy plansze z nazwami rodzajów
sprawiedliwości z powrotem nad tablicą, tak aby powstały trzy kolumny.
Począwszy od sprawiedliwości retrybutywnej prosimy uczestników o wymienianie wpierw
plusów, a potem minusów stosowania danej metody. Podane wady i zalety zapisujemy na
tablicy w odpowiedniej kolumnie. Pilnujemy, aby podawano je zarówno z punktu widzenia
sprawcy, jak i ofiary. Jeśli grupa jest szczególnie aktywna, możemy nawet w każdej kolumnie
wydzielić te dwie kategorie. Chodzi o to by pokazać w którym modelu zarówno
poszkodowany jak i sprawca korzystają najbardziej.
Jeśli grupa jest zainteresowana tematem, możemy też omówić pozytywne i negatywne skutki
każdej z tych teorii z punktu widzenia społeczeństwa.
Efekt końcowy może wyglądać na przykład tak:
sprawiedliwość
retrybutywna
sprawiedliwość
resocjalizacyjna
sprawiedliwość naprawcza
z punktu widzenia sprawcy:
Plusy:
Plusy:
Plusy:
nie trzeba się
 nie trzeba się
 zazwyczaj
zastanawiać nad sobą
zastanawiać nad sobą
łagodniejsza kara
 nie trzeba
 nie trzeba
 kara bardziej
podejmować żadnych
podejmować żadnych
sensowna
decyzji
decyzji
 możliwość
 wiadomo, czego się
 wyjście z nałogów
zadośćuczynienia
spodziewać
Minusy:
ofierze
Minusy:
 przymusowe leczenie
 możliwość
 dotkliwa
nie jest przyjemne
samodzielnego
 okrutna
 bycie poddanym
kształtowania swojej
 czasami bezsensowna
nieskutecznym
sytuacji
metodom
Minusy:
resocjalizacyjnym
 wymaga wysiłku
 możliwy
 często trzeba przyznać
nieograniczony czas
się do winy
trwania (bo liczy się
cel)

z punktu widzenia poszkodowanego:
Plusy:
zemsta
Minusy:
 często brak
odszkodowania

Plusy:

Plusy:
sprawca zostanie
(przynajmniej w
teorii) „naprawiony”,
więc już nie będzie
10


zadośćuczynienie
zamiast zemsty
usunięcie strachu
przed sprawcą
sprawiedliwość
retrybutywna
 ryzyko bycia ofiarą
zemsty po wyjściu
sprawcy na wolność
sprawiedliwość
resocjalizacyjna
sprawiedliwość naprawcza
zagrażał
Minusy:
 brak odpłaty za czyn
(sprawcy się
„pomaga”, a nie
surowo karze)
 poczucie
niesprawiedliwości
uwzględnienie potrzeb
 uczestniczenie w
wymierzaniu
sprawiedliwości
Minusy:
 niemożliwość
zaspokojenia chęci
zemsty
 konieczność
zajmowania się
sprawą, o której
wolałoby się nie
pamiętać

Ad. 5 Negocjacje, mediacja, konferencja sprawiedliwości naprawczej (20 min.)
(CO) Porównanie różnych metod rozwiązywania konfliktów w ramach sprawiedliwości
naprawczej.
(PO CO) Aby móc rozróżnić w/w metody i wiedzieć czego się można po nich spodziewać
oraz kiedy są one skuteczne.
(JAK) Ażurowa piła.
Dzielimy uczestników zajęć na trzy grupy przez losowanie. Ważne jest, aby wcześniej
przygotować odpowiednio oznaczone losy. Przykładowo mogą to być karteczki w trzech
różnych kolorach, ponumerowane dodatkowo od 1 do 3. W pierwszej części ćwiczenia
uczestnicy pracują w grupach zgodnie z wylosowanymi kolorami, w drugiej natomiast
zgodnie z wylosowanymi numerami. Koniecznie trzeba uczestnikom wytłumaczyć, na czym
polega metoda ażurowej piły oraz powiedzieć, że pracując w pierwszych zespołach
eksperckich zdobywają wiedzę, którą następnie będą musieli skutecznie przekazać innym.
Mają się zatem nauczyć jak najwięcej, po to, żeby następnie jak najwięcej nauczyć innych.
Warto zaplanować wcześniej przestrzeń do pracy dla poszczególnych grup, aby uniknąć
bałaganu i aby uczestnicy sobie wzajemnie nie przeszkadzali.
Równocześnie z materiałami dla każdej grupy eksperckiej, uczestnicy powinni dostać tabelkę
do wypełnienia. To pomoże im uporządkować już na samym początku zdobywaną wiedzę –
gdy będą wiedzieli, czego mają szukać w tekście, chętniej go będą czytali.
Ponieważ ta metoda może czasami być dezorientująca, podkreślamy, że w pierwszym etapie
każdy musi wypełnić tylko jedną kolumnę tabelki. Podczas ćwiczenia prowadzący pomagają
tym uczestnikom, którzy mają problemy tak, aby wszyscy skończyli w miarę możliwości
równocześnie.
Po zakończeniu pierwszego etapu prosimy uczestników o dobranie się w grupy według
drugiej cechy losu – w tym przypadku numerka. W każdej z nowopowstałych grup znajduje
się jeden ekspert od każdego z tematów. Prosimy o wzajemne przekazanie sobie wiedzy.
Podkreślamy, że najpierw trzeba opowiedzieć swój materiał, a nie tylko wzajemnie przepisać
zawartość tabelek.
11
Gdy uczestnicy pracują, wieszamy nad tablicą trzy plansze z nazwami poszczególnych metod
– przydadzą nam się w następnym ćwiczeniu, albo przy omawianiu skróconym (patrz niżej).
Na koniec każdy powinien mieć wypełnioną tabelkę. Prosimy o odczytanie i omówienie
jednej z kolumn osobę, która nie miała początkowo zajmującej się akurat tym zagadnieniem
grupy eksperckiej. Poprawiamy ewentualne błędy i przechodzimy do następnego ćwiczenia.
Wersja skrócona: zamiast po raz drugi dobierać uczestników w grupy prosimy każdą z grup
eksperckich o wyłonienie przedstawiciela, który na głos omówi swój temat. Jego odpowiedzi
prowadzący zapisują w przerysowanej na tablicy tabelce.
Zespół ekspercki 1
Negocjacje





W negocjacjach biorą udział tylko osoby zainteresowane. Mogą to być strony, ale
istnieje też możliwość prowadzenia negocjacji z prokuratorem.
Obie strony są równe i mają takie same prawa. Nie można nikogo zmusić do udziału
w negocjacjach.
Celem negocjacji jest kompromis – spotkanie się w połowie drogi. Każda ze stron
rezygnuje z części swoich żądań, aby osiągnąć porozumienie. W procesie karnym
osiągnięte porozumienie nie może naruszać prawnie chronionych interesów
pokrzywdzonego.
W negocjacjach nie ma żadnych formalnych wymagań – odbywają się one na
zasadach ustalonych przez strony. Nikt się nie musi przyznawać do winy, nie musi
być nawet zgody, co do tego, co tak na prawdę się wydarzyło.
Bez względu na wynik negocjacji, sąd może wymierzyć karę, ale powinien taki
rezultat w pewnym stopniu uwzględnić.
Mediacja





Sprawca i pokrzywdzony spotykają się poza sądem, w obecności mediatora.
Mediator jest bezstronny i neutralny. To on ustala reguły spotkania i dba o to, aby
strona słabsza nie została pokrzywdzona. Nie wtrąca się jednak do tego, co strony
mówią – to one same mają wymyślić dobre rozwiązanie.
Mediacja ma na celu przede wszystkim osiągnięcie porozumienia. Aby to osiągnąć,
często konieczne jest wczucie się w sytuację drugiej strony, a także opowiedzenie o
własnych odczuciach i motywach.
Chodzi o to, aby sprawca naprawił wyrządzoną przez siebie szkodę, a pokrzywdzony
przestał czuć się ofiarą.
Strony biorące udział w mediacji muszą zgadzać się co do tego, jakie zdarzenia miały
miejsce. Nie jest konieczne natomiast przyznawanie się do winy.
12




Mediacja nie musi, ale może prowadzić do pogodzenia ofiary ze sprawcą.
Mediacja musi być dobrowolna. Każda ze stron może z niej w każdej chwili
zrezygnować.
Polskie prawo karne przewiduje mediację, jednak zawsze jej wynik musi być
zatwierdzony przez sąd.
Osiągnięcie porozumienia na drodze mediacji nie wyklucza nałożenia kary przez sąd,
choć jest przesłanką do jej złagodzenia.
Konferencja sprawiedliwości naprawczej
 Uczestniczą w niej sprawca, poszkodowany, ich rodziny i znajomi, przedstawiciele
społeczności lokalnej, osoby zainteresowane sprawą oraz osoba prowadząca.
 Prowadzący konferencję sprawiedliwości naprawczej pilnuje porządku, ale i aktywnie
w niej uczestniczy – proponuje rozwiązania, wyraża swoje opinie.
 Konferencje sprawiedliwości naprawczej nie są wprowadzone w polskim prawie
karnym, ale próbuje się je organizować jako „mediacje”.
 Celem konferencji jest umożliwienie sprawcy naprawienia wyrządzonej przez niego
szkody i zadośćuczynienia ofierze. Odbywa się to jednak przy uwzględnieniu
interesów i opinii społeczności lokalnej.
 Aby wziąć udział w konferencji sprawca musi przyznać się do winy i wyrazić skruchę
za swój czyn.
 Udział w takiej konferencji nie powoduje uniknięcia kary wymierzanej przez sąd,
może jednak wpłynąć na jej wysokość.
13
Negocjacje
Mediacja
Konferencja
sprawiedliwości
naprawczej
Ile minimalnie osób
uczestniczy?
2
3
dużo
Co to za osoby?
strony
strony i mediator
prowadzący, strony,
bliscy obu stron,
przedstawiciele
społeczności lokalnej
Jaki jest cel?
kompromis
Kto ustala reguły?
rozwiązanie konfliktu
porozumienie,
z uwzględnieniem
rozwiązanie konfliktu interesu społeczności
lokalnej
strony
mediator
14
prowadzący
Negocjacje
Mediacja
Konferencja
sprawiedliwości
naprawczej
one same
mediator
prowadzący
strony / każdy
strony
każdy
Czy strony muszą się
zgadzać co do
faktów?
nie
tak
tak
Czy sprawca musi
przyznać się do winy?
nie
nie
tak
Czy udział jest
dobrowolny?
tak
tak
tak
Czy istnieje w
polskim prawie
karnym?
tak
tak
nie
Czy wyklucza sankcję
karną?
nie
nie
nie
Kto dba o interesy
stron?
Kto może
proponować
rozwiązania?
Podczas podsumowania możemy poprosić o to uczestników albo sami przerysować ilustracje
pokazujące wzajemną pozycję stron w każdej z tych metod.
Ad. 6 Plusy i minusy różnych metod sprawiedliwości naprawczej (15 min.)
(CO) Wspólne zastanowienie się nad różnicami pomiędzy metodami sprawiedliwości
naprawczej.
(PO CO) Aby lepiej zrozumieć, czym te metody różnią się od siebie i że nie jest obojętne,
którą zastosujemy.
(JAK) Dyskusja.
Nad tablicą powinny wisieć trzy plansze z nazwami metod („Negocjacje”, „Mediacja”,
„Konferencja sprawiedliwości naprawczej”). Prosimy uczestników, skoro mają już o nich
pewną wiedzę, aby postarali się podać kolejno ich plusy i minusy. Odpowiedzi zapisujemy na
tablicy we właściwej kolumnie. Staramy się, aby wymieniano wady i zalety zarówno z punktu
widzenia sprawcy, poszkodowanego oraz społeczeństwa.
Przykładowy efekt może wyglądać tak:
15
Negocjacje
Mediacja
Konferencja
sprawiedliwości naprawczej
Plusy:
Plusy:
Plusy:



proste,
tanie,
poufne.



w miarę tania,
w miarę prosta,
w miarę poufna (tylko
mediator wie, co się
działo),
zapewnia zgodę i
wzajemne
zrozumienie,
mediator dba o stronę
słabszą.


Minusy:
 nikt nie dba o stronę

słabszą,
 mogą polegać tylko na
suchej licytacji

oczekiwań,
 nie prowadzą do
zadowolenia stron, ale Minusy:
tylko do kompromisu,
 płatna,
który się obu stronom
 dłużej trwa,
nie podoba.
 wymaga wysiłku i
zastanowienia.



więcej ludzi – lepsze
pomysły rozwiązania
sporu,
rozwiązuje konflikt
nie tylko pomiędzy
dwiema osobami,
największa satysfakcja
z dobrego
wymierzenia
sprawiedliwości,
rozładowuje atmosferę
wokół zajścia,
pozwala się
wytłumaczyć przed
innymi.
Minusy:
 konieczne przyznanie
się do winy sprawcy,
 kosztowna i
czasochłonna,
 inne osoby muszą
chcieć uczestniczyć.
Ad. 7 Mediacja w polskim prawie karnym (15 min.)
(CO) Przedstawienie przepisów regulujących mediację we w miarę przystępnej formie.
(PO CO) Aby wiedzieć, że zdobyta wiedza ma praktyczne zastosowanie.
(JAK) Kazusy.
Tniemy osobno kazusy i stany prawne. Każdy z uczestników dostaje jeden lub więcej
kazusów i tyle samo stanów prawnych. Dbamy o to, by stan prawny odpowiadający danemu
kazusowi miała inna osoba. Prosimy kolejno o głośne odczytanie kazusu i zaproponowanie
jego rozwiązania. W tym czasie reszta grupy sprawdza, czy nie ma stanu prawnego
pasującego do odczytanego kazusu. Po wypowiedzi osoby czytającej kazus prosimy
„eksperta” dysponującego stanem prawnym o przedstawienie właściwego rozwiązania. Stany
prawne są opisane literami tak, że w razie, gdy nikt nie uzna się za właściwego możemy po
prostu poprosić o odczytanie odpowiedniego stanu prawnego. Po rozwiązaniu każdego
kazusu, pytamy wszystkich uczestników, czy zgadzają się z odpowiedzią i czy mają
ewentualne pytania, wątpliwości lub uwagi.
Podczas niektórych kazusów, druga osoba prowadząca może wypisywać na tablicy istotne
elementy, aby lepiej utrwalić je w pamięci uczestników. Na przykład:
W postępowaniu przygotowawczym o mediację może wystąpić:
 strona (art. 23a §1 kpk):
16
pokrzywdzony,
 podejrzany,
prokurator (art. 23a §1 kpk):
 sam, ale za zgodą obu stron,
 na wniosek obu stron,
Policja (art.325i §2 kpk).



W postępowaniu sądowym o mediację może wystąpić (art.341 §3 kpk):
 strona:
 pokrzywdzony,
 oskarżony,
 sąd:
 sam, ale za zgodą obu stron,
 na wniosek obu stron.
Możliwe korzystne dla sprawcy prawne skutki mediacji:
 warunkowe umorzenie,
 bezwarunkowe umorzenie,
 zatwierdzenie przez sąd ustaleń stron dokonanych podczas mediacji,
 skazanie bez przeprowadzenia rozprawy.
Kazus 1
Pan Józef był sprawcą rozboju. Niedługo rozpocznie się jego sprawa w sądzie. Od
znajomego usłyszał o czymś takim jak mediacja i chciałby jej spróbować. Co może
zrobić?
A co jeśli jego sprawa już się rozpoczęła?
Stan prawny D
Kodeks postępowania karnego:
Art. 23 a) § 1. Sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może z inicjatywy lub
za zgodą pokrzywdzonego i oskarżonego, skierować sprawę do instytucji lub osoby godnej
zaufania w celu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego między pokrzywdzonym i
oskarżonym.
Art. 325i § 2. Organ prowadzący dochodzenie [Policja] ma uprawnienia prokuratora, o
których mowa w art. 23a.
Kazus 2
Sąd zgodnie z wnioskiem pana Józefa skierował jego sprawę do mediacji. Kto będzie
mediatorem?
Pan Józef chciałby, żeby był to, znany w mieście z bezstronności, sędzia piłkarski.
Poszkodowany mógłby się na to zgodzić. Czy to możliwe?
Stan prawny A
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 czerwca 2003 r. w sprawie postępowania
mediacyjnego w sprawach karnych:
17
§ 7. 1. W postanowieniu o skierowaniu sprawy do postępowania mediacyjnego sąd, a w
postępowaniu przygotowawczym prokurator lub inny uprawniony organ powołuje do
prowadzenia postępowania mediacyjnego w konkretnej sprawie instytucję lub osobę godną
zaufania spośród wpisanych do wykazu.
2. W wyjątkowych przypadkach, uzasadnionych potrzebą skutecznego przeprowadzenia
postępowania mediacyjnego, można powołać do prowadzenia postępowania mediacyjnego w
konkretnej sprawie zgłaszającą taką gotowość instytucję lub osobę godną zaufania spoza
wpisanych do wykazu, jeżeli spełnia ona warunki wymienione odpowiednio w § 2 ust. 1 pkt 1
i 2 lub § 3 pkt 1-7.
Poniższego nie rozdajemy uczestnikom, tylko sami odczytujemy albo streszczamy w tym
miejscu:
§ 2. 1. Do prowadzenia postępowania mediacyjnego uprawniona jest instytucja, która:
1) zgodnie ze swoimi zadaniami statutowymi powołana została do wykonywania zadań w
zakresie mediacji, resocjalizacji, ochrony interesu społecznego, ochrony ważnego interesu
indywidualnego lub ochrony wolności i praw człowieka;
2) posiada warunki organizacyjne i kadrowe umożliwiające przeprowadzenie postępowania
mediacyjnego;
§ 3. Postępowanie mediacyjne może również prowadzić osoba godna zaufania, która:
1) posiada obywatelstwo polskie;
2) korzysta w pełni z praw cywilnych i obywatelskich;
3) ukończyła 26 lat;
4) biegle włada językiem polskim;
5) nie była karana za przestępstwo umyślne;
6) posiada umiejętności likwidowania konfliktów oraz wystarczającą do przeprowadzania
postępowania mediacyjnego wiedzę, w szczególności w zakresie psychologii, pedagogiki,
socjologii, resocjalizacji lub prawa;
7) daje rękojmię należytego wykonywania obowiązków;
Kazus 3
Sprawa została skierowana do mediacji, ale pan Józef jest nieco pogubiony – czy ma
teraz gdzieś iść, coś załatwiać, czy sąd zajmie się tym za niego?
Stan prawny C
§ 11. Niezwłocznie po doręczeniu postanowienia [o skierowaniu sprawy do mediacji],
mediator:
1) nawiązuje kontakt z pokrzywdzonym i podejrzanym lub oskarżonym, ustalając termin i
miejsce spotkania z każdym z nich;
2) przeprowadza z podejrzanym lub oskarżonym i pokrzywdzonym spotkania
indywidualne, informując o istocie i zasadach postępowania mediacyjnego oraz
przysługujących im uprawnieniach;
3) przeprowadza spotkanie mediacyjne z udziałem podejrzanego lub oskarżonego i
pokrzywdzonego;
18
4) pomaga w sformułowaniu treści ugody między podejrzanym lub oskarżonym i
pokrzywdzonym oraz sprawdza wykonanie wynikających z niej zobowiązań.
Kazus 4
Niedługo odbędzie się pierwsze spotkanie mediacyjne, ale pan Józef obawia się, że jeśli
szybko nie dojdzie do porozumienia, sąd rozstrzygnie sprawę bez oglądania się na
wynik mediacji. Czy ma czego się bać?
Stan prawny F
Kodeks postępowania karnego:
art. 341 § 3. Jeżeli sąd uzna za celowe ze względu na możliwość porozumienia się
oskarżonego z pokrzywdzonym w kwestii naprawienia szkody lub zadośćuczynienia, może
odroczyć posiedzenie, wyznaczając stronom odpowiedni termin. Na wniosek oskarżonego i
pokrzywdzonego, uzasadniony potrzebą dokonania uzgodnień, sąd zarządza stosowną
przerwę lub odracza posiedzenie.
Kazus 5
Pan Józef napisał bardzo niegrzeczny list do sędziego prowadzącego jego sprawę, w
którym w wielu niewyszukanych słowach oskarżył go o stronniczość. List znajduje się
w aktach. Obawia się, że jeśli mediator teraz go przeczyta, to będzie do niego
negatywnie nastawiony. Czy ma się czego bać?
Stan prawny B
§ 10. 1. Sąd (...) kierując sprawę do postępowania mediacyjnego, udostępnia [mediatorowi]
informacje z akt sprawy jedynie w zakresie niezbędnym do przeprowadzenia tego
postępowania. Informacje te powinny zawierać dane osobowe pokrzywdzonego i
podejrzanego lub oskarżonego, określenie czynu zarzucanego podejrzanemu lub oskarżonemu
wraz z podaniem jego kwalifikacji prawnej i niezbędnych dla postępowania mediacyjnego
okoliczności jego popełnienia.
Kazus 6
Pan Józef osiągnął porozumienie w drodze mediacji – przeprosił poszkodowanego,
zgodził się zapłacić mu za jego krzywdę i pomagać w przyszłości. Co teraz może zrobić
sąd?
Stan prawny B
Kodeks karny:
Art. 53 §3. Wymierzając karę sąd bierze także pod uwagę pozytywne wyniki
przeprowadzonej mediacji pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą albo ugodę pomiędzy nimi
osiągniętą w postępowaniu przed sądem lub prokuratorem.
19
Art. 60 §2. Sąd może również zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary w szczególnie
uzasadnionych wypadkach, kiedy nawet najniższa kara przewidziana za przestępstwo byłaby
niewspółmiernie surowa, w szczególności:
1) jeżeli pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, szkoda została naprawiona albo
pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposób naprawienia szkody,
Art. 66 § 1. Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne, (...)
§ 3. W wypadku gdy pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, sprawca naprawił szkodę lub
pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposób naprawienia szkody, warunkowe umorzenie może
być zastosowane do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą nie przekraczającą 5 lat
pozbawienia wolności.
Kazus 7
Kolega pana Józefa, pan Piotr dowiedział się o mediacji dopiero w więzieniu. Czy jest
już za późno?
Stan prawny E
Kodeks karny wykonawczy:
Art. 95. § 1. W systemie programowanego oddziaływania odbywają karę skazani młodociani,
a także skazani dorośli, którzy po przedstawieniu im projektu programu oddziaływania
wyrażają zgodę na współudział w jego opracowaniu i wykonaniu.
§ 2. W programach oddziaływania ustala się zwłaszcza: rodzaje zatrudnienia i nauczania
skazanych, ich kontakty przede wszystkim z rodziną i innymi osobami bliskimi,
wykorzystywanie czasu wolnego, możliwości wywiązywania się z ciążących na nich
obowiązków oraz inne przedsięwzięcia niezbędne dla przygotowania skazanych do powrotu
do społeczeństwa.
W tym miejscu informujemy, że mediacja w więzieniach możliwa jest jako element
programowego oddziaływania. Najczęściej jednak nie jest możliwa, a jeśli nawet do niej
dochodzi dzięki staraniom obu stron, to nie wywołuje żadnych skutków prawnych. W kodeksie
karnym wykonawczym jest co prawda wzmianka o mediacji, ale dotyczy ona mediacji
przeprowadzonej jeszcze na etapie postępowania sądowego.
Art. 162 § 1. Sąd penitencjarny powinien wysłuchać przedstawiciela administracji zakładu
karnego, a także wysłuchać sądowego kuratora zawodowego, jeżeli składał wniosek o
warunkowe zwolnienie oraz uwzględnić ugodę zawartą w wyniku mediacji.(...)
Ad. 7 Procedura mediacji ( 7 min.)
(CO) Przedstawienie procedury mediacji – czyli jak to działa w praktyce.
(PO CO) Aby poznać, jak wygląda mediacja, kiedy już do niej dochodzi.
(JAK) Mini – wykład.
Informujemy uczestników, iż zanim przejdziemy do omówienia samego meritum – czyli kto,
do kogo i kiedy przychodzi i kto z kim i jak rozmawia, to ważne jest poznanie zasad
rządzących mediacją. Mediacja bez zasad to zwykła rozmowa trojga ludzi(!).
Mediacja - jest dobrowolnym i poufnym procesem, którego celem jest rozwiązanie konfliktu
pomiędzy stronami z udziałem bezstronnego mediatora. Takie postępowanie ma na celu
dojście do ugody satysfakcjonującej zarówno dla jednej jak i drugiej strony.
20
Najważniejszą korzyścią tego sposobu rozwiązywania konfliktów jest to, że obie strony mają
możliwość powiedzenia o swoich oczekiwaniach, uczuciach i odczuciach. Gospodarzami
postępowania mediacyjnego są zatem same strony. Mediator je jedynie wspomaga, czuwa nad
procedurą.
Nadrzędnym celem mediacji jest pojednanie, które oznacza nie tylko wyrażenie zgody na
warunki ugody, ale pełne przebaczenie temu, kto spowodował wyrządzoną szkodę czy
krzywdę. Oznacza także zrozumienie przez sprawcę jaką krzywdę wyrządził i przejęcie przez
niego odpowiedzialności za własne postępowanie.
Podstawowe zasady mediacji3
(warto zasady te wypisać na tablicy – będą bardzo przydatne w następnej aktywności, czyli w
symulacji mediacji)
Dobrowolność - strony muszą wyrazić chęć na udział w spotkaniu mediacyjnym. Zasada ta
oznacza także możliwość zrezygnowania na każdym etapie mediacji.
Bezstronność - strony mają takie same prawa i są traktowane jednakowo przez mediatora.
Poufność - nie ujawnianie niczego na zewnątrz.
Neutralność - mediator nie narzuca stronom własnych rozwiązań, do niego dochodzą same
strony.
Akceptowalność - oznacza zaakceptowanie przez strony osoby mediatora oraz reguł i
procedury postępowania mediacyjnego.
Bezinteresowność - mediator nie czerpie korzyści materialnych z zawarcia przez strony
ugody.
Fachowość - mediator musi posiadać wiedzę oraz umiejętność posługiwania się nią w
praktyce zgodnie z dobrem i interesami stron.
Okazywanie szacunku - mediator musi stworzyć odpowiednie i bezpieczne warunki do
rozmów.
(Rysunek obrazujący przebieg mediacji znajduje się na stronie nr 23)
Pokazujemy na wywieszonej planszy albo sami wypisujemy dużymi literami kolejne etapy
mediacji. Przyda nam się to w kolejnej aktywności, ponieważ uczestnicy muszą wiedzieć, co
mają robić.
Ad. 8 Symulacja mediacji. ( 3 min.)
(CO) Symulacja mediacji.
(PO CO)By przekonać się na własnej skórze, jak wygląda mediacja, jak również nabyć
umiejętności mediowania.
(JAK) Quasi mini proces.
Informujemy uczestników, iż teraz będą mogli się przekonać, jak wygląda mediacja w
praktyce. Wskazujemy, by posługiwali się schematem przebiegu mediacji poznanym przy
poprzedniej aktywności. Informujemy osoby uczestniczące, że z racji ograniczeń czasowych,
dla potrzeb tej mediacji, przyjmujemy, że indywidualne spotkania mediatora z każdą ze stron
odbyły się i teraz strony spotykają się wspólnie przy stole mediacyjnym. Zaznaczamy, że
3
Wiadomości przedstawione w tym paragrafie zostały zaczerpnięte ze strony Polskiego Centrum Mediacji
Oddział w Elblągu: http://pcm.mops.elblag.pl/index.php?dzial=mediacja
21
osoby uczestniczące – zarówno mediator, jak i strony muszą pamiętać o zasadach rządzących
mediacją.
Dzielimy uczestników na trzyosobowe grupy, żeby mogły być wyraźnie podzielone role:
mediatora i dwóch stron: sprawcy i pokrzywdzonego(najlepiej przez losowanie).
Wszystkie grupy otrzymują ten sam opis stanu faktycznego, co do którego będą mediować.
Dajemy grupom następnie ok. 10 minut a następnie pytamy o przebieg i wynik mediacji.
Stan faktyczny
Był późny listopadowy wieczór – około godz. 21:00. Pan Jan zmęczony po całym dniu w
pracy wracał samochodem do domu. Widoczność była kiepska, padał deszcz, do tego droga
była kręta. Po pokonaniu kolejnego zakrętu kierowca zauważył przed maską idącego skrajem
pobocza ubranego na ciemno pieszego. Pan Jan zaczął hamować, lecz było już za późno,
Potrącił tego pieszego, którym był Pan Paweł. Pieszy doznał lekkich obrażeń ciała. Policja,
która przyjechała na miejsce zdarzenia stwierdziła, że kierowca nie dostosował prędkości do
warunków drogowych, w następstwie czego doszło do zaistnienia tego wypadku, lecz wobec
faktu, iż pieszy doznał wspomnianych obrażeń skutkujących naruszeniem funkcji narządów
ciała na okres poniżej 7 dni policja odstąpiła od skierowania sprawy na drogę ścigania
karnego i umorzyła dochodzenie w sprawie.
W tej sytuacji, do sądu wpłynął akt oskarżenia z oskarżenia prywatnego, w którym potrącony
pieszy domagał się ścigania karnego kierowcy, wypłacenia mu odszkodowania z utracone w
następstwie leczenia zarobki oraz o zadośćuczynienie za doznane cierpienia fizyczne. Sąd
skierował sprawę do mediacji.
Podsumowanie.
Zadajemy pytania uczestnikom, jak czuli się w swoich rolach?– dobrze jest pytać grupowo: tj.
najpierw pytać samych sprawców, następnie poszkodowanych i na końcu mediatorów.
Następnie pytamy grupy, co sprawiło im najwięcej trudności i czy udało się dojść do
porozumienia.
Wyniki mediacji poszczególnych grup zapisujemy na tablicy.
Jako, że do przewidzenia jest fakt, że nie wszystkim grupom uda się dojść do porozumienia, a
nawet może zdarzyć się taka sytuacja, że żadna z grup nie dojdzie do porozumienia, można tę
aktywność podsumować stwierdzeniem, iż mediacja jest „trzecią drogą”, innym sposobem
rozwiązania sporu, jednakże nie zawsze dochodzi w niej do porozumienia. Przede wszystkim
właściwa mediacja trwa dłużej. To, że dzisiaj nie udało się dojść do ugody nie przekreśla
samej idei mediacji.
Ad. 8 Sprawdzenie. ( 20 min.)
(CO) Sprawdzenie
(PO CO)By dowiedzieć się, ile zapamiętali z zajęć uczestnicy.
(JAK) Quiz.
Informujemy uczestników, że chcielibyśmy sprawdzić ile zapamiętali z zajęć i proponujemy
formę quizu kilku pytań, gdzie odpowiedź to wyłącznie TAK lub NIE.
1. Czy w negocjacjach uczestniczy mediator? NIE
22
2. Czy mediator może mieć interes w rozwiązaniu konfliktu? NIE
3. Czy można być zmuszonym do wzięcia udziału w mediacji np. przez sędziego
wysyłającego naszą sprawę do mediacji? NIE
4. Czy aby wziąć udział w konferencji sprawiedliwości naprawczej sprawca musi się
przyznać do winy i wyrazić skruchę za swój czyn? TAK
5. Czy uczestnictwo w mediacji wyklucza zastosowanie sankcji karnej? NIE
6. Czy podczas mediacji sprawca musi się przyznać do winy? NIE
7.
Czy mediacje przeprowadza się tylko twarzą w twarz? NIE
8. Czy na każdym etapie postępowania karnego można skierować sprawę do
mediacji? TAK
23
24
Załącznik:
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 czerwca 2003 r. w sprawie
postępowania mediacyjnego w sprawach karnych.
(Dz. U. z dnia 26 czerwca 2003 r.)
Na podstawie art. 23a § 5 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego
(Dz. U. Nr 89, poz. 555, z późn. zm.1)) zarządza się, co następuje:
§ 1. Rozporządzenie określa:
1) warunki, jakim powinny odpowiadać instytucje i osoby uprawnione do
przeprowadzenia postępowania mediacyjnego;
2) sposób powoływania i odwoływania instytucji i osób uprawnionych do
3) zakres i warunki udostępniania akt sprawy instytucjom i osobom uprawnionym do
4) sposób i tryb postępowania mediacyjnego.
§ 2. 1. Do prowadzenia postępowania mediacyjnego uprawniona jest instytucja, która:
1) zgodnie ze swoimi zadaniami statutowymi powołana została do wykonywania
zadań w zakresie mediacji, resocjalizacji, ochrony interesu społecznego, ochrony
ważnego interesu indywidualnego lub ochrony wolności i praw człowieka;
2) posiada warunki organizacyjne i kadrowe umożliwiające przeprowadzenie
postępowania mediacyjnego;
3) została wpisana do wykazu, o którym mowa w § 4 ust. 1.
2. Postępowanie mediacyjne w imieniu instytucji, o której mowa w ust. 1, zwanej
dalej "instytucją", prowadzi upoważniony przez nią pisemnie przedstawiciel,
spełniający warunki określone w § 3 pkt 1-7.
§ 3. Postępowanie mediacyjne może również prowadzić osoba godna zaufania, która:
1) posiada obywatelstwo polskie;
2) korzysta w pełni z praw cywilnych i obywatelskich;
3) ukończyła 26 lat;
4) biegle włada językiem polskim;
5) nie była karana za przestępstwo umyślne;
6)
posiada umiejętności likwidowania konfliktów oraz wystarczającą do
przeprowadzania postępowania mediacyjnego wiedzę, w szczególności w zakresie
psychologii, pedagogiki, socjologii, resocjalizacji lub prawa;
7) daje rękojmię należytego wykonywania obowiązków;
8) została wpisana do wykazu, o którym mowa w § 4 ust. 1.
§ 4. 1. W sądzie okręgowym prowadzi się wykaz instytucji i osób godnych zaufania,
uprawnionych do przeprowadzania postępowania mediacyjnego, zwany dalej "wykazem".
2. Wpis do wykazu następuje na wniosek, do którego dołączyć należy dokumenty
potwierdzające spełnienie warunków określonych odpowiednio w § 2 ust. 1 pkt 1 i 2 lub w §
3 pkt 1-6.
25
§ 5. 1. Prezes sądu okręgowego wpisuje do wykazu instytucję lub osobę godną zaufania,
wyrażającą gotowość przeprowadzania postępowania mediacyjnego, po stwierdzeniu
spełnienia warunków określonych odpowiednio w § 2 ust. 1 pkt 1 i 2 lub w § 3 pkt 1-7. Od
decyzji o odmowie wpisu przysługuje zainteresowanemu odwołanie do prezesa sądu
apelacyjnego.
2. Wpis zawiera następujące dane:
1) nazwę instytucji lub imię i nazwisko oraz datę urodzenia osoby godnej zaufania;
2) adres siedziby instytucji i jej formę organizacyjną lub adres zamieszkania osoby godnej
zaufania.
3. Każda zmiana danych określonych w ust. 2 podlega wpisowi do wykazu. Osoba kierująca
instytucją i osoba godna zaufania mają obowiązek zawiadomić prezesa sądu okręgowego o:
1) każdej zmianie danych określonych w ust. 2,
2) utracie warunków określonych odpowiednio w § 2 ust. 1 pkt 1 i 2 lub w § 3 pkt 1-6
- w terminie 14 dni od zaistnienia zmiany lub utraty warunku.
§ 6. 1. Prezes sądu okręgowego skreśla z wykazu instytucję lub osobę godną zaufania:
1) na jej wniosek;
2) w razie śmierci osoby godnej zaufania lub likwidacji instytucji;
3) w razie utraty jednego z warunków określonych odpowiednio w § 2 ust. 1 pkt 1 i 2 lub w
§ 3 pkt 1-7.
2. Prezes sądu okręgowego może skreślić z wykazu instytucję lub osobę godną zaufania w
razie niewykonywania lub nienależytego wykonywania obowiązków związanych z
prowadzeniem postępowania mediacyjnego.
3. Od decyzji o skreśleniu z wykazu zainteresowanemu przysługuje odwołanie do prezesa
sądu apelacyjnego.
§ 7. 1. W postanowieniu o skierowaniu sprawy do postępowania mediacyjnego sąd, a w
postępowaniu przygotowawczym prokurator lub inny uprawniony organ powołuje do
prowadzenia postępowania mediacyjnego w konkretnej sprawie instytucję lub osobę godną
zaufania spośród wpisanych do wykazu.
2. W wyjątkowych przypadkach, uzasadnionych potrzebą skutecznego przeprowadzenia
postępowania mediacyjnego, można powołać do prowadzenia postępowania mediacyjnego w
konkretnej sprawie zgłaszającą taką gotowość instytucję lub osobę godną zaufania spoza
wpisanych do wykazu, jeżeli spełnia ona warunki wymienione odpowiednio w § 2 ust. 1 pkt 1
i 2 lub § 3 pkt 1-7.
§ 8. W postanowieniu, o którym mowa w § 7, należy wskazać w szczególności:
1) nazwę instytucji lub imię i nazwisko osoby godnej zaufania wyznaczonej do
2) dane osobowe oskarżonego lub podejrzanego i pokrzywdzonego;
3) określenie czynu zarzucanego oskarżonemu lub podejrzanemu wraz z podaniem jego
kwalifikacji prawnej;
4) zakres i sposób udostępnienia akt w danej sprawie;
5) termin zakończenia postępowania mediacyjnego, z uwzględnieniem art. 23a § 2 Kodeksu
postępowania karnego.
§ 9. Sąd, prokurator lub inny uprawniony organ, który powołał instytucję lub osobę godną
zaufania do prowadzenia postępowania mediacyjnego w konkretnej sprawie, odwołuje ją w
razie:
26
1) skreślenia instytucji lub osoby godnej zaufania z wykazu;
2) ujawnienia okoliczności, o których mowa w art. 40-42 Kodeksu postępowania karnego.
§ 10. 1. Sąd, prokurator lub inny uprawniony organ, kierując sprawę do postępowania
mediacyjnego, udostępnia przedstawicielowi instytucji albo osobie godnej zaufania, zwanej
dalej "mediatorem", informacje z akt sprawy jedynie w zakresie niezbędnym do
przeprowadzenia tego postępowania. Informacje te powinny zawierać dane osobowe
pokrzywdzonego i podejrzanego lub oskarżonego, określenie czynu zarzucanego
podejrzanemu lub oskarżonemu wraz z podaniem jego kwalifikacji prawnej i niezbędnych dla
postępowania mediacyjnego okoliczności jego popełnienia.
2. W uzasadnionych przypadkach, na wniosek mediatora, sąd lub prokurator - jeżeli uzna to
za niezbędne - może również udostępnić, z zastrzeżeniami, o których mowa w ust. 3, materiał
dowodowy zawarty w aktach sprawy w części dotyczącej podejrzanego lub oskarżonego,
pokrzywdzonego i przestępstwa, których postępowanie mediacyjne dotyczy.
3. Nie udostępnia się mediatorowi, zawartych w aktach sprawy, materiałów objętych
tajemnicą państwową, służbową lub związaną z wykonywaniem zawodu lub funkcji,
materiałów dotyczących stanu zdrowia podejrzanego lub oskarżonego, opinii o nim, danych o
jego karalności oraz pozwalających na ustalenie tożsamości świadka przesłuchanego w trybie
art. 184 Kodeksu postępowania karnego i takich, których ujawnienie pokrzywdzonemu
mogłoby mieć wpływ na odpowiedzialność karną innych oskarżonych w tej sprawie, a
nieuczestniczących w postępowaniu mediacyjnym.
4. Udostępnienie akt sprawy może nastąpić tylko w obecności upoważnionego pracownika
organu prowadzącego postępowanie. W uzasadnionych przypadkach organ ten może
zarządzić wydanie mediatorowi kserokopii dokumentów z akt sprawy lub zezwolić na
sporządzenie odpisów w zakresie określonym w ust. 1-3.
§ 11. Niezwłocznie po doręczeniu postanowienia, o którym mowa w § 7, mediator:
1) nawiązuje kontakt z pokrzywdzonym i podejrzanym lub oskarżonym, ustalając termin i
miejsce spotkania z każdym z nich;
2)
przeprowadza z podejrzanym lub oskarżonym i pokrzywdzonym spotkania
indywidualne, informując o istocie i zasadach postępowania mediacyjnego oraz
przysługujących im uprawnieniach;
3) przeprowadza spotkanie mediacyjne z udziałem podejrzanego lub oskarżonego i
pokrzywdzonego;
4) pomaga w sformułowaniu treści ugody między podejrzanym lub oskarżonym i
pokrzywdzonym oraz sprawdza wykonanie wynikających z niej zobowiązań.
§ 12. Jeżeli nie jest możliwe bezpośrednie spotkanie podejrzanego lub oskarżonego z
pokrzywdzonym, mediator może prowadzić postępowanie mediacyjne w sposób pośredni,
przekazując każdemu z nich informacje, propozycje i zajmowane przez drugą stronę
stanowisko co do zawarcia ugody.
§ 13. 1. Po przeprowadzeniu postępowania mediacyjnego mediator sporządza pisemne
sprawozdanie i niezwłocznie przedstawia je organowi, który skierował sprawę do takiego
postępowania.
2. Sprawozdanie powinno zawierać:
1) sygnaturę akt sprawy;
2) nazwę instytucji lub imię i nazwisko osoby godnej zaufania przeprowadzającej
postępowanie mediacyjne;
27
3) informacje o liczbie, terminach i miejscach spotkań indywidualnych oraz wspólnych, a
także wskazanie osób biorących w nich udział;
4) informację o wynikach postępowania mediacyjnego;
5) podpis mediatora.
3. W razie zawarcia ugody stanowi ona załącznik do sprawozdania.
§ 14. Jeżeli postępowanie mediacyjne nie zostało ukończone w terminie określonym w
postanowieniu, o którym mowa w § 7, mediator niezwłocznie sporządza i przedstawia
organowi, który skierował sprawę na drogę postępowania mediacyjnego, sprawozdanie
przedstawiające przyczyny bezskutecznego upływu terminu. Sprawozdanie takie winno
spełniać w odpowiednim zakresie wymogi określone w § 13 ust. 2.
§ 15. Instytucje i osoby godne zaufania uprawnione do przeprowadzania postępowania
mediacyjnego na podstawie dotychczasowych przepisów podlegają wpisowi do wykazu, pod
warunkiem że odpowiadają wymogom określonym odpowiednio w § 2 ust. 1 pkt 1 i 2 lub w §
3 pkt 1-7.
§ 16. Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem 1 lipca 2003 r.
28

sprawiedliwość naprawcza - Polskie Stowarzyszenie Edukacji

Transkrypt

Podobne dokumenty

Sprawiedliwość naprawcza i jej zastosowanie w praktyce 1

MIĘDZYNARODOWY DZIEŃ MEDIACJI 20 października 2016 r

Mediator - Wojewódzki Urząd Pracy w Łodzi

cały artykuł w formacie PDF

Konferencja „Mediacja jako nowa kategoria w działalności prawniczej”

Sprawozdanie z konferencji pt. „Mediacja jako uniwersalna metoda

1. Mediacja – definicja, podstawa prawna i korzyści tego

Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 10 listopada 2016 r

2. Skutki zawarcia ugody mediacyjnej oraz konsekwencje jej nie