ELEMENTY PRAWA RZYMSKIEGO W PRAWIE

ELEMENTY PRAWA RZYMSKIEGO W
SPADKOWYM
PRAWIE
I STATUTU LITEWSKIEGO
SŁAWOMIR GODEK
Warszawa
1
Wiek XVI przyniósł Europie wyraźne ożywienie prądów kodyfikacyjnych . Z e szczególną
intensywnością ujawniły się o n e w Wielkim Księstwie Litewskim. Już wcześniej w X V stuleciu - Litwa przeżywała okres pewnej aktywizacji działalności prawodawczej.
Był on związany z powolnym procesem przechodzenia od prawa zwyczajowego d o
2
pisanego . Stopniowe rozszerzanie sfery prawa pisanego oraz próby jego systematyzacji
doprowadziły do wydania w roku 1468 Sudiebnika
3
Kazimierza Jagiellończyka . J e d n a k
4
dopiero z chwilą wydania I Statutu litewskiego w roku 1529 proces kodyfikacji prawa
Wielkiego Księstwa zyskał znacznie na intensywności i począł wchodzić w fazę decydującą,
która zaowocowała wydaniem dalszych dwóch Statutów z łat 1566 i 1588.
1
2
5
Por.: Salmonowicz S. Narodziny nowożytnej
myśli kodyfikacyjnej w Europie // Czasopismo
Prawno-Historycznc (dalej - CPH). 1977,
29.1, s. 77-104; Uniszczak W. Europejskie
kodeksy prawa doby renesansu // CPH. 1988,
40.1, s. 59-90.
Por.: Sokół S. F. Politiczcskaja i prawowaja mysi
w Biclorussi XVI-picrwoj polowiny XVII w. /
pod red. I. A. Jucho. Minsk, 1984, s. 25 i n.
O tym pomniku prawa por.: Wludimirskij-Budanow M. Christomatija po istorii russkago
prawa. Wyp. 2, izdanijc 4. S. Pctcrsburg-Kijcw,
1901, s. 32 i п.; Lappo 1. 1. „Sudicbnik" Kazimira Jagajlowicza //Zapiski Russkago Naucznogo
Institutą w Bclgradic. Wyp. 17. Bcograd, 1939,
s. 23-36 (osobna odbitka); Starostina 1. l'. Iz
istorii razyskanija spisków Sudiebnika Kazimira
1468 g. // Dricwnicjszijc gosudarstwa na territorii
SSSR (1975), s. 180-195; tejże. O micstic
Sudiebnika Kazimira 1468g. wprawie Wiclikogo
Knjażcslwa Litowskogo // Kullurnyjc swjazi
narodów Wostocznoj Jewropy w XVI w. / pod
red. B. A. Rybakowa. Moskwa, 1976, s. 94 i п.;
tejże. Nickatoryjc osobennosti razwitja prawa
wostocznoslawianskich zcmcl w Wiclikom
knjażcslwic Litowskom // Rossija, Polsza i
Priczcrnomorje w XV-XVIII mv. / pod red.
B. A. Rybakowa. Moskwa, 1979, s. 118-134;
tejże. Sudicbnik Kazimira 1468 g.//Dricwnicjszijc
gosudarstwa na territorii SSSR (1988-1989),
s. 170 i п., 336 i п.; Andriulis V. Osnownyje
czerty ugolownogo prawa i ugolownogo processa
w Litwie XV w. (Sudicbnik Kazimira) // Teisės
4
bruožai Lietuvoje XV-XIX а. / pod red.
V. Andriulisa. Vilnius, 1980, s. 6-23.
O pracach nad I Statutem litewskim oraz o
najważniejszych treściach tego pomnika prawa
por.: Kutrzeba S. Historia ustroju Polski w
zarysie. Т. II: Litwa. Lwów-Warszawa, 1921,
s. 121 i п.; tenże. Historia źródeł dawnego prawa
polskiego. Т. II. Lwów-Warszawa-Kraków
[b. d.j, s. 69 i п.; Jonyną ; I. Pirmasis Lietuvos
Statutas. 400 metų sukaktuvių proga. Kaunas,
1930, ss. 15 (osobna odbitka z „Vairas", 1930,
nr 2); Statut Wiclikogo Knjażcstwa Litowskogo
1529 g. / pod red. К. I. Jablonskisa. Minsk,
1960, s. 3-12; Lazutka S. I Litowskij Statut ficodalnyj kodeks Wiclikogo Knjażcstwa
Litowskogo. Vilnius, 1973, s. 58 i п.; fenie.
Das I Litauische Statut // Wissenschaftliche
Zeitschrift Der Ernst - Moritz - Arndt - Uni­
versität Grcifswald. 1977, 26, Gcscllschafts und Sprachwissenschaftliche Reihe, 2, s. 103111; teräe. Lietuvos statutai 1529, 1566, 1588.
Kaunas, 1994, s. 47; Bardach J. О I Statucie
litewskim // CPH. 1976, 28.2, s. 239-247;
tenże. Z najnowszych badań nad historii) prawa
litewskiego // CPH. 1980, 32.2, s. 203-207;
tenże. Statuty litewskie w ich kręgu prawnokulturowym // tegoż. O dawnej i niedawnej
Litwie. Poznań, 198«, s. 17 i п.; tenże. Statuty
litewskie a prawo rzymskie. Warszawa, 1999,
s. 14 i n. Por. też: Picrwyj Litowskij Statut
1529gi4la. Materiały respublikanskoj naucznoj
konficriencji, poswiaszczennoj 450-)ctjn Picrwogo Statuta. Vilnius, 1982, ss. 155.
1
8
P I R M A S I S
i.itriivos
S T A T I / T A S
IR
E P O C H A
Tymczasem kodyfikacyjny debiut Litwinów wypadł nadspodziewanie dobrze. Liczący
13 rozdziałów i 282 artykuły I Statut stanowił kodyfikację udaną, na ogół pozytywnie
5
ocenianą przez badaczy prawa litewskiego . Osiągniecie litewskiej kultury prawniczej
było tym większe, że w toku prac kodyfikacyjnych z powodzeniem rozwiązano bardzo
wiele skomplikowanych kwestii teoretycznych i praktycznych w trudnych w a r u n k a c h
braku wcześniejszych doświadczeń tak własnych, jak i obcych. Twórcy I Statutu musieli
zmierzyć się z p r o b l e m e m rozgraniczenia n o r m prawnych i religijnych, określeniem
zasad klasyfikacji przepisów, przyjęciem wewnętrznej struktury i systemu kodyfikacji, a
wreszcie z analizą i wyborem odpowiednich n o r m prawa zwyczajowego, które w wielkiej
liczbie i różnorakich o d m i a n a c h obowiązywały w poszczególnych częściach kraju.
Osobnym, a równie doniosłym zadaniem, było przystosowanie starych n o r m do nowej i
Jaroszewicz J. Obraz Litwy pod względem jej
cywilizacji od czasów najdawniejszych do końca
wieku XVIII. Cz. 2. Wilno, 1844, s. 130, 134,
135 i п., 145 i n. pisał о I Statucie, że „otrzymała
Litwa układ praw systematyczny, z którego w
XVI wieku słusznie mógłby się chlubić niejeden
naród w Europie" i dalej: „otrzymawszy go
Litwa mogła się rzeczywiście cieszyć, iż
pozyskała w wiciu rzeczach porządniejsze niż
były w Polsce przepisy, a co do układu
systematycznego, tak;) księgę praw, na jakiej
nic tylko w Polsce, ale nawet wiciu innym
narodom w poczijtku XVI wieku zgoła zby­
wało". Maciejowski W. Historia prawodawstw
słowiańskich. Т. I. Warszawa, 1856, s. 207;
tenże. Historia prawodawstw słowiańskich.
T V. Warszawa, 1856, s. 2 oceniał Statut jako
„wielki jak na swój wiek pomnik prawixlawstwa",
a dalej pisał: „Litwa (...) ułożywszy sobie statut,
na jaki się Polska zdobyć nic mogła, nic tylko
wyprzedziła przezeń swoja, nauczycielkę, lecz
w całym nawet ustawodawstwie słowiańskim
ważne zajęła miejsce". J. Jakubowski (Studia
nad stosunkami narodowościowymi na Litwie
przed Unią Lubelski). Warszawa, 1912, s. 72 i
n.) podkreślał, żc porównanie Sudiehnika
Kazimierza Jagiellończyka i I Statutu litews­
kiego wypada pomyślnie dla tego ostatniego,
co świadczy o dużym postępie w technice ko­
dyfikacyjnej, jaki dokonał się w ci.Tgu sześćdzie­
sięciu lat, które dzida oba wspomniane pomniki
prawa. J. Jakubowski pochlebnie wypowiadał
się o merytorycznym przygotowaniu autorów
Statutu, o widocznym w litewskiej kodyfikacji
systemie, wypracowanej siatce pojęć oraz
terminologii, które korzystnie odróżniaj;) go
od Sudiehnika. J. Jakubowski zaprzeczał jednak
jakoby Sudiebnik stanowił źródło I Statutu.
Zxlanicm J. Lelewela (Dzieje Litwy i Rusi aż do
Unii z Polski) w Lublinie 1569 zawartej. Warsza­
wa, 1969, s. 159) I Statut to „jedna z najporzadniejszych na ów wiek prawodawcza księ­
ga", która „podaje dobrze w porz;)dck zebrane
ustawy cywilne". O znacznym wzroście kultury
prawnej na Lii wic wokresic między powstaniem
Sudiehnika i I Statutu pisała również I. P. Sta­
rostiną (К woprosu ob ewolucji prawa Wiclikogo Kniażcstwa Litowskogo w konce X V naczalc XVI wieka (na primerc sopostawlicnia
Sudicbnika Kazimira 1468 g. i I Litowskogo
Statuta) // Picrwyj Litowskij Statut 1529 goda,
cit., s. 119-129; tejże. Sudiebnik Kazimira
1468 g., cit., s. 322 i п.), która ponadto dostrze­
gała ogólne podobieństwo między szeregiem
norm obu rozpatrywanych pomników prawa.
W opinii J. Ochmańskiego (Historia Litwy.
Wroclaw-Warszawa-Kraków, 1990, s. 106),
Statut z roku 1529 jako dzieło szlacheckiej
społeczności państwa litewskiego mógł dawać
jej powód do zasłużonej dumy. Wśród badaczy,
którzy zajmowali wobec Statutu bardziej po­
wściągliwe stanowisko, uważając go za ledwie
zwód prawa, a nic kodyfikację, wymienić można
przykładowo: Estreicher S. Kultura prawnicza
w Polsce XVI wieku // Kultura staropolska.
Kraków, 1932. s. 72 i п.; Lazutka S. 1 Litowskij
Statut, cit., s. 147 i п.; Jucho I. A. Prawowojc
polożenije nasielienija tłiclorussi w XVI w.
Minsk, 1978, s. 58; tenże. Krynicy biclaruskalitoiiskaga prawa. Minsk, 1991, s. 76; tenże.
Karotki narys gistorii djarżawy i prawa Uielarusi.
Mińsk, 1992, s. 164.
II.
LILT U V O S
STATUTAS
IR
L I E T U V O S
D I D Ž I O S I O S
KUNIGAIKŠTYSTĖS TEISINĖS
K U L T Ū R O S
RAIŠKA
coraz szybciej zmieniającej się sytuacji wewnętrznej. W związku z tym kwestią
pierwszorzędnego znaczenia było również umiejętne wykorzystanie obszernego i bardzo
różnorodnego materiału prawnego, który pozostawał w dyspozycji kodyfikatorów. Proces
len wymagał znacznego wysiłku i dużej wiedzy, znajomości praktyki prawnej oraz
wykorzystania zdobyczy n a u k i , a w szczególności zastosowania osiągnięć prawa
rzymskiego . Ostatecznie autorzy Statutu zużytkowali zarówno prawo zwyczajowe litewskie i ruskie - jak i prawo pisane. Z masy tego ostatniego wykorzystali Sudiebnik
Kazimierza Jagiellończyka, Ruską Prawdę, przywileje ziemskie, przepisy prawa
polskiego, mazowieckiego, niemieckiego, czeskiego, rzymskiego o r a z kościelnego, a w
jego ramach zarówno ustawodawstwo Kościoła katolickiego, jak i prawosławnego .
6
7
Zakres oraz sposób wykorzystania wszystkich wymienionych źródeł nie został jeszcze
w pełni wyjaśniony. Dotyczy to w szczególności prawa rzymskiego. Być może, że stan
ten jest po części - pomijając fragmentaryczność b a d a ń w tym kierunku - wynikiem
żywotności poglądów głoszonych przez niektórych autorów w dawniejszej literaturze
przedmiotu, że I Statut litewski, jako twór jeszcze nie w pełni dojrzały, tkwiący głęboko
w sferze prawa feudalnego, opierający się w dużej mierze na zwyczaju, nie był jeszcze w
stanie zaczerpnąć wzorców ze świetnie rozwiniętego prawa rzymskiego . Z przedstawioną
8
6
7
Por.: Sokół S. F. Politiczcskaja i prawowaja
mysi w Biclorussi, cit., s. 27 i n.
Por.: Rakowiecki I. B. Prawda Ruska. Т. I.
Warszawa, 1820, s. VII, 138, 243; Czacki Т. O
litewskich i polskich prawach o ich duchu,
źródłach, związku, i o rzeczach zawartych w
pierwszym statucie dla Litwy 1529 roku
wydanym / wyd. K. J. Turowski. T. 1. Kraków,
1861, s. 53; Leontowicz F. I. Spornyjc woprosy
po istorii russko-Iitowskago prawa. Petersburg,
1893, s. 4 i п.; lenże. Istoczniki russkolitowskogo prawa. Warszawa, 1894, s. 5 i п.;
Maksiiniejko N. Istoczniki ugolownych zako­
nów litowskogo statuta. Kijew, 1894, ss. 189;
Balzer O. Prof. Pickosiński i Statuty litewskie //
tegoż. Przygodne słowa. Lwów. 1912, s. 189 i
п.; Jakubowski J. Studia nad stosunkami na­
rodowościowymi na Litwie, cit., s. 72 i п.;
Kutrzeba S. Spolcczno-państwowc idee Polski //
Polska w kulturze powszechnej / pod red.
F. Koncczncgo. T. 2. Kraków, 1918, s. 68 i п.;
Laszczenko R. Litowskij Statut, jako pamjatnik ukrainskogo prawa. |b. d„ b. m.|, s. 19 i
u.; Elnenkreutz S. Stan badań nad .Statutami
litewskimi // Ateneum Wileńskie. 1924, 2,
s. 322 i п.; tenże. Zagadnienie wpływu prawa
rzymskiego na statuty litewskie // Pamiętnik
VI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich
w Wilnie 17-20 września 1935. 1: Referaty.
Lwów, 1935, s. 189-196; Ihjnosz 1С Statuty
litewskie a prawo polskie // Pamiętnik, cit.,
s. 197-203; Mikalauskas A. Das Strafrecht
der drei litauischen Statute von 1529, 1566,
1588. Kaunas, 1937, s. 61 i п.; Piczeta W. I.
Litowskij statut 1529 g. i jego istoczniki // tegoż.
Bicłorussia i Litwa XV-XVI ww. (isslicdowanija po istorii socjalno-ckonomiczcskogo,
politiezeskogo i kulturnogo razwilja). Mosk­
wa, 1961, s. 503-521; Loewe K. The Lithua­
nian Statut of 1529. Leiden, 1976, s. 2 i п.;
Jucho I. A. Prawowojc polożcnijc nasiclicnija
Biclorussi, cit., s. 57 i п.; Sokół S. F. Politiczcs­
kaja i prawowaja mysi w Biclorussi, cit., s. 27;
Bardach J. Statuty litewskie w ich kręgu
prawno-kulturowym, cit., s. 26 i п.; tenże. Sta­
tuty litewskie a prawo rzymskie, cit., s. 23 i п.
Por.: Czacki T. Czy prawo rzymskie było zasada,
praw litewskich i polskich? I czy z północnymi
narodami mieliśmy wiele wspólnych praw i
zwyczajów? Wilno, 1809, s. 84 i п., gdzie autor
twierdził, że w I Statucie „nic widać ducha i
słów prawa Rzymskiego"; lenże. O litcwskicli
i polskich prawach. T I, cit., s. 53, gdzie opinia,
iż: „prawa litewskie w statutach zawarte, maj;)
źródło w prawach, zwyczajach i tradycjach
narodów północnych i Germanów". Por. też:
Mickiewicz A. Jaki wpływ prawodawstwo
rzymskie na prawodawstwo polskie i litewskie
mieć mogło? // Dziennik Warszawski. 1825,
2.6, s. 140 i п.. gdzie następująca opinia autora:
о
P I R M A S I S
I. I I; T U V О S
S T A T U T A S
IR
Ё I> O c I I Л
opinią harmonizował późniejszy pogląd, że to dopiero II Statut okazał się zdolnym - za
9
sprawą uczonych romanistów - do przyswojenia elementów prawa rzymskiego .
Spróbujmy w części przynajmniej zweryfikować wspomniane poglądy i pokusić się
jednak o odszukanie śladów oddziaływania prawa rzymskiego na I Statut. W tym celu
„Łatwo dostrzec można, żc feudalny stan Litwy
wyżej opisany, stanowi charakter tej księgi, a
przeto jako w tworzeniu się całego prawo­
dawstwa, przy nagłym ze wszystkich stron praw
i zwyczajów napływie nic mogły prawa rzymskie
posłużyć za zasadę; tak równic nic mogły i
własnego wlać ducha, który wcale jest inny od
feudalnego. Trudno też upatrywać w statucie
naśladowania tej prawodawstwa rzymskiego
doskonałości, dla której przepisy jego przez
ogólne, a zarazem głębokie wszystkich oko­
liczności objęcie, do każdego wieku zupełnie,
lub w znacznej części stosować się mogą, bo
uważając tworzenie się statutu ile to wiadomcm
być może; zdaje się żc nic był jeszcze czas w
Litwie do wydania prawodawstwa któreby
głębiej z praw rzymskich korzystać mogło".
Nieco dalej jednak - jakby wbrew swym
wcześniejszym wywodom - autor pisze (tamże,
s. 142 i п.):
gdy się więc z tego wszystkiego
okazuje, żc nic mogło prawodawstwo rzymskie
na statut pierwszy litewski tak wielkiego mieć
wpływu, tyle mu przynajmniej przypisać
można, żc 1) dało wzór porządniejszego ukła­
du; 2) udzieliło wiele szczególnych przepisów.
Co wszystko pojedynczo udowodnimy. (...)
rzymskim więc tylko Digcstom słusznie to
przyznać należy których podział na księgi i
tytuły, oraz cały kształt zdrobniony w statucie
litewskim wyraźnie dostrzegać się daje". Zaraz
potem (tamże, s. 143 i n.) autor wymienia
szereg instytucji znanych I Statutowi (dalej
także II Statutowi), które ukształtowane
zostały na wzór prawa rzymskiego, choć
zastrzega, żc „podobieństwo jest tylko po­
wierzchowne, co do samego przepisu, ale nic
co do zasady". Por. też: Godek S. Spór o
znaczenie prawa rzymskiego w dawnej
Rzeczypospolitej // CPH. 2002, 54.1, s. 114.
Por.: Danilowicz l. Rzut oka historyczny na
prawodawstwo litewskie // Pamiętnik Naukowy.
1837, 1.2, s. 254 i п. I. Danilowicz twierdził
ponadto (tamże, s. 239, 261 i п.), żc elementy
romanistyczne występujące w II Statucie
litewskim nic mogły pochodzić wprost z
kodyfikacji justyniańskicj, bowiem jej rękopisy
nic były w dawnej Rzeczypospolitej dostatecznie
rozpowszechnione. Obecność pierwiastków
romanistycznych w litewskiej kodyfikacji
tłumaczył I. Danilowicz pośrednictwem prawa
magdeburskiego i glosy Zwierciadła saskiego.
Por. też: Danilowicz I. Historyczny rzut oka
na prawodawstwo narodu litewskiego // Wize­
runki i Roztrząsania Naukowe. Poczet Nowy.
1837, 13, s. 81-134. Bezpośredni wpływ źródeł
prawa rzymskiego na II Statut (a tym bardziej
na III Statut) dostrzegał I. I. Łappo (Litowskij
Statut 1588 goda. T I, cz. 1: Izslicdowanijc.
Kaunas, 1934, s. 93 i п., 96 i п., 101 i п.; tenże.
Litowskij Statut 1588 goda. Т. I, cz. 2: Izslic­
dowanijc. Kaunas, 1936, s. 78), choć nic
wykluczał także jego oddziaływania pośredniego
przez prawo niemieckie i kanoniczne. Por. też:
Taubenscldag R. Wpływy rzymsko-bizantyńskic
w drugim Statucie litewskim. Lwów, 1933,
s. 36, gdzie autor w konkluzji stwierdza, żc
dopiero H Statut uległ pewnemu zromanizowaniu (bardziej w wersji łacińskiej niż ruskiej),
prawdopodobnie pod wpływem uczonego romanisty - Rojzjusza, który brał udział w jego
opracowywaniu. O wpływie prawa rzymskiego
na II Statut litewski por. też: bardach}. Uczone
prawo w II Statucie Litewskim // 1566 Metų
Antrasis Lietuvos Statutas. Respublikinės
mokslinės konferencijos, skirtos Antrojo Lie­
tuvos Statuto 425-osioms metinėms pažymėti,
medžiaga. Vilnius, 1993, s. 15-23; tenże.
Geneza romanizacji П Statutu litewskiego //
Dawne prawo i myśl prawnicza. Prace historyczno-prawne poświęcone pamięci Wojciecha
Marii Bartla / pod red. J. Malca i W. Uruszczaka.
Kraków, 1995, s. 191-206; tenże. Wpływ prawa
rzymskiego na Statuty litewskie oraz ich
oddziaływanie na kraje sąsiednie // Lithuania.
1997, 1-2, s. 12-25; Godek S. Prawo rzymskie
w dawnej Rzeczypospolitej. Przegląd stanu
badań // CPH. 21X11, 53.2, s. 48 i n. O recepcji
prawa rzymskiego na Litwie por. też szkic
V. Raudcliūnasa (Romėnų teisės recepcija
Lietuvoje // Socialistinė teisė. 1974, Nr. 3,
p. 45-51).
W kontekście wpływów praw obcych na kody-
II.
LIETUVOS
STATUTAS
IR L I E T U V O S
D I D Ž I O S I O S
K U N J О ЛI KŚT Y ST Ė S T E I S I N Ė S
KULTŪROS
RAIŠKA
skoncentrujmy uwagę na tej części litewskiej kodyfikacji, która dotyczy prawa spadkowego,
a w szczególności dziedziczenia testamentowego.
Rozważania nad tym p r o b l e m e m wypada zacząć od konstatacji, że zasada swobody
testowania w prawie litewskim pojawiła się w wyniku długotrwałych przemian stosunków
politycznych i społeczno-ekonomicznych i w rozwiniętej formie nie znała jej jeszcze
kodyfikacja z roku 1529. Ewolucję tę niegdyś scharakteryzował syntetycznie Przemysław
10
D ą b k o w s k i , który pisał: „Statut I litewski dozwalał rozporządzać t e s t a m e n t e m jedną
trzecią częścią dóbr, ojczystych lub macierzystych, na rzecz kościoła lub obcych. Statut
II zmienił to postanowienie o tyle, że dozwolił rozporządzać t e s t a m e n t e m d o b r a m i
nabytymi, także na rzecz kościoła, a statut trzeci wyłączył wyraźnie spod dyspozycji
testamentowej dobra ojczyste i macierzyste..."
fikacjc z roku 1566 interesujący jest fragment
III Statutu, gdzie wspomina się o wydaniu
przez Zygmunta Augusta Statutu II, który jak głosi tekst ustawy - opracowany zosta! na
podstawie Statutu starego i różnych praw
chrześcijańskich. Por. Statut III, IV, 1: Co
przodek nasz sławnej pamięci Król Jego Mość
i Wielki Książę Litewski Zygmunt August,
wydając ku używaniu obywatelom tego Państwa
Wielkiego Księstwa Litewskiego ten Statut,
prawa pospolitego ziemskiego, przez nichże
samych, z starego ich Statutu, i z inszych
różnych praw Chrześcijańskich poprawiony...
Statut III w wersji polskiej cytuję według
wydania: Statut Wielkiego Księstwa Litews­
kiego. Wilno, 1786. Por.: Danilowicz I. Rzut
oka historyczny, cit., s. 260 i n.
Por.: Dąbkowski l'. Prawo prywatne polskie.
Т. II. Lwów, 1911, s. 74. Por. też: Dąbkowski P.
Dobra rodowe i nabyte w prawic litewskim od
XIV do XVI wieku. Lwów, 1916, s. 10 i n.
Por. Statut I, V, 15: Koli by chto na reczi swoi
ntchomyje abo na imenje, na kuptju, chotel
tastantent wcziniti, togdy takowyj, chotja by
też ne mocon byl, koli by lolko byl pti dohroj
pumjaii, mocon budet reczi swoi, imenje
kuplenoje takowoje otkuzywuti kttdy c/ioczet,
tuk duchownym parsunum, jako i swetskim,
prizwawszi k tomu kapłani abo inyje swetki,
abo Ijudi, wety godnyje, abo też jawnogo pisani
prisjażnogo. A koli sam potom uinret a luju
woljti swoju ostutocznuju smertju polwcrdit, a
elito by i peczati ne piilożil, takowyj tastament
majet pri mocy zostali. A pak li by chto po
wczineni tetsttmwntu i żiw został, wolno budet
kożdoinu kożilyj tastament swoj kolko kroi
clioczet, lolko krot otmenil. A ostutocznym s
tych wsieli tastainentow smertju potwerżonyj.
wruitowne wczinenyj kożdomu wradoin. ma­
11
Stan ten zatem różnił się znacząco od
jet pri mocy zostati. A imenje - kuptju taslamentom, jako i nichomuju recz, kożilyj możet
otdaliti i prodati, komu choczet tak. Niżli chto
by chotel kuptju na cerkow zapisali, tym
obyczajem: kotoryjekolwe duchownyje toje
imenje budet derżati, lolko majet s togo imenja
służbu zemskuju konno a zbrojno służili, wodle
ustawy i ufały zemskoje. Wio ot togo czasu
ustawujem, iż chto by zapisał imenje na kostet,
togdy s togo imenja także majet służba byti,
jako i perwej była. A jeśli by chto pered wradom
abo pered swetkami, wety godnymi, otpisal
tretjuju czast zapisom imenja abo kuptju, abo
kotoruju nichomuju recz, a chotja b)i żiw, togdy
wio takowyj zapis majet derżan weczne byti; a
onyj wżo dnigij raz otozwati ani komu inszomu
onoje reczi zapisywuti а po wtotyj raz ne możet.
Statut I cytuję w wersji ruskiej, a także polskiej
i łacińskiej według wydania: Picrwyj Litowskij
Statut. Т. II, cz. 1: Teksty na starobiełorusskom,
latinskom i staropolskom jazykach. Vilnius,
1991. Kwestie te regulują w III Statucie dwa
artykuły otwierające rozdział O testamentech.
Por. Statut III, VIII, 1: Ustawujem, iż kożilyj
majet meti moc o reczach swoich nichomych
testament cziniti okrom tych parson niżej
opisanych, kotoryje parsony, iż podle prawa ne
majut niczogo wolnogo, dlja togo testamentom
nikomu niczogo otdati ne mogut, - naperwej,
deli, let zapalnych ne majuczije; zakonnik!,
buduczy w zukone upriwilewanom, prinemszi i
potwerdiwszi se w zakone; synowe, ot otca ne
wydelenyje. okrom reczej nabytja swojego
własnogo abo wysługi; tak leż w czużuju moc s
prawu wydunyje, to jest lot, kogo by kontu
wydano z jego statki i majetnostju; poloneniki
i czeljadz dwonuija; po tomu ż Ijudi szalenyje,
kotoryje bv ot rozumu otcliodili, a wedże i tyje,
koli ku dobromu i doskonałonut rozumu
z
P I R M A S I S
L I E T U V O S
S T A T U T A S
IR
Е Г О C H A
sytuacji obserwowanej w prawie rzymskim, w którym zasada wolności testowania bardzo
wcześnie znalazła się wśród fundamentalnych reguł prawa i została wyrażona już w
ustawie XII tablic .
12
Po tym ogólnym spostrzeżeniu przejdźmy do szczegółowej analizy przepisów I
S t a t u t u . W pierwszej kolejności uwagę przykuwa interesujący zapis artykułu
zatytułowanego Chto majet moc i ne majet o reczach swoich ruchomych
testamenty
cziniti, w którym czytamy:
Statut I, V, 14: Też ustawljajem, iż kożdaja parsuna ne wolna i ne mocna budėt o
reczach swoich taslament wcziniti, okrom tych parsun, niżej pisanych, kotoryje parsuny,
pro to ż, iż podle prawa ne majut niczogo swojego wolnogo tastamentom nikomu otdati .
13
Treść cytowanego powyżej fragmentu sprawia wrażenie, że przepis zredagowany jest
14
nieprecyzyjnie . Pomimo to myśl ustawodawcy wydaje się być całkowicie czytelną.
prijdut, mocni testamenty swoi cziniti; tak że
wywolancy i czsti otsużonyje ne mogiit
testamentów cziniti. Stalut III, VIII, 2:
Ustawujein: koli by chto na ręczy swoi,
majetnost nicliomuju i też na imenja, wsjakim
sposobom nabytyje, chotel testament czynili,
logdy kożdyj takowy;, badaczy zdorowyj albo i
choryj, tolko by pri dobroj pameti i zdorowyj
na rozume był, wolno jemu budet reczi swoi,
majetnost nichomuju, tuk że i imenja, czerez
nego samogo nabytyje, odnuk że ne otczyznyje
ani materistyje imenja, komu clioleczy, podług
dobroje woli swojeje, tak duchownym osahum,
jako też i swetskim zapisań. III Statut litewski w
języku ruskim cytuję wcdhig wydania: Łappo 1.1.
Litowskij Statut 1588 goda. Т. II: Tekst. Kaunas,
1938. Prawic identycznie jak Statut III normuje
omawiane zagadnienie Statut II, VIII, 1. II
Statut litewski cytuję według: Statut Wiclikogo
Knjazstwa Litowskogo 1566 goda // Wricmiennik Impcratorskago Moskowskago Obszczestwa Istorii i Drcwnosticj Rossijskich. Ks. 23.
Moskwa, 1855.
Dla ścisłości należy nadmienić, żc Statut z
roku 1588 przewidywał odmienne reguły
sporządzania testamentów dla osób stanu
nicszlachcckicgo. Statut III, VIII, 9: Kożdyj
sługa putnyj i meszczanin mest neuprywilewanych i też czołówek prostyj jak testament
cziniti majet: Ustawujein, iż kożdyj s takowych
Ijudej wolen testament o ręczy swoje ruchomyje
czynili i otpisati tretjujti czasl wsjeje
majetnost! swojeje komu poclioczet, u dwe
czasti tych że mcliomycli reczej majet zostawili
w domu swojem delem dlja służby /sj toje
zemli, na koloruj seilil, A ne budei li meti
dętej, ino pred se tyje dwe czasti majetnosti
jego majet zostaj wijti w domu jego ku służbę
onogo pana, na czej zemli sedeł. A jestli by
deti, buduczy wolni, a choteli prócz pojti,
logdy, i tyje dwe czasti majetnosti wzemszy,
majut pojti prócz, tolko zemlju panu swojemu
podali z żytom zasejanym i s choromumi i s
tym zo wsim, s czym chto budet luju zemlju
pana swojego na służbę wzjal.
1 2
1 3
1 4
Tab. V, 3: Uli legassil super pecunia tutelave
suae rei, ila ius eslo. Por. też: Zabłoccy M. J.
Ustawa XII Tablic. Tekst - tłumaczenie objaśnienia. Warszawa, 2000, s. 30 i п.; Woło­
dkiewicz W., Zabłocka M. Prawo rzymskie.
Instytucje. Warszawa, 2001, s. 171.
Por. też: Czacki Т. O litewskich i polskich
prawach o ich duchu, źródłach, związku, i o
rzeczach zawartych w pierwszym statucie dla
Litwy 1529 roku wydanym / wyd. K. J. Tu­
rowskiego. Т. II. Kraków, 1861, s. 65 i n.
Wątpliwości budzi sformułowanie kożdaja
parsuna ne wolna i ne mocna budet o reczach
swoich taslament wcziniti, które nic przystaje
do dalszej części wypowiedzi. Wydaje się, iż
znacznie poprawniej skonstruowany jest od­
nośny artykuł w tłumaczeniu polskim i
łacińskim - Statut 1, V. 17: Tesz ustawieni, isz
koszda persona i moczna będzie o rzeczach
swoich testament czinicz, okrom lich person,
niżej napisanich, które persom przeto i podle
prawa ni matą niczego swoiego votnego
testamentem nikomu oildacz. Statut I, V, 15:
Testamentam super rebus suis amtiere licet
vnicuique preler personas infrascriptas, que
qiioniam secundum ius nichil (sic!) situni
proprium liuhcnt, ideo non possani legare.
II.
LIETUVOS
S T A T U T A S IR L I E T U V O S
DIDŽIOSIOS
KUNIGAIKŠTYSTĖS TEISINES
KUl.TilROS
RAIŠKA
15
Prawodawca proklamuje wolność sporządzania testamentów , ale z wyłączeniem
pewnych ściśle określonych kategorii osób, którym tego prawa odmawia . Konstrukcja
tej prostej zasady oraz sposób jej wyrażenia koresponduje z fragmentem justyniańskich
Instytucji:
16
I. 2, 12, pr.: Non tamen omnibus licet facere tcstamentttm. statim cnim hi, qui alieno
iuri sttbiecli sunt, testamenti faciendi ins non habent, adeo qiiidem at, qtiamvis parentes
cis permiserint,
nihilo magis iure testari
11
possint...
Z tekstu Instytucji wynika, że nie wszyscy mogą sporządzać testamenty. Prawa tego
pozbawieni są ci, którzy podlegają władzy zwierzchników familijnych. Tak wyrażona
zasada nie zna wyjątku nawet wówczas, gdy zwierzchnik familijny udzieliłby zezwolenia
na sporządzenie testamentu osobie pozostającej pod jego władzą.
Podobieństwo między cytowanymi fragmentami polega na tym, iż osoby, o których
źródła rzymskie mówiły jako o podległych czyjejś władzy (qui alieno iuri subiecti sunt),
Statut określa jako te, które podle prawa ne majut niczogo swojego wolnogo. Zamiana ta jak się wydaje - ma w tym miejscu swoje realne uzasadnienie. Zabieg ten pozwolił
ustawodawcy litewskiemu na uzasadnienie pozbawienia pewnych kategorii osób
zdolności do sporządzania testamentów i wyjaśnienie przyczyn tego kroku w duchu
prawa rzymskiego, a jednocześnie na uniknięcie powołania na antyczny m o d e l
podległości władzy zwierzchnika familijnego, który w wieku XVI i w w a r u n k a c h
litewskich nie byłby dostatecznie czytelny.
Dalsza cześć omawianego artykułu statutowego zawiera już dokładne wyliczenie
poszczególnych kategorii osób nie posiadających zdolności do czynienia testamentów.
Statut z roku 1529 jako pierwsze wymienia dzieci.
Statut I, V, 14: Naperwcj, deli, let ztipolnych ne
ls
majuczi...
W tym samym kontekście o niedojrzałych mówiły źródła rzymskie.
15
W granicach i na zasadach określonych w
Statucie I, V, 15.
'' Zupełnie jasno wyrażały już tę zasadę Statuty
II i III. Statut II, VIII, 1: Ustawujem, ii kożilyj
majet meti moc o reczach swoich mchomych
testament czinili, krom tych pursuit niżej
opisanych, kotoryje parsuny iż podle prawa
ne majut niczogo wolnogo, dlja logo
testamentom nikomu niczogo otdali ne
tnogut... Statut III, VIII, 1: Ustawujem, iż
kożilyj majet mcii moc o reczach swoich nichomych testament czinili okrom tych par­
son niżej opisanych, kotoryje parsony, iż podle
prawa ne majut niczogo wolnogo, dlja logo
testamentom nikomu niczogo otdali ne
inogut...
Por. też: D. 28, 1, 6, pr. (Gaius libro septinio
decimo ad edictum provinciale): Qui in
potesliite pure/Iiis esi, testamenti faciendi ins
non habet, adeo ut, ųuumvis paler ei permit­
tat, nihilo magis tamen iure testari jiossil.
i« Podobnie Statut II, VIII, 1: ...najpenwj deti
let ztipolnych ne majuczije... oraz Statut 111,
VIII, 1: ...naperwej, deti, let ztipolnych ne
majuczije... O poszczególnych kategoriach
1 7
osób podlegających w prawic litewskim
ograniczeniom w zdolności do sporządzania
testamentów por.: Mickiewicz A. Op. cit.,
s. 144; Dąbkowski l'. Prawo prywatne polskie.
Т. II, cit., s. 69 i n.
14
P I R M A S I S
L I E T U V O S
S T A T U T A S
IR
n I- O C I I Л
I. 2, 12, 1: Praeterea (estamentum facere non possunl impubercs, quia nullum eontm
19
animi iudicium
est...
Z powyższego porównania wynika, że nie tylko I Statut, ale także kolejne Statuty
z g o d n e były w omawianym p u n k c i e z p r a w e m rzymskim. Jedyną różnicą, której w
zestawionych normach można się doszukać jest okoliczność, że prawo rzymskie podawało
również przyczynę, dla której zdecydowało o pozbawieniu niedojrzałych prawa d o
sporządzania testamentów, n a t o m i a s t uzasadnienia takiego nie zawierają n o r m y
2
statutowe ".
D r u g ą kategorią o s ó b pozbawionych p r a w a d o s p o r z ą d z a n i a t e s t a m e n t ó w i
wymienioną przez kodyfikację z roku 1529 byli zakonnicy, przebywający w zakonie
uprzywilejowanym.
Statut I, V, 14: ...zakonniki, buduczi w zakonepriwilewanom, prinjawszi, potwerdiwszi
sja w zakone...
21
Zob. też: Ulp. Reg. 20, 12: Impubes, licet sui
iuris sit, facere testamentum non potest,
ąuoniam norulum plenum iudicium animi ha­
bet. G. 2, 113: ...nam mascidus minor annorum
quattuordecim testamentum facere non potest,
etiamsi tutore auclore testamentum facere
velit... Regulae Ulpiani oraz Instytucje Gaiusa
nic były znane w dobie powstawania Statutów
litewskich. Cytuję je jednak pomocniczo obok
źródeł justyniańskich w celu pełniejszej ilustracji
omawianych instytucji rzymskich. Patrz też:
Voci l'. Diritto creditario romano. T I. Milano,
1967, s. 390 i n.; Bonfante I'. Istituzioni di
diritto romano. Milano, 1987, s. 474 i n.;
Wołodkiewicz W, ZaMocka M. Op. cit., s. 180.
" Na podobieństwa zachodzące między
przepisami rzymskimi i litewskimi w kwestii
ograniczeń w możliwości sporządzania testa­
mentów zwracali już niegdyś uwagę: Morze I'.
O wpływie prawodawstwa rzymskiego na
prawodawstwo polskie i litewskie // Dziennik
Warszawski. 1826, 5.14, s. 118 i п.; Tau­
benschlag R. Op. cit., s. 28 i п.; Koranyi K. O
niektórych postanowieniach karnych Statutu
litewskiego z r. 1529 // Księga pamiątkowa ku
uczczeniu cztcrcchsctncj rocznicy wydania
pierwszego Statutu Litewskiego / pod red.
S. Ehrcnkrcutza. Wilno, 1935, s. 124. Por.
też: Bardach J. Statuty litewskie a prawo
rzymskie, cit., s. 146 i п.
Por. też uwagi J. Bardacha (Statuty litewskie
a prawo rzymskie, cii., s. 146) o rozbież­
nościach dotyczących zakazu testowania przez
zakonników, tkwiących w tekstach II Statutu,
1 9
1
a mianowicie w jego wersji ruskiej, polskiej i
łacińskiej. Statut II, VIII, 1 w tekście ruskim
wspomina o zakonnikach z zakonów
nicuprzywilcjowanych (zakonniki buduczi w
zakone ne priwilewanom
prinemszy i
potwerdiwszisja w zakone), natomiast w wersji
polskiej odwrotnie - o zakonnikach z zakonów
uprzywilejowanych (zakonnicy będąc w za­
konie przywileiowanym, przylawszy у pot­
wierdziwszy sie w zakonie), podczas gdy tekst
łaciński (monachi, religionem monasticam
professi) nic czyni tu żadnych rozróżnień.
Statut II w wersji polskiej i łacińskiej cytuję
według: Pomniki prawa litewskiego z XVI
wieku / wyd. E Pickosiński // Archiwum
Komisji Prawniczej. T. 7. Kraków, 19Ш. Jak
wynika z wyżej przytoczonego fargmentu Sta­
tut I w wersji ruskiej wspomina o zakonnikach
z zakonów uprzywilejowanych. Podobnie czyni
I Statut w tłumaczeniu polskim (Statut I, V,
17: Zakonnici, bedųci w zakonie przivileiovanim, przijąwssi i poczwierdziwssi sie w
zakonie). Tłumaczenie łacińskie I Statutu
(Statut 1, V, 15: religiosi, professi ordinis approbad) - podobnie jak wersja łacińska Statutu
II - rozróżnienia, o którym mowa nic wpro­
wadza. Z kolei Statut III, VIII, 1 w wersji
oryginalnej mówił o zakonnikach z zakonów
uprzywilejowanych (zakonniki, buduczy w
zakone upriwilewanom, prineinszi i potwer­
diwszi se w zakone) podobnie zresztą jak w
tłumaczeniu polskim (Zakonnicy będąc w
Zakonie uprzywilejowanym, przylawszy, i
potwierdziwszy się w Zakonie).
II.
U K T U V O S
STATUTAS
IR
LIETUVOS
D I D Ž I O S I O S
KUNIGAIKŠTYSTĖS TEISINĖS
K U L T Ū R O S
RAIŠKA
W punkcie tym stwierdzamy różnicę między przepisami litewskimi i rzymskimi.
Prawo rzymskie nie zakazywało mnichom spisywania aktów ostatniej woli.
C. 1, 3, 20 (Impp. Theodosius et Valentinianus): Si quis presbyter aut diaconus aut
diaconissa aut subdiaconus vel cuiuslibct alterius loci clericus aut monachus aut midier,
quae solitariae vitae dedita est, nulio condito testamento decesserit nee ei parentes
utriusque sexus vel liberi vel si qui agnaüonis cognationisve iure iunguntur vel uxor
extiterit, bona, quae ad cum vel ad earn pertimierint, sacrosanctae ecclesiae vel monasterio,
cui fuerat dcstinatus aut destinata, omnifariam socientur...
Z przytoczonej konstytucji Teodozjusza i Walentyniana wynika, że prezbiterzy,
diakoni, subdiakoni, mnisi oraz inne osoby duchowne, również płci żeńskiej, zdolne są
do sporządzania testamentów. Z a t e m wykluczenie zakonników od tej czynności przez
prawo litewskie nie było inspirowane wzorcami rzymskimi . Należy przy tym zauważyć,
że w obu rozpatrywanych ustawodawstwach testamenti factio activa przysługiwała
duchownym świeckim .
22
23
W dalszej kolejności I Statut wymieniał synów niedzielnych z ojcem.
Statut I, V, 14: ...synowe, z otcom ncdelnym, okrom reczi nabytja swojego wlastnogo
abo wyslugu...
24
Powyższy fragment znajduje odniesienie w tekstach justyniańskich Digestów i
Instytucji.
D. 28, 1, 6, pr. (Gaius libro septimo dccimo ad edictum provinciale): Qui in potestate
parentis est, testamenti faciendi ins non habet, adeo at, quamvis pater ei permittat,
nihilo įnagis tarnen iure testari possit.
2 2
2 1
K. Koranyi (O niektórych postanowieniach
karnych Statutu litewskiego z r. 1529, cit.,
s. 124 i n.) domyśla! się, żc litewski ustawo­
dawca pozbawił zakonników i heretyków prawa
do czynienia testamentów pod wpływem
średniowiecznych pomników prawa, w których
podobne rozwiązanie stosowano nader często.
Zdaniem K. Koranicgo bezpośrednim wzorem
mogła być w tym przypadku dość popularna w
Polsce Summa Rajmunda Partcnopcjczyka.
Wydaje się jednak, żc opinia K. Koranicgo nic
jest trafna w stosunku do heretyków. Tę kate­
gorię litewski prawodawca mógł wykluczyć,
powielając rozwiązania rzymskie. Będzie o tym
mowa dalej.
Por.: Dąhkowski l'. Prawo prywatne polskie.
Т. II, cit., s. 70,79 i n. 113. J. Gerlach (Stanowis­
ko duchownych wedle statutu litewskiego III
(15.XS roku) // Ateneum Wileńskie. 1923, 1,
s. 19) wyjaśniał tę kwestię następująco: „Za­
konnicy upośledzeni byli przede wszystkim
co do zdolności testowania. Osoby, które
'przyjąwszy i podtwierdziwszy się w zakonie',
czyli takie, które złożą śluby uroczyste, między
innymi i ślub ubóstwa, 'według prawa nic mają
nic wolnego, dlatego testamentem nikomu nic
oddać nic mają', są one intcstabilcs (...). Du­
chownych świeckich nic dotyczą żadne ograni­
czenia, jak tylko te, które odnoszą się do całej
szlachty. Mogą oni najzupełniej dowolnie
rozporządzać swym mieniem, z wyjątkiem dóbr
dziedzicznych, zarówno ojczystych, jak i
macierzystych, gdyż tymi nic wolno było nikomu
dysponować". M. Borkowska (Dekret w nie­
bieskim ferowany parlamencie. Wybór
testamentów z XVI1-XVII1 wieku. Kraków,
19X4, s. 9) nadmieniała, żc testamentów „nic
pisali tylko zakonnicy, bo ci nic mają prawa
własności do żadnej rzeczy, więc też i prze­
kazywać niczego nic mogą".
Bardzo podobne zapisy odnajdujemy w
pozostałych Statutach. Statut 11, VIII, 1:
...synowe z olcem nedelnyje okrom reczej
nabytja swojego wlastnogo abo wysług...;
Statut III, VIII, 1: ...synowe, ot otca ne
wydelenyje, okrom reczej nabytja swojego
wlasnogo abo wysługi...
I6
P I R M A S I S
L I E T U V O S
S T A T U T A S
IR
E P O C H A
I. 2,12, pr.: Non tarnen omnibus licet facere testamentam, statini enim hi, qui alieno iuri
subiecti sunt, testamenti faciendi ins non Iiabent, adeo quidem tit, quamvis parentes eis
penniserint, nihilo magis iure testari possint...
25
Z cytowanych fragmentów wynika, że prawo rzymskie w sposób bardzo kategoryczny
zabraniało sporządzać testamenty osobom alieni iuris. Zakaz, o którym mowa, był na
tyle rygorystyczny, że nie mogła go znieść nawet odmienna wola rodziców, zezwalających
na sporządzenie testamentu własnym dzieciom.
Wydaje się, że przytoczone przepisy litewskie i rzymskie są identyczne pod względem
celu i zasady. Wszak filius familias nie może testować, gdyż nie ma własnego majątku, a
wszystko co ewentualnie nabywa, nabywa na swojego zwierzchnika familijnego. Podobny
schemat obserwujemy w warunkach litewskich-nie ma nic własnego syn, który jeszcze
nie otrzymał od ojca wydzielonej, przypadającej na niego części majątku. Zwróćmy
uwagę, że ustawodawca litewski formułując normę statutową, zamienił jedynie napotkaną
w źródle justyniańskim rzymską instytucję władzy ojcowskiej na instytucję rodzimą w
postaci niedziału ojca z synami. Rozwijając ten wątek skonstatujmy, że prawodawca
litewski wykazał konsekwencję i wyjątki od przedstawionej wyżej reguły również
sformułował w duchu prawa rzymskiego. Zezwolił mianowicie synom niedzielnym na
testowanie rzeczami nabytja swojego włastnogo abo wyshtgu. Identyczna i bardzo
charakterystyczna zasada obowiązywała w prawie rzymskim. Została ona wyłożona w
justyniańskich Instytucjach i Digestach.
I. 2, 12, pr.: Non tarnen omnibus licet facere testamentam, statini cnim hi, qui alieno
iuri subiecti sunt, testamenti faciendi ins non Iiabent, adeo quidem ut, quamvis parentes
eis penniserint, nihilo magis iure testari possint: exceptis his quos antea cmtmcravimus
et praecipuc militibus qui in potestatc parentum sunt, quibtis de eo quod in castris
adquisierint permission est ex constitutionibus principam testamentam facere. quod
quidem initio tantum mililantibus datum est tarn ex auctoritate divi Augusti quam Nenae
пес non optimi imperatoris Traiani, postea vcro subscriptione divi Hadrian! etiain di/nissis
militia, id est vcteranis, concession est. ilaqtte si quidem feccrint de castrensi pectdio
testamentam, pertincbit hoc ad cum quern hercdem reliquerint (...). Praeter hos igitur,
qui castrense pcculium vel quasi castiensc Iiabent, si quis alius filius familias testamen­
tam feceril, inutile est...
I. 2, 10, 9: Scd si filius familias de castrensi pectdio post missionem facial testamen­
tam...
2b
I. 2, 11, pr.: ...scd testari quidem el si filii familias sunt propter mililiam concedimtur...
I. 2, 11, 6: Sciendum tarnen est, quod ad cxempliim castrensis peculii tain anteriores
leges quam principalcs constittitiones qtiibusdam quasi castrensia dedenint peculia, quo­
rum qtiibusdam permisstim erat etiam in potestale degentibus testari. quod nostra
2 5
l'or. też: Ulp. Keg. 20, 10: Filius familiue /ratamentiini facere поп polest, ųuoniam nihil
2
''
sutini habet, ut testari de eo possil.
l'or. też: G. 2, 106.
II.
LIETUVOS
STATUTAS
IR
LIETUVOS
DIDŽIOSIOS
KUNIGAIKŠTYSTĖS
TEISINĖS
KULTŪROS
RAIŠKA
constitutio latins cxtendenspcnnisit omnibus in his tantummodopecidiis tcstari quidem, sed iure
communi...
21
D. 49, 17, 11 (Macer libro secundo de re militari): Castrense peculim est, quod a
parentibus vel cognatis in militia agend donation est vel quod ipse filius familias in militia
adquisiit, quod, nisi militaret, adqiiisiturus non ftiisset. Nam quod erat et sine militia
adquisiturus, id peculium eins castrense non est.
Z przytoczonych fragmentów wynika, że osoby p o d d a n e czyjemuś prawu nie mogą
sporządzać testamentów. Mocą konstytucji cesarskich wyjątek uczyniono dla żołnierzy
i weteranów, którym - pomimo ich podległości władzy zwierzchnika familijnego pozwolono sporządzać testamenty. Przedmiotem tych aktów mógł być j e d n a k tylko
majątek uzyskany od rodziców, krewnych lub w inny sposób podczas odbywania służby
wojskowej {peculium castrense). Uprawnienie to rozciągnięto następnie w prawie
klasycznym na majątek zgromadzony w związku ze sprawowaniem funkcji państwowych
{peculium quasi castrense) *. Pozbawienie możliwości sporządzania testamentu synów,
pozostających w niedziale z ojcem, jest zatem drugim punktem, w którym prawo litewskie
wykazuje zbieżność z prawem rzymskim w ramach omawianej problematyki.
2
Ustawa z roku 1529 pozbawiała również prawa do sporządzania testamentów
niewolników .
29
Statut I, V, 14: ...tv czużuju moc zostawleny, to jest tot, kogo by komu wydano zy jego
statki (...) newolniki.. .
x
Por. też: UIp. Reg. 20, 10: Filius familiae tes­
tamentum facere non potest, ųuoniam nihil
suit m habet, ut testari de eo possit. Sed divus
Augustus [Marcus) constituit, ut filius familiae
miles de eo peculio quod in caslris adquisivit
testamentum facere possit.
Por.: D. 49, 17. С. 1, 3; 12, 30; 12, 36. О
peculium castrense i peculium quasi castrense
por.: Longo C. Corso di diritto romano.
Diritto di famiglia. Milano, 1946, 129 i п.;
Franciosi G. Famiglia с personę in Roma
antica dali' eta arcaica al principato. Torino,
1992, s. 199 i п.; Wołodkiewicz W, Zabłocka M.
Op. cit., s. 107 i п., 180.
'' O źródłach niewoli mówi Statut 1, XI, 12:
Newolnicy majut byli czelwerakich priczin:
Też ustawljajem, iż newolnicy majut byti
czelwerakich priczin: perwyje, kotoryje zilawna
w newoli sut abo z newolnycli sja mdiii; dnigije,
kotoryje polonom zaweileny sut z zemli
neprijatelskoje; Iretjeje, koli by na snierl ska­
zany komu, okrome ziodejslwa, a onyje by
prosili togo, koniu skazany, żeby ich ne gubił,
a ilawali by sja w newolju, a on by ich ne gubił,
lakowyje w newoli majut byli i tleli ich, koloiyje
2 7
z s
2
3 0
potom budut roditi; czetwertoje, koli by sami
sja w newolju podali: a chto by, wedajuczi,
żonku newolnuju, chotja czołówek wolnyj, jeje
ponjał, togdy i sam w newolju majet byti i deti
ich, budut mużskogo abo żenskogo sianu; tym
że obyczajem i żonka majet byti, jeśli by za
newolnogo poszła, wedajuczi, togdy i sama w
newolju podajet sja i deti ich. Por. też Statut
I, XI, 6; XI, 7; XI, 10. Por. też: Hejnosz W.
Kilka uwag o „niewoli" w I Statucie Litews­
kim // Księga pamiątkowa, cit., s. 329-362.
Podobne zapisy zawierały późniejsze Statuty.
Statut II, VIII, 1 głosił: ...bo też w czużuju
moc podanyje, to jest tot kogo by komu
wydano z jego statki (...) newolniki... Statut
111, VIII, 1 postanawiał zaś: ...w czużuju moc
s prawa wydanyje, to jest lot, kogo by komu
wydano z jego statki i majetnostju; poloneniki
i czeljadz dwomaja... Interesująca jest charak­
terystyczna rozbieżność terminologiczna
między przepisami II i 111 Statutu. Statut z roku
1566 operował jeszcze ogólnym pojęciem niewolnicy (newolniki). Kodyfikacji tej znane
były - podobnie jak prawu rzymskiemu - trzy
zasadnicze źródła niewoli: urodzenie, jeniectwo
P I R M A S I S
LI E T U V O S
S T A T U T A S
IR
E P O C H A
O d możliwości testowania wykluczały niewolników także postanowienia prawa
rzymskiego.
С. 6, 59, 4 (Impp. Diocletianus et Maximianus): Servus successores habere non
potest^.
i niewola za długi. Statut II, XII, 13: Też
ustawujem, iż newolnicy majut byti trojakich
priczin: perwyje kotoryje sut zdawna w newoli,
abo z newolnych se rod jat; dnigije kotoryje
polonom zawedeny sut iz zemli neprijatelskoje; tretje koli by se sami w newolju
poddali... Zapis ten odpowiada zresztą frag­
mentowi justyniańskich Instytucji - I. 1, 3, 4:
Servi autem aut nascuntur aut fiunt.
Nascuntur ex ancillis nostris: fiunt aut iure
gentium, id est ex captivitate, aut iure civili,
cum homo liber maior viginti annis ad pretium participandum sese venumdari passus est.
Zwracał już na to uwagę R. Taubcnschłag (Op.
cit., s. 18 i п.). P. Dąbkowski (Prawo prywatne
polskie. Т. I, cit., s. 114) pisał o tym problemie
następująco: „Przyczyny powstania niewoli
były następujące; statut litewski określał jc
ogólnym, prawo rzymskie przypominającym
zdaniem, servi aut nascuntur aut fiunt". Należy
jednak uzupełnić, że oprócz wskazanych trzech
zasadniczych źródłach niewoli, II Statut
wspominał jeszcze o czwartym. Statut II, XII,
13: ...a chto by, wydajuczy żonku newolnuju,
w małżeństwo ponjal, chotja czelowek wolnyj,
togdy tukowyj sam i deti ich w newoli byti
majut. Z przepisu wynika, że człowiek wolny,
świadomie pojmujący niewolnicę, traci
wolność. Dzieci zrodzone z takiego związku
również stawały się niewolnikami. Problemu
niewoli dotyczy również norma zawarta w
Statucie II, XII, 7, gdzie uregulowano kwestię
niewoli za długi i opisano sposób wykupienia
się z niej. W Statucie II, XII, 11 unormowano
natomiast problem sprzedaży ludzi wolnych
podczas głodu. Por. też: Dardach J. Statuty
litewskie a prawo rzymskie, cit., s. 132 i п.
Zauważmy, że w Statucie III, VIII, 1 wymie­
nione zostały osoby wydane w czyjąś moc, jeńcy
i czeladź. Stało się lak dlatego, że III Slatut,
pozostając pod wpływem idei humanitaryzmu,
ograniczył niewolę wyłącznie do jeniectwa,
rezygnując z istotnego jej źródła w postaci
urodzenia w niewoli (wprowadzając w
zastępstwie kategorię czeladzi, określaną
dodatkowo jako dworną, ojczystą, ma­
cierzystą, kupną, pojmaną) oraz z niewoli za
długi. Wyraźnie wspominają o tym statutowe
normy. Statut III, XII, 21: Newolniki jakije
byti majut: Newolniki wpered ne majut byti z
inszych priczin, odno poloneniki. A inszaja
czeljadz newolnaja i też deti, potomki połonenikow majut byti osażiwany na ich
zemljach i rozumeny byti za otcziczow. A
tatarskije newolniki majut byti osażywany na
ich zemljach. Statut 111, XIV, 36: O nowom
nazwisk czeljadi dwornoje mesto togo, szto
ich pered tym newolnikami zwano: Oznajmujem i wedomo to czynim, iż szto w sein
teperesznem Statute tych Ijudej o czeljadz,
kotoryje pered tym newolnikami byli zwany,
otmeneno nazwisko i pomeneno a napisano
ich czeledju dwomoju otczyznoju, materistoju,
kuplenoju, abo polonenikami, togdy toje
otmenene nazwiska ich czasu prawa na kożilom
wrude, kgdy by chto swojej czeljadi newolnoje
pojskiwal, nikomu s poddanych naszych do
używanja i doważenja sprawedliwosti niczogo
szkoditi i pereszkażati ne majet. Por. też:
Dąbkowski l'. Prawo prywatne polskie. T I,
cit., s. 112 i п.; tenże. Charakterystyka prawa
prywatnego polskiego. Nowe spostrzeżenia.
Lublin, 1923, s. 17; Bardach J. Statuty litewskie
w ich kręgu prawno-kulturowym, cit., s. 58 i п.;
Spiridonow M. F. Zakrcposzczcnijc kricstianstwa Diclarussi (XV-XVI ww.). Minsk,
1993, s. 71 i п., 94 i п.; Jurkiewicz J. Kilka
uwag o poddaństwie włościan na Białorusi w
XVI w. // Przegląd Historyczny. 1996, 87.1,
s. 95-105. W rozumieniu zatem kodyfikacji z
1588 roku niewolnikami byli wyłącznie jeńcy,
ale jak widać z treści normy zawartej w Statucie
III, VIII, 1 również na czeladź i osoby iv czużuju
moc sprawa wydunyje rozciągnięto zakaz spor­
ządzania testamentów, czym jakby nawiązano
do stanu poprzedniego.
Wyjątkiem od wskazanej reguły byl servus
publicus, czyli tzw. servus populi Romani, któ­
ry mógł dokonać testamentowego rozpor­
ządzenia polową swego peculium. Ulp. Reg.
20, 16: Senus publicus populi Romani partis
dimidiae testamenti faciendi habet ins. Zol),
też: Litewski W. Słownik encyklopedyczny
prawa rzymskiego. Kraków, 1998, s. v. Senus
publicus (semis populi romani), s. 243.
II.
LIETUVOS
STATUTAS
]R LIETUVOS
DIDŽIOSIOS
KUNIGAIKŠTYSTĖS
TEISINĖS
KULTŪROS
RAIŠKA
W dalszej kolejności I Statut wspomina o chorych umysłowo.
Statut I, V, 14: ...szaleni, kaceri, newolniki, ot rozumu
otchodjaczi..?
I Statut, a także idący za jego przykładem Statut II, wymieniają szalonych, następnie
kacerzy, za nimi niewolników i dopiero dalej, na końcu - odchodzących od rozumu.
Sformułowanie to sprawia wrażenie, że litewski ustawodawca rozróżniał dwie kategorie
ludzi chorych na umyśle. Po pierwsze szalonych {szaleni, szalenyje), czyli zupełnie
pozbawionych rozumu w związku z trwałą chorobą psychiczną, a w następstwie także
stale pozbawionych prawa do rozporządzania swą ostatnią wolą oraz osoby, które tylko
okresowo popadają w zamroczenie umysłowe (ot rozumu otchodjaczi, ot rozumu
otchodjaczije), a w konsekwencji zdolne do czynienia testamentów, g d y - j a k głosi dalej
I S t a t u t - ksobeprijdut . Zanim wskażemy na istotne znaczenie powyższego rozróżnienia
dla naszych dociekań, zwróćmy uwagę na następujące fragmenty justyniańskich Instytucji
i Digestów.
33
I. 2, 12, 1: Praeterea testamentum facere non possunt (...) furiosi quia mente carent
(...) certę eo quod ante furorem fecerint testamento valente: nam neque testamentą
recie facta neque aliud ullum negotium rccte gestam postea furor intcn'eniens peremit.
I. 2, 18, pr.: sed hoc dicitur, non quasi vere furiosus sit, sed recte quidem fecit
testamentum, non autem ex officio pietatis: nam si vere furiosus est, nullum est testa­
mentum.
D. 28, 1, 17 (Paulus libro tertio scntentiamm): In adversa corporis valetudine mente
capitis со tempore testamentum facere non potest.
Przywołane fragmenty zgodnie odmawiają chorym umysłowo prawa do sporządzania
34
testamentu . Zależność regulacji litewskich od unormowań rzymskich w rozpatrywanym
punkcie stanie się bardziej wyrazista, gdy poddamy analizie dalszą część passusu
statutowego, mówiącego o zdolności d o testowania umysłowo chorych.
5
Statut I, V, 14: ...a wedżo tyje, koli k sobe prijdut, mocny s tastamenty swoimi czinitP .
3 2
n
Prawic identycznie ujmował to Statut II, VIII,
1: ...szalenyje, kacery, newolniki, ot rozumu
otchodjaczije... Odmienny zapis znajdujemy
w Statucie III, VIII, 1: ...Ijudi szalenyje,
kotoryje hy ot rozumu otcliodili...
Łatwo dostrzec, że 111 Statut głosząc: Ijudi
szalenyje, kotoryje hy ot rozumu otcliodili nic
rozdzielał już tyełt dwóch kategorii, wy­
mieniając je jedna za drugą, ale wydaje się, że
nadal jc rozróżniał. Świadczą o tym przepisy
zawarte w Statucie III, XI, 35, gdzie mowa o
opiece nad umysłowo chorymi. Wskazany
przepis wyraźnie odróżnia osoby cierpiące na
trwałą chorobę psychiczną (...Ijudi szalenyje,
kotoryje, za dopuszczenjem Ilożim ot rozumu
otszedszi...) oraz osoby, które będąc chore,
1 4
odzyskują okresowo świadomość (...tak żegde
hy chto, szalewszi, a zasja ku zdorowju i rozumu
zupolnomu priszol, u po tom hy sja to jemu
otnowilo, że by zasja poczal szaleli...).
Wiąże się to zresztą z ogólną regulą zawartą w
D. 50, 17, 5 (Paulus libro secundo ad
Suhinum):
...furiosus nullum negotium
conlrahere polest... Por. też: LUp. Reg. 20,
13: Mutus surdus furiosus ilemque prodigus,
cui lege bonis interdictum est, testamentum
facere non possunt (...) furiosus, quantum
mentėm non habet...
Podobnie Statut II, VIII, 1: ...<i wedże tyje,
koli k sobe prijdut, mocny testament swoj
cziniti... oraz Statut III, VIII, 1: ...a wedże i
tyje, koli ku dobronni i doskonalomu rozumu
prijdut, mocni testamenty swoi cziniti...
IZO
P I R M A S I S
L I E T U V O S
S T A T U T A S
I R
E P O C II A
Statut zatem pozwalał na sporządzenie testamentu tym spośród chorych na umyśle,
36
którzy powrócą do zdrowia p s y c h i c z n e g o .
N a takim samym stanowisku stały n o r m y rzymskie. W Instytucjach justyniańskich
czytamy:
I. 2, 12, 1: furiosi autem si per id tempus fecerint testamentum,
quo furor eorum
intcrmissus est, iure testati esse vidctur...
Z e wskazanego fragmentu wynika, że prawo rzymskie pozwalało choremu umysłowo
na sporządzenie testamentu w m o m e n t a c h okresowego powrotu świadomości
określanych j a k o lucida intervalla.
T e s t a m e n t czyniony w czasie r e g r e s u choroby
sporządzany był ważnie. W związku z tym nasuwa się wniosek, że I Statut, a za nim
n a s t ę p n e , respektowały t ę charakterystyczną rzymską z a s a d ę i k o n s e k w e n t n i e ją
powtarzały.
I Statut litewski pozbawiał również p r a w a d o sporządzania t e s t a m e n t ó w kacerzy.
Wynika to z cytowanego już wcześniej fragmentu.
Statut I, V, 14: ...szaleni, kaceri, newolniki, ot rozumu
36
v/ydaje się, że III Statut szczególnie mocno
akcentuje wymóg odzyskania pełnej
sprawności psychicznej jako przesłankę
niczhędną dla uzyskania zdolności do
sporządzania testamentu (koli ku dobromu i
doskonalomu rozumu prijdut). Zwróćmy
uwagę, żc III Statut podkreśla wymóg zdrowia
psychicznego i należytej kondycji umysłowej
także w innym miejscu. Por. Statut III, VIII,
2: Ustawujem: koli by chto na ręczy swoi,
majetnost nichomuju i też na imenja, wsjakim
sposobom nabytyje, chotel testament cziniti,
togdy kożilyj takowyj, huduczy zdorowyj albo
i choryj, tolko by pri dobroj pameti i zdorowyj
na rozume byl, wolno jemu budet... Statut II,
VIII, 2 wspomina! tylko o dobroj pameti.
Statut 1, V, 15 stawia! podobny warunek, a
mianowicie pozostawania pri dobroj pamjati.
Wypada zaznaczyć, żc składane przez testatora
na kartach aktu ostatniej woli zapewnienie o
tym, żc czyni testament w warunkach
całkowitego zdrowia psychicznego i przy
dobrej pamięci, stanowi stały, bardzo
charakterystyczny element testamentów
litewskich z XVI, XVII i XVIII wieku. Por.:
Biržų, dvaro teismo knygos 162(1-1745 / wyd.
V. Raudcliūnas, R. Firkovičius. Vilnius, 1982,
s. 228, 321; Borkowska M. Op. cit., s. 32, 41,
52, 61, 67, 74, 101, 106, 109, 131, 134, 140,
153, 165, 174, 178, 189, 192; Augustyniak U.
Testamenty ewangelików reformowanych w
Wielkim Księstwie Litewskim. Warszawa,
1
otchodjaczi..?
1992, s. 17, 26, 34, 49, 62, 81, 123, 144, 169,
181, 185, 192, 199, 216, 237.
Kacerzy wymieniał również Statut II, VIII, 1:
...szalenyje, kacery, newolniki, ot rozumu
otchodjaczije... Por. też: Taubenschlag R. Op.
cit., s. 29 i n. Symptomatyczne jest pominięcie
tej kategorii osób w III Statucie. Modyfikacja
przepisu spowodowana została zapewne
znacznymi postępami reformacji w Wielkim
Księstwie Litewskim. Niebagatelne znaczenie
miała pewnie także okoliczność, iż wszyscy
kanclerze i podkanclcrzowic (Mikołaj
Jurewicz Radziwiłł, Eustachy Wollowicz,
Krzysztof Radziwiłł oraz Lew Sapieha),
czuwający nad ostateczną redakcją III Statutu,
byli różnowiercami. Por. uwagi T. Czackiego
(O litewskich i polskich prawach. Т. II, cit.,
s. 68), dotyczące niezdolności testowania
heretyków w świetle Statutów litewskich.
T Czacki pisał, żc zgodnie z I Statutem nie
mogą sporządzać testamentów „od kościoła
różniący się wszelacy odszczcpicńcy". Nieco
dalej (tamże, s. 70, przypis 1) T. Czacki
stwierdzał nic w pełni ściśle, żc „ten artykuł o
kacerzach w drugim i trzecim statucie został
wyrzucony, jako przeciwny przyrzeczonej opie­
ce prawa różniącym się w wierze przez Zyg­
munta Augusta i akt konfederacji 1573 roku".
Por. też: Lappa I. 1. Litowskij Statut 1588
goda. Т. I, ez. 2, cit., s. 435 i п.; Bardach .1.
Statuty litewskie w ich kręgu prawno-kulturowym, cit., s. 44.
II.
LIETUVOS
STATUTAS
IR
LIETUVOS
DIDŽIOSIOS
KUNIGAIKŠTYSTĖS TEISINĖS
K U L T Ū R O S
RAIŠKA
I Statut wymieniał kacerzy między - i na równi - z szalonymi oraz niewolnikami
j a k o tych, którzy nie są zdolni do testowania. Stanowisko litewskiej kodyfikacji jest
zbieżne z regulacjami rzymskimi.
C. 1, 5, 4, 5 (Impp. Arcadius et Honorius): Ergo et suprema iltius scriptum irrita sit,
sive testamento sive codicillo sivc epistula sive quolibet geilere reliquerit voluntatem qui
Maiiichacus
fuisse
convincitur...
Wskazany fragment Kodeksu justyniańskiego w sposób jasny, a zarazem bardzo
dobitny precyzuje, że żadne pisemne rozporządzenie ostatniej woli d o k o n a n e przez
zwolennika manicheizmu nie może być uznane za ważne. Przepis dotyczył zarówno
testamentów, kodycyli, listów oraz wszystkich innych form, w których wzmiankowana
wola mogłaby być wyrażona.
W podsumowaniu należy stwierdzić, że uregulowania I Statutu litewskiego są zasadniczo
zbieżne z rzymskimi w analizowanych elementach. Porównywane ustawodawstwa
pozbawiały prawa do sporządzania testamentów niedojrzałych, niewolników, heretyków,
synów pozostających pod władzą ojca oraz chorych umysłowo, przy czym w dwóch ostatnich
przypadkach prawo litewskie rccypowało rozwiązania rzymskie tak dalece, że uwzględniło
38
je nawet w poszczególnych wyjątkach od zasad ogólnych .
W poszukiwaniu kolejnych śladów oddziaływania urządzeń rzymskich na prawo
litewskie warto zatrzymać się nad fragmentem I Statutu zawartym w dłuższym passusie
39
poświęconym rygorom, jakim winna czynić zadość forma t e s t a m e n t u .
Instytucje justyniańskic wspominają łącznic o
większości z wymienionych kategorii osób,
jako o pozbawionych prawa do sporządzania
testamentu. Por. I. 2, 19, 4: tesiamenti autem
[actionem non solum is habere viiletur, qui
testamentum [acere potest, seil etiain qui ex
alieno testamento vel ipse capere potest vel
alii adquirere, licet non potest [acere testa­
mentum. et ideo et [uriosus et mulus et
poslumus et inputs et filius [amilias et servus
alienus testamenti [actionem habere dicuntur:
licet enim testamentum [acere non possani,
allamen ex testamento vel sibi vel alii adquirere
possum. Por. leż: Litewski IK Słownik
encyklopedyczny, cit., s. v. Testamenti [actio
aeliva, s. 256. W uzupełnieniu należy
nadmienić, żc III Statut litewski wśród osób
nic [wsiadających prawa do sporządzania
testamentu wymieniał wywolańców i
odsądzonych od czci. Por. Statut 111, VIII, 1:
...wywołamy i czsti otsużonyje... Terminu
„wywolańcy" nie znajdujemy w odnośnym
tekście kodyfikacji z roku 1566. Mówi ona
tylko o odsądzonych oil czci. Statut 11, VIII,
1: ...czii otsużonyje ne mogut testamentów
cziniti. 1 Statut w ogóle nic zawiera! podobnego
zapisu. Por. też: Czacki Т. O litewskich i
polskich prawach. Т. II, cit., s. 69 i n.
Odnotujmy również, żc prawo rzymskie generalnie rzecz ujmując - nic odbierało prawa
do sporządzania testamentów osobom
pozbawionym czci. Por. też: Taubenschlag R.
Op. cit., s. 30.
Formy sporządzania testamentów w prawic
litewskim i rzymskim wykazują w niektórych
elementach podobieństwa. Zwracano na ten
szczegół uwagę już w dawniejszej literaturze.
Por.: Mickiewicz A. Op. cit., s. 144; Morze R
Op. cit., s. 119. Wydaje się, żc w prawic
litewskim najdokładniej opisała tę kwestię
kodyfikacja z roku 1588. Statut III, VIII, 2
mówił o wymogu podpisania i opieczętowania
testamentu przez testatora i świadków. Tc same
elementy tj. obecność świadków, wymóg
opieczętowania testamentu przez świadków,
podpis testatora i świadków wymieniają źródła
rzymskie. Por.: I. 2, 10; UIp. Reg. 23, 6. O
świadkach asystujących przy sporządzaniu
aktu ostatniej woli oraz o pieczętowaniu
testamentu przez testatora wspomina! leż
121
P I R M A S I S
L I E T U V O S
S T A T U T A S
IR
E P O C H A
Statut I, V, 15: A koli sam potom umret a luju wolju swoju ostatocznuju smertju potwerdit,
a chto by i peczati ne prilożił, takowy) taslament majet pri mocy zostali. A pak li by chto po
wczineni tastamentu i żiw został, wolno budet kożdomu kożdyj taslament swoj kolko kroi
choczet, tolko krot otmenit. A ostatocznym s tych wsieli tastamentow smertju potwerżonyj,
wradowne wczinenyj kożdomu wradom, majet pri mocy zostali .
40
Z powyższego przepisu wynika, że prawo statutowe gwarantowało testatorowi
możliwość swobodnej zmiany testamentu. Za ostateczną uważano tę wersję testamentu,
która spisana została jako ostatnia przed zgonem testatora i, o ile odpowiadała ona
wymogom formalnym, miała pozostać w mocy (majetpri mocy zostati)^. Przedstawiony
przepis statutowy jest - jak się wydaje - wiernym powtórzeniem rzymskiej zasady,
mówiącej o nieskrępowanej woli testatora aż do momentu śmierci.
D. 34, 4, 4 (Ulpianus libro trigesimo tertio ad Sabinum):
voluntas defuncti usque ad vitae supremum
exitum.
Statut II, VIII, 2; VIII, 3. Statut z 1566 roku
nic wspominał natomiast wyraźnie o.składaniu
podpisów na kartach testamentów. Statut I,
V, 15 również mówił o świadkach (pńzwawszi
k tomu kapłani abo inyje swetki, abo Ijudi,
wery godnyje, abo też jawnogo
pisara
prisjażnogo) i pieczętowaniu testamentu przez
testatora (nic było to jednak bezwzględnie
wymagane do ważności testamentu - a chto
by i peczati ne priłożił, takowyj taslament
majet pri mocy zostali).
W sposób bardzo zbliżony ujmowały tę kwestię
późniejsze Statuty. Statut II, VIII, 2: A koli
sam potom umret, a luju wolju swoju oslatnjuju smertju potwerdit, cholja by i peczati
ne prilożił (...). 1'akli by chto po uczinenju
testamentu żiw został, wolno takowomu tes­
tament swoj kolko krot choczet otmeniti, a
ostatocznyj tech dwóch testamentów smertju
potwerżonyj wrjadowne uczinenyj w kożdogo
prawa pri mocy zostali majet. Statut III, VIII,
2: A kdgy samu laja osoba, chto testamentom
komu szto zapisał, po tom tuner i tym wżo
ostatocznuju wolju swoju potwerdit, priłożiwszy do togo testamentu peczat swoju (...).
A gde by chto po napisanju togo testamentu
żyw został, wolno jemu budet zawżdy testa­
ment swoj otmeniti, kolko krot pochoczet; a
ostatocznyj wsieli perszych
testamentów,
smertju jego potwerżonyj, i tym obyczajem,
jako wyszej opisano, spruwlenyj, u kożdogo
prawa majet pri mocy zostali. Późniejsza,
siedemnastowieczna i osiemnastowieczna,
praktyka prawna świadczy o głębokim już za­
korzenieniu omawianej zasady w warunkach
...ambulatoria
enim est
litewskich. W cytowanym przez M. Bor­
kowski) (Op. cit., s. 74 i n.) testamencie Heleny
Gałeckiej z roku 1705 znajdujemy następujący
passus:
będąc przy zupełnej rcflcksyi i
zdrowia mego czerstwości, abym z dóbr moich
nic zostawiła trudności, tym ostatniej woli
testamentem moim pierwsze wszystkie kasując
testamentą, jeśliby się gdzie pokazały, teraz
czynię taką dyspozycyją". Por. też: Au­
gustyniak U. Op. cit., s. 169, gdzie następujący
passus w testamencie kasztelana wileńskiego
Janusza Radziwiłła z roku 1620:
z dobrym
rozmysłem i uważaniem ten testament ostatnią
moję wolą wyrażający uczyniłem, chcąc aby
po zejściu z tego świata moim, jeśliże inszego
pośledniejszego rozporządzenia za żywota
swego nic uczynię, dzierżan i zachowań był".
Por. tamże, s. 210 następujący fragment
testamentu koniuszego wielkiego litewskiego
Bogusława Radziwiłła z roku 1668: „waruję
to przytym sobie jeśli Bóg da jeszcze trochę
pożyć i rezerwuję sobie zupełną moc mutandi,
addendi ct minimendi w tym testamencie to,
co i ile razy mi się będzie podobało - a oraz
wszytkic moje przyszłe testamenty tym
teraźniejszym inwaliduję i kasuję". Mikołaj
Radziwiłł Sierotka na długo przed śmiercią
regularnie spisywał kolejne wersje swojego
testamentu. Por. o tym: Kempa T. Mikołaj
Krzysztof Radziwiłł Sierotka (1549-1616),
wojewoda wileński. Warszawa, 2000, s. 317.
Por. też: Mickiewicz A. Op. cit., s. 150 i п.;
Czacki Т. O litewskich i polskich prawach.
T II, cit., s. 71 ; Dobkowski l'. Prawo prywatne
polskie. Т. II, cii., s. N9 i п., 93 i п., 100.
II.
LIETUVOS
STATUTAS
IR
LIETUVOS
D I D Ž I O S I O S
KUNIGAIKŠTYSTĖS
TEISINĖS
K U L T Ū R O S
RAIŠKA
O możliwości swobodnej zmiany testamentu i poprzez ten fakt automatycznym
uchyleniu postanowień poprzedniego aktu ostatniej woli wspominają także justyniańskie
Instytucje.
I. 2, 17, 2: Posteriore quoque testamento, quod iure perfectum est, superius nimpitur
(...) nam et prius testamentum
non valet ruptum a
42
posteriore...
Przeprowdzone powyżej p o r ó w n a n i e dowodzi, że w rozpatrywanym elemencie
zależność prawa litewskiego od rzymskiego datuje się już od czasu wprowadzenia w
życie I Statutu i że trwała ona nieprzerwanie w okresie obowiązywania II i III Statutu.
K o l e j n y m a r t y k u ł e m I S t a t u t u g o d n y m r o z p a t r z e n i a p o d k ą t e m wpływów
romanistycznych jest ten, noszący tytuł O swetkoch,
tastamentow.
Statut I, V, 16: Też ustawujein: pri tastamentach
nepodozrenyje;
kotoryje
spraweni
majut byti swetki, wety godnyje a
pro to tyje swetki, niżej napisanyje swetki byti ne mogiit: naperwej, tyje,
tastamentow
opekunowe
kotoryi majut byti pri
Jego treść jest następująca:
swoich
logo ż taslamentu;
cziniti
ne godny;
też i newesty,
ekzetutorowe
także też tyje, kotorym w tom tastamente
szto
abo
Ąi
otpisano .
J a k wynika z treści przedstawionego artykułu, I Statut wykluczał od możliwości
sprawowania funkcji świadka przy czynności sporządzania t e s t a m e n t u
4 2
4 3
Identycznie G. 2, 144. Zoh. też: G. 2, 151; 2,
151 a; I. 2, 17, 3; Ulp. Reg. 23, 2: Rumpitur
testamentum mututione, id est si postea aliud
testamentum iure pietum sit. Por. też:
Wołodkiewicz W., Zabłocka M. Op. cit., s. 181.
Podobną regulację zawierał Statut II, VIII, 3
zatytułowany O swetkacli, kotoryje majut byti
pri sprawowaniju testamentów. Jego treść w
interesującym nas obecnie fragmencie jest
następująca: Też ustawujein, pri testamente
majut byti tri swedki wery godnych i
nepodojzrenycli, pro to tyje swedki niżej
menowanyje byti ne majut: najperwej tyje,
kotoryje testamentów swoich czynili ne godni,
leż newesty i ekzekutorowe abo opekunowe
logo testamentu, lak też i tyje, kotorym w
tom testamente szlo budet opisano. Analo­
giczny artykuł odnajdujemy również w
Statucie Ul, VIII, 5 w artykule zatytułowanym
Kotoryje peczatnikami i swelkami pri czinenju
testamentu byli ne inogul. Oto jego treść: Też
uslawujem, iż pri sprawowaniju testamentu
peczatnikami i sewtkami byli ne mogul tyje
osoby niżej nuznuczonyje, lo jest: naperwej kotoryje swoich testamentów czynili ne godni;
wtoroje - newesty; tretjeje - ekzekutorowe abo
opekunowe togo tcsiumcnlu; czetweiloje - też
i tyje byti ne mogul, kotoiym w tom testamente
44
tych, którzy
szto budet opisano. Łatwo dostrzec, żc pomijając różnice redakcyjne - treść przyto­
czonych artykułów nic odbiega od tego, co znaj­
dujemy w I Statucie Por. też: Mickiewicz A.
Op. cit., s. 144; Morze F. Op. cit., s. 119;
Czacki T. O litewskich i polskich prawach.
Т. II, cit., s. 72; Dąbkowski P. Prawo prywatne
polskie Т. II, cit., s. 83, 89 i n.; Taubenschlag R.
Op. cit., s. 30 i n.; Dardach J. Statuty litewskie
a prawo rzymskie, cit., s. 148 i n.
1 Statut opisując sposób w jaki winny być spor­
ządzane testamenty, nic wymieniał konkretnej
liczby świadków, których obecność była
wymagana przy dokonywaniu tego aktu.
Kodyfikacja akcentowała jedynie, żc świad­
kowie muszą być ludźmi wiarygodnymi. Por.
Statut I, V, 15: ...prizwawszi k tomu kapłani
abo inyje swetki, abo Ijudi, wery godnyje, abo
też jawnogo pisara prisjażnogo. Por. też Statut
1, V, Kr. Też ustawujein: pri tastamentach
majut byti swelki, wery godnyje a nepodoz­
renyje... 11 Statut mówi już wyraźnie o trzech
świadkach. Statut II, VIII, 2: ...prizwawszy к
tomu wrjad zemskij sudju potlsudka pisara
kapłana, a gde by wrjailu meti ne mog, ino
pered trema swedkami wety godnymi możet
testament cziniti. Por. Statut II, VIII, 3; Też
uslawujem, pri testamente majut byli tri
P I R M A S I S
I . I E T I I V O S
S T A T U T A S
IR
E P O C H A
nie mieli prawa czynić testamentów: kobiety, egzekutorów testamentów oraz osoby
nabywające coś z danego testamentu jako zapisobiorcy .
45
Porównajmy następnie powyższy przepis statutowy z następującym fragmentem
Instytucji.
I. 2, 10, 6: Testes autem adhibeń possunt ii, cum quibus testamenti factio est. sed
neque mulier neque impubes neque servus neque mittus neque surdus neque
swedki wery godnych i nepodojzrenych... O
trzech świadkach mówi także kodyfikacja z
roku 1588. Statut 111, VIII, 2: Wedże pri
sprawowanju testamentu majet meti wrjad nasz
zemskij abo kgrodskij onogo powetu, gde sja
tot testament sprawowati budet, a gde by
wrjudu, tak zemskogo, jako i kgrodskogo,
zupolnogo k sobe wzjati ne mog, togdy chotja
odna osoba urjadowaja pribudet, majuczy pri
wrjadniku dwóch szljachticzow; a ne możet li
byti i odin koloryj urjadnik, togdy pered trema
szljachticzami, w tom panstwe naszom Welikom Knjazstwie Litowskom osełymi, Ijudmi
wery godnymi, możet testament sprawili. W
praktyce rzeczywiście spotykamy najczęściej
podpisy trzech świadków. Por.: Borkowska M.
Op. cit., s. 39, 83, 86, 111, 121, 133, 137,
150 i п., 172, 191, 205, 207. Czasami
świadków byto czterech (tamże, s. 65, KM, 128),
a czasem dwóch (tamże, s. 45, 108) lub nawet
jeden (tamże, s. 163), a nawet żadnego (tamże,
s. 117). Por. też: Augustyniak U. Op. cit.,
s. 45, 99, 128, 164, 177, 210 i п., 237, gdzie
podpisy trzech świadków; tamże, s. 21, 185,
gdzie cztery podpisy świadków; tamże, s. 57,
75, 117, gdzie występuje aż pięciu świadków.
Czasami testator powołując się na Statut
wyraźnie zastrzegał, żc jego testament czyni
zadość wszelkim wymaganym przez prawo
formom. Por. tamże, s. 57, gdzie następujący
passus w testamencie Marka Ławrynowicza
Wnuczki z roku 1587: „Do kotoroho
testamentu i woli mojej na tot czas uczynicnoho.ja Marek Wnuczko picczat moju prilożyl
i z wlastnoju rukoju mojeju pismom ruskim
podpisał jesmi. Л ku tomu, zachowujuczysia
ja w tom wodluh bichu prawa pospolitoho i
Statutu ziemskoho, uprosiwszy wezwał jesmi
do siebie wriad ziemski zicmli żomojtskojc..."
Nie sposób w tym miejscu nic wspomnieć o
niezwykle interesującym przepisie II Statutu,
który wymagał aż ośmiu świadków w wypadku,
gdy testament sporządzała osoba niewidoma.
4 S
furiosus
Statut II, VIII, 8: Jeśli by se też prigodilo
czeloweku slepomu testament czynili, takowyj
pri testamente swojem majet met osin swedkow
a ne mnej, pri takowych swedkoch testament
podle prawa sprawowany) majet byti i za
shisznyj prinjat. Jest to całkowicie zbieżne z
wymogami stawianymi przez prawo rzymskie.
Konstytucja Justyna z roku 521 postanawiała,
żc przy sporządzaniu aktu ostatniej woli przez
niewidomego powinno być obecnych siedmiu
świadków oraz urzędnik - tabularius - jako
ósmy. Por.: C. 6, 22, 8 (Imp. Iustinus): Нас
consultissima lege sancimus, ul carenles ocutis
sen morho vel ita nati per nuncupationem suae
condant moderamina voluntatis, praesenlibus
Septem testibus, ųuos aliis ąuoąue testamentis
interesse iuris est, tabulario etiam... Na tę
właśnie konstytucję powołuje się tekst
justyniańskich Instytucji. Por.: I. 2, 12, 4:
Caecus autem non potest facere testamentum
nisi per observationem, quam lex divi lustini
patris met introduxit. Por. też: Voci P. Diritto
creditario romano. Т. II. Milano, 1963, s. 102.
Odrębnych
unormowań
dotyczących
testamentów ślepców nic zawierał ani I, ani
też III Statut. Wydaje się, żc rozpatrywany
element świadczy o dosyć daleko idącej
wierności II Statutu w stosunku do rzymskiego
wzoru. Zgodność ta jest tym bardziej za­
dziwiająca, żc dotyczy przecież problemu
drugorzędnego znaczenia w skali całej ko­
dyfikacji. Por. Taubenschlag Ii. Op. cit., s. 35;
Bardach J. Statuty litewskie a prawo rzymskie,
cit., s. 156 i п. Pod testamentem Audcncji
Oskicrczyny z roku 1667, który testatorka
tylko opieczętowała „iż sama podpisać przez
dopuszczenie Ltożc zwątlcuiem wzroku, a
potym w chorobie i do ostatka odjęciem wzro­
ku będąc nawiedzona, nie mogła i nie widziała",
widnieje pięć podpisów świadków. Por.:
Borkowska M. Op. cit., s. 71.
Por.: Dobkowski l'. Prawo prywatne polskie.
Т. II, cit., s. 87.
II.
LIETUVOS
STATUTAS
IR
LIETUVOS
D I D Ž I O S I O S
KUNIGAIKŠTYSTĖS
TEISINĖS
KULTŪROS
RAIŠKA
пес eiti bonis interdiction est пес is, quem leges iubent improbum intestabilemque
possunt in numero testium
esse,
M
adhiberi \
Wydaje się, że już pierwsze zdanie przytoczonego fragmentu Instytucji wykazuje
zgodność z rozpatrywanym przepisem statutowym. Tekst rzymski mówi, co prawda,
ogólnie o testamenti f actio, a więc zdolności testamentowej natomiast ustawa litewska
traktuje k o n k r e t n i e o składniku wymienionej zdolności w postaci zdolności do
sporządzania testamentu (testamenti
factio
activa),
ale zbieżność stanowisk obu
rozpatrywanych prawodawstw jest w omawianym punkcie łatwo uchwytna. Także
następny element wyliczony przez ustawodawcę rzymskiego zgodny jest z enumeracją
zawartą w przepisie statutowym. W obu ustawodawstwach do kategorii testes nic
zaliczano kobiet. Prawo statutowe, podążając za wzorem źródła rzymskiego, zachowało
47
tu nawet kolejność wyszczególniania, wymieniając kobiety na drugim m i e j s c u .
Kontynuując analizę wskazanego tekstu justyniańskich Instytucji należałoby następnie
stwierdzić różnicę między prawem rzymskim a litewskim. Obserwujemy bowiem, że
źródło rzymskie wymienia dalej inne osoby niezdolne do objęcia funkcji świadka
testamentowego, a wśród nich niedojrzałych, niewolników, niemych, głuchych, chorych
psychicznie oraz tych, którym z a b r o n i o n o rozporządzać majątkiem i wreszcie
odsądzonych od czci. Brak tego wyliczenia we fragmencie statutowym. Jest to j e d n a k jak się wydaje - różnica pozorna, bowiem kategorie osób wskazane tak drobiazgowo
przez Instytucje mieszczą się w zasadzie wgrupie osób, które według I Statutu nie mają
48
w ogóle prawa czynienia t e s t a m e n t ó w , a zatem - w myśl artykułu szesnastego z
rozdziału piątego litewskiej kodyfikacji - także prawa do występowania jako świadkowie
przy ich sporządzaniu. Dotyczy to właśnie dzieci, niewolników, wydanych w cudzą moc
oraz chorych umysłowo. Jedyną więc jak dotąd różnicę między uregulowaniami
rzymskimi i litewskimi w rozpatrywanym punkcie stanowią niemi, głusi oraz pozbawieni
możliwości rozporządzania majątkiem, których wymieniają Instytucje, a o których milczy
Statut. Następnie jednak I Statut oddala się od stanowiska zajmowanego przez prawo
rzymskie. Kodyfikacja litewska decyduje bowiem, że świadkami czynności sporządzenia
testamentów nie mogą być ekzetutorowe
abo opekunowe
togo ż tastamenlu,
co nie
44
znajduje już odpowiednika w prawie rzymskim .
|'or. leż: Ulp. Reg. 20, 7: Mulus sunlus fitiiosus
pupillus feminu ncąue familiae emptor esse
neque testis libii/K'nsw fieri potest, Z fragmentu
wynika, żc funkcji powiernika spełniającego
dyspozycje testatora ani funkcji świadka, ani też
libripensa nic mogli spełniać niemi, głusi, chorzy
umysłowo oraz kobiety. Zakaz ten wiiIzal się z
pewnością z tym, że wymienione kategorie osób
generalnie pozbawiono prawa do sporządzania
testamentów. Ulp. Reg. 20, 13: Mulus sunlus
fitiiosus ilemtjue prodigus, tui lege Ixmis inter­
diction est, tesltiinenlum facere non possunt:
mulus, tjuonitini wihi nunaiptiiionis lot/ui non
4 7
4fi
4 9
polesi: sunlus, quoniam verba fumiline emptoiis
exaudire non /xitest: Jiiiiosus, quoniam mentėm
non habet, ut testini de sua re possit: prodigus;
quoniam commeixio Uli inlerdictum est et ob id
familiam maneipare поп potest.
I'or.: Dqbkowski I'. Prawo prywatne polskie.
Т. 1, eit., s. 209.
l'or. Statut I, V, 14.
O egzekutorach testamentów traktował Sta­
tut I, V, 9. O wykonywaniu postanowień
testamentowych, opiekunach testamentowych
por. uwagi I'. Dąhkowskicgo (Prawo prywatne
polskie. 'Г. II, cit., s. 95 i п.).
P I R M A S I S
i.unuvos
S T A T U T A S
IR
Г. Р О С I I A
W dalszej kolejności I Statut wymienia tych, kotorym w tom tastamcnte szto olpisano,
50
a więc zapisobiorców . W tym przypadku prawo litewskie zajęło już przeciwne w
stosunku do prawa rzymskiego stanowisko. O ile bowiem prawo justyniańskie nie
zezwalało spadkobiercy na występowanie w roli świadka przy czynności sporządzania
51
testamentu, z mocy którego dziedziczy , to jednocześnie bez przeszkód dopuszczano
do rzeczonej funkcji legatariuszy i fideikomisariuszy.
I. 2,10,11: Legatariis autem et fidcicommissariis, quia non iuris successores sunt, ctaliis
personis eis coniunctis testimonium non dcncgamus, immo in quadam nostra constitutione et
hoc spcdaliter conccssimus, et multo magis his, qui in eonim potestate sunt, vel qui cos habcnt
in potestate, huiusmodi licentiam damns .
52
Legatariuszy z a ś - j a k wynika z wyżej cytowanego przepisu statu towego-wykluczało
prawo litewskie.
Krótka analiza przepisów statutowych odnoszących się do świadków testamentowych
prowadzi do wniosku, że także w tej kwestii oddziaływanie prawa rzymskiego na litewskie
zaznaczyło się już w I Statucie i znalazło swoją kontynuację w Statucie II i III.
W rozważaniach nad wpływem prawa rzymskiego na prawo spadkowe I Statutu
litewskiego nie sposób pominąć artykułu zatytułowanego Chto by otca abo matku wdarił,
czim majet karan byti.
Przepisy dotyczące zapisów na wypadek
śmierci są w I Statucie jeszcze nieliczne i
nicwyczcrpującc. Por. np. Statut I, V, 15. Zos­
tały one rozbudowane w dwóch następnych
Statutach. W Statucie II i III zgrupowano je
w rozdziale siódmym, który w obu ko­
dyfikacjach nosi tytut O zapisech i prodażuch.
W kodyfikacji z roku 1529 zwraca uwagę
przepis zawarty w Statucie I, V, 12 zaty­
tułowany Ne majet nichto nikomu żadnogo
spadku zapisywali, czogo w ntkacli ne mujuczi,
który przypomina rzymski zakaz sprzedaży
spadku za życia spadkodawcy. Podobną
regulację znajdujemy w Statucie II, VII, 7 i
Statucie HI, VII, 4. Por.: Danilowicz 1. Rzut
oka historyczny, cit., s. 2fi5.
Por.: I. 2, 10, 10: Sed neque heres scriplus
neque is qui in potestate eins est neque paler
eins qui habet eum in potestate neque patres
qui in eiusdem patris potestate sunt testes
adhiheri possunt, quia lotum hoc negotium,
quod agitur testamenti ordinandi gratia,
creditur hodie inter heredem et testatorėm
agi. licet cnim tot um ins tale contiirhatum
f u era t el ve/eres, i/ni familiae emptorem et
eos, qui per potestatem ei coadunali fuerant,
testamenturiis testimonies repellehant, heredi
et his; qui eoniuneti ei per potestatem j'uerant,
s z
concedebant
testimonia
in
testamentis
praestare, licet hi, qui id permittebant, hoc
iure minime alinti debere eos suadebant: tarnen
nos eandein observutionem corrigentes et,
quod ab Ulis suasum est, in legis necessitatem
transferentes ad imilationem pristini familiae
emptoris merito пес heredi, qui imaginėm
vetustissimi familiae emptoris optinet, пес aids
personis, que ei ut dictum est coniunctae sunt,
licentiam concediinus sibi quodammotlo tes­
timonia praestare: ideoque пес eiusmodi
veteran conslitutionem nostra codici insert
permisimus. Inaczej rzecz ujmowały Instytucje
Gaiusa. W dziele tym czytamy, żc spadko­
biercy i zapisobiorcy mogą występować jako
świadkowie czynności sporządzania aktu
ostatniej woli. Por. G. 2, 108: Av vcro, qui in
potestate heredis aut leguturii esi, ciiiusve heres
ipse aut legatarius in potestate est, ijuiipie in
eiusdem potestate est, udeo testis et libripens
adhiheri polest, ut ipse quoque heres aut
legatarius iure adhibeanliir. Sed tarnen, quod
ad heredem perlinei, quiipie in eins potestate
est cuiusve is in potestate etil, miniine hoc iure
uti debemus. Łatwo też dostrzec, że tekst
justyniański nawiązywał do wywodów Gaiusa.
Por. też: Taiibenschlag li. Op. cit., s. 31;
Baniach.I. Statuty litewskie a prawo rzymskie,
cit., s. 148 i n.
II.
I.IKTUVOS
STATUTAS
IR
LIETUVOS
DIDŽIOSIOS
KUNIGAIKŠTYSTĖS
TEISINĖS
KULTŪROS
RAIŠKA
Statut I, IV, 13: Teżustawljajem: jestli by syn wdarił abo zsoromotiį abo kotoryje wtiski abo
pereiiagabanje jemu wczinił, togdy otec możet ot takowogo syna wsjit jego otcziznu oldaliti. A
jestli by otec syna ot otczizny otdalil, a inszych synów w sebe ne met, togdy imenja dwe czasti ne
majet obczim ni otdalili aniprodati, lecz tolko tyje dwe czasti majutprijti na bliźnich, a tretjuju
czast możet, gde cholja, tam obemuti. A i matka pod tym że obyczajem: jestli by syn abo dewka
matktt zsoromotili, togdy także matka możet otdalili ot swojeje czasti ot materistogo. A wedżo
tastamentom ne majet otec i matka syna i, doczki ot otczizny otdalili, lecz, pńszodczi pered
nami, gospodarem, abo pered wraditikom, powedeti i dali ne nego słusznyje pricziny, toż majet
za jego wystup ziyj zapisom ot imenja otdalili .
53
P o d a n y wyżej przepis statutowy porównajmy następnie z tekstem justyniańskiej
54
Noweli 115 pochodzącej z roku 5 4 2 .
5 5
S4
Por. też Statut II, VIII, 7: Priczyny dlja
kotoroje otec syna możet ot imenej wydeliti
abo otdalili: Ustawujein iż s priczintych, gde
syn kgwaltowne ntku podneset na rodiczow,
albo imene za żiwota z ntk oteowskich kgwal­
towne otyjmet. Drugaja kgdy znacznuju
kriwdu wczinit rodiczu... Por. też Statut III,
VIII, 7: Pryczyny, dlja kotorych otec synów
abo doczok wyręczy se możet. Ustawujein, iż
otec i matka wyręczy se syna i dewki możet s
pryczyn tych niżej opisanych: perszaja - jeśli
by syn abo dewka, ne pomneczy na Pana Doga
i na rodiczi swoi, torgnul sja nikoju, udaryt
abo pchnul z gnewu, takowogo ne tolko
wyręczy se możet, ale goriom ot urjadu, za
żaloboju i dowodom rodiczow, kuran byti
majet; drugaja - koli by syn abo dewka
znacznuju kriwdu rodiczom czinili w zabiranju
majetnosti bez woli i wedomosti ich...
Nowela ta regulowała między innymi zagad­
nienie wydziedziczeń dzieci przez rodziców
oraz rodziców przez dzieci. Nowela postana­
wiała, żc: Nov. 115, cap. 3: Aliud quoque
capitulum praesenli legi addendum esse
pcrspeximus. Sunciinus igitur non licere реnitus pairi \vl mani, a\i> vel aviae, proavo vel
proaviae suum jilium vel filiam vel celeros
liheros praeterire aut exheredes in suo facere
testamento, пес si per quamlibet donationem
vel legation vel jideicomissum
vel alium
(jiiemcunupie inodum eis dederinl legibus
debitam poitionem, nisi forsilan probabuntur
ingrali et ipsas nominalini ingraliludinis causas
parenles suo insenieiint testamento. Sed quia
causas, ex quilnis, ingrali liberi debeant
iudicari, in diversis legibus dispersas et поп
apeite dccluralas invenimus, ipiiinim aliquae
пес dignae nobis ad ingratitudinem visae sunt
alique vero cum essent dignae praetermissae
sunt, ideo necessarium esse perspeximus eas
nominatim praesenli lege comprehendere, ut
praeter ipsas niilli liceat ex alia lege
ingratiludinis cuusas opponere nisi quae huius
constitutionis serie continentur. Nowela głosiła
zatem, żc ojcu, matce, dziadkowi, babce,
pradziadkowi, prababce nic wolno pominąć
milczeniem ani wydziedziczyć w testamencie
syna lub córki (albo też dalszych zstępnych),
jeśli osoby tc nic otrzymały w formie darowizny,
zapisu, fidcikomisu czy też w inny sposób
swego, gwarantowanego ustawą udziału zachowku (za Justyniana wysokość zachowku
wynosiła 1/3 lub najwyżej połowę tego, co
uprawniony otrzymałby w dziedziczeniu
beztestamentowym). Pozbawienie zachowku
mogło jednak nastąpić na skutek niew­
dzięczności dziedziców okazanej testatorowi,
co ten ostatni powinien stwierdzić w swym
akcie ostatniej woli, podając konkretny jej
przejaw. Nowela wskazywała również, żc
konkretne przypadki zachowań uznawanych
za przyczyny niewdzięczności są na tyle
niejasne oraz tak rozproszone po często
sprzecznych ze sobą ustawach, żc zamiarem
ustawodawcy było uporządkowanie tej materii.
Prawodawca deklarował, żc odtąd wyłącznie
tc przypadki niewdzięczności, które
wyszczególnił w swej ustawie, mogą być
podawane za uzasadnienie pominięcia lub
wydziedziczenia zstępnych w testamencie. Z
treści Noweli wynika więc, żc taksatywne
wyliczenie przyczyn wydziedziczenia pojawiło
się (a raczej ostatecznie ustabilizowało się) w
prawie rzymskim dość późno, bo dopiero za
8
P I R M A S I S
I. I I; T U V O S
S T A T U T A S
IR
K 141 C I I A
Nov. 115, cap. 3: Causas autem imtas iiigratitiidinis has esse decemimus: Si quisparenlibus
suis manus intulerit. Sigravem et inhoncstam iniuriam eis ingesserit.
W ś r ó d przyczyn w y d z i e d z i c z e n i a Nowela w y m i e n i a na p i e r w s z y m miejscu
55
u d e r z e n i e , a następnie ciężką krzywdę zadaną rodzicom przez dziecko. To samo czynił
I Statut (jeslli by syn wdarił abo zsoromotił,
abo kotoryje wtiski aboperenagabanje
jemu
56
wczinił). Między powyższymi tekstami zachodzi więc daleko idąca z b i e ż n o ś ć .
Analizując powyższy przepis, Franciszek Bossowski stwierdzał, że I Statut w obliczu
p o t r z e b , k t ó r e ujawniały stosunki rodzime, recypował dwie pierwsze przyczyny
wydziedziczenia podane przez Nowelę 115 w postaci uderzenia lub znieważenia rodzica,
ale zmienił ich funkcję tak, że stały się one przyczynami wyrzeczenia się dzieci przez
rodziców, a nic p o w o d a m i exheredatio.
Bossowski wysunął p r z y p u s z c z e n i e , że
postanowienia Noweli przeszły do litewskiej kodyfikacji za pośrednictwem pomników
prawa bizantyjskiego Eklogi i Procheironu,
p r a w n e g o zawartego w ruskich Kormczych
które stanowiły istotną część materiału
Knigach.
B e z p o ś r e d n i m w z o r e m dla
rozpatrywanego unormowania statutowego miałaby być bizantyjska instytucja apokerbds,
polegająca na wyrzeczeniu się dziecka przez ojca i zasadniczo różniąca się od exheredatio,
która j e d n a k po przeszczepieniu na grunt litewski zbliżyła się bardzo do instytucji
57
wydziedziczenia . Z d a n i e m Bossowskiego instytucja wydziedziczenia w postaci znanej
5 5
Justyniana. Nowela podawała powody wydzie­
dziczenia dzieci przez rodziców w czternastu
punktach (cap. 3) natomiast rodziców przez
dzieci w ośmiu punktach (cap. 4), które jednak
częściowo odpowiadały co do treści owym
czternastu. Por.: Voci I'. Diritto creditario
romano. Т. II, cit., s. 668 i n.; Litewski W.
Słownik encyklopedyczny, cit., s. v. Exhe­
redatio, s. 92 i п.; Sokołowska Л. Dziedziczenie
hcztcstamcntowc według Nowel Justyniańskicłi. Warszawa, 20(10, s. 43 i 11. (maszynopis
pracy magisterskiej); Wołodkiewicz W.,
Zabłocka M. Op. cit., s. 180, 186.
Należy zwrócić uwagę, żc czyny lego rodzaju
powodowały konsekwencje prawne już w
rzymskim prawic archaicznym. Na mocy
ustawodawstwa królewskiego syn (lub synowa),
który dopuściłby się pobicia rodzica stawał się
м о т dla bogów ogniska domowego. Por.:
Zabłocki J. Sacrorum detestatio w prawic
rzymskim // Prawo Kanoniczne. 1986, 1-2,
s. 265-282; tenże. Kompetencje patres
familias i zgromadzeń ludowych w sprawach
rodziny w świetle Noctcs Allicac Aulusa
Gcliusa. Warszawa, 199(1, s. 89 i n„ 98; tenże.
Appunti sulla „Sacrorum detestatio" //131 DU.
1989-1990, 92-93, s. 525-543; Fiori R.
1 lomo sacer. Dinamica politieo-cosliluzionale
di una sanzionc giuridico-religiosa. Napoli,
1996, ss. 593; Garofato L. Appunti sul diritto
criminalc nclla Roma monarchica с repubblicana. Verona, 1997, s. 1-42.
Ciekawe, żc przepis mówiący o wydzie­
dziczeniu jako sankcji za bicie rodzica przez
dorosłe dziecko zawierał także Statut ormiański
z roku 1519. Por.: Hubert S. L. Stanowisko
nieletnich w Statucie ormiańskim z r. 1519 //
Pamiętnik trzydziestolecia pracy naukowej
Prof. dr. Przemysława Dąbkowskicgo 18971927. Lwów, 1927, s. 79.
Por.: Bossowski F. Nowela Justyniana 115 Statut Litewski I R. IV. Art. 13 (14), Statut
Litewski II i III R. VIII. Art. 7. -Т. X. Cz. 1
Art. 167 // Księga pamiątkowa, cit., s. 107 i п.
Warto nadmienić, że F. Bossowski wywodził
również z prawa bizantyjskiego znaną na Litwie
instytucję części swobodnej, czyli tzw. trzeciznę
(byla to część, którą właściciel dóbr dzie­
dzicznych mógł swobodnie rozporządzać).
Pierwowzorem litewskiej trzecizny miałaby być
bizantyjska triinoiria. Por. tamże, s. 113 i n.
Badania J. Bardacha (Adopcja w prawie
litewskim XV i XVI wieku // tegoż. Studia z
ustroju i prawa Wielkiego Księstwa Litews­
kiego X1V-XV11 w. Warszawa, 1970, s. 213 i
п.; lenże. Trzecizna w litewskim prawie
II.
I . I K T U V O S S T A T U T A S IR 1.1 KTU V O S D I D Ž I O S I O S
K U N I G A I K Š T Y S T Ė S TLISINP.S K U L T Ū R O S
RAlSKA
ze Statutu II, a także ze Statutu III, ukształtowana została już bezpośrednio pod wpływem
58
prawa justyniańskiego .
Kodyfikacje litewskie z łat 1566 i 1588 zawierały bardziej niż I Statut rozbudowane
59
przepisy, które w sposób pogłębiony przedstawiały problematykę wydziedziczeń . Już
dość p o b i e ż n a analiza w s p o m n i a n y c h n o r m skłania d o akceptacji s p o s t r z e ż e ń
Bossowskicgo o zależności tych przepisów wprost od Corpus Iuris Civilis i prowokuje
6
do nowych dociekań ". Poprzestańmy teraz tylko na ogólnej obserwacji, że II Statut
przejął z justyniańskiej Noweli 115 aż osiem przyczyn wydziedziczenia natomiast III
61
Statut recypował ich s i e d e m . Na podkreślenie zasługuje okoliczność, że litewski
ustawodawca nie przyjmował wobec materiału rzymskiego pozycji bezkrytycznej ani
b i e r n e j . P r z e c i w n i e , kodyfikatorzy litewscy wykazali d u ż o inwencji w d o b o r z e
odpowiednich n o r m z prawa rzymskiego oraz w p r z e o b r a ż e n i u i dostosowaniu ich d o
realiów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Z tego też względu można zaobserwować
dość istotne różnice w kształcie norm II i III Statutu. Wydaje się, że kodyfikacja z roku
1566 wierniej trzymała się romanistycznych wzorców natomiast III Statut, nie rezygnując
z nich, dążył do uwzględnienia w większym stopniu warunków rodzimych. Okoliczności
te nic powinny j e d n a k przysłaniać faktu, że początki oddziaływania prawa rzymskiego
na omawiane regulacje statutowe wiązać należy z kodyfikacją z roku 1529.
5 S
majątkowym XV i XVI wieku // Cultus et
cognitio. Studia z dziejów .średniowiecznej
kultury. Warszawa, 1976, s. 81-95; tenże.
Trzccizna - część swobodna w litewskim prawic
majątkowym XV-XV1 wieku // tegoż. O
dawnej i niedawnej Litwie, cit., s. 120-139;
tenże. Statuty litewskie a prawo rzymskie, cit.,
s. 25) dowodzą jednak, żc możliwe były tu
wpływy z zachodu.
Por.: Kossowski E Op. cit., s. 114 i n. Wnioski
wyprowadzone przez F. Bossowskicgo zwracają
uwagę na ważny aspekt problematyki zwijanej
z wpływami prawa rzymskiego na Statuty
litewskie. Wskazują one bowiem na możliwość
oddziaływania tego prawa dwoma kanałami przez prawo bizantyjskie za pośrednictwem
prawa ruskiego (zagadnienie to nic jest dotąd
zbadane) oraz bezpośrednio poprzez Corpus
Iuris Civilis. Istotnym czynnikiem przenikania
prawa rzyuisko-hizantyjskiego na Litwę musiał
być również fakt stosowania Nomokiinonu
przez sądy kościelne w Wielkim Księstwie.
Praktykę tę potwierdzały przywileje monarsze.
Por.: Danilowicz I. Rzut oka historyczny, cit.,
s. 266 i it.; Bardach J. Statuty litewskie a prawo
rzymskie, cit., s. 25. Aspekty, o których tu
mowa są - jak się wydaje - szczególnie istotne
i aktualne w dociekaniach nad wpływem prawa
rzymskiego na I Statut.
Por. Statut II, VIII, 7 oraz Statut III, VIII, 7.
Por. też: Mickiewicz A. Op. cit., s. 148 i п.;
Morze E Op. cit., s. 116 i п.; Danilowicz I.
Rzut oka historyczny, cit., s. 262 i п.; Dąbkowski I'. Prawo prywatne polskie. Т. I, cit.,
s. 115, 158; tenże. Prawo prywatne polskie.
Т. II, cit., s. 46 i п., 77; Taubenschlag R. Op.
cit., s. 32 i n.
Problematyka wydziedziczeń w świetle II i III
Statutu - choć bardzo interesująca - nic bę­
dzie roztrząsana w tym miejscu szczegółowo
bowiem przekraczałoby to ramy niniejszego
studium.
Statut II, VIII, 7 mówił o wspomnianych przyc­
zynach jako o tych, dla których można wydcliii, ot<laliti, wydediczyli. Tekst polski II
Statutu mówił o przyczynach wydziedziczenia;
tekst łaciński o caussae exheredationis. Statut
111, VIII, 7 w wersji oryginalnej mówi o przyczy­
nach wyrzeczenia się dzieci (»yreczy se syna i
dewki inożet); podobnie w tłumaczeniu pols­
kim (Przyczyny, dla których Ociec Synów, abo
Córek wyrzec sie może; z takich przyczyn
Rodzice mogą sie Dzieci swych wyrzec).
о
P I R M A S I S
I . I I: T U V О S
S T A T U T A S
IR
E P O C H A
Powyższe obserwacje skłaniają do zrewidowania poglądu wyrażonego niegdyś przez
Taubenschlaga, że: „Przeważna część ustępów, których zależność od prawa rzymskobizantyńskiego dało się wykazać, znajdują się li tylko w drugiej redakcji Statutu. Wskazuje
to, że statut ten dopiero w tej redakcji i to więcej w swej łacińskiej wersji niż w ruskiej 62
możliwe pod wpływem Rojziusa - uległ pewnemu z r o m a n i z o w a n i u " . Taubenschlag
w konkluzji swego wartościowego, aczkolwiek cząstkowego tylko szkicu, popełnił - jak
się wydaje - dwa podstawowe błędy. Pierwszy stanowiła zbyt pochopna - bo podjęta bez
równoległej analizy odnośnych przepisów I Statutu - ocena, że częściowej romanizacji
uległ dopiero Statut z roku 1566. Drugim błędem było poszukiwanie wpływów
63
romanistycznych jedynie w łacińskim i polskim tekście II S t a t u t u , a nic wjego ruskiej
wersji, która jako oryginalna, winna mieć dla badacza tej problematyki pierwszorzędne
znaczenie i stanowić punkt wyjścia do dociekań w tym kierunku. Mankamentem pracy
Taubenschlaga było ponadto powstrzymanie się od próby określenia zakresu wpływów
64
romanistycznych w III Statucie . Badacz nie podjął więc próby uchwycenia dynamiki i
65
charakteru przemian pierwiastków romanistycznych w poszczególnych Statutach . Z
przedstawionych porównań tekstów litewskich i źródeł rzymskich wynika, że w tego
rodzaju analizach warto uwzględniać również przepisy I Statutu litewskiego.
6 2
6 3
Por.: Taubenschlag R. Op. cit., s. 36.
R. Taubcnschlag omyłkowo brał polskie
tłumaczenie II Statutu za jego ruską wersję.
Tekstu oryginalnego badacz ten nic znał. Por.:
Taubenscltlag R. Op. cit., s. 6, 10, 14, 17, 24,
27, gdzie autor nazywa cytowany tekst polski
ruskim. Por. też: Dardach J. Statuty litewskie
a prawo rzymskie, cit., s. 120. J. Bardach
uzupełnił zestawienie dokonane przez R. Taubcnschlaga o oryginalny tekst ruski. Uczony
ten ponadto słusznie przykłada duże znaczenie
do analizy „wzajemnego stosunku wszystkich
trzech tekstów II Statutu - ruskiego, łacińskiego
i polskiego" (tamże, s. 53).
Zob. o tym ostatnio: Gadek S. Elementy
prawa rzymskiego w III Statucie litewskim
(1588). Warszawa, 2004.
Z wymienionych powodów słusznie czynił
R. Taubcnschlagowi zarzuty J. Bardach
(Statuty litewskie a prawo rzymskie, cit., s. 24
i п., 52 i п.). Bardach postulował równocześnie
podjęcie prac szczegółowych nad romanizacją
Statutów, trafnie oceniając, żc zwłaszcza ba­
dania nad wpływem prawa rzymskiego na I
Statut zostały zaledwie podjęte. Por. też re­
cenzję dzieła J. Bardacha pióra J. Sobczaka
(CPH. 2000, 52.1-2, s. 366-368).
R O M Ė N Ų TEISĖS ELEMENTAI PIRMOJO LIE'ITJVOS STATUTO
PAVELDĖJIMO TEISĖJE
Sl.AWOMIU GolMiK
Santrauka
Vienas iš daugelio 1529 m. Pirmojo Lietuvos
Statuto šaltinių - be lietuvių, rusų, lenkt), vokiečių bei kanonų - taip pat buvo romėnų leisė. Tačiau vis dar neišaiškinta, kokiais būdais ir
kokiu mastu Lietuvos kotlifikatoriai panau-
dojo romėnų teisę. Moksle neigi įsitvirtino požiiiris, kad tik 156G m. Antrajame Lietuvos Statute sugebėta panaudoti tam tikrus puikiai
išvystytos romėnų teisės elementus, kurie vėliau pateko ir j 1588 m. Trečitįjį Statutą. Bet
II.
I.IKTUVOS
STATUTAS
IR
LIETUVOS
DIDŽIOSIOS
KUNIGAIKŠTYSTĖS
atrodo, kad kai kurių romėniškų elementų bū­
ta jau Pirmajame Statute, ir tik vėliau - Antro­
jo ir Trečiojo Statuto kūrimo laikotarpiu - jų
gerokai padaugėjo ir jie buvo išplėtoti.
Įdomus šios krypties tyrimų objektas - Pir­
mojo Lietuvos Statuto paveldėjimo teisė. Ro­
mėnų teisė neleido sudaryti testamentą nepil­
namečiams, belaisviams, eretikams, tėvo valdžioje esantiems sūnums bei silpnapročiams.
Tokios pat nuostatos laikėsi Pirmasis Statutas.
Verta pabrėžti faktą, kad Lietuvos kodifikacija
taip detaliai perėmė romėnų teisinius institu­
tus, jog atsižvelgė net į jų išimtis: leido sudaryti
testamentą sūnums (jų įsigyto atskiro turto),
taip pat silpnapročiams (kai pasveiktų).
Pirmasis Statutas taip pat perėmė romė­
nų normą, leidžiančią testatoriui laisvai keisti
testamentą net iki pat mirties. Romėnų teisės
TEISINĖS
K U L T Ū R O S
RAIŠKA
institutų įtaka pastebima ir Pirmojo Statuto
normose, susijusiose su testamento sudary­
mo akto liudytojais. Pirmasis Statutas tą funk­
ciją atėmė iš asmenų, kurie apskritai neturėjo
teisės sudaryti testamentą, ir iš moterų. Taip
pat peršasi išvada, kad Pirmajame Statute už­
fiksuota paveldėjimo teisės atėmimo, sumu­
šus ar įžeidus tėvus, sankcija irgi buvo perimta
iš romėnų teisės, galimas daiktas, tarpininkau­
jant bizantiškajai teisei.
Pirmojo Statuto normų analizė leidžia da­
ryti išvadą, kad romėnų teisės įtaka datuoja­
ma jau tos kodifikacijos kūrimo metu ir kad
ji buvo svaresnė, nei iki šiol manyta. Minėti
pastebėjimai skatina toliau tyrinėti šią pro­
blemą.
Iš lenkiį k. išvertė L Valikonytė