HISTORIA DOKTRYN POLITYCZNYCH I PRAWNYCH to dyscyplina

HISTORIA DOKTRYN POLITYCZNYCH I PRAWNYCH to dyscyplina z zakresu nauk historyczno‐prawnych, wykładana jako przedmiot na studiach prawniczych i politologicznych. Jej podstawowy zakres ukształtował się około połowy XIX w.; w tym czasie bowiem ukazały się fundamentalne dla tej dyscypliny rozwoju dzieła F.J. Stahla i P. Janeta, a wkrótce po nich J.C. Bluntschliego. Przełom wieku XIX i XX przyniósł prace L. Gumplowicza, Cziczerina, Dunninga i Pollocka. Wszystkie te dzieła, będące w większości bardzo obszernymi syntezami, tworzyły kształt dyscypliny, której miejsce wśród innych dyscyplin historyczno‐prawnych było już ugruntowane. W następnych latach pojawiły się m.in. wybitne dzieła G. Moski, B. Russella, G.H. Sabine’a czy G. Catlina. Na gruncie polskim w dwudziestoleciu międzywojennym również powstały syntetyzujące prace E. Jarry i E. Krzymuskiego. Kwestią sporną pozostawała sama nazwa tej dyscypliny. Historia doktryn była bowiem w dziełach tych auto‐
rów nazywana historią: „filozofii politycznej” (Janet), „filozofii prawa” (Stahl, Jarra, Krzymuski, Peretiatkowicz), „teorii politycznych” (Dunning, Sabine), „teorii państwa” (Gumplowicz), a także „doktryn politycznych” (Cziczerin, Mosca). Pewną zgodność osiągali natomiast ci dziewiętnastowieczni autorzy w odniesieniu do przedmiotu i zakresu swych zainteresowań, identyfikując historię doktryn z historią systemów, którą uprawiali wielcy myśliciele pokroju Platona, Arystotelesa, św. Tomasza, N. Machiavellego, J. Bodina czy K. Monteskiusza. W ten sposób tworzyła się swoista elitar‐
na koncepcja., która wywodziła się wprawdzie z różnych przesłanek filozoficzno‐światopoglądowych (idealizm, socjo‐
logizm etc.), ale była wyrazem przeświadczenia, że doktryna to tylko taki system poglądów, który przynosi odpowiedź na wszystkie lub niemal wszystkie pytania dotyczące państwa i prawa, i który ponadto opiera się na zwartych założe‐
niach filozoficznych i jednolitej metodologii. Od koncepcji tej już pod koniec XIX w. zaczęto odstępować, sięgając do coraz szerszej bazy źródłowej, a nawet poszerzając horyzont badań o zjawiska z zakresu myśli politycznej związanej z życiem i praktyką, obejmując więc wszelkie jej przejawy — z ideologią i programami partii politycznych na czele. Bazą źródłową stały się także poglądy zawarte w dokumentach władzy państwowej, w wypowiedziach polityków, w publicystyce, w literaturze pięknej, jak również źródła historii sztuki i kultury materialnej społeczeństw. Proces ten w równej mierze występował w badaniach nad współczesnością, jak i nad czasami odległymi. Dzisiejszy obraz historii doktryn, bez względu na zakorzenioną w danym kraju nazwę, charakteryzuje się nie‐
zwykle szerokim polem badawczym i ujęciami interdyscyplinarnymi (J. Barion, L. Strauss, J. Cropsey i in.). Takie ujęcia są wynikiem nie tylko wielości i różnorodności źródeł, ale także szerokiego definiowania samego pojęcia „doktryna", w której obrębie znalazły się zatem elementy innych dziedzin, gałęzi i dyscyplin wiedzy, by wymienić tu — obok trady‐
cyjnie wspominanych filozofii i prawa — także ekonomię, socjologię, religioznawstwo, etnologię i wiele innych. We współczesnych syntezach daje się ponadto zauważyć odejście od tradycyjnych ujęć europocentrycznych i uwzględnia‐
nie doktryn pochodzących z innych obszarów tradycji i kultur politycznych świata oraz z innych systemów polityczno‐
prawnych. W nauce polskiej tendencja do wspomnianego ujęcia elitarnego dominowała aż do II wojny światowej. Lata 40. i pierwsza połowa lat 50. nie sprzyjały rozwojowi tej dyscypliny, głównie z racji politycznych. Jej odnowieniu, po‐
czątkowo w sferze dyskusji naukowej, a potem w formie instytucjonalnej katedr na wydziałach prawa, sprzyjała rozpo‐
częta w 1956 r. dyskusja nad przedmiotem historii doktryn i jej horyzontem badawczym. Nie przyniosła ona wprawdzie pełnej zgody co do definicji i nazwy przedmiotu, ale dzięki pracom G.L. Seidlera, K. Grzybowskiego i J. Landego zdołano zakreślić ogólne ramy przedmiotu i stworzyć pewien wzorzec przyszłych syntez i podręczników akademickich. Przyjęto, że doktryny polityczne to nie tylko zwarte systemy poglądów na ustrój społeczno‐państwowy, lecz wszelkie historycz‐
nie uwarunkowane mniemania i poglądy na stosunki społeczne, a zwłaszcza na państwo i prawo. Owe mniemania i poglądy znajdują się zarówno w dziełach wielkich myślicieli, jak i w wypowiedziach działaczy politycznych, w dziełach pisarzy religijnych, w dziełach literatury pięknej, prasie i w publicystyce popularno‐naukowej, przybierając niekiedy formę krytyki i negacji określonego ustroju społeczno‐politycznego. Historia doktryn jest zatem historią owych mniemań i poglądów na strukturę polityczną społeczeństwa, w szczególności zaś na państwo jako najważniejszy element tej struktury oraz na obowiązujące w społeczeństwie pra‐
wo. Do zadań historyka doktryn należy rekonstrukcja, systematyzacja i ocena tych poglądów i mniemań w ich histo‐
rycznym rozwoju, a więc analiza ich związku z daną rzeczywistością, ocena ich wartości poznawczej, funkcji, jaką speł‐
niały w swoim czasie, wreszcie roli, jaką faktycznie odegrały w historii. W ciągu 40 lat oprócz ogromnej liczby mono‐
grafii powstało w Polsce kilkanaście syntez i podręczników akademickich, w większości obejmujących całość historii doktryn, pióra doświadczonych i wybitnych autorów. Liczba wydanych wyborów źródeł, świadcząca o rozwoju tej dyscypliny w wymiarze naukowym i dydaktycznym, przekroczyła kilkadziesiąt pozycji. Na zachodzie Europy dyscyplina ta (pod różnymi nazwami) jest wykładana np. we Francji jako jeden z ważniejszych przedmiotów w zakresie science politique, a np. w Niemczech — w obrębie nauk prawnych jako Geschichte der Rechtsphilosophie. Wspominając o historii doktryn jako o przedmiocie akademickim, który pojawia się głównie w programach studiów prawniczych i politologicznych, trzeba też podkreślić, że w zmodyfikowanej formie jest wykładany także na studiach historycznych, filozoficznych i socjologicznych, przeważnie pod nazwami: „historia doktryn”, „historia myśli politycznej”, „historia filozofii politycznej” lub „historia idei politycznych”. Akademickie i dydaktyczne funkcje tego przedmiotu są bogate i zróżnicowane. Należąc do dziedziny nauk historyczno‐prawnych, historia doktryn podsumowu‐
je niejako wiedzę z tego zakresu, wzbogacając słuchaczy o niezbędną dla prawnika czy politologa sumę wiadomości teoretycznych w aspekcie historycznym. Zarazem wprowadza ona studenta w krąg filozofii prawa, w teorię polityki, zapewnia też historyczno‐teoretyczne podstawy prawa konstytucyjnego bądź administracyjnego. Trafnie ujął to H. Olszewski: „Uczy szacunku do dialektyki [...] sprzyja kompleksowemu ujmowaniu zjawisk społecznych i politycznych, skłania do refleksji nad ustrojem, polityką i władzą, przestrzega przed autorytatywnością twierdzeń i pobudza do ostrożności w formułowaniu prognoz". *** Powstanie i rozwój Katedry Historii Doktryn Politycznych w Uniwersytecie Jagiellońskim związane jest nieod‐
łącznie z działalnością Konstantego Grzybowskiego oraz jego ucznia, Marka Sobolewskiego. Katedra wyłoniła się z funkcjonującej w ramach Wydziału Prawa Katedry Prawa Państwowego. Po utworzeniu Instytutu Nauk Politycznych stała się jego częścią, by po kolejnych zmianach organizacyjnych powrócić na Wydział Prawa i Administracji. Michał Jaskólski