Biologia
Transkrypt
Biologia
WYMAGANIA NA POSZCZEGÓLNE OCENY ŚWIAT BIOLOGII Dział programu Numer i temat lekcji Wymagania konieczne (ocena dopuszczająca) Wymagania podstawowe (ocena dostateczna) Wymagania rozszerzające (ocena dobra) Wymagania dopełniające (ocena bardzo dobra) Wymagania wykraczające (ocena celująca) 1 2 3 4 5 6 7 I. Podstawy biologii 1. Biologia – nauka o życiu Uczeń • wyjaśnia znaczenie pojęcia biologia • wymienia dziedziny biologii • wymienia źródła wiedzy biologicznej Uczeń • wyjaśnia, do czego służą przewodniki i klucze do oznaczania gatunków • omawia zasady posługiwania się mikroskopem • prowadzi obserwacje mikroskopowe Uczeń • przeprowadza proste doświadczenie • odróżnia próbę badawczą od kontrolnej • potrafi samodzielnie wykonać preparat mikroskopowy • wymienia etapy metody naukowej Uczeń • sporządza dokumentację przeprowadzonej obserwacji i doświadczenia przyrodniczego • formułuje hipotezy i wyciąga wnioski Uczeń • samodzielnie planuje i wykonuje doświadczenia zgodnie z regułami stosowanymi przez naukowców • rozwija swoje zainteresowania przyrodnicze • korzysta z różnych źródeł wiedzy 2. Budowa komórki • podaje przykłady organizmów jednokomórkowych i wielokomórkowych • wymienia pierwiastki i związki chemiczne występujące w komórkach • wymienia struktury komórkowe • podaje różnice występujące między komórkami • sporządza preparat mikroskopowy i dokonuje jego obserwacji • wykonuje rysunek preparatu oglądanego pod mikroskopem • omawia rolę struktur komórkowych • wymienia struktury wspólne dla komórek roślinnych, zwierzęcych i bakteryjnych • wymienia różnice występujące między komórkami roślinnymi, zwierzęcymi i bakteryjnymi • omawia współdziałanie poszczególnych struktur komórkowych • wykazuje kluczową rolę węgla dla istnienia życia • podaje kryteria podziału związków chemicznych • planuje i wykonuje doświadczenie wykazujące półprzepuszczalność błon komórkowych oraz zjawisko plazmolizy 3. Czynności życiowe organizmów • wymienia czynności życiowe organizmów • dzieli organizmy na samożywne i cudzożywne • wymienia sposoby oddychania organizmów • podaje znaczenie pojęcia rozmnażanie się • wymienia sposoby rozmnażania się • wyjaśnia znaczenie fotosyntezy i oddychania dla organizmów i środowiska • wyjaśnia, na czym polega wydalanie i reagowanie na bodźce • wskazuje substraty i produkty reakcji fotosyntezy, chemosyntezy oraz oddychania tlenowego i beztlenowego • podaje przykłady wykorzystania energii przez organizmy • omawia rodzaje ruchu • przeprowadza doświadczenie wykazujące, że podczas fermentacji alkoholowej wydziela się dwutlenek węgla • porównuje sposoby oddychania pod względem wydajności • wskazuje cechy wspólne i różniące fotosyntezę oraz chemosyntezę • wyjaśnia, dlaczego rozmnażanie płciowe jest korzystniejsze niż rozmnażanie bezpłciowe • omawia tropizmy i nastie • podaje przykłady roślin, u których występują tropizmy i nastie • przeprowadza doświadczenie wykazujące fototropizm dodatni pędu 1 II. Budowa i funkcjonowanie bakterii, protistów i grzybów 2 3 4. Klasyfikacja i oznaczanie organizmów. Wirusy • wyjaśnia, czym zajmuje się systematyka • wymienia nazwy jednostek klasyfikacji organizmów • podaje przykłady organizmów należących do pięciu królestw • podaje przykłady nazw gatunkowych 5. Bakterie – najmniejsze organizmy • wymienia przykłady środowisk życia bakterii • podaje charakterystyczne cechy komórki bakteryjnej i wymienia rodzaje kształtów komórek bakteryjnych • określa znaczenie • wymienia trzy grupy organizmów zaliczanych do protistów • podaje przykłady pospolitych gatunków protistów i określa miejsca ich występowania • wymienia czynności życiowe protistów 6. Różnorodność protistów 7. Grzyby – cudzożywne plechowce • wymienia warunki życia grzybów • wymienia czynności życiowe grzybów • wymienia komponenty budowy porostu 4 • podaje podstawy podziału organizmów na pięć królestw • rozpoznaje przedstawicieli poszczególnych królestw na podstawie cech ich budowy • podaje znaczenie pojęcia gatunek • podaje przykłady chorób wirusowych i sposoby zapobiegania im • wymienia rodzaje skupisk bakterii • wymienia podstawowe czynności życiowe bakterii • wskazuje skutki obecności bakterii pasożytniczych w organizmach • dokonuje obserwacji mikroskopowej protistów jednokomórkowych • omawia budowę protistów jednokomórkowych, kolonijnych i wielokomórkowych • charakteryzuje czynności życiowe protistów • omawia na przykładach budowę grzybów • charakteryzuje czynności życiowe grzybów • wymienia przykłady grzybów pasożytniczych • podaje przykłady znaczenia grzybów w przyrodzie i dla człowieka 5 6 7 • ocenia sztuczne i naturalne systemy klasyfikacji organizmów • wyjaśnia, na czym polega hierarchia taksonów w systematyce • posługuje się prostym kluczem do oznaczania gatunków • wyjaśnia, dlaczego wirusów nie można zaliczyć do żadnego z pięciu królestw organizmów • omawia budowę wirusa • dokonuje podziału wirusów ze względu na infekowane organizmy • wskazuje różnice między kluczem numerycznym a graficznym • oznacza za pomocą klucza pospolite gatunki • konstruuje prosty klucz graficzny lub numeryczny • omawia cykle życiowe wirusów (lityczny i lizogenny) • omawia sposoby rozmnażania się, oddychania i odżywiania się bakterii • wyjaśnia rolę przetrwalników u bakterii • wyjaśnia znaczenie procesu płciowego bakterii • wskazuje cechy budowy i czynności życiowych bakterii warunkujące ich bardzo szerokie rozprzestrzenienie • wykazuje związek między obecnością w organizmie człowieka symbiotycznych bakterii a jego stanem zdrowia • uzasadnia podział protistów na roślinopodobne, grzybopodobne i zwierzęcopodobne • wymienia cechy wspólne i różniące poszczególne grupy protistów • prowadzi hodowlę pantofelka • wykonuje preparaty mikroskopowe protistów • wyjaśnia negatywne i pozytywne znaczenie protistów w przyrodzie i dla człowieka • przedstawia udział protistów zwierzęcopodobnych w samooczyszczaniu się wód • wykazuje rolę protistów zwierzęcopodobnych w biologicznym oczyszczaniu ścieków w oczyszczalniach • wymienia związki symbiotyczne grzybów • wykazuje znaczenie mikoryzy dla grzyba i dla drzewa • określa rolę grzybów i glonów w plesze porostów • wyjaśnia znaczenie pojęcia grzybica • wskazuje cechy budowy porostów warunkujące ich pionierskie właściwości oraz znaczenie w ocenie stanu czystości powietrza • odróżnia grzyby jadalne od trujących • rozpoznaje różne formy morfologiczne porostów • posługuje się skalą porostową • ocenia stan czystości powietrza w miejscu zamieszkania na podstawie skali porostowej 1 III. Budowa zewnętrzna i środowisko życia roślin 3 4 8. Budowa i funkcje tkanek roślinnych • wyjaśnia znaczenie pojęć tkanka i organ • wymienia rodzaje tkanek roślinnych • wymienia funkcje wskazanych tkanek • wskazuje miejsce występowania określonych tkanek w roślinie • rozpoznaje tkanki na schematach i w obrazie mikroskopowym • wymienia cechy budowy poszczególnych tkanek stałych i twórczych • sporządza preparaty mikroskopowe tkanek i dokonuje ich obserwacji • porównuje warunki życia w wodzie i na lądzie • wskazuje przystosowania roślin do określonych warunków • wskazuje wytwory tkanki okrywającej liścia, korzenia i łodygi • wskazuje przydatność wytworów tkanki okrywającej u roślin • wskazuje struktury wydzielnicze roślin i omawia ich znaczenie • omawia związek budowy określonych tkanek z ich funkcjami • wykazuje, na czym polega niejednorodność drewna i łyka 9. Budowa i funkcje organów roślinnych • wymienia organy wegetatywne i generatywne • podaje podstawowe funkcje korzenia • rozpoznaje systemy korzeniowe • wymienia podstawowe funkcje łodygi i liści • omawia budowę zewnętrzną korzenia, łodygi i liści • wskazuje cechy budowy zewnętrznej liścia uwzględniane przy oznaczaniu gatunków roślin • omawia budowę wewnętrzną korzenia, łodygi, liści • rozpoznaje i wskazuje na schematach tkanki budujące korzeń, łodygę i liść • prowadzi obserwacje mikroskopowe preparatów przekroju poprzecznego korzenia, łodygi i liścia • wykonuje rysunki preparatów oglądanych pod mikroskopem • wykazuje na przykładach znaczenie modyfikacji organów w zajmowanym przez rośliny środowisku życia i pełnionych funkcjach • prowadzi hodowlę wodną fasoli • sporządza dokumentację przeprowadzonych obserwacji • planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące przewodzenie wody z korzenia do łodygi 10. Mszaki – rośliny o cechach plechowców i organowców • wymienia miejsca występowania mszaków • wyróżnia elementy budowy mszaków • omawia znaczenie mszaków w przyrodzie i dla człowieka • omawia elementy budowy mszaków w związku z pełnionymi przez nie funkcjami • wymienia sposoby rozmnażania się mszaków • odróżnia pokolenie płciowe mszaków od bezpłciowego • wyjaśnia znaczenie pojęć gametofit i sporofit • analizuje budowę mszaków i wskazuje u nich cechy plechowców • wskazuje cechy mszaków warunkujące to, że są roślinami pionierskimi • wykazuje związek rozmnażania płciowego mszaków z wodą a rozmnażania bezpłciowego ze środowiskiem lądowym • wyjaśnia znaczenie pojęć jednopienność i dwupienność • omawia przemianę pokoleń u mszaków, korzystając ze schematu 11. Paprotniki – pierwsze organowce • wymienia środowiska życia paprotników • odróżnia paprotniki od innych roślin • omawia znaczenie organów u paproci • rozpoznaje po charakterystycznych • omawia sposoby rozmnażania się paprotników • uzasadnia przynależność • omawia tendencję do redukcji gametofitu • przedstawia procesy, które doprowadziły do powstania • przedstawia cykl rozwojowy paproci • przygotowuje i przedstawia prezentację 2 5 6 7 1 2 4 5 6 7 • rozpoznaje i nazywa organy paproci cechach budowy grupy paprotników do organowców w minionych epokach węgla paprotników kamiennego • omawia znaczenie paprotników współcześnie żyjących i kopalnych 12. Nagonasienne – rośliny o nieosłoniętych nasionach • wymienia środowisko życia roślin nagonasiennych • wskazuje organy roślin nagonasiennych i wymienia ich funkcje • omawia znaczenie roślin nagonasiennych w przyrodzie i dla człowieka • wskazuje na wybranych przykładach formy życiowe roślin nagonasiennych • rozpoznaje rośliny nagonasienne wśród innych roślin • wymienia przystosowania roślin nagonasiennych do środowiska życia • wyjaśnia znaczenie pojęć wiatropylność i wiatrosiewność • wykazuje, że kwiat to • rozróżnia na przykładach organ generatywny rośliny jednopienne od • omawia rolę nasienia jako dwupiennych organu przetrwalnego • rozpoznaje wybrane gatunki roślin nagonasiennych na podstawie ich charakterystycznych cech • określa, z jakiej rośliny pochodzi wskazana szyszka 13. Okrytonasienne – rośliny wytwarzające owoce • wymienia środowiska życia okrytonasiennych • wyjaśnia znaczenie pojęcia rośliny okrytonasienne • nazywa elementy kwiatu • rozpoznaje okrytonasienne wśród innych roślin • omawia znaczenie roślin okrytonasiennych w przyrodzie i dla człowieka • wymienia formy życiowe roślin obserwowanych w terenie • wymienia czynniki niezbędne do życia roślin • odróżnia kwiat od kwiatostanu • omawia różnice między zapyleniem a zapłodnieniem • wskazuje organy u roślin okrytonasiennych i podaje ich funkcje • omawia etapy powstawania owocu • wymienia rodzaje owoców i podaje ich przykłady • wymienia formy życiowe roślin okrytonasiennych i podaje ich przykłady • wyodrębnia cechy nasienia decydujące o jego charakterze przetrwalnym • wykazuje zależność miedzy budową nasion i owoców a sposobami ich rozsiewania • omawia cykl życiowy rośliny okrytonasiennej • określa przynależność rośliny do danej grupy na podstawie charakterystycznych cech • omawia wpływ człowieka na warunki życia roślin obserwowanych w terenie • wyjaśnia na przykładach różnice między rośliną zielną jednoroczną a wieloletnią (byliną) • uzasadnia potrzebę ochrony roślin i miejsc ich występowania • oznacza za pomocą klucza • przygotowuje zielnik roślin pospolite gatunki roślin • sporządza dokumentację przeprowadzonych obserwacji • wyjaśnia cel fotosyntezy • wymienia czynniki niezbędne do zajścia procesu fotosyntezy • dzieli czynniki wpływające na fotosyntezę na zewnętrzne i wewnętrzne • omawia fazy fotosyntezy: zależną i niezależną od światła • wykazuje związek między budową liścia a procesem fotosyntezy i oddychania 14. Rośliny wybranego środowiska lądowego – zajęcia terenowe IV. Funkcjonowanie organizmów roślinnych 3 15. Fotosynteza i transport substancji dotyczącą życia w lesie karbońskim • wykazuje dominację sporofitu i redukcję gametofitu w cyklu rozwojowym sosny • omawia cykl rozwojowy sosny • wykazuje, że obecność łagiewki pyłkowej to duże osiągnięcie ewolucyjne • podaje i wskazuje na mapie przykłady zbiorowisk roślinnych, w których dominują rośliny nagonasienne • tworzy mapę mentalną przedstawiającą podział owoców na pojedyncze i zbiorowe, mięsiste i suche, pękające i niepękające, podając odpowiednie przykłady • planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące obecność skrobi jako produktu fotosyntezy Plan wynikowy 1 2 3 • wymienia związki transportowane w roślinie V. Budowa zewnętrzna i środowisko życia zwierząt 4 • omawia znaczenie fotosyntezy dla życia na Ziemi 5 • wykazuje związek fotosyntezy z oddychaniem • wyjaśnia, na czym polega transport wody i związków organicznych w roślinie • wskazuje różnice między wymianą gazową roślin w dzień i w nocy • wymienia formy 16. Rozmnaża- • podaje cel rozmnażania • omawia praktyczne się roślin rozmnażania nie się roślin wykorzystanie różnych • wyróżnia główne bezpłciowego sposobów rozmnażania sposoby (wegetatywne i przez wegetatywnego rozmnażania się roślin zarodniki) • wykazuje wpływ (rozmnażanie bezpłciowe • wyjaśnia, na czym polega wytworzenia nasion i płciowe) rozmnażanie płciowe i owoców na zasięg • wymienia czynniki występowania roślin wpływające na kiełkowanie nasiennych nasion Sprawdzenie opanowania wiadomości i umiejętności z działów I–IV 17. Sprawdzian wiadomości • wymienia główne rodzaje • wymienia tkanki 18. Budowa • wymienia miejsca tkanek zwierzęcych nabłonkowe i wyjaśnia ich występowania nabłonków i funkcje • wymienia rodzaje tkanek funkcje tkanek • wskazuje wspólne cechy łącznych • omawia budowę tkanek zwierzęcych tkanek łącznych • podaje funkcje krwi łącznych • wykazuje różnice • wymienia rodzaje i w budowie miejsca i funkcjonowaniu tkanek występowania tkanek mięśniowych mięśniowych • omawia budowę i rolę • omawia budowę neuronu elementów morfotycznych krwi • prowadzi obserwacje mikroskopowe tkanek 6 7 • planuje i przeprowadza doświadczenie badające wpływ stężenia dwutlenku węgla na intensywność fotosyntezy • porównuje przemianę pokoleń u roślin zarodnikowych i nasiennych • przeprowadza i dokumentuje doświadczenie badające wpływ wody na kiełkowanie nasion • planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące, że kiełkujące nasiona zużywają tlen • wskazuje związek budowy nabłonków z pełnionymi przez nie funkcjami • wskazuje cechy wspólne tkanek mięśniowych • omawia rolę elementów neuronu oraz komórek glejowych • rozpoznaje na schematach i w obrazie mikroskopowym różne tkanki zwierzęce • tworzy mapę mentalną przedstawiającą podział tkanek zwierzęcych i ich rodzaje 19. Parzydełkowce – najprostsze zwierzęta tkankowe • podaje środowiska życia parzydełkowców • omawia tryb życia polipa i meduzy • omawia znaczenie parzydełkowców w przyrodzie i dla człowieka • uzasadnia przynależność stułbiopławów, krążkopławów i koralowców do parzydełkowców • wymienia cechy krążkopławów, stułbiopławów i koralowców • uzasadnia przynależność krążkopławów, stułbiopławów i koralowców do najprostszych tkankowców na podstawie ich charakterystycznych cech • uzasadnia związek między • przedstawia przemianę trybem życia zwierzęcia pokoleń u chełbi modrej a jego symetrią ciała • omawia budowę i sposób działania komórki parzydełkowej 1 2 3 • podaje środowisko życia płazińców i nicieni • charakteryzuje kształt ciała płazińców i nicieni • rozpoznaje wybrane płazińce i nicienie na schematach • wyjaśnia, jak ustrzec się przed pasożytniczymi płazińcami i nicieniami 21. Pierścienice • wymienia środowiska życia – zwierzęta pierścienic o segmento• rozpoznaje pierścienice wanym ciele wśród innych zwierząt na podstawie ich charakterystycznych cech • omawia rolę dżdżownic w użyźnianiu gleby 20. Płazińce, nicienie – zwierzęta w większości pasożytnicze 4 5 • wymienia cechy tasiemca będące przystosowaniem do pasożytniczego trybu życia • uzasadnia przynależność tasiemca uzbrojonego do płazińców, a glisty ludzkiej do nicieni • uzasadnia znaczenie obojnactwa dla tasiemca • wymienia płazińce i nicienie wolno żyjące • charakteryzuje dymorfizm płciowy u glisty ludzkiej • charakteryzuje symetrię ciała płazińców i nicieni • wyjaśnia znaczenie pojęć żywiciel pośredni i żywiciel ostateczny • omawia cykle rozwojowe tasiemca uzbrojonego, glisty ludzkiej i włośnia krętego • podaje przykłady przedstawicieli skąposzczetów, pijawek i wieloszczetów • omawia budowę zewnętrzną skąposzczetów, pijawek i wieloszczetów • wymienia znaczenie pierścienic inne niż spulchnianie gleby • wskazuje związek budowy dżdżownicy, pijawki oraz nereidy ze środowiskiem i trybem życia • wymienia cechy wspólne skąposzczetów, pijawek i wieloszczetów oraz cechy je różniące • wykazuje związek między budową pijawki a jej pasożytniczym trybem życia • prowadzi okresową hodowlę dżdżownicy • dokonuje obserwacji czynności życiowych dżdżownicy • sporządza dokumentację przeprowadzonych obserwacji • przeprowadza doświadczenie wykazujące znaczenie dżdżownic w użyźnianiu gleby 6 7 22. Stawonogi – zwierzęta o charakterystycznych odnóżach • wymienia środowiska życia stawonogów • wyjaśnia znaczenie pojęcia stawonogi • rozpoznaje stawonogi wśród innych zwierząt • rozpoznaje owada, skorupiaka i pajęczaka na podstawie ich charakterystycznych cech • omawia budowę zewnętrzną raka stawowego, krzyżaka ogrodowego i biedronki siedmiokropki • wymienia typy aparatów gębowych owadów • wymienia typy odnóży lokomocyjnych owadów • podaje pozytywne i negatywne znaczenie stawonogów w przyrodzie i dla człowieka • dowodzi związku między budową aparatów gębowych owadów a rodzajem pobieranego przez nie pokarmu • wykazuje związek między budową odnóży a środowiskiem i trybem życia owada • określa rodzaj szkieletu stawonogów i omawia jego znaczenie • wskazuje zalety i wady szkieletu zewnętrznego • porównuje sposoby poruszania się stawonogów z innymi zwierzętami bezkręgowymi • analizuje materiały źródłowe dotyczące owadów – szkodników i przygotowuje prezentację na temat ich działalności 23. Mięczaki – zwierzęta o miękkim ciele okrytym muszlą • wymienia środowiska życia mięczaków • rozpoznaje mięczaki wśród innych zwierząt • podaje przykłady zwierząt należących do ślimaków, małży i głowonogów • omawia budowę zewnętrzną ślimaka, małża i głowonoga • omawia znaczenie mięczaków w przyrodzie i dla człowieka • wykazuje związek między budową a trybem życia mięczaków • omawia sposoby odżywiania się małży, ślimaków i głowonogów • wyjaśnia, w jaki sposób powstają perły • wskazuje cechy wspólne i cechy odróżniające poszczególne grupy mięczaków • prowadzi hodowlę ślimaka winniczka lub zatoczka rogowego i dokumentuje wyniki przeprowadzonych obserwacji • planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące wrażliwość ślimaka na rodzaj pokarmu • dowodzi związku symetrii promienistej szkarłupni z ich trybem życia Plan wynikowy 1 2 3 4 5 6 7 24. Ryby – kręgowce wodne • wymienia części ciała ryby • wymienia nazwy płetw ryby • dzieli ryby na kostnoszkieletowe i chrzęstnoszkieletowe, podając przykłady • omawia pokrycie ciała ryb • wyjaśnia, na czym polega zmiennocieplność • podaje przykłady słodkowodnych i morskich gatunków ryb kostnoszkieletowych • uzasadnia związek linii nabocznej ze środowiskiem życia ryb • uzasadnia konieczność spożywania ryb przez człowieka • wyjaśnia, dlaczego łuskę ryby nazywa się jej metryką • wskazuje rolę pęcherza pławnego • przygotowuje i wygłasza referat na temat znaczenia ryb w środowisku i dla człowieka 25. Płazy – kręgowce dwóch środowisk • podaje miejsca występowania płazów • wymienia części ciała płazów bezogonowych i ogoniastych • podaje znaczenie płazów dla człowieka • omawia pokrycie ciała płazów • podaje przykłady gatunków należących do poszczególnych grup płazów • wskazuje przystosowania w budowie zewnętrznej płazów do życia w dwóch typach środowisk • wykazuje związek aktywności płazów z temperaturą otoczenia • objaśnia mechanizm wentylacji płuc przy udziale jamy gębowo-gardzielowej • wykazuje związek między budową a trybem życia płazów • omawia sposób pobierania pokarmu przez płazy • wykonuje album „Nasze płazy" • wymienia cechy taksonomiczne wybranych płazów i cechy będące przejawem dymorfizmu płciowego 26. Gady – kręgowce, które opanowały ląd • określa środowisko życia gadów • wymienia części ciała jaszczurki, węża i żółwia • omawia znaczenie gadów w przyrodzie i dla człowieka • omawia pokrycie ciała u gadów • podaje przykłady gadów występujących w Polsce • wykazuje związek między trybem życia a zmiennocieplnością • uzasadnia konieczność ochrony gatunkowej gadów w Polsce • wykazuje wady i zalety pokrycia ciała gadów • wykazuje różnice między aktywnością życiową gadów strefy międzyzwrotnikowej i gadów występujących w Polsce oraz wskazuje ich przyczyny • odróżnia krokodyle od aligatorów i gawiali 27. Ptaki – kręgowce aktywnie latające • podaje przykłady ptaków żyjących w różnych środowiskach • wymienia części ciała ptaków • omawia znaczenie ptaków w przyrodzie i dla człowieka • omawia pokrycie ciała ptaka • wyjaśnia rolę pokrycia ciała ptaka • omawia budowę pióra i wymienia rodzaje piór • wskazuje cechy umożliwiające ptakom latanie • przedstawia znaczenie piór i innych rogowych wytworów naskórka • wykazuje zależność między rozprzestrzenieniem się ptaków a ich stałocieplnością • wykazuje związek budowy dzioba z rodzajem pobieranego pokarmu • wyjaśnia związek między obecnością grzebienia na mostku a trybem życia ptaka • rozpoznaje środowisko życia ptaka na podstawie budowy jego kończyn 28. Ssaki – kręgowce wszechstronne i ekspansywne • podaje przykłady środowisk zajmowanych przez ssaki • wymienia części ciała ssaka • dzieli ssaki na wodne i lądowe, podając przykłady • omawia znaczenie ssaków w przyrodzie i dla człowieka • omawia pokrycie ciała ssaka • dzieli ssaki na ssaki niższe, prassaki i ssaki łożyskowe • wymienia przedstawicieli poszczególnych grup ssaków • wymienia cechy skóry umożliwiające ssakom utrzymanie stałej temperatury ciała • podaje kryteria podziału ssaków na prassaki, ssaki niższe i ssaki łożyskowe • wskazuje cechy różniące ssaki żyjące w różnych środowiskach • wykazuje różnorodność kończyn ssaków w związku z zajmowanymi środowiskami • omawia związek między funkcjonowaniem zmysłów ssaka a trybem jego życia 1 2 29. Zwierzęta żyjące w wybranym środowisku – zajęcia terenowe 3 4 • wymienia warunki życia zwierząt bezkręgowych i kręgowych obserwowanych w terenie • podaje sposób zachowania się ucznia podczas zajęć terenowych • określa przynależność zwierzęcia do odpowiedniej grupy systematycznej na podstawie jego charakterystycznych cech 5 6 7 • posługuje się kluczem do oznaczania pospolitych gatunków zwierząt • sporządza dokumentację przeprowadzonych obserwacji • ocenia wpływ działalności człowieka na warunki życia zwierząt w wybranym środowisku • charakteryzuje poszczególne etapy przetwarzania pokarmu • wykazuje związek budowy narządu w układzie pokarmowym ssaka z jego rolą • wykazuje wyższość drożnego układu pokarmowego nad niedrożnym • odróżnia trawienie komórkowe od pozakomórkowego • wyjaśnia, jak funkcjonuje układ pokarmowy ssaka przeżuwającego • wykazuje związek uzębienia ssaków z rodzajem pobieranego przez nie pokarmu • omawia budowę narządów wymiany gazowej u wybranych zwierząt bezkręgowych i kręgowych • omawia sposób transportu gazów oddechowych i innych substancji w organizmie zwierząt bezkręgowych i kręgowych • wykazuje związek między • omawia krążenie krwi sposobem wymiany u płazów, uwzględniając gazowej a rozmiarami krążenie skórne zwierzęcia • wyjaśnia mechanizm podwójnego oddychania u ptaków • wymienia narządy tworzące układ krwionośny u zwierząt kręgowych i podaje ich rolę • wykazuje różnice w budowie szkieletu u zwierząt bezkręgowych i kręgowych • omawia plan budowy szkieletu zwierząt kręgowych • uzasadnia wyższość szkieletu wewnętrznego nad zewnętrznym • wskazuje na modelach elementy budujące szkielet ryby i ssaka oraz podaje ich rolę • podaje nazwy rodzajowe i gatunkowe spotkanych zwierząt • wymienia czynniki negatywnie wpływające na życie zwierząt • podaje sposoby ochrony zwierząt i środowiska ich życia 30. Sprawdze- Sprawdzenie opanowania wiadomości i umiejętności z działu V nie wiadomości VI. Funkcjono- 31. wanie Odżywianie organizmsię zwierząt ów zwierząt 32. Oddychanie zwierząt 33. Ruch zwierząt • dzieli składniki odżywcze na budulcowe, regulacyjne i dostarczające energii • wymienia etapy przetwarzania pokarmu • wymienia narządy tworzące układ pokarmowy ssaka • dokonuje podziału zwierząt ze względu na rodzaj pobieranego pokarmu • wskazuje narządy w układzie pokarmowym ssaka • porównuje układ pokarmowy mięsożercy i roślinożercy • podaje znaczenie pojęcia • wyjaśnia różnice między oddychaniem tlenowym oddychanie • określa oddychanie jako a beztlenowym proces dostarczający • wskazuje narządy energii budujące układy • wymienia rodzaje oddechowe u wybranych oddychania zwierząt bezkręgowych i • wymienia narządy kręgowych wymiany gazowej u • omawia różnice między zwierząt żyjących w układem krwionośnym wodzie i na lądzie otwartym a zamkniętym • omawia znaczenie ruchu w życiu zwierząt • wymienia sposoby poruszania się zwierząt w zależności od środowiska życia • wymienia szkielet i mięśnie jako części układu ruchu • wykazuje związek między trybem życia zwierząt a sposobami poruszania się • rozróżnia szkielet wewnętrzny i zewnętrzny • charakteryzuje ruch rzęskowy i mięśniowy • wykazuje związek między budową szkieletu płazów, gadów i ptaków a ich środowiskami życia Plan wynikowy 1 2 3 4 5 6 34. Reagowanie na bodźce • podaje znaczenie pojęć bodziec i receptor • wymienia rodzaje układu nerwowego u zwierząt bezkręgowych • wymienia części układu nerwowego u zwierząt kręgowych • dzieli receptory ze względu na rodzaj odbieranych bodźców • podaje związek między budową układu nerwowego a trybem życia u zwierząt bezkręgowych • wymienia części ośrodkowego układu nerwowego u zwierząt kręgowych • podaje przykłady występowania chemoreceptorów, mechanoreceptorów, fotoreceptorów i termoreceptorów • omawia funkcje poszczególnych rodzajów receptorów • wymienia części mózgowia i podaje ich funkcje • wykazuje, że odbiór bodźców, ich analiza oraz szybkość reakcji na bodźce decydują o przeżyciu organizmu • omawia różnice między częściami mózgowia zwierząt kręgowych • wykazuje tendencje ewolucyjne w układzie nerwowym u zwierząt bezkręgowych • projektuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące wrażliwość stułbi płowej lub dżdżownicy ziemnej na bodźce 35. Rozmnażanie się zwierząt • wymienia sposoby rozmnażania się zwierząt • wyjaśnia, na czym polega rozmnażanie płciowe i bezpłciowe • wymienia rodzaje zapłodnienia • podaje różnice między rozwojem prostym a złożonym • podaje przykłady rozmnażania bezpłciowego • wyjaśnia znaczenie pojęć: dymorfizm płciowy, rozdzielnopłciowość, obojnactwo, samozapłodnienie, zapłodnienie krzyżowe • wymienia okresy rozwoju pozazarodkowego • wykazuje wyższość zapłodnienia krzyżowego nad samozapłodnieniem • wyjaśnia związek między ilością gamet a rodzajem zapłodnienia • porównuje zwierzęta jajorodne, jajożyworodne i żyworodne • wymienia błony płodowe i podaje ich funkcje • omawia cykle rozwojowe z przeobrażeniem zupełnym i niezupełnym • omawia cykl rozwojowy płazów • podaje kryterium podziału zwierząt na jajorodne, jajożyworodne i żyworodne • dzieli zwierzęta kręgowe na owodniowce i bezowodniowce • odróżnia okres rozwoju zarodkowego od pozazarodkowego • wyjaśnia powstawanie i rolę łożyska • wymienia części jaja ptaka i podaje ich funkcje • przygotowuje prezentację na temat rozmnażania się wybranego zwierzęcia lub grupy zwierząt WYMAGANIA PODANE TŁUSTYM DRUKIEM OBOWIĄZUJĄ RÓWNIEŻ UCZNIÓW Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU LEKKIM 7 Klasa II Dział programu nauczania 1 I. Hierarchiczna budowa organizmu człowieka Numer i temat lekcji Wymagania konieczne (ocena dopuszczająca) 2 1. Poziomy organizacji ciała człowieka 3 Uczeń: - wyjaśnia terminy: komórka, tkanka - wymienia rodzaje tkanek - podaje przykłady narządów - wymienia układy narządów budujące organizm człowieka 2. Stan równowagi środowiska wewnętrznego organizmu - wyjaśnia termin homeostaza - omawia znaczenie homeostazy dla przetrwania organizmów w środowisku - podaje przykłady chorób będących wynikiem zaburzeń homeostazy 3. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości Wymagania podstawowe (ocena dostateczna) Wymagania rozszerzające (ocena dobra) 4 Uczeń: - prowadzi obserwacje mikroskopowe tkanek - wykonuje i opisuje rysunki preparatów tkanek oglądanych pod mikroskopem - wymienia tkanki wchodzące w skład wybranych narządów - podaje funkcje poszczególnych układów narządów budujących organizm człowieka - wymienia mechanizmy regulujące homeostazę i określa ich rolę w utrzymaniu homeostazy - podaje wybrane parametry krwi podlegające mechanizmom regulującym (poziom glukozy, zawartość fibrynogenu) - korzystając ze schematu, wymienia narządy biorące udział w regulacji temperatury ciała człowieka 5 Uczeń: - wykazuje związek budowy tkanek z pełnionymi przez nie funkcjami - podaje przykłady współpracy między poszczególnymi układami narządów - wymienia kolejne poziomy organizacji ciała człowieka - definiuje organizm człowieka jako współpracujące ze sobą układy narządów - odczytuje z wyników badań laboratoryjnych krwi i moczu przykłady parametrów zapewniających prawidłowe funkcjonowanie organizmu człowieka - wskazuje odchylenia od normy parametrów krwi i moczu - przewiduje skutki odchyleń wybranych parametrów krwi i moczu - omawia mechanizm termoregulacji Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu I Wymagania dopełniające (ocena bardzo dobra) Wymagania wykraczające (ocena celująca) 6 Uczeń: - dowodzi hierarchicznej budowy organizmu człowieka - wykazuje konieczność współpracy układów narządów budujących organizm - przygotowuje mapę mentalną dotyczącą hierarchicznej budowy organizmu człowieka 7 Uczeń: - wskazuje układy narządów pełniące funkcje nadrzędne w stosunku do innych układów - wyjaśnia na przykładach, na czym polega nadrzędna rola układu nerwowego i hormonalnego wobec innych układów narządów - uzasadnia konieczność współpracy układów narządów w utrzymaniu homeostazy - omawia szczególną rolę układów: nerwowego, hormonalnego i krwionośnego w utrzymaniu homeostazy - korzysta z różnych źródeł informacji, aby podać inne niż zamieszczone w podręczniku przykłady stałych parametrów wewnątrzustrojowych - objaśnia, na czym polega współpraca układów kontrolno- koordynujących z układami wykonawczymi II. Odżywianie 1. Składniki pokarmu - dokonuje podziału składników pokarmowych na organiczne i nieorganiczne - określa rolę składników pokarmowych w organizmie człowieka - podaje źródła składników pokarmowych w pokarmach - podaje skutki niedoboru składników pokarmowych - omawia budowę związków organicznych - wskazuje kryterium podziału białek na pełnoi niepełnowartościowe - omawia znaczenie tzw. węglowodanów niedostępnych - projektuje i wypełnia tabelę zawierającą informacje na temat witamin rozpuszczalnych w wodzie i w tłuszczach - wyjaśnia terminy: pierwiastki biogenne, makroelementy, mikroelementy - odczytuje z diagramu zawartość pierwiastków w organizmie człowieka - planuje i przeprowadza doświadczenie wykrywające obecność skrobi w produktach spożywczych - wyjaśnia termin związki egzogenne i podaje przykłady takich związków - wymienia pokarmy będące źródłem związków egzogennych - uzasadnia konieczność spożywania związków egzogennych - podaje rolę oraz źródła makro- i mikroelementów - wyciąga wnioski z analizy składu pierwiastkowego organizmu człowieka - podaje właściwości węgla, z których wynika jego obecność we wszystkich związkach organicznych - określa, które składniki pokarmów pełnią funkcję budulcową, energetyczną i regulacyjną - planuje i wykonuje doświadczenia wykazujące obecność białek, tłuszczów, wody i cukrów prostych w pokarmach 2. Budowa i funkcjonowanie układu pokarmowego - wymienia i wskazuje - wyjaśnia różnice między przemianą fizyczną a chemiczną pobranego pokarmu - wskazuje miejsca przemian fizycznych i chemicznych pobranego pokarmu - wykazuje związek budowy narządów układu pokarmowego z pełnionymi przez nie funkcjami - wyjaśnia, na czym polega enzymatyczny rozkład białek, tłuszczów i cukrów - przedstawia kolejne etapy trawienia białek, tłuszczów i cukrów oraz wskazuje miejsca tych przemian - wyjaśnia rolę wątroby i trzustki w procesach trawienia - analizuje model budowy zęba - planuje i przeprowadza doświadczenie ilustrujące proces emulgacji tłuszczu - wyjaśnia, dlaczego wątrobę uważa się za centrum metaboliczne organizmu - prowadzi obserwacje mikroskopowe błony śluzowej jelita cienkiego - przygotowuje i prezentuje informacje dowodzące, że trzustka jest narządem dualistycznym 3. Zasady prawidłowego żywienia - wyjaśnia termin dieta podstawowa - podaje przyczyny i skutki nadwagi oraz niedowagi - analizuje swoją dietę z ostatniego tygodnia oraz wskazuje jej wady i zalety - podaje przykłady różnych diet oraz wskazuje ich wady i zalety - wyjaśnia termin wartość energetyczna pokarmu - wskazuje czynniki mające wpływ na utrzymanie prawidłowego bilansu energetycznego organizmu - analizuje piramidę - oblicza swoje dzienne zapotrzebowanie na energię - oblicza swoje BMI i na jego podstawie ocenia masę swojego ciała, - wykazuje związek nieprawidłowego odżywiania się z nadwagą i niedowagą oraz innymi dolegliwościami - układa dla siebie dzienny - omawia przyczyny i skutki zaburzeń łaknienia (anoreksja i bulimia) - wyjaśnia, jakie mogą być konsekwencje diety pozbawionej całkowicie białek zwierzęcych - wyjaśnia, dlaczego należy spożywać - przygotowuje prezentację na temat metod obróbki i konserwowania żywności zapewniających zachowanie maksymalnej zawartości witamin na planszy narządy wchodzące w skład układu pokarmowego - podaje rolę poszczególnych narządów układu pokarmowego - wskazuje na planszy gruczoły trawienne i podaje ich rolę w trawieniu pokarmów 4. Choroby układu pokarmowego III. Oddychanie 5. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości 1. Budowa i rola układu oddechowego 2. Mechanizm wentylacji płuc - wymienia choroby układu pokarmowego - wymienia czynniki sprzyjające rozwojowi próchnicy zębów - podaje sposoby unikania próchnicy zębów -podaje przyczyny i objawy zatruć pokarmowych zdrowego żywienia i wyciąga wnioski dotyczące własnego odżywiania się jadłospis zgodny z podstawowymi zasadami zrównoważonej diety błonnik - wykazuje związek między zatruciami pokarmowymi a brakiem zachowania podstawowych zasad higieny - podaje przykłady bakterii wywołujących zatrucia pokarmowe oraz podaje zasady profilaktyki - wymienia czynniki mające wpływ na rozwój choroby wrzodowej - uzasadnia konieczność poddawania się szczepieniom przeciwko WZW - objaśnia istotę choroby wrzodowej oraz sposób jej zdiagnozowania - wymienia choroby wywołane przez robaki pasożytnicze (płaskie i obłe) - wymienia sposoby zakażania się wirusami wywołującymi choroby wątroby - projektuje i wypełnia tabelę zawierającą informacje na temat chorób wywołanych przez robaki pasożytnicze, ich objawów, sposobów zakażania i profilaktyki - konstruuje drzewo decyzyjne na temat podejmowania świadomych działań służących zachowaniu układu pokarmowego w dobrej kondycji - prowadzi obserwacje mikroskopowe larw tasiemców - omawia cykle rozwojowe wybranych robaków pasożytniczych - wyjaśnia rolę opłucnej - omawia rolę nagłośni oraz zasadę jej działania - wskazuje lokalizację zatok przynosowych oraz omawia ich rolę - przeprowadza obserwację mikroskopową pęcherzyków płucnych - wskazuje tkanki budujące narządy w układzie oddechowym - wyjaśnia zależność między wymianą gazową a oddychaniem komórkowym - planuje, przeprowadza i dokumentuje doświadczenie wykazujące obecność dwutlenku węgla w wydychanym - omawia przyczyny i skutki choroby dekompresyjnej i wysokogórskiej Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu II - wymienia części układu oddechowego (drogi oddechowe, właściwe narządy wymiany gazowej) - wskazuje na planszy narządy budujące drogi oddechowe - podaje funkcje układu oddechowego - wyjaśnia termin wentylacja płuc - podaje liczbę oddechów na minutę - wymienia czynniki, które mają wpływ na szybkość wentylacji płuc - wskazuje miejsca wymiany gazowej - objaśnia, na czym polega oddychanie komórkowe tlenowe - wykazuje związek między budową narządów tworzących drogi oddechowe a pełnionymi przez nie funkcjami - charakteryzuje budowę płuc - wskazuje mięśnie oddechowe i omawia ich rolę - omawia, na czym polega wymiana gazowa w płucach i tkankach - wykazuje związek między układem krwionośnym a oddechowym - analizuje skład powietrza wdychanego i wydychanego - podaje wartość całkowitej pojemności płuc - zapisuje za pomocą słownego równania chemicznego przebieg reakcji oddychania tlenowego - wskazuje substraty i produkty oddychania tlenowego - omawia udział krtani w powstawaniu głosu - wykazuje związek budowy pęcherzyków płucnych z dyfuzją gazów oddechowych - wyjaśnia rolę mięśni oddechowych w procesie wentylacji płuc - uzasadnia, dlaczego wdech jest aktem czynnym, a wydech – biernym - omawia udział krwi w transporcie gazów oddechowych - wskazuje lokalizację ośrodka 3. Choroby układu oddechowego IV. Krążenie 4. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości 1. Budowa i funkcjonowanie układu krwionośnego 2. Składniki krwi i ich funkcje - wykonuje pomiary klatki piersiowej podczas wdechu i wydechu - wymienia czynniki mające wpływ na pojemność płuc oddechowego oraz omawia mechanizm jego działania - wymienia czynniki wpływające na prawidłowy stan i funkcjonowanie układu oddechowego - wymienia choroby bakteryjne, wirusowe, zawodowe i o podłożu alergicznym - podaje przykłady źródeł zakażania się chorobami układu oddechowego - wymienia rodzaje zanieczyszczeń powietrza oraz ich wpływ na układ oddechowy - omawia związek między trybem życia a stanem układu oddechowego - określa wpływ palenia biernego i czynnego na organizm człowieka - podaje sposoby zapobiegania chorobom układu oddechowego - uzasadnia, dlaczego nie należy lekceważyć przeziębienia - omawia znaczenie badania radiologicznego - objaśnia znaczenie szczepień w profilaktyce chorób układu oddechowego - korzysta z różnych źródeł informacji powietrzu - przedstawia skład powietrza wdychanego i wydychanego w formie diagramu słupkowego - konstruuje drzewo decyzyjne na temat „Palić czy nie palić?” - podejmuje i uzasadnia świadome decyzje dotyczące działań mających na celu zachowanie układu oddechowego w dobrej kondycji - na podstawie różnych źródeł informacji wyjaśnia znaczenie próby tuberkulinowej i interpretuje jej wyniki - przygotowuje w formie prezentacji materiały informacyjne przeznaczone dla kilkunastoletniego odbiorcy na temat skutków palenia tytoniu Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu III - wymienia narządy budujące układ krwionośny - wymienia rodzaje naczyń krwionośnych oraz podaje ich funkcje - wskazuje położenie serca, określa jego wielkość i kształt - wymienia obiegi krwi i podaje ich rolę - dokonuje pomiaru tętna i ciśnienia tętniczego - interpretuje wyniki pomiarów tętna i ciśnienia tętniczego - omawia związek między prawidłową pracą serca a tętnem i ciśnieniem - omawia związek między budową naczyń krwionośnych a pełnionymi przez nie funkcjami - wyjaśnia na schemacie przepływ krwi w obiegu małym i dużym - omawia budowę serca - wskazuje położenie i rolę zastawek w sercu - omawia rolę krążenia wieńcowego - omawia cykl pracy serca - wskazuje najistotniejsze różnice między krążeniem płucnym a ustrojowym - rozróżnia na preparacie mikroskopowym tętnicę i żyłę - wyjaśnia rolę ośrodków automatyzmu pracy serca - planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące wpływ wysiłku fizycznego na tętno i ciśnienie krwi - wskazuje badanie EKG jako źródło wiedzy o stanie i pracy serca - wyjaśnia genezę tonów w pracy serca - wyjaśnia i wskazuje na planszy drogę, którą musi przebyć glukoza wraz z krwią od jelita cienkiego do mięśnia dwugłowego ramienia - podaje funkcje krwi - wymienia główne składniki krwi i podaje ich rolę - wyjaśnia terminy: osocze, surowica, fibrynogen - uzasadnia, że krew jest tkanką łączną płynną - rozpoznaje w obrazie mikroskopowym składniki morfotyczne krwi - wykazuje związek budowy krwinek z pełnionymi przez - konstruuje i wypełnia tabelę zawierającą informacje na temat erytrocytów, płytek krwi i leukocytów - omawia, korzystając ze schematu, mechanizm transportu tlenu i dwutlenku - przedstawia na schemacie mechanizm krzepnięcia krwi - uzasadnia przydatność wiedzy o grupach krwi i czynniku Rh w życiu człowieka - wykonuje modele składników morfotycznych krwi - wyjaśnia, co to jest hematokryt, podaje jego prawidłowe wartości oraz znaczenie nie funkcjami - analizuje i interpretuje wyniki badania krwi - uzasadnia, że krew jest bezcennym lekiem - podaje znaczenie banków krwi - wykazuje pozytywną postawę jako przyszły dawca krwi węgla przez hemoglobinę - objaśnia podstawy wyodrębnienia czterech głównych grup krwi i czynnika Rh - uzasadnia, że transfuzja jest zabiegiem ratującym życie w przypadku znacznej utraty krwi - przedstawia możliwości przetaczania różnych grup krwi - objaśnia istotę konfliktu serologicznego po niewłaściwie przeprowadzonej transfuzji i podczas ciąży - uzasadnia znaczenie badań parametrów krwi w diagnostyce wielu chorób - przygotowuje mapę skojarzeń dotyczącą budowy krwi w diagnostyce chorób krwi - omawia istotę i znaczenie badania OB 3. Budowa i funkcjonowanie układu limfatycznego - wymienia elementy układu limfatycznego - wskazuje na planszy położenie narządów limfatycznych - wymienia funkcje układu limfatycznego - wymienia funkcje narządów limfatycznych - omawia mechanizm powstawania limfy - porównuje skład osocza krwi i limfy - omawia związek między układem limfatycznym a układem krwionośnym - wskazuje na planszach miejsca połączenia układu limfatycznego z krwionośnym - podaje podobieństwa i różnice między układem krwionośnym a limfatycznym - omawia funkcje narządów limfatycznych - projektuje i uzupełnia tabelę zawierającą informacje na temat budowy, położenia i funkcji poszczególnych narządów limfatycznych - wykazuje związek budowy narządów limfatycznych z pełnionymi przez nie funkcjami - charakteryzuje budowę sieci naczyń układu limfatycznego - uzasadnia, że grasica jest narządem należącym do trzech układów: limfatycznego, odpornościowego i hormonalnego - udowadnia, na przykładzie limfy płynącej z jelita cienkiego, że limfa nie ma jednakowego składu 4. Choroby układu krążenia - wymienia czynniki mające wpływ na prawidłowe funkcjonowanie układu krążenia - wymienia choroby układu krążenia - wyjaśnia znaczenie terminu nadciśnienie tętnicze - charakteryzuje przyczyny, przebieg i skutki chorób układu krążenia - podejmuje decyzje mające na celu zachowanie układu krążenia w dobrej kondycji - odróżnia tzw. cholesterol dobry od złego - uzasadnia zależność między obecnością cholesterolu LDL a miażdżycą - wymienia inne (niż cholesterol) czynniki zwiększające ryzyko zmian miażdżycowych - wykazuje związek między trybem życia a stanem układu krążenia - omawia sposoby leczenia choroby wieńcowej (angioplastyka i bypassy) - omawia znaczenie koronarografii w diagnostyce chorób serca - opracowuje zasady postępowania w profilaktyce chorób układu krążenia - omawia rodzaje krwotoków oraz organizuje pokaz udzielania pierwszej pomocy w takich sytuacjach V. Odporność 5. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości 1. Budowa i funkcjonowanie układu odpornościowego 2. Zaburzenia czynności układu odpornościowego. Przeszczepy VI. Wydalanie 3. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości 1. Budowa i funkcjonowanie układu wydalniczego Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu IV - wymienia elementy układu odpornościowego - podaje rodzaje odporności (swoista i nieswoista) - omawia znaczenie szczepień ochronnych w profilaktyce chorób - analizuje kalendarz obowiązkowych szczepień - podaje przykłady zaburzeń w funkcjonowaniu układu odpornościowego - wyjaśnia terminy: alergia i alergen - wyjaśnia znaczenie wykonywania testów alergicznych - wymienia sposoby zakażenia się HIV - wyjaśnia termin antygen - uzasadnia, że elementy układu odpornościowego należą jednocześnie do innych układów narządów - wymienia mechanizmy zapewniające odporność nieswoistą - przedstawia kryteria podziału odporności swoistej na czynną i bierną oraz naturalną i sztuczną - tworzy mapę skojarzeń dotyczącą rodzajów odporności - wyjaśnia termin: choroby z autoagresji - dokonuje podziału czynników wywołujących niedobory odporności na wrodzone i nabyte - wykazuje świadomość, że transplantacja może być czasem jedynym i skutecznym zabiegiem ratującym życie - omawia obowiązujące w Polsce przepisy dotyczące pobierania tkanek i narządów do przeszczepów - omawia mechanizm działania komórek układu odpornościowego (limfocytów i makrofagów) - dostrzega różnice między działaniem makrofagów i limfocytów B - przedstawia kolejne linie obrony organizmu zagrożonego wniknięciem antygenu - omawia związek między budową przeciwciała a jego działaniem - wyjaśnia znaczenie autoantygenów (HLA) dla organizmu - wskazuje cechy różniące surowicę odpornościową i szczepionkę - uzasadnia konieczność współdziałania mechanizmów odporności swoistej i nieswoistej w zwalczaniu antygenów - przygotowuje i przedstawia informacje na temat szczepień nieobowiązkowych - przedstawia sytuacje wymagające zastosowania surowicy odpornościowej - podaje przykłady chorób z autoagresji i ich objawy - objaśnia mechanizm powstawania alergii - wyjaśnia, dlaczego organizm biorcy odrzuca przeszczepione tkanki i narządy - wymienia sposoby postępowania mające na celu zwiększenie szans na przyjęcie przeszczepu - podejmuje świadomą decyzję o woli oddania tkanek i narządów po swojej śmierci - opracowuje zalecenia służące zachowaniu układu odpornościowego w dobrej kondycji - projektuje i wykonuje ulotkę zawierającą najważniejsze informacje na temat zakażenia HIV i choroby AIDS - przygotowuje i wygłasza referat na temat alergii - przedstawia graficznie budowę nefronu - wykazuje związek budowy nefronu z jego czynnościami - sporządza tabelaryczne zestawienie składników - wykazuje rolę układu wydalniczego w utrzymaniu homeostazy - omawia inne funkcje nerek (wydzielniczą, osmoregulacyjną) Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu V - wymienia zbędne i szkodliwe produkty przemiany materii - wymienia narządy biorące udział w usuwaniu zbędnych i szkodliwych produktów przemiany - wyjaśnia terminy: metabolizm i wydalanie - wskazuje różnicę między wydalaniem zbędnych i szkodliwych produktów przemiany materii a usuwaniem niestrawionych resztek pokarmowych - omawia budowę i działanie nefronu - charakteryzuje procesy składające się na powstawanie moczu (filtracja, wchłanianie zwrotne) - wykazuje, że inne narządy 2. Choroby układu wydalniczego VII. Ochrona 3. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości 1. Budowa i funkcje skóry 2. Choroby skóry materii - wymienia narządy układu wydalniczego i wskazuje je na planszy - charakteryzuje budowę poszczególnych narządów układu wydalniczego - wykazuje związek budowy narządów układu wydalniczego z pełnionymi przez nie funkcjami (skóra, płuca) wspomagają układ moczowy w funkcji wydalniczej - podaje przykłady chorób nerek i dróg moczowych - wymienia najczęstsze przyczyny chorób układu wydalniczego - wyjaśnia, dlaczego należy dbać o higienę intymną - omawia udział układu wydalniczego w utrzymaniu homeostazy - projektuje i uzupełnia tabelę, w której znajdą się informacje na temat chorób nerek i dróg moczowych, ich przyczyn, głównych objawów i sposobów zapobiegania - opracowuje zasady postępowania służące zachowaniu układu wydalniczego w dobrej kondycji - wyjaśnia znaczenie ilościowej i jakościowej analizy moczu w diagnostyce chorób układu wydalniczego - konstruuje drzewo decyzyjne dotyczące zachowań mających na celu zachowanie układu wydalniczego w dobrej kondycji osocza krwi, moczu pierwotnego i ostatecznego - uzasadnia, że oddawanie moczu jest odruchem bezwarunkowym, kontrolowanym u dorosłych przez mózgowie - dokonuje analizy wyników badania moczu - wskazuje składniki moczu ostatecznego będące objawem stanu chorobowego - określa sytuację wymagającą dializy - wyjaśnia, na czym polega zabieg dializy - porównuje dializę z przeszczepem nerki - uzasadnia, że przeszczep nerki może być zabiegiem umożliwiającym życie codzienne chorych Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu VI - wymienia warstwy skóry (naskórek, skóra właściwa) oraz warstwę podskórną - wymienia wytwory naskórka - wymienia czynniki zewnętrzne wpływające na stan skóry (temperatura - wymienia funkcje skóry (ochronna, termoregulacyjna, receptorowa, wydalnicza i wydzielnicza) - omawia budowę poszczególnych warstw skóry oraz warstwy podskórnej - wskazuje różnice w rozmieszczeniu gruczołów potowych i łojowych - wymienia skutki oddziaływania na skórę zbyt wysokiej i zbyt niskiej temperatury - omawia budowę i funkcje wytworów naskórka - wykazuje związek budowy skóry z jej funkcjami - dowodzi, że odcień skóry i włosów zależy od ilości zawartej w nich melaniny - prowadzi obserwacje mikroskopowe skóry i jej wytworów - wyjaśnia, na czym polega udział skóry w procesie termoregulacji - planuje, przeprowadza i dokumentuje doświadczenia wykazujące rolę skóry w wymianie gazowej oraz w gospodarce wodnej - rozpoznaje zmiany na skórze wymagające konsultacji lekarskiej - przedstawia znaczenie - wykazuje związek między nadmierną ilością promieni UV a chorobami skóry - organizuje pokaz udzielania pierwszej pomocy w przypadku oparzeń i odmrożeń otoczenia, promieniowanie UV) - wymienia choroby skóry (opryszczka wargowa, grzybice, wszawica, świerzb) VIII. Regulacja nerwowa 3. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości 1. Podział układu nerwowego. Ośrodkowy układ nerwowy 2. Obwodowy układ nerwowy 3. Choroby - omawia skutki zaburzeń w funkcjonowaniu gruczołów skóry (trądzik i nadmierna potliwość) - opracowuje zasady postępowania służące zachowaniu skóry w dobrej kondycji diagnostyki skórnej - opracowuje zasady pielęgnacji skóry w okresie dojrzewania - korzysta z różnych źródeł informacji dotyczących higieny skóry i układu odpornościowego - charakteryzuje pasożytnicze choroby skóry - omawia przyczyny i skutki alergii skórnych Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu VII - wymienia funkcje układu nerwowego - wskazuje na planszy rodzaje komórek wchodzących w skład tkanki nerwowej (nerwowe i glejowe) i podaje ich rolę - wymienia i wskazuje na modelu części mózgowia - określa położenie rdzenia kręgowego - wymienia narządy unerwiane przez układ somatyczny i przez układ wegetatywny - wskazuje na planszy i nazywa elementy obwodowego układu nerwowego - wymienia rodzaje nerwów (czaszkowe i rdzeniowe) - wymienia rodzaje odruchów (warunkowe i bezwarunkowe) - podaje przykłady odruchów bezwarunkowych i warunkowych - wymienia choroby - dokonuje podziału układu nerwowego pod względem anatomicznym i czynnościowym - wykazuje związek budowy neuronu z pełnioną funkcją i szybkością przepływu impulsu - omawia, korzystając z modelu i planszy, budowę poszczególnych części centralnego układu nerwowego - wykazuje konieczność ochrony centralnego układu nerwowego przed uszkodzeniami - dokonuje podziału mózgowia pod względem rozwojowym i czynnościowym - konstruuje tabelę zawierającą informacje na temat roli poszczególnych części mózgowia - omawia budowę rdzenia kręgowego oraz wymienia ośrodki w nim zlokalizowane - przedstawia na schematycznym rysunku budowę synapsy i omawia jej działanie - uzasadnia konieczność występowania antagonizmu czynnościowego między częścią współczulną a przywspółczulną autonomicznego układu nerwowego - wymienia płaty w korze mózgowej oraz ośrodki w nich zlokalizowane - wyjaśnia, dlaczego ośrodki kierujące czynnościami wegetatywnymi nie leżą w korze mózgowej - omawia budowę nerwu - objaśnia budowę nerwów czuciowych, ruchowych i mieszanych - wykazuje związek budowy nerwu z pełnionymi funkcjami - wyjaśnia termin łuk odruchowy - wymienia elementy łuku odruchowego - wykonuje schemat łuku odruchowego i wyjaśnia, jaką funkcję pełni każdy jego element - wskazuje podobieństwa i różnice między odruchem bezwarunkowym a warunkowym - przedstawia znaczenie odruchów warunkowych w życiu człowieka - omawia mechanizm powstawania odruchu warunkowego - planuje, przeprowadza i dokumentuje doświadczenie badające reakcję źrenic na zmianę natężenia światła - zbiera, a następnie prezentuje informacje na temat badań prowadzonych przez Iwana Pawłowa i innych fizjologów - podaje przyczyny i objawy - wykazuje związek - wyjaśnia terminy: - zbiera, korzystając układu nerwowego układu nerwowego (padaczka, zaburzenia ruchowe, czucia i czynności odruchowych) - podaje przykłady zaburzeń psychicznych (nerwice, depresja) - podaje przykłady pozytywnego i negatywnego oddziaływania stresu - przedstawia sposoby radzenia sobie ze stresem zaburzeń psychicznych ze stresem - wymienia rodzaje stresorów oraz podaje skutki ich oddziaływania na organizm - uzasadnia, że nerwice i depresje to skutki oddziaływania długotrwałego stresu - ocenia własną wrażliwość na stres - dowodzi negatywnych skutków stosowania tzw. pseudometod w pokonywaniu stresu neurologia i psychiatria - odróżnia zadania neurologa od zadań psychiatry - omawia znaczenie diagnostyki w rozpoznawaniu wybranych chorób układu nerwowego - uzasadnia, że stres jest zaburzeniem homeostazy organizmu - wykazuje związek układu hormonalnego i układu nerwowego z reakcją organizmu na stres z różnych źródeł, informacje na temat środków uzależniających i ich negatywnego wpływu na organizm człowieka oraz przedstawia je w formie referatu - opracowuje i prezentuje zestaw prostych metod relaksacyjnych redukujących napięcie emocjonalne - wymienia części narządu wzroku (aparat ochronny, aparat ruchowy i gałka oczna) - podaje funkcje aparatu ochronnego i aparatu ruchowego gałki ocznej - przedstawia, korzystając z planszy, drogę światła w oku - wymienia wady wzroku chorób ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego - wykazuje związek między występowaniem chorób ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego a trybem życia - opracowuje zasady postępowania służące zachowaniu układu nerwowego i psychiki w dobrej kondycji - w razie potrzeby korzysta z pomocy psychologa i psychiatry - opracowuje wzorcowy rozkład zajęć gimnazjalisty w ciągu dnia z uwzględnieniem zasad higieny umysłowej - wyróżnia elementy poszczególnych części oka, wskazując je na planszy i modelu oka - wykazuje związek budowy elementów oka z pełnionymi przez nie funkcjami - wyodrębnia części układu optycznego oka - objaśnia rolę soczewki w akomodacji oka - wykonuje schematyczny rysunek przedstawiający powstanie obrazu na siatkówce 4. Budowa i funkcjonowanie narządu wzroku - porównuje czopki i pręciki - wyjaśnia, na czym polega adaptacja oka - projektuje i uzupełnia tabelę zawierającą informacje o wadach wzroku, ich przyczynach i sposobach korygowania - uzasadnia konieczność poddawania się okresowym badaniom wzroku - planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące obecność plamki ślepej na siatkówce - wyjaśnia, na czym polega widzenie binokularne i jakie ma ono znaczenie dla człowieka - omawia przyczyny daltonizmu - przygotowuje, korzystając z różnych źródeł, informacje na temat irydologii 5. Budowa i funkcjonowanie narządu słuchu i równowagi - wymienia i wskazuje na modelu części narządu słuchu (ucho zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne) - określa hałas jako podstawową przyczynę zaburzeń funkcjonowania narządu słuchu - podaje przykłady - wskazuje na planszy i omawia budowę poszczególnych elementów ucha - omawia rolę poszczególnych elementów ucha - omawia związek między budową poszczególnych elementów ucha a pełnionymi przez nie funkcjami - objaśnia negatywne - przedstawia drogę bodźca dźwiękowego od momentu wychwycenia przez ucho fali dźwiękowej do momentu odbioru informacji dźwiękowej - określa górną granicę częstotliwości i natężenia dźwięku bezpiecznego dla ucha człowieka - wskazuje położenie - wykazuje związek między budową kanałów półkolistych a utrzymaniem równowagi - omawia działanie narządu równowagi - wyjaśnia podłoże choroby lokomocyjnej i podaje przykłady sytuacji ją - porównuje zakres słyszalności ucha człowieka z zakresem słyszalności narządu słuchu u zwierząt dźwięków o różnym natężeniu 6. Receptory smaku, węchu i dotyku IX. Regulacja hormonalna 7. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości 1.Budowa i funkcjonowanie układu hormonalnego 2. Zaburzenia funkcjonowania układu hormonalne- - wskazuje położenie narządów powonienia, smaku i dotyku - wymienia podstawowe smaki - wylicza bodźce odbierane przez skórę następstwa działania hałasu na narząd słuchu i cały organizm - formułuje zalecenia postępowania służącego zachowaniu narządu słuchu w dobrej kondycji - opisuje kubki smakowe jako właściwy narząd smaku - podaje rozmieszczenie kubków smakowych na języku - omawia budowę, działanie i znaczenie receptorów węchowych - wymienia receptory skóry - podaje rozmieszczenie receptorów w skórze narządu równowagi i omawia jego budowę - uzasadnia potrzebę wykonywania badań diagnostycznych ucha wywołujących - wyjaśnia, dlaczego zmysł węchu nie chroni w pełni człowieka przed zatruciem substancjami lotnymi - uzasadnia, że skóra może być uznawana za narząd zmysłu dotyku - charakteryzuje znaczenie innych receptorów zlokalizowanych w skórze w reakcjach obronnych organizmu na niekorzystne bodźce ze środowiska - przeprowadza i dokumentuje doświadczenie badające gęstość rozmieszczenia receptorów dotyku w skórze - projektuje i uzupełnia tabelę, w której porównuje funkcjonowanie receptorów smaku i węchu - zbiera, a następnie prezentuje informacje na temat smaku umami - planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące współdziałanie zmysłów smaku i węchu w odbieraniu bodźców chemicznych Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu VIII - wymienia i wskazuje na planszy najważniejsze gruczoły dokrewne - wyjaśnia terminy: gruczoł dokrewny i hormon - omawia budowę najważniejszych gruczołów dokrewnych - wymienia główne hormony przysadki, tarczycy, przytarczyc, grasicy, trzustki, nadnerczy i gonad - podaje rolę hormonów w regulacji procesów życiowych i utrzymaniu homeostazy - określa wpływ adrenaliny na funkcjonowanie organizmu podczas stresu - porównuje działanie układu nerwowego i układu hormonalnego, wykazując podobieństwa i różnice - wykazuje łączność między układem nerwowym a hormonalnym - uzasadnia nadrzędność przysadki mózgowej w stosunku do gruczołów jej podległych - wykazuje, że trzustka i gonady to gruczoły o podwójnym działaniu - omawia rolę podwzgórza w regulacji hormonalnej - charakteryzuje mechanizm antagonistycznego działania hormonów na przykładzie hormonów trzustki - omawia rolę antagonistycznego działania hormonów w regulacji wydzielania hormonów o przeciwnym działaniu - schematycznie przedstawia i omawia znaczenie sprzężenia zwrotnego ujemnego w regulacji poziomu wapnia we krwi, uwzględniając antagonistyczne działanie kalcytoniny i parathormonu - objaśnia, na czym polega nadczynność i niedoczynność gruczołów dokrewnych - podaje przykłady - podaje związek cukrzycy z niedoborem insuliny - uzasadnia konieczność zachowania odpowiedniej diety przy wybranych chorobach związanych z zaburzeniami w - projektuje i wykonuje tabelę zawierającą przyczyny, objawy i skutki nadczynności oraz niedoczynności wybranych gruczołów dokrewnych - wyjaśnia, dlaczego nie można zażywać środków i leków hormonalnych bez porozumienia z lekarzem - przygotowuje referat lub prezentację na temat zaburzeń hormonalnych u człowieka go X. Ruch 3. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości 1. Budowa i funkcjonowanie układu szkieletowego 2. Części szkieletu chorób będących wynikiem zaburzeń w funkcjonowaniu gruczołów dokrewnych - uzasadnia konieczność spożywania soli jodowanej funkcjonowaniu gruczołów dokrewnych - przedstawia znaczenie badań kontrolnych mających na celu oznaczanie stężenia hormonów - podaje zasady profilaktyki wybranych chorób wynikających z zaburzeń w pracy układu hormonalnego - wykazuje pozytywną i negatywną rolę adrenaliny Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu IX - wymienia układy narządów tworzące układ ruchu - uzasadnia, dlaczego szkielet jest bierną częścią układu ruchu, a mięśnie – czynną - podaje podstawową funkcję szkieletu - wymienia części szkieletu oraz podaje ich funkcję - wymienia rodzaje połączeń kości - wyróżnia w szkielecie człowieka część osiową, obręcze i kończyny oraz wskazuje je na modelu - wymienia części szkieletu osiowego - wskazuje na modelu trzewioczaszkę i mózgoczaszkę oraz podaje ich funkcje - wymienia odcinki kręgosłupa - podaje rolę szkieletu kończyn - wskazuje inne funkcje szkieletu niż miejsce przyczepu dla mięśni szkieletowych - dokonuje podziału kości ze względu na ich kształt - rozpoznaje na podstawie opisu wskazane kości i wskazuje je na modelu - wykazuje związek między kształtem kości a funkcjami pełnionymi przez daną część szkieletu - omawia budowę stawu - wyjaśnia, dlaczego w organizmie występują różne połączenia kości (ścisłe, półścisłe) - wymienia i wskazuje na modelu kości mózgoczaszki i trzewioczaszki - opisuje związek budowy czaszki z pełnionymi przez nią funkcjami - omawia budowę klatki piersiowej - uzasadnia związek budowy klatki piersiowej z pełnionymi przez nią funkcjami - omawia budowę kręgu - wymienia funkcje krążków międzykręgowych - charakteryzuje obręcz jako - omawia budowę kości długiej - dostrzega i wskazuje różnice między tkanką kostną zbitą a gąbczastą - wykazuje związek budowy tkanki chrzęstnej z pełnionymi funkcjami - rozpoznaje tkankę chrzęstną i kostną w obrazie mikroskopowym - wskazuje na modelu stawy o różnej ruchomości - podaje nazwy stawów o różnej ruchomości i objaśnia ich działanie - planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące rolę soli mineralnych w kościach - uzasadnia, że obecność w kościach związków nieorganicznych i organicznych umożliwia im pełnienie wyznaczonych funkcji - wykonuje modele różnych typów stawów oraz prezentuje sposoby ich działania - wskazuje różnice w budowie kręgów pochodzących z różnych odcinków kręgosłupa oraz wyjaśnia przyczyny tych różnic - uzasadnia znaczenie naturalnych krzywizn kręgosłupa (lordozy i kifozy) - omawia budowę obręczy barkowej i miednicznej - podaje różnice w budowie miednicy kobiet i mężczyzn - udowadnia, że kończyny - wykonuje mapę skojarzeń dotyczącą części szkieletu, kości wchodzących w ich skład oraz położenia względem siebie - wykazuje związek między obecnością w kończynach kości długich a pełnionymi przez nie funkcjami - zbiera i przedstawia informacje na temat różnic w budowie szkieletu kobiet i mężczyzn, które mogą być wykorzystywane przez archeologów i kryminologów XI. Rozmnażanie, wzrost i rozwój 3. Budowa i funkcjonowanie mięśni szkieletowych - wyjaśnia termin mięsień szkieletowy - wymienia funkcje mięśni szkieletowych - wymienia ważniejsze mięśnie szkieletowe, wskazuje ich położenie i podaje funkcję 4. Wady, urazy i choroby układu ruchu - wymienia czynniki sprzyjające powstawaniu wad postawy - podaje przykłady urazów mechanicznych (skręcenie i zwichnięcie stawu oraz złamanie kości) - wymienia główne choroby układu ruchu 5. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości 1. Budowa i funkcjonowanie męskiego układu rozrodczego element łączący kończyny ze szkieletem osiowym - wymienia i wskazuje na modelu kości kończyn - rozpoznaje i wskazuje na planszy określone mięśnie - dokonuje podziałów mięśni według różnych kryteriów - podaje przykłady mięśni o działaniu antagonistycznym - omawia związek między aktywnością fizyczną a utrzymaniem organizmu w dobrej kondycji fizycznej i psychicznej - wykazuje szkodliwość dopingu - charakteryzuje wskazane choroby układu ruchu, uwzględniając ich przyczyny i leczenie - wykonuje barwny odcisk stopy i ocenia prawidłowość jej wysklepienia - opracowuje zasady postępowania służące zachowaniu układu ruchu w dobrej kondycji mają wspólny plan budowy - omawia budowę mięśnia szkieletowego - wykonuje obserwacje mikroskopowe tkanek mięśniowych - odróżnia tkankę mięśniową szkieletową od innych tkanek mięśniowych - wymienia czynniki niezbędne do pracy mięśni (źródła energii i impuls nerwowy) oraz omawia ich znaczenie - charakteryzuje rodzaje skurczów mięśni - charakteryzuje najczęstsze wady postawy - wykazuje związek między wadami postawy a własnym postępowaniem - omawia przyczyny i skutki wskazanych chorób układu ruchu (krzywica, osteoporoza) - opisuje urazy kończyn - wykazuje związek między płaskostopiem a czynnikami mu sprzyjającymi - uzasadnia związek między rozwojem mięśni a aktywnością fizyczną - omawia konsekwencje przetrenowania - korzystając z różnych źródeł informacji, przygotowuje i prezentuje informacje na temat środków dopingujących i ich wpływu na organizm człowieka - objaśnia, na czym polega reumatoidalne zapalenie stawów - wyjaśnia konieczność rehabilitacji po urazach - wykazuje związek między aktywnością fizyczną a prawidłowym funkcjonowaniem układu ruchu oraz gęstością i masą kości - demonstruje sposoby udzielania pierwszej pomocy w przypadku złamania, zwichnięcia i skręcenia - objaśnia związek między produkcją testosteronu a funkcjonowaniem męskiego układu rozrodczego - charakteryzuje pierwszo-, drugoi trzeciorzędowe cechy płciowe męskie - omawia konsekwencje niezstąpienia jąder podczas rozwoju płodowego chłopca Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu X - wymienia i wskazuje na planszy męskie narządy płciowe wewnętrzne (jądra, najądrza, nasieniowody) i zewnętrzne (prącie, moszna) - podaje główne - charakteryzuje narządy budujące układ rozrodczy męski - wykazuje związek budowy męskich narządów rozrodczych z pełnionymi przez nie funkcjami - przedstawia budowę plemnika i funkcje jego - wymienia i wskazuje na planszy męskie gruczoły dodatkowe oraz podaje ich funkcje - wyjaśnia, z czego składa się nasienie (sperma) zadania męskiego układu rozrodczego poszczególnych elementów 2. Budowa i funkcjonowanie żeńskiego układu rozrodczego - wymienia i wskazuje na planszy żeńskie narządy płciowe zewnętrzne (wzgórek łonowy, wargi sromowe, łechtaczka) i wewnętrzne (jajniki, jajowody, macica, pochwa) - wskazuje jajowód jako miejsce zapłodnienia, a macicę jako miejsce rozwoju zarodka i płodu - wymienia zadania żeńskiego układu rozrodczego - charakteryzuje budowę narządów żeńskiego układu rozrodczego - wykazuje związek budowy narządów żeńskiego układu rozrodczego z pełnionymi przez nie funkcjami - wyjaśnia terminy: pokwitanie i przekwitanie - omawia budowę komórki jajowej - charakteryzuje różnice w budowie plemnika i komórki jajowej - wymienia etapy cyklu miesiączkowego - odczytuje z wykresu zmiany poziomu estrogenów i progesteronu - wskazuje dni płodne i niepłodne w cyklu miesiączkowym 3. Choroby przenoszone drogą płciową - wymienia główne choroby układu rozrodczego - wskazuje kontakty płciowe jako główne źródło zakażeń układu rozrodczego męskiego i żeńskiego - konstruuje i wypełnia tabelę zawierającą nazwy głównych chorób układu rozrodczego, czynnik je wywołujący i objawy - opracowuje zasady postępowania pozwalające na utrzymanie układu rozrodczego w dobrej kondycji - konstruuje drzewo decyzyjne dotyczące profilaktyki chorób przenoszonych droga płciową - wyjaśnia różnice miedzy nosicielstwem HIV a chorobą AIDS - opisuje zachowania prowadzące do zakażenia HIV - korzystając z różnych źródeł informacji, podaje sposoby leczenia chorób układu rozrodczego 4.Od poczęcia do narodzin - wyjaśnia terminy: zapłodnienie, ciąża, ciąża mnoga - wymienia etapy rozwoju wewnątrzmacicznego - podaje czas trwania okresu zarodkowego i płodowego - wyjaśnia, co to jest poród i połóg - wymienia zmiany zachodzące w organizmie kobiety podczas ciąży - wskazuje kryterium podziału na okres zarodkowy i płodowy - wymienia funkcje łożyska - charakteryzuje zmiany zachodzące w organizmie matki podczas połogu - omawia proces powstawania zygoty - charakteryzuje kolejne etapy rozwoju zarodka od momentu zapłodnienia do momentu zagnieżdżenia się w błonie śluzowej macicy - opisuje procesy zachodzące od chwili implantacji do końca 8 tygodnia ciąży - charakteryzuje okres płodowy - wymienia i omawia etapy - charakteryzuje etapy cyklu miesiączkowego, uwzględniając rolę hormonów oraz zmiany zachodzące w jajniku i błonie śluzowej macicy - analizuje rolę ciałka żółtego - opisuje objawy napięcia przedmiesiączkowego - podaje różnice w funkcjonowaniu układu rozrodczego męskiego i żeńskiego - wyjaśnia konieczność regularnych wizyt kobiety ginekologa - omawia znaczenie badań cytologicznych - wymienia choroby przenoszone drogą płciową, przeciw którym można się zaszczepić - omawia skutki nieleczenia kiły i rzeżączki - wyjaśnia znaczenie rozwoju błon płodowych podczas rozwoju zarodkowego człowieka - wskazuje rozmieszczenie i omawia funkcje błon płodowych - wykazuje związek budowy łożyska z funkcjami, które pełni - rozróżnia procesy prowadzące do rozwoju - wyjaśnia rolę przysadki mózgowej w funkcjonowaniu układu rozrodczego - przedstawia na wykresie, jak zmienia się poziom hormonów gonadotropowych podczas cyklu miesiączkowego - przeprowadza, a następnie prezentuje wywiad z lekarzem ginekologiem na temat najczęściej występujących chorób przenoszonych drogą płciową - wskazuje na schemacie listki zarodkowe - wymienia tkanki i narządy tworzące się z poszczególnych listków zarodkowych porodu XII. Współczesne zagrożenia zdrowia 5. Ciąża – planowanie, higiena i zagrożenia - wymienia symptomy ciąży - podaje rolę testu ciążowego - wymienia czynniki pozytywnie i negatywnie wpływające na rozwój prenatalny 6. Od narodzin do starości - wymienia okresy rozwoju osobniczego człowieka - wymienia objawy dojrzewania biologicznego dziewcząt i chłopców - uzasadnia konieczność przestrzegania zasad higieny, szczególnie w okresie dojrzewania 7. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości 1. Zdrowie i choroba. Choroby zakaźne i pasożytnicze - określa odpowiedni moment na zajście w ciążę - uzasadnia konieczność sterowania płodnością - wyjaśnia termin antykoncepcja - uzasadnia konieczność wykonania badań prenatalnych w określonych przypadkach - opracowuje zalecenia, których powinna przestrzegać kobieta podczas ciąży - podaje czas trwania poszczególnych okresów rozwoju osobniczego człowieka - charakteryzuje okres noworodkowy - charakteryzuje okresy: niemowlęcy oraz wczesnego i późnego dzieciństwa, uwzględniając rozwój fizyczny i psychiczny - charakteryzuje dorosłość jako najdłuższy okres w życiu człowieka - wymienia zmiany zachodzące podczas starzenia się - wymienia rodzaje metod sterowania płodnością - podaje wady i zalety naturalnych i sztucznych metod sterowania płodnością - wskazuje związek między czynnikami środowiskowymi (chemicznymi, fizycznymi i biologicznymi) a powstaniem wad rozwojowych płodu - wykazuje, że okres noworodkowy jest przystosowaniem do zupełnie innych warunków niż te, które panują w organizmie matki - porównuje zmiany zachodzące w okresie dojrzewania u dziewcząt i u chłopców - określa zmiany, które zachodzą w psychice dojrzewającego człowieka bliźniąt jednojajowych i dwujajowych - opracowuje, korzystając z różnych źródeł, oraz prezentuje skutki palenia tytoniu i picia alkoholu przez kobietę będącą w ciąży - objaśnia, na czym polega płodowy zespół tytoniowy i alkoholowy - przygotowuje i prezentuje informacje na temat wpływu zażywania przez matkę narkotyków na rozwój prenatalny dziecka - wyjaśnia, na czym polega ciąża pozamaciczna - uzasadnia, że na pełną dojrzałość składają się: dojrzałość biologiczna, fizyczna, psychiczna i społeczna - bierze udział w dyskusji na temat przygotowania rodziców do narodzin dziecka - wykazuje związek między intensywnością starzenia się a trybem życia - przedstawia zadania gerontologii i geriatrii - uzasadnia konieczność zapoznania się z treścią ulotki informacyjnej przed zastosowaniem leku - przedstawia zasady, których należy przestrzegać podczas zażywania leków - przygotowuje metaplan dotyczący problemu zakażeń - przedstawia drogi zakażania się HIV, HBV, HCV, HPV oraz podaje zasady profilaktyki chorób wywołanych przez te wirusy Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu XI - wymienia czynniki wywołujące choroby (biologiczne i niebiologiczne) - podaje drogi wnikania do organizmu czynników chorobotwórczych (pokarmowa, oddechowa, kontakt płciowy i skóra) - wyjaśnia terminy: zdrowie i choroba - podaje źródła zakażenia drobnoustrojami chorobotwórczymi i pasożytami - proponuje działania mające na celu zapobieganie zakażeniom czynnikami chorobotwórczymi - przestrzega zaleceń lekarza podczas leczenia infekcji - odróżnia osobnika chorego od nosiciela - wymienia czynniki wywołujące choroby zakaźne i pasożytnicze - podaje przykłady chorób wywołanych przez czynniki zakaźne i pasożytnicze - charakteryzuje drogi rozprzestrzeniania się czynników chorobotwórczych chorobami pasożytniczymi i zakaźnymi 2. Choroby cywilizacyjne - podaje przykłady chorób cywilizacyjnych - wymienia przykłady chorób społecznych - wymienia rodzaje czynników środowiskowych przyczyniających się do rozwoju chorób nowotworowych - podaje kryteria wyróżnienia chorób cywilizacyjnych i społecznych - konstruuje i uzupełnia tabelę zawierającą wybrane choroby cywilizacyjne, ich przyczyny i sposoby zapobiegania - wykazuje związek między trybem życia a zachorowalnością na choroby nowotworowe - opracowuje zasady postępowania dotyczące unikania potencjalnych czynników rakotwórczych 3. Przyczyny i skutki uzależnienia - podaje przykłady chemicznych środków uzależniających - wymienia konsekwencje przyjmowania substancji uzależniających (fizyczne i psychiczne) - wymienia skutki uzależnień od substancji chemicznych (nikotynizm, narkomania, alkoholizm) - odróżnia konsekwencje psychiczne uzależnień od konsekwencji fizycznych - określa moment, w którym młodzi ludzie najczęściej sięgają po środki uzależniające - wykonuje plakat lub ulotkę na temat przyczyn i skutków uzależnień od substancji chemicznych lub nowych technologii - opracowuje zasady postępowania w sytuacjach sprzyjających powstawaniu uzależnień (postawa asertywna) 4. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości - uzasadnia związek między trybem życia a zakaźne i pasożytnicze na choroby nowotworowe - wskazuje różnice między nowotworami łagodnymi a złośliwymi - dokonuje analizy potencjalnych czynników rakotwórczych obecnych w środowisku człowieka - opracowuje listę okresowych badań kontrolnych, które należy systematycznie przeprowadzać - objaśnia mechanizm powstawania uzależnienia - uzasadnia, że każda forma uzależnienia jest szkodliwa - rozpoznaje objawy uzależnienia u siebie i u innych -omawia wpływ alkoholu na organizm człowieka - uzasadnia związek palenia tytoniu z chorobami różnych narządów - wymienia przyczyny łatwego popadania w lekomanię - przygotowuje metaplan dotyczący chorób cywilizacyjnych Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu XII Wymagania podane tłustym drukiem obowiązują ucznia objętego kształceniem specjalnym. - objaśnia sposoby walki z nowotworami - uzasadnia znaczenie badań mammograficznych i cytologicznych w profilaktyce nowotworów piersi i szyjki macicy - przewiduje indywidualne i społeczne skutki chorób cywilizacyjnych oraz społecznych - szacuje koszty indywidualne i społeczne palacza chorego na raka płuc - objaśnia wpływ narkotyków na organizm człowieka - omawia mechanizm powstawania uzależnień od nowych technologii - uzasadnia, dlaczego leczenie uzależnień jest bardzo trudne, a czasem prawie niemożliwe - bierze udział w dyskusji dotyczącej przyczyn uzależnień u młodych ludzi - przedstawia, na podstawie informacji odnalezionych w różnych źródłach, skutki lekomanii - przygotowuje scenariusz dramy uświadamiającej problemy osoby uzależnionej Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy III gimnazjum oparte na „Programie nauczania biologii Puls życia” autorstwa Anny Zdziennickiej I. Genetyka Dział programu Lp. Temat Poziom wymagań Konieczny - dopuszczający Podstawowy-dostateczny Rozszerzający-dobry Dopełniający-bardzo dobry 1. Czym jest genetyka? Uczeń: • wymienia cechy gatunkowe i indywidualne podanych organizmów • wyjaśnia, że jego podobieństwo do rodziców jest wynikiem dziedziczenia cech Uczeń: • definiuje pojęcia „genetyka” oraz „zmienność organizmów” • rozpoznaje cechy dziedziczne i niedziedziczne • omawia zastosowania genetyki w różnych dziedzinach: medycynie, kryminalistyce, rolnictwie, archeologii • uzasadnia występowanie zmienności wśród ludzi Uczeń: • wskazuje różnice między cechami gatunkowymi a indywidualnymi oraz podaje przykłady tych cech • wyjaśnia, z czego wynika podobieństwo organizmów potomnych do rodzicielskich w wypadku rozmnażania płciowego i bezpłciowego • wymienia źródła cech dziedzicznych i niedziedzicznych oraz podaje przykłady tych cech Uczeń: • dowodzi, że cechy organizmów kształtują się dzięki materiałowi genetycznemu oraz są wynikiem wpływu środowiska • wykonuje portfolio ukazujące jego podobieństwo do dziadków i rodziców 2. Nośnik informacji genetycznej – DNA • wskazuje miejsca występowania DNA • wylicza elementy budujące DNA • określa rolę DNA jako nośnika informacji genetycznej • przedstawia budowę nukleotydu • wymienia nazwy zasad azotowych • wyjaśnia regułę komplementarności zasad • definiuje pojęcia: „gen” i „genom” • przedstawia budowę chromosomu • definiuje pojęcie „kariotyp” • omawia proces replikacji • porównuje budowę DNA z budową RNA • rozpoznaje na modelu lub ilustracji DNA i RNA • wykazuje konieczność związania DNA przez białka i powstania chromatyny w jądrze komórkowym • wyjaśnia, z czego wynika komplementarność zasad • określa różnice między genem a genomem • przedstawia graficznie regułę komplementarności zasad azotowych • wykonuje model DNA • uzasadnia konieczność zachodzenia procesu replikacji DNA przed podziałem komórki 3. Przekazywanie materiału genetycznego • wymienia nazwy poszczególnych podziałów komórkowych • podaje liczbę chromosomów w komórkach somatycznych i płciowych człowieka • wskazuje miejsce zachodzenia mitozy i mejozy w organizmie człowieka • definiuje pojęcia: „chromosomy homologiczne”, „komórki haploidalne”, „komórki diploidalne” • szacuje liczbę chromosomów w komórce haploidalnej, znając liczbę chromosomów w diploidalnej komórce danego organizmu • omawia znaczenie mitozy i mejozy • omawia przebieg mitozy i mejozy • omawia różnice między mitozą a mejozą • wyjaśnia znaczenie rekombinacji genetycznej • planuje i wykonuje dowolną techniką model podziału komórki 4. Odczytywanie informacji genetycznej • wskazuje kodon na modelu lub ilustracji DNA • wyjaśnia pojęcia: „kod genetyczny”, „gen”, „kodon” • omawia znaczenie kodu genetycznego • omawia budowę kodonu i genu • wykazuje uniwersalność kodu genetycznego • omawia biosyntezę białek na podstawie ilustracji • odczytuje kolejność aminokwasów kodowanych przez dany fragment mRNA z tabeli kodu genetycznego • interpretuje schemat literowego zapisu kodonu i budowy nici kwasu nukleinowego 5. Dziedziczenie cech • rozpoznaje u ludzi cechy dominujące i recesywne • omawia badania Mendla • zapisuje genotypy homozygoty dominującej i recesywnej oraz heterozygoty • na schemacie krzyżówki genetycznej rozpoznaje genotyp oraz określa fenotyp rodziców i pokolenia potomnego • wykonuje krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia jednego genu • ocenia znaczenie prac Mendla dla rozwoju genetyki • interpretuje krzyżówki genetyczne, używając określeń „homozygota”, „heterozygota”, „cecha dominująca”, „cecha recesywna” • omawia prawo czystości gamet • przewiduje cechy osobników potomnych na podstawie prawa czystości gamet • tworzy krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia określonej cechy i przewiduje genotypy oraz fenotypy potomstwa II. Ewolucja życia I. Genetyka Dział programu Lp. Temat Poziom wymagań konieczny podstawowy rozszerzający dopełniający 6. Dziedziczenie płci u człowieka Uczeń: • podaje liczbę chromosomów występujących w komórce diploidalnej człowieka • rozpoznaje kariogram człowieka • wskazuje na kariogramie człowieka chromosomy płci Uczeń: • wyjaśnia zasadę dziedziczenia płci • wymienia przykłady chorób dziedzicznych sprzężonych z płcią • określa cechy chromosomów X i Y Uczeń: • wyjaśnia mechanizm ujawniania się cech recesywnych sprzężonych z płcią • wykonuje krzyżówkę genetyczną dotyczącą dziedziczenia hemofilii oraz daltonizmu Uczeń: • interpretuje krzyżówkę genetyczną dotyczącą dziedziczenia hemofilii oraz daltonizmu • ocenia znaczenie poznania budowy ludzkiego DNA 7. Mechanizm dziedziczenia cech u człowieka • wymienia cztery główne grupy krwi występujące u ludzi • określa konsekwencje wystąpienia konfliktu serologicznego • rozpoznaje grupy krwi na podstawie zapisu genotypów osób • omawia sposób dziedziczenia grup krwi • omawia sposób dziedziczenia czynnika Rh • wymienia przykłady cech zależnych od wielu genów oraz od środowiska • wyjaśnia, w jaki sposób środowisko wpływa na rozwój osobowości • ustala grupy krwi dzieci, znając grupy krwi ich rodziców • wykonuje krzyżówkę genetyczną dotyczącą dziedziczenia grup krwi • określa możliwość wystąpienia konfliktu serologicznego • ocenia wpływ środowiska na kształtowanie się cech • przewiduje wpływ prowadzenia określonego trybu życia na powstawanie chorób genetycznych 8. Mutacje • wyjaśnia pojęcie „mutacja” • wylicza czynniki mutagenne • rozróżnia mutacje genowe i chromosomowe • omawia skutki wybranych mutacji genowych • wymienia przykłady chorób człowieka warunkowanych mutacjami genowymi (mukowiscydoza) i chromosomowymi (zespół Downa) • charakteryzuje wybrane choroby genetyczne • uzasadnia, że mutacje są podstawowym czynnikiem zmienności organizmów • omawia przyczyny wybranych chorób genetycznych • dowodzi znaczenia mutacji w przystosowaniu organizmów do zmieniającego się środowiska • ocenia znaczenie badań prenatalnych dla człowieka 9. Ewolucja i jej dowody • definiuje pojęcie „ewolucja” • wymienia dowody ewolucji • wskazuje przykłady narządów szczątkowych w organizmie człowieka • wymienia przykłady różnych rodzajów skamieniałości • omawia etapy powstawania skamieniałości • definiuje pojęcie „relikt” • wymienia przykłady reliktów • definiuje pojęcia: „struktury homologiczne”, „struktury analogiczne”, „konwergencja” • wymienia przykłady struktur homologicznych i analogicznych • klasyfikuje dowody ewolucji • rozpoznaje rodzaje skamieniałości • rozpoznaje ogniwa pośrednie • wskazuje u form pośrednich cechy dwóch różnych grup systematycznych • omawia przykłady potwierdzające jedność budowy i funkcjonowania organizmów • określa warunki powstawania skamieniałości • przedstawia w formie graficznej etapy powstawania skamieniałości • ocenia rolę struktur homologicznych i analogicznych jako dowodów ewolucji 10. Mechanizmy ewolucji • omawia ideę walki o byt • omawia główne założenia teorii ewolucji Darwina • definiuje pojęcie „endemit” • wymienia przykłady endemitów • wyjaśnia, na czym polega dobór naturalny i dobór sztuczny • ilustruje przykładami działanie doboru naturalnego i doboru sztucznego • określa rolę doboru naturalnego w powstawaniu nowych gatunków • omawia różnice pomiędzy doborem naturalnym a doborem sztucznym • ocenia korzyści człowieka z zastosowania doboru sztucznego • wyjaśnia, w jaki sposób izolacja geograficzna prowadzi do powstawania nowych gatunków • omawia współczesne spojrzenie na ewolucję – syntetyczną teorię ewolucji Wymagania edukacyjne Dział Lp. programu Temat Poziom wymagań konieczny podstawowy rozszerzający dopełniający Pochodzenie człowieka Uczeń: • wymienia przykłady organizmów należących do rzędu naczelnych • określa na przykładzie szympansa różnice pomiędzy człowiekiem a innymi naczelnymi • wymienia cechy człowieka rozumnego Uczeń: • wskazuje na mapie miejsce, w którym rozpoczęła się ewolucja naczelnych • wymienia cechy człowieka, które pozwalają zaklasyfikować go do poszczególnych jednostek systematycznych • wskazuje u człowieka cechy wspólne z innymi naczelnymi Uczeń: • określa stanowisko systematyczne człowieka • wymienia czynniki, które miały wpływ na ewolucję człowieka Uczeń: • opisuje przebieg ewolucji człowieka • porównuje różne formy człowiekowatych 12. Czym zajmuje się ekologia? • wyjaśnia, czym zajmuje się ekologia • wymienia czynniki ograniczające występowanie gatunków w różnych środowiskach • wskazuje w terenie siedlisko przykładowego gatunku • definiuje pojęcie „nisza ekologiczna” • określa wpływ wybranych czynników środowiska na funkcjonowanie organizmu • odczytuje z wykresu dane dotyczące zakresu tolerancji • określa właściwości środowiska wodnego • porównuje warunki życia w wodzie i na lądzie • rozróżnia siedlisko i niszę ekologiczną • omawia na przykładzie wpływ środowiska na wygląd organizmu • omawia różnice między ekologią a ochroną przyrody i ochroną środowiska • interpretuje wykres przedstawiający zakres tolerancji ekologicznej danego gatunku • planuje doświadczenie sprawdzające wpływ wybranych czynników na funkcjonowanie organizmu • wykazuje zależność między cechami środowiska a występującymi w nim organizmami 13. Cechy populacji • definiuje pojęcia: „populacja”, „gatunek” • wymienia cechy populacji • wymienia czynniki wpływające na liczebność populacji • wymienia typy rozmieszczenia osobników w populacji • wymienia przykłady zwierząt żyjących w stadzie • określa przyczyny migracji • omawia zmiany liczebności populacji • ilustruje różne typy rozmieszczenia osobników w populacji i podaje przykłady gatunków rozmieszczonych w dany sposób • określa wady i zalety różnych typów rozmieszczenia populacji • charakteryzuje grupy wiekowe w populacjach • odnajduje w terenie populacje różnych gatunków • określa wpływ migracji na zagęszczenie i liczebność populacji • wyjaśnia, jaki jest związek wędrówek zwierząt z porami roku • opisuje wpływ hierarchii panującej w stadzie na życie poszczególnych jego członków • odczytuje dane z piramid wieku • oblicza zagęszczenie populacji, mając dane dotyczące liczebności populacji i zajmowanej przez nią powierzchni • przewiduje losy populacji na podstawie jej struktury wiekowej 14. Konkurencja • wylicza zależności międzygatunkowe • definiuje pojęcie „konkurencja” • wymienia czynniki, o które konkurują organizmy • klasyfikuje dodatnie i ujemne zależności międzygatunkowe • opisuje działania, które pozwalają zwyciężać w konkurencji • omawia przyczyny i skutki konkurencji międzygatunkowej i wewnątrzgatunkowej • charakteryzuje ujemne zależności wewnątrzgatunkowe • porównuje konkurencję wewnątrzgatunkową z konkurencją międzygatunkową • uzasadnia, że konkurencja jest czynnikiem doboru naturalnego 15. Roślinożerność • wymienia przykłady roślinożerców • określa znaczenia roślinożerców w przyrodzie • omawia adaptacje roślinożerców do zjadania pokarmu roślinnego • wyjaśnia, w jaki sposób rośliny i roślinożercy wzajemnie regulują swoją liczebność • charakteryzuje sposoby obrony roślin przed zjadaniem • analizuje wykresy przedstawiające wzajemną regulację liczebności populacji roślin i roślinożerców II. Ewolucja życia 11. III. Ekologia 20 III. Ekologia Dział programu Lp. Temat Poziom wymagań konieczny podstawowy rozszerzający dopełniający 16. Drapieżnictwo Uczeń: • wymienia przykłady drapieżników i ich ofiar • omawia przystosowania organizmów do drapieżnictwa Uczeń: • wyjaśnia na wybranych przykładach, na czym polega drapieżnictwo • wymienia charakterystyczne cechy drapieżnika i jego ofiary • wymienia przykłady roślin drapieżnych Uczeń: • omawia różne strategie polowań stosowanych przez drapieżniki • opisuje sposoby obrony organizmów przed drapieżnikami • określa rolę drapieżników w przyrodzie jako regulatorów liczebności ofiar • omawia przystosowania roślin drapieżnych do zdobywania pokarmu Uczeń: • wykazuje zależności między liczebnością populacji drapieżnika a liczebnością populacji jego ofiary 17. Pasożytnictwo • wymienia przykłady pasożytów zewnętrznych i wewnętrznych • wyjaśnia, na czym polega pasożytnictwo • klasyfikuje pasożyty na zewnętrzne i wewnętrzne • wymienia przykłady pasożytnictwa u roślin • charakteryzuje przystosowania organizmów do pasożytniczego trybu życia • wyjaśnia znaczenie pasożytnictwa w regulacji zagęszczenia populacji ofiar 18. Nieantagonistyczne zależności między gatunkami • wylicza nieantagonistyczne zależności międzygatunkowe • wymienia przykłady oragizmów, które łączy zależność nieantagonistyczna • określa warunki współpracy między gatunkami • definiuje pojęcia: „mutualizm”, „komensalizm” • omawia budowę korzeni roślin motylkowatych • omawia różnice między komensalizmem a mutualizmem • charakteryzuje role grzyba i glonu w plesze porostu • charakteryzuje relację międzygatunkową między rośliną motylkową a bakteriami brodawkowymi • określa warunki występowania dodatnich relacji między organizmami różnych gatunków • ocenia znaczenie bakterii azotowych występujących w glebie • wyjaśnia znaczenie wiedzy o mikoryzie dla grzybiarzy 19. Struktura ekosystemu i jego funkcjonowanie • wymienia pięć przykładowych ekosystemów • przedstawia składniki biotopu i biocenozy • rozróżnia ekosystemy sztuczne i naturalne • wymienia piętra lasu • wskazuje w terenie biotop i biocenozę wybranego ekosystemu • wyjaśnia, na czym polega równowaga dynamiczna ekosystemu • wskazuje w terenie miejsce zachodzenia sukcesji wtórnej • wymienia przykłady gatunków żyjących w poszczególnych piętrach lasu • analizuje zależności między biotopem a biocenozą • omawia różnice między ekosystemami naturalnymi a sztucznymi • charakteryzuje przebieg sukcesji pierwotnej i wtórnej • wykazuje zależność między warunkami, w których powstał dany las a jego strukturą piętrową • omawia czynniki, które zakłócają równowagę ekosystemu 20. Materia i energia w ekosystemie • wymienia nazwy ogniw łańcucha pokarmowego • przyporządkowuje znane organizmy do poszczególnych ogniw łańcucha pokarmowego • rysuje schematy prostych łańcuchów pokarmowych w wybranych ekosystemach • podaje przykład pierwiastka krążącego w ekosystemie • wyjaśnia przyczyny istnienia łańcuchów pokarmowych • wskazuje różnice między producentami a konsumentami • rysuje schemat prostej sieci pokarmowej • omawia na podstawie ilustracji piramidę ekologiczną • wykazuje, że materia krąży w ekosystemie • wykazuje, że energia przepływa przez ekosystem • wskazuje nekrofagi jako organizmy przyczyniające się do krążenia materii • analizuje przykłady powiązań pokarmowych we wskazanym ekosystemie • charakteryzuje role poszczególnych ogniw łańcucha pokarmowego • porównuje liczbę organizmów w sieci zależności pokarmowych w ekosystemie naturalnym i sztucznym • interpretuje zależności między poziomem pokarmowym a biomasą i liczebnością populacji • planuje i wykonuje model łańcucha lub sieci pokarmowej • przewiduje skutki, jakie dla ekosystemu miałoby wyginięcie określonego ogniwa we wskazanym łańcuchu pokarmowym • analizuje informacje przedstawione w formie piramidy ekologicznej • omawia schemat obiegu węgla w ekosystemie Wymagania edukacyjne Dział Lp. programu Temat Poziom wymagań konieczny podstawowy rozszerzający dopełniający 21. Różnorodność biologiczna Uczeń: • wylicza czynniki wpływające na stan ekosystemów • wymienia poziomy różnorodności biologicznej Uczeń: • definiuje termin „różnorodność biologiczna” • wymienia przykłady działalności człowieka przyczyniającej się do spadku różnorodności biologicznej • wyjaśnia różnice pomiędzy dwoma poziomami różnorodności biologicznej • uzasadnia konieczność zachowania różnorodności biologicznej Uczeń: • wskazuje działalność człowieka jako przyczynę spadku różnorodności biologicznej • charakteryzuje poziomy różnorodności biologicznej • porównuje poziomy różnorodności biologicznej Uczeń: • przewiduje skutki osuszania obszarów podmokłych 22. Zanieczyszczenie i ochrona atmosfery • wymienia czynniki wpływające na zanieczyszczenie atmosfery • wskazuje źródła zanieczyszczenia powietrza w najbliższej okolicy • podaje przykłady naturalnych i powstałych w wyniku działalności ludzi zanieczyszczeń atmosfery • omawia wpływ kwaśnych opadów na środowisko • omawia warunki tworzenia się kwaśnych opadów, dziury ozonowej i smogu • omawia przyczyny ocieplania się klimatu • analizuje czynniki wpływające na zanieczyszczenie atmosfery • klasyfikuje zanieczyszczenia atmosfery na naturalne i powstałe w wyniku działalności ludzi • wykazuje wpływ spalania surowców naturalnych na stan atmosfery • wyjaśnia rolę porostów w ocenie czystości powietrza • przeprowadza badanie stanu powietrza swojej okolicy za pomocą skali porostowej • dowodzi związku rozwoju gospodarki na świecie z globalnym ociepleniem • przewiduje skutki globalnego ocieplenia 23. Wpływ człowieka na stan czystości wód • wymienia źródła zanieczyszczenia wód słodkich • wylicza klasy czystości wód • wymienia przyczyny zanieczyszczeń wód słonych • podaje metody oczyszczania wód • omawia sposoby ochrony wód • charakteryzuje metody oczyszczania ścieków stosowane w nowoczesnych oczyszczalniach • określa sposób wykorzystania wody w zależności od klasy jej czystości • wyjaśnia wpływ zakwitów na stan wód • opisuje metody oczyszczania wód 24. Zagrożenia i ochrona gleb • wymienia funkcje gleby w ekosystemie • wylicza czynniki wpływające na degradację gleby • wymienia przykłady czynników prowadzących do wyjałowienia gleby • wyjaśnia, dlaczego próchnica jest ważnym elementem gleby • omawia metody rekultywacji gleby • uzasadnia, że gleba ma duże znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania ekosystemu • charakteryzuje proces powstawania próchnicy • omawia czynniki degradujące glebę • dowodzi, że wypalanie łąk i pól jest szkodliwe dla gleby • planuje sposoby rekultywacji zdegradowanych gleb w najbliższej okolicy 25. Ochrona środowiska na co dzień • rozpoznaje surowce wtórne • wymienia sposoby unieszkodliwiania odpadów • przyporządkowuje odpady do odpowiednich pojemników przeznaczonych do segregacji • określa czas biodegradacji wskazanego produktu • wyjaśnia pojęcie „recykling” • analizuje problem dzikich wysypisk • uzasadnia konieczność rezygnacji z toreb foliowych na rzecz opakowań wielokrotnego użytku • ocenia wpływ różnych metod unieszkodliwiania odpadów na środowisko • ocenia znaczenie wykorzystywania surowców wtórnych • prezentuje postawę świadomego konsumenta • planuje i realizuje projekt edukacyjny dotyczący ochrony środowiska na co dzień III. Ekologia IV. Człowiek i środowisko 22 • ocenia znaczenie regulacji rzek • analizuje i komentuje stan czystości rzek w Polsce na podstawie wykresu • wykazuje związek między zanieczyszczeniem powietrza a zanieczyszczeniem wód gruntowych WYMAGANIA PODANE TŁUSTYM DRUKIEM OBOWIĄZUJĄ RÓWNIEŻ UCZNIÓW Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU LEKKIM