Próba analizy systemu opodatkowania dochodów MSP w Polsce

Próba analizy systemu opodatkowania dochodów MSP w Polsce

Grzegorz Goł biowski, Studia i Prace KZiF SGH, Zeszyt naukowy nr 42 z 2004
Próba analizy sytemu opodatkowania dochodów MSP w Polsce
Jednym z rodzaju podatków, który budzi w ród przedsi biorców najwi cej
kontrowersji jest podatek dochodowy. Z punktu widzenia mo liwo ci finansowania
podstawowe znaczenie dla małych i rednich przedsi biorstw ma wła nie obci enie
podatkiem, osi ganego przez nie dochodu, gdy w ten sposób zostaje im uszczuplona
pewna suma, która mogłaby stanowi ich kapitał własny. Co jest z tym zwi zane
zmniejszona zostaje kwota, jak
firmy te byłyby w stanie przeznaczy
na cele
rozwojowe. Ma to du e znaczenie dla przedsi biorstw z sektora MSP ze wzgl du na
ograniczon dost pno
do kapitałów obcych1.
Podatki po rednie nie wpływaj w taki sposób na mo liwo ci rozwojowe małych
i rednich przedsi biorstw, jak opodatkowanie dochodu. Tym niemniej, zbyt wysoka
stawka, szczególnie podatku od warto ci dodanej mo e ograniczy efektywny popyt,
a tym samym zmniejszy ogóln warto
przychodów z prowadzonej działalno ci.
Innymi słowy mo e po rednio wpływa na wynik finansowy - zmniejszaj c go2.
W polskim systemie podatkowym w zakresie opodatkowania dochodów status
podatkowy spółki osobowej osób fizycznych, do czasu ostatnich zmian3, był zasadniczo odmienny od statusu podatkowego spółki kapitałowej. Oznacza to, e nie zachodziła zasada neutralno ci podatkowej.
Neutralno
podatkowa ze wzgl du na form prawn prowadzenia działalno ci za-
chodzi wówczas, gdy przedsi biorcy przy podejmowaniu decyzji nie kieruj
przesłankami natury podatkowej, tj. nie d
si
do zmniejszenia obci enia podatkowego
lecz wybieraj tak form opodatkowania, jaka jest najwła ciwsza ze wzgl du na
rozmiary i sposób prowadzenia działalno ci. Ma to miejsce wtedy, gdy dochód
opodatkowany jest na identycznych zasadach bez wzgl du na fakt, czy przedsi bior-
1 szerzej G. Goł biowski „Dost pno kapitału a jako zarz dzania w małych i rednich przedsi biorstwach w
Polsce” Prace naukowe nr 974, Tom I, AE Wrocław 2003
2 Por. R.Wola ski „Opodatkowanie małych i rednich przedsi biorstw” Dom Wydawniczy ABC Warszawa 2002
r., s. 87
3 nowelizacja ustaw podatkowych Dz. U. nr 202 poz. 1956, 1957 i 1958 z dnia 28 listopada 2003 r.
1
stwo zorganizowane jest w formie, np. spółki cywilnej, kapitałowej czy te prowadzi je
osoba fizyczna4.
Małe i rednie przedsi biorstwa to przede wszystkim spółki osobowe. W mniejszo ci s to podmioty prawa handlowego, st d wi kszo
przedsi biorstw obci ona
jest podatkiem dochodowym od osób fizycznych. Z tego powodu swoje rozwa ania
skoncentruj przede wszystkim na formach opodatkowania działalno ci gospodarczej
prowadzonej przez osoby fizyczne, bo zasadniczo te formy mog by przedmiotem
wyboru.
Ka da osoba fizyczna prowadz ca w Polsce działalno
gospodarcz , bez
wzgl du na form prawn jej prowadzenia, ma mo liwo ci okre lone przepisami prawa wyboru zarówno formy jak i zasad opodatkowania5. Wyj tek stanowi takie podmioty, które ze wzgl du na rodzaj, ale głównie rozmiar prowadzonej działalno ci
gospodarczej zobligowane s do prowadzenia rozlicze według zasad ogólnych na
podstawie ksi g rachunkowych.
Zgodnie z wynikami bada ankietowych przeprowadzonych przeze mnie w sierpniu 2003 r. w grupie 295 przedsi biorstw MSP zarejestrowanych w województwie
mazowieckim, 24,4% przedsi biorstw opodatkowanych było według podatku dochodowego od osób prawnych (CIT), za 75,6% według podatku dochodowego od
osób fizycznych (PIT lub zryczałtowanych form). To potwierdza pogl d, e mo liwo ci zwi zane z przepisami prawa w zakresie podatku dochodowego od osób
fizycznych w najwi kszym stopniu wpływaj
na funkcjonowanie przedsi biorstw
sektora MSP.
Ryczałt
ewidencjonowany
Karta
podatkowa
CIT
12,9%
9,8%
24,4%
PIT według zasad
ogólnych –
maksymalna stawka w
2002 r. 19%
33,6%
PIT według zasad
PIT według zasad
ogólnych –
ogólnych –
maksymalna stawka maksymalna stawka
w 2002 r. 30%
w 2002 r. 40%
10,5%
8,8%
ródło: Badania własne6
4 szerzej H.Litwi czuk „Problem neutralno ci podatkowej ze wzgl du na form prawn prowadzenia
działalno ci gospodarczej” w: „Kierunki reformy polskiego systemu podatkowego” red. A. Pomorska
Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003
5 por. J.Patyk, „Zmiany form opodatkowania podmiotów gospodarczych” w: „Kierunki reformy polskiego
systemu podatkowego” red. A. Pomorska, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003
6 Badania ankietowe przeprowadzone na próbie 295 przedsi biorstw z sektora MSP na Mazowszu w sierpniu
2003 r.
2
W ród ogółu przedsi biorstw w Polsce w 2002 r., te zorganizowane w formie zakładu
osób fizycznych stanowiły 78,3%.
Tabela 1
Podmioty gospodarcze w Polsce (dane dla 2002 r.)
Zakłady osób fizycznych
Przedsi biorstwa pa stwowe
Spółdzielnie
Spółki prawa handlowego
Spółki cywilne
Pozostałe
Z tego (czym si zajmuj )
Handel i naprawy
Hotele i restauracje
Obsługa nieruchomo ci firm
Transport, gospodarka magazynowa i ł czno
Budownictwo
Przemysł
Inne
ródło: Raport o przedsi biorczo ci, Ministerstwo Gospodarki, czerwiec
materiał powielony
78,3%
0,1%
0,5%
5,7%
8,1%
7,3%
37,1%
3,2%
15,0%
8,6%
10,4%
11,1%
14,6%
2003 –
W polskim podatku dochodowym od osób fizycznych wyró ni mo na dwie
zasadnicze formy opodatkowania, tj. zasady ogólne i ryczałty. Opodatkowanie ogólne
w przypadku małych i
rednich przedsi biorstw oznacza opłacanie podatku
dochodowego od rzeczywi cie osi gni tego dochodu w rozumieniu podatkowym,
według skali z ustawy o PIT. Opłacanie ryczałtu zale y od znamion zewn trznych
działalno ci MSP, takich jak, np. forma prawna, rodzaj działalno ci, liczba
zatrudnionych. Ryczałt w niewielkim stopniu uzale niony jest w bezpo redni sposób
od uzyskiwanego dochodu.
Spojrzenie mikroekonomiczne
Powoli, z pewnym mozołem powraca idea przywrócenia podatkowi funkcji
narz dzia dokonywania ekonomicznego wyboru w ramach podatkowych aspektów
zarz dzania finansami (zarz dzania podatkami). Podatki w dotychczasowej praktyce
3
rozpatrywane były głównie jako konstrukcje prawne i z tego wzgl du były domen
prawników. Przyczyn tego stanu rzeczy było kilka, pocz wszy od permanentnych
zmian przepisów podatkowych, niechlujstwa ustawodawczego, a ko cz c na zró nicowaniu orzecze w zakresie wykładni przepisów podatkowych7.
Sytuacj podatkow podmiotu gospodarczego determinuje forma organizacyjnoprawna, miejsce prowadzenia, rozmiary i rodzaje działalno ci.
W praktyce ma miejsce powi zanie formy organizacyjno-prawnej z zasadami
(formami) opodatkowania. Przedsi biorcy prowadz cy działalno
w formie spółki
osobowej maj do wyboru zasady ogólne lub formy zryczałtowane. Wybór ryczałtu od
przychodów ewidencjonowanych b d karty podatkowej nie zawsze jest mo liwy,
gdy :
-
ryczałt od przychodów ewidencjonowanych mog opłaca tylko ci przedsi biorcy, którzy prowadz działalno
w spółce cywilnej, jawnej lub partnerskiej i
tylko pod warunkiem, e wspólnikami tych spółek s wył cznie osoby fizyczne
-
kart podatkow mog wybra tylko ci przedsi biorcy, którzy prowadz działalno
w spółce cywilnej osób fizycznych.
Je li działalno
prowadzona jest w formie spółki kapitałowej to przedsi biorca płaci
podatek dochodowy od osób prawnych. Podobnie rzecz si ma w przypadku przedsi biorstwa pa stwowego i spółdzielni.
Czynnikiem redukuj cym obci enia podatkowe w ramach warunków ekonomicznych prowadzenia działalno ci gospodarczej mo e by wybór miejsca prowadzenia
działalno ci. Lokalizacja działalno ci mo e dotyczy specjalnych stref ekonomicznych,
obszarów o szczególnie wysokim stopniu zagro enia bezrobociem strukturalnym lub
tzw. rajów podatkowych8.
Rozmiar i rodzaj działalno ci mo e determinowa wybór opodatkowania szczególnie w zakresie wspominanych ju wcze niej ogólnych i ryczałtowych zasad opodatkowania.
7 por. J. Marczak „Podatkowe aspekty zarz dzania finansami w przedsi biorstwie” w: Prace Naukowe nr 965 AE
im. Oskara Langego we Wrocławiu, 2002
8 por. S. Kudert, M. Jamro y „Wybór miejsca prowadzenia działalno ci a optymalizacja opodatkowania“,
Przegl d Podatkowy nr 11 z 2003 r.
4
Jak ju wykazywałem wybór formy (zasad) opodatkowania zale y od rodzaju
uruchamianej/prowadzonej działalno ci, jej rozmiaru, wysoko ci przychodów i kosztów itp. Najogólniej rzecz ujmuj c je li przedsi biorca spodziewa si , ze koszty
działalno ci b d relatywnie du e i chciałby aby podatek był jak najmniejszy wybiera
ogóln
form
opodatkowania; je eli zale y mu przede wszystkim na tym, by
rozliczenie było jak najprostsze i spodziewa si , e koszty zwi zane z prowadzon
działalno ci
b d
stosunkowo niedu e wybiera kart
podatkow
lub ryczałt od
przychodów ewidencjonowanych. Te dwie ostatnie formy opodatkowania maj jednak
pewne wady, a mianowicie je li oka e si ,
e przedsi biorca nie b dzie osi gał
z działalno ci gospodarczej adnych dochodów, to w przypadku karty podatkowej
b dzie musiał płaci
podatek. Ryczał ewidencjonowany płaci si
uzyskanych przychodów, ale nawet wtedy, gdy działalno
wprawdzie od
nie przynosi zysku.
Dotkliwy mo e by równie brak prawa do wspólnego rozliczania si z mał onkiem
przy opodatkowaniu zryczałtowanymi formami. Dodatkowym mankamentem karty
podatkowej jest brak mo liwo ci pomniejszania jej o jakiekolwiek ulgi podatkowe –
oprócz składki na ubezpieczenie zdrowotne (korzystaj cy z formy ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych mo e korzysta w zasadzie ze wszystkich ulg przysługuj cych podatnikom rozliczaj cym si na zasadach ogólnych).
Wydatki spowodowane wyst powaniem ka dego podatku, w tym dochodowego,
obejmuj z jednej strony zobowi zania podatkowe (płatno ci), a z drugiej wydatki
administracyjne i zarz dcze. Płatno ci podatkowe oznaczaj kwoty podatku dochodowego ustalanego na zasadach ogólnych lub zryczałtowanych. Wydatki administracyjne
to płatno ci wynikaj ce z realizacji obowi zków w zakresie prowadzenia ewidencji i
dokonywania rozlicze . Mog wyst powa tak e wydatki zwi zane z zarz dzaniem
obci eniami podatkowymi, rozumianym jako poszukiwanie i wykorzystywanie korzy ci podatkowych9. Stosowanie zryczałtowanych form opodatkowania w zasadzie
wyklucza lub co najmniej powa nie ogranicza wydatki zwi zane z zarz dzaniem
podatkami.
9 por. M. Poszwa „Forma opodatkowania dochodów osób fizycznych a opłacalno
Naukowe nr 974 AE im. Oskara Langego we Wrocławiu, tom 2, 2003.
inwestycji” w: Prace
5
Porównanie zasad ryczałtowych z ogólnymi jest zwykle utrudniony cho by ze wzgl du
na trudno ci w przewidywaniu przyszłych przychodów, kosztów oraz ryzyka zmian
zasad opodatkowania. Przy podejmowaniu decyzji podatkowych wa na jest równie
specyfika mechanizmu rozlicze (podatkowa ksi ga przychodów i rozchodów, ksi gi
rachunkowe – pełna ksi gowo ) oraz konieczno
uwzgl dnienia indywidualnej
sytuacji przedsi biorcy, gdy opodatkowaniu na zasadach ogólnych podlegaj dochody
z wielu ródeł.
Jak twierdz niektórzy ekonomi ci opodatkowanie w formie karty podatkowej
jest dla przedsi biorcy prowadz cego działalno
gospodarcz jedn z najbardziej
korzystnych form opodatkowania. Korzy ci jakie wyst puj z tytułu opodatkowania
w formie karty podatkowej to zarówno bardzo prosty sposób prowadzenia ewidencji
podatkowej, jak i stosunkowo niewielki ryczałtowy podatek uiszczany w uzale nieniu
od przedmiotu prowadzonej działalno ci gospodarczej10. Tezie tej przecz wyniki bada
jakie przeprowadziłem. Na zadane pytanie: Czy w przypadku opodatkowania
dochodów, maj c do wyboru sposób rozliczania si preferowaliby Pa stwo zryczałtowane formy opodatkowania czy opodatkowanie wyliczane z dochodu, 51,7% respondentów rozliczaj cych si dotychczas w formie karty podatkowej odeszłoby od tego
sposobu opodatkowania.
Tabela 2
Wskazany wybór formy opodatkowania przez respondentów w przekroju według
dotychczasowej formy opodatkowania w %
Wyszczególnienie
Ryczałt ewidencjonowany
Karta podatkowa
CIT
PIT według zasad ogólnych – maksymalna stawka
w 2002 r. 19%
PIT według zasad ogólnych – maksymalna stawka
w 2002 r. 30%
PIT według zasad ogólnych – maksymalna stawka
w 2002 r. 40%
Ogółem
Zryczałtowane formy
opodatkowania
71,1%
48,3%
33,3%
55,6%
Opodatkowanie
wyliczane z dochodu
28,9%
51,7%
66,7%
44,4%
38,7%
61,3%
15,4%
84,6%
46,1%
53,9%
ródło: Badania własne
6
Bardziej zadowoleni ze zryczałtowanej formy opodatkowania s przedsi biorcy rozliczaj cy si w formie ryczałtu ewidencjonowanego – 71,1% z nich pozostało by przy tej
samej formie (zasadzie) opodatkowania.
Odpowiedzi na to pytanie w innych przekrojach zamieszczone s w tabeli 3.
Z punktu widzenia zasady racjonalno ci systemów podatkowych, zakładaj cej,
e tam gdzie aparat skarbowy jest słaby, kultura prawna nienajlepsza, a korupcja
znacz ca, system poboru podatku z tytułu działalno ci gospodarczej prowadzonej
przez MSP oraz osoby fizyczne powinien by mo liwie najprostszy. W Polsce do
najprostszych form opodatkowania nale
zasady ryczałtowe.
Tabela 3
Liczba podatników rozliczaj cych si według zasad szczególnych i ogólnych PIT w
Polsce w 2002 r.
Ryczałt
Karta podatkowa
ewidencjonowany
677 000
PIT według zasad
ogólnych –
maksymalna stawka
19%
PIT według zasad
ogólnych –
maksymalna stawka
30%
PIT według zasad
ogólnych –
maksymalna stawka
40%
279 000
52 000
32 000
193 000
54,9%
15,7%
22,6%
4,2%
2,6%
ródło: J. Osiaty ski „Nieskuteczny liniowy” Gazeta Wyborcza z 21 wrze nia 2003 r.
O ile w 2001 r. ze zryczałtowanych form opodatkowania korzystało około 600 tys.11
przedsi biorców to w 2002 r. ich ilo
zasad
wynosiła ju 870 tys.12, co bior c pod uwag
racjonalno ci nie dawałoby najlepszego wiadectwa polskiemu systemowi
podatkowemu.
10 J. Patyk „Zmiany form opodatkowania podmiotów gospodarczych” w: „Kierunki reformy polskiego systemu
podatkowego” red. A. Pomorska Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003.
11 A. Lach „Liniowe o ywienie” Gazeta Bankowa z 30 czerwca 2003 r.
12 Ministerstwo Finansów
7
Tabela 4
Wskazany wybór sposobu opodatkowania przez respondentów w ró nych przekrojach
Wiek
respondenta
do 30 lat
31-45
46-55
powy ej 55
Wykształcenie podstawowe lub
zasadnicze zawodowe
rednie
Wy sze
Zasi g
Krajowy
działalno ci
regionalny
firmy
Lokalny
Bran
Produkcja
działalno ci
Handel
Usługi
Liczba
1-9 osób
zatrudnionych 10-49 osób
50-249 osób
Czy w przypadku opodatkowania dochodów, maj c
wybór sposobu rozliczania si preferowaliby Pa stwo:
Zryczałtowane formy
Opodatkowanie wyliczane z
opodatkowania
dochodu
N
%
N
%
8
28,6%
20
71,4%
65
50,4%
64
49,6%
52
48,6%
55
51,4%
11
35,5%
20
64,5%
9
60,0%
6
40,0%
83
44
38
41
57
44
52
40
63
44
29
52,2%
36,4%
34,9%
50,0%
54,8%
45,8%
54,2%
38,8%
57,8%
45,4%
32,6%
76
77
71
41
47
52
44
63
46
53
60
47,8%
63,6%
65,1%
50,0%
45,2%
54,2%
45,8%
61,2%
42,2%
54,6%
67,4%
ródło: Badania własne
SPOJRZENIE MAKROEKONOMICZNE
Polityka podatkowa jest jednym z głównych narz dzi ogólnej polityki
społeczno-gospodarczej pa stwa. Jej realizacja ma zapewni pa stwu odpowiednie
dochody za pomoc
których b d
realizowane okre lone zadania. Podstawowym
instrumentem polityki fiskalnej s podatki i to one stanowi główne ródło dochodów
bud etowych.
Tabela 5
Dochody z tytułu CIT i PIT na tle dochodów bud etowych w Polsce
Wyszczególnienie
Dochody z CIT
w relacji do dochodów bud etowych
ogółem
Dochody z PIT
w relacji do dochodów bud etowych
ogółem
2001
13 219,7
PW 2002
15, 379,7
Bud et 2003
14 394,7
9,4%
10,6%
9,3%
23 444,2
25 041,1
27 995,7
16,7%
17,8%
19,9%
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Finansów
8
O ile udział CIT w dochodach bud etowych kształtuje si na mniej wi cej zbli onym
poziomie w latach 2001-2003, o tyle udział dochodów z tytułu PIT ro nie. Taki obraz
sytuacji jest efektem polityki redukcji stawki podatkowej w CIT, a tak e zamro enia
progów i stopniowej likwidacji ulg w PIT.
Polityka podatkowa przejawia si w wyborze zada , rodków, metod i form prawnych
działania zwi zanych z ustalaniem i poborem podatków13.
System podatkowy oparty jest przewa nie na dwóch zasadach. Pierwsz z nich
jest zasada trwałej wydajno ci podatku. Druga za to zasada sprawiedliwo ci opodatkowania, która nakazuje w jednakowy sposób traktowa jednostki nale ce do tej
samej kategorii działowej14.
Makroekonomicznym celem polityki podatkowej jest oddziaływanie na zjawiska gospodarcze i społeczne, tj.:
-
rozwój gospodarczy kraju,
-
poziom PKB,
-
poziom bezrobocia,
-
poziom inflacji,
-
wielko
eksportu itp.
Rozwój gospodarczy kraju zale y od stanu przedsi biorstw, które s jednym ze ródeł
podatków. Innymi słowy, polityka podatkowa powinna przyjmowa takie rozwi zania,
które umo liwiłyby ogólny rozwój gospodarczy kraju, wpływaj c na polepszenie
warunków prowadzenia działalno ci gospodarczej15.
Polski system podatkowy od lat 90. podlega ci głej ewolucji. Zmieniaj si
stawki podatkowe, rodzaje i zakres ulg, jedne obci enia podatkowe znikaj (co jest
jednak pewn rzadko ci ) w ich miejsce pojawiaj si nowe. Generalnie rzecz ujmuj c
nasz system podatkowy charakteryzuje si brakiem stabilno ci. Jest to zreszt jedna
z podstawowych barier rozwoju zgłaszanych przez MSP. Inne zarzuty stawiane
najcz ciej polskiemu systemowi podatkowemu to nadmierny fiskalizm, nieprzejrzysto
i nieczytelno
norm podatkowych oraz niesprawiedliwo .
13
M. Weralski „Finanse publiczne i prawo finansowe” PWN, Warszawa 1984, s. 246.
szerzej I. Przychocka „Polityka fiskalna pa stwa a sytuacja przedsi biorstw w Polsce” w: „Kierunki reformy
polskiego systemu podatkowego” red. A. Pomorska Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003.
15 R. Wola ski „Opodatkowanie małych i rednich przedsi biorstw” Dom Wydawniczy ABC, Warszawa, s. 63.
14
9
Wymienione czynniki oceny dotychczasowego polskiego systemu podatkowego,
a tak e kryzys finansów publicznych oraz perspektywa bycia cz ci wielkiego europejskiego organizmu gospodarczego powoduje konieczno
reformy systemu podatko-
wego w Polsce.
Reforma podatkowa w Polsce powinna obejmowa wszystkie elementy poj ciowe systemu podatkowego. W pierwszej kolejno ci uwag nale y skoncentrowa na
opracowaniu koncepcji opodatkowania. Równolegle mo na pracowa nad udoskonaleniem organizacji wymiaru, poboru, kontroli i egzekucji podatków16.
W ostatnim okresie obserwowa mo na szeroko zakrojon publiczn dyskusj
dotycz c szczególnie sposobów opodatkowania dochodów w Polsce. Mo na w niej
wydzieli dwa zasadnicze nurty my lowe. Pierwszy dotyczy przyj cia b d odrzucenia
zasady neutralno ci podatkowej ze wzgl du na form prawn prowadzenia działalno ci, a drugi wypływaj cy niejako z pierwszego toczy si wokół wyboru skali opodatkowania – proporcjonalnej i progresywnej.
W zakresie koncepcji neutralno ci podatkowej jest wzgl dna zgoda i w tym
kierunku tocz
działalno
si
prace dotycz ce zmian dotychczasowego prawa. Wszelka
gospodarcza powinna by obło ona tak sam stawk niezale nie od tego
czy prowadzi j spółka, czy indywidualny przedsi biorca. Zdecydowanie zwi kszy to
mo liwo ci konkurencyjne i w dłu szym okresie wpłynie na rozwój MSP.
W tym przypadku wygrała koncepcja podatku liniowego. Podatek ten w du ej cz ci
był u przedsi biorców „na porz dku dziennym”, bo przecie CIT czy zryczałtowane
formy opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych w istocie były
podatkami proporcjonalnymi. Przyj te kierunki rozwi za wydaj si wła ciwe i daj
równie pewne nadzieje na ograniczenie szarej strefy. Jak zauwa a M. D browski
wpływ progresji podatkowej na hamowanie aktywno ci gospodarczej i powstawanie
„szarej strefy” wydaje si w wietle do wiadcze polskich i zagranicznych oczywisty.
Przedsi biorcy oraz osoby samozatrudnione maj zawsze wi ksz mo liwo
ucieczki
w koszty, zmniejszaj c w ten sposób podstaw opodatkowania17.
16 C. Kosikowski „Potrzeba – zakres – warunki – metoda reformy polskiego systemu podatkowego” w:
„Kierunki reformy polskiego systemu podatkowego” red. A. Pomorska Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003
17 por. M. D browski „Podatkowy populizm” Rzeczpospolita z 4-5 maja 2002 r.
10
Zlikwidowanie progresji podatkowej przy opodatkowaniu przedsi biorstw
powinno zapobiec te pewnym wynaturzeniom działalno ci, podyktowanych ch ci
ucieczki przed podatkiem z wy szego progu. W Polsce dominuj przedsi biorstwa
małe, zatrudniaj ce kilka osób – głównie członków rodziny, opodatkowane cz sto
w sposób zryczałtowany (w istocie liniowy).
Tabela 6
Wielko przedsi biorstwa według liczby pracowników a forma opodatkowania
Jak form podatku dochodowego obci one jest Pa stwa przedsi biorstwo?
Liczba zatrudnionych w przedsi biorstwie
1-9 osób
10-49 osób
50-249 osób
Ryczałt ewidencjonowany
22,0%
8,2%
6,7%
Karta podatkowa
11,9%
10,3%
6,7%
CIT
3,7%
25,8%
48,3%
PIT według zasad ogólnych – maksymalna stawka
55,0%
27,8%
13,5%
w 2002 r. 19%
PIT według zasad ogólnych – maksymalna stawka
4,6%
14,4%
13,5%
w 2002 r. 30%
PIT według zasad ogólnych – maksymalna stawka
2,8%
13,4%
11,2%
w 2002 r. 40%
ródło: Badania własne
Te przedsi biorstwa nie chc , nie mog by wi ksze. Przyczyn oczywi cie jest kilka.
Ale jedn z nich jest fakt, e nie s wi ksze nie dlatego, e ich wła ciciel nie chc ich
rozwin , ale dlatego,
e to si
nie opłaca. W przypadku gdy takie małe
przedsi biorstwo ma wi cej zamówie , rosn obroty i zatrudnienie – wówczas dzieli
si na dwa mniejsze, tak aby nie utraci prawa do zryczałtowanego, proporcjonalnego
opodatkowania. Takie przedsi biorstwa w du ej cz ci działaj w szarej strefie, ich
zyskiem jest mi dzy innymi niepłacenie składek ZUS (lub płacenie ich od
minimalnego wynagrodzenia), zatrudnianie na czarno, nieewidencjonowanie cz ci
obrotu18. Dobre podatki to te, które nie powoduj
znacz cych zmian decyzji
podatników19, st d powinny by proste i niewygórowane.
Ujednolicenie opodatkowania wszystkich przedsi biorców to jedno, a drugie to
potrzeba okre lenia wysoko ci stawki opodatkowania. Wydaje si ,
e to jest
18 por. W. Kruk „Dochodowe do lamusa” Rzeczpospolita z 20 stycznia 2003 r.
19 por. W. Kopczuk „O skubaniu, wiadrach i podatkach” Gazeta Wyborcza z 5 grudnia 2001 r.
11
najwa niejszy parametr, który nale y okre li . Bo to przede wszystkim wysoko
opodatkowania mo e wpłyn
stymuluj co na działania przedsi biorstw. Nowelizacja
ustawy o PIT, CIT oraz podatku zryczałtowanym daje mo liwo
przedsi biorcom
wyboru mi dzy rozliczaniem si według stawki liniowej 19% a opodatkowaniem
zgodnie z progresywn skal ze stawkami 19, 30, 40%20. Jest to krok w kierunku
obni enia dotychczasowych obci e i w zasadzie odpowiada postulatowi zgłaszanemu przez organizacje reprezentuj ce przedsi biorców. Cho oczywi cie chyba ka dy
podatnik zapytany jakiej wysoko ci chciałby płaci
podatek odpowie,
e według
stawki 0%. Przy czym nie o to tu chodzi. Chodzi o poszukiwanie „dobrego”, optymalnego systemu podatkowego – w tym konkretnym przypadku stawki podatkowej.
Zreszt powa nych głosów nawołuj cych do tak drastycznej redukcji podatków nie
ma, tym niemniej istniej równie inne koncepcje w tej sprawie. R. Gwiazdowski
twierdzi, e przedsi biorca powinien by opodatkowany bardzo nisk stawk rz du
1,5%-2% przychodu, który jest kategori ekonomiczna, a nie dochodu, który jest
kategori jurydyczn . Uwolni to zdaniem cytowanego ekonomisty podatników od
zgrozy udowadniania organom podatkowym, co kosztem działalno ci gospodarczej
jest, a co nie jest21.
Przedsi biorcy zapytani o to czy pobudzanie przedsi biorczo ci powinno by
skorelowane ze zmniejszaniem obci e podatkowych czy ze zwi kszaniem skali ulg
opowiedzieli si za tym pierwszym rozwi zaniem.
Zmniejszanie obci e podatkowych
N
%
241
81,7%
Zwi kszanie skali ulg podatkowych
N
%
54
18,3%
ródło: Badania własne
Tym samym uwidocznił si równie kontrowersyjny element zało e budowy systemu
podatkowego. Przy okazji dyskusji wokół koncepcji podatku liniowego i progresywnego pojawiaj si głosy dyskredytuj ce zalety proporcjonalnej formy opodatkowania z
punktu widzenia braku wpływu na wzrost inwestycji, a co jest z tym zwi zane w tpliwego przeło enia na wzrost gospodarczy. Z drugiej strony akcentuje si wady liniowej
20 DZ. U. nr 202, poz. 1956, 1957 i 1958 z dnia 28 listopada 2003 r.
21 por. R. Gwiazdowski „Czy podatki mog by sprawiedliwe i proste” Rzeczpospolita z 25 listopada 2002 r.
12
formy opodatkowania, która powoduje rozwarstwienie społeczne i spadek dochodów
bud etowych.
Zdaniem D. Rosatiego w systemie podatku progresywnego pieni dze zebrane
zamo niejszym id niemal w cało ci na konsumpcj – albo przez wydatki bie ce
bud etu, albo przez bezpo rednie transfery do najubo szych. Mo e to mie sens przy
niedostatku popytu konsumpcyjnego. Je eli jednak główn barier wzrostu gospodarczego jest niedostatek oszcz dno ci i kapitału, uzyskany wzrost konsumpcji b dzie
miał jednorazowy i przej ciowy wpływ na wzrost dochodu i zatrudnienia. Dalej zdaniem tego ekonomisty, zast pienie podatku progresywnego podatkiem liniowym oznacza obni enie kra cowej stawki podatkowej i wzrost dochodu do dyspozycji dla podatników o wy szych dochodach. Dzi ki temu zostaj uruchomione dwa mechanizmy
prowzrostowe. Pierwszy, polega na zwi kszeniu skłonno ci do pracy i do podejmowania działalno ci gospodarczej, poniewa zmniejsza si tzw. klin podatkowy. Drugi
mechanizm polega na wzro cie oszcz dno ci i inwestycji. Oznacza to bowiem, e
ka dy złoty pozostawiony w kieszeni bogatszych jest w wi kszo ci lub w cało ci
oszcz dzany. Nie jest prawd , zdaniem D. Rosatiego, e wydatki konsumpcyjne rosn
proporcjonalnie do wzrostu dochodu22.
Polemik z Rosatim podj ł L. Podkaminer, który twierdzi, e po ewentualnym
wprowadzeniu podatku liniowego po pierwsze spadn dochody bud etowe, co spowoduje wzrost deficytu bud etowego. Panaceum na jego ograniczenie b dzie obni ania
wydatków bud etowych a to z kolei spowoduje zmniejszenie realnych dochodów
najubo szych i w konsekwencji ograniczy popyt na towary i usługi. Zdaniem tego
ekonomisty nieprawdziwa jest teza, e wzrosn inwestycje, gdy obecnie nie inwestuje
si dla inwestowania. Obecnie podejmuje si inwestycje, gdy s perspektywy zwi kszenia sprzeda y – nie za wtedy gdy spada popyt (dochody masowego konsumenta)23. Przy takim scenariuszu korzystniej jest ulokowa pieni dze w obligacjach,
które rz d b dzie zmuszony emitowa przy powi kszaj cym si rozwarstwieniu pomi dzy dochodami i wydatkami bud etu.
22 D. Rosati „Wyjdzie gospodarce na zdrowie” Rzeczpospolita z 28-29 czerwca 2003 r.
23 L. Podkaminer „Ile zarobi najbogatsi” Przegl d z 27 lipca 2003 r.
13
J. Kudła uwa a podobnie, e bł dnym jest przekonanie i podatek proporcjonalny
wspiera wzrost gospodarczy w wi kszym stopniu nie progresywny. Jego zdaniem
wzrost gospodarczy w długim okresie zale y od poziomu zakumulowanego kapitału
„fizycznego” (maszyny, urz dzenia, budowle) i post pu technicznego, a oba te czynniki mo na lepiej stymulowa w przypadku podatku progresywnego24.
Odnie
mo na wra enie, e jest to w zasadzie dyskusja na temat celu czy
funkcji podatków. Zwolennicy podatku progresywnego opowiadaj si za realizowaniem funkcji fiskalnej i pozafiskalnej. Funkcja pozafiskalna uwidacznia si głownie w
aspekcie ulg i odlicze , które wykorzystywane s do oddziaływania na kierunki działalno ci gospodarczej, zarówno w skali pojedynczego podmiotu, jak i pa stwa.
Zdaniem Z. Gilowskiej, nie da si w jednym instrumencie pogodzi celu fiskalnego i socjalnego. Cel fiskalny domaga si , zdaniem ekonomistki, podatku równego,
powszechnego i prostego. Tylko taki podatek nie dusi przedsi biorczo ci, nie anga uje
armii kontrolerów i nie zmusza do ucieczki w szar stref . Natomiast cel socjalny
da
podatku skomplikowanego, progresywnego i kosztownego w poborze25.
Przedsi biorcy zapytani, czy woln ni sze podatki czy ulgi wybrali to pierwsze rozwi zanie, wi cej deklarowali równie ch
podj cia inwestycji je li pozostawi im si
wi cej rodków finansowych do dyspozycji.
Tabela 7
Wskazane przeznaczenie zaoszcz dzonych dochodów z tytułu redukcji obci e
podatkowych przez respondentów
Wyszczególnienie
Ryczałt ewidencjonowany
Karta podatkowa
CIT
PIT według zasad ogólnych – maksymalna stawka w
2002 r. 19%
PIT według zasad ogólnych – maksymalna stawka w
2002 r. 30%
PIT według zasad ogólnych – maksymalna stawka w
2002 r. 40%
Ogółem
Inwestycje
Konsumpcja
76,3%
93,1%
70,8%
15,8%
6,9%
5,6%
Inwestycje i
konsumpcja
7,9%
23,6%
58,6%
27,3%
14,1%
67,7%
6,5%
25,8%
100,0%
-
-
71,9%
13,9%
14,2%
ródło: Badania własne
24 szerzej J. Kudła „To nie jest ideał” Rzeczpospolita z 12-13 lipca 2003 r.
25 Z. Gilowska „Podatek liniowy i sprawiedliwo społeczna” Rzeczpospolita z 25 czerwca 2003 r.
14
Według bada CBOS, 80% ankietowanych woli tani kredyt zamiast ulgi podatkowej. Wybory podatników jak si jednak wydaje s cz sto niedoceniane w debacie
nad kształtem systemu podatkowego. Przedsi biorcy opowiadaj si zdecydowanie za
podatkiem uproszczonym, który zmniejszyłby koszty prowadzenia ksi gowo ci, zlikwidowałby płaszczyzn dotychczasowych sporów z aparatem skarbowym, wyeliminowałby wydatki na obsług prawn w sprawach spornych z aparatem skarbowym oraz
procesy s dowe26.
Problem ulg i zwolnie został równie omówiony w raporcie Banku wiatowego dotycz cym korupcji w Polsce (1999 r.). W ród jej ródle wymieniono brak precyzji
legislacji podatkowej, uznaniowo
kryteriów, brak jednolitej interpretacji. Przed-
si biorcy narzekaj na brak bezpiecze stwa prawnego – na kodeks pracy, ustawy
podatkowe, wszystkie przepisy reguluj ce działalno
gospodarcz itd. Brak bezpie-
cze stwa prawnego dotyczy w du ej mierze interpretacji stosowania przepisów podatkowych27.
Trudno nie zgodzi si z tez , e podatek liniowy z obni on stawk , przynajmniej pocz tkowo oznacza ubytek dochodów bud etu. Jednak jego drug stron jest
zatrzymanie ubytku z tytułu ulg. Mówi c o zmniejszeniu si wpływów bud etowych w
krótkim okresie, nie wolno zapomina o drugiej stronie rachunku, tj. o oszcz dno ciach, które byłyby wynikiem likwidacji ulg. Liniowo
zwi zana z likwidacj ulg
podatkowych oznacza równie mniej sporów mi dzy podatnikami a słu bami skarbowymi28. Wprawdzie nikt nie podj ł si rzetelnych szacunków, z Ministerstwem Finansów na czele, ale mo na sobie wyobrazi , e wraz z uproszczeniem rozlicze zmniejsz si równie wydatki osobowe i rzeczowe aparatu skarbowego, tj. poboru podatku.
Niewiadomo tak e jak ostatecznie liniowo
podatku wpłyn łaby na zagospodarowa-
nie szarej strefy. W Polsce ok. 27% PKB powstaje w szarej strefie, je li cho by cz
z
tych pieni dzy przej ł fiskus nie byłaby to mała kwota.
Je eli chodzi o konstrukcje systemu podatkowego to istniej jeszcze inne koncepcje poszukiwania oszcz dno ci. Centrum im. Adama Smitha wysun ło propozycj , by
26 A. Lach „Prostsze, a wi c lepsze” Gazeta Bankowa z 30 czerwca 2003 r.
27 „Natychmiast pobudzi popyt konsumpcyjny” wywiad z J. Ostaszewskim, Finansista nr 5 z 2003 r.
28 A. Lach „Prostsze, a wi c lepsze” ...
15
wr cz zrezygnowa z podatku rozliczanego przez osoby fizyczne, a podatek od wynagrodze zamieni na podatek od funduszu płac, odprowadzany przez przedsi biorców
na podstawie ka dego tytułu prawnego dotycz cego pracy (tak jak to miało miejsce
przed reform podatkow na pocz tku lat 90.).
PODSUMOWANIE
Dyskryminacja podatków w zarz dzaniu finansami podyktowana była głównie brakiem
polityki podatkowej pa stwa i koncepcji przebudowy systemu podatkowego oraz
obawami o skutki finansowe bł dnych decyzji – odmienna interpretacja przepisów
przez organ podatkowy. Dyskusja jaka toczy si w ostatnim czasie wokół kierunków
reformy systemu podatkowego w Polsce, szczególnie w zakresie dotycz cym funkcjonowania MSP daje nadziej na przywrócenie „normalno ci” w wykorzystywaniu podatków i przywróci im rol istotnego narz dzia rachunku ekonomicznego.
Wydaje si , e generalnie podejmowanie wysiłki w ramach obci e przedsi biorstw s racjonalne. Miar tej racjonalno
jest fakt sprzyjania wzrostowi gospo-
darczemu zarówno w skali mikro jak i makro, przez faktyczne zmniejszenie obci e
dochodów przedsi biorstw oraz równe podatkowe traktowanie wszystkich form organizacyjno prawnych. Wydaje si , e przedsi biorcy chc płaci wszyscy takie same i
po prostu ni sze podatki. Innymi słowy s dz , e dla pobudzenia wzrostu gospodarczego wi ksze znaczenie ma zmniejszenie kosztów (wydatków w tym podatkowych)
ni zamiana zasad opodatkowania.
Potwierdzeniem tej tezy jest diagnoza postawiona przez J. Ostaszewskiego i P. Russel
co do bol czek polskiego systemu podatkowego, hamuj cego rozwój przedsi biorczo ci29. Cytowani ekonomi ci zaliczaj do nich:
-
brak bezpiecze stwa prawnego dotycz cego stosowania i interpretacji przepisów podatkowych,
-
znaczny poziom tworzenia PKB przez szar stref , tj. z omini ciem systemu fiskalnego,
29 J. Ostaszewski, P. Russel „Makro i mikroekonomiczne uwarunkowania rozwoju przedsi biorczo ci w Polsce”
w: „Prawno-ekonomiczne aspekty rozwoju przedsi biorczo ci” cz
I, Katedra Finansów SGH, Warszawa
kwiecie -maj 2003.
16
-
zbyt du y fiskalizm jednostkowy, zwłaszcza w odniesieniu do przedsi biorców
opodatkowanych progresywnie na podstawie ustawy o podatku dochodowym od
osób fizycznych,
-
zbyt pasywny system podatkowy nie wspomagaj cy popytu inwestycyjnego
i konsumpcyjnego na dobra wytwarzane w kraju.
Tak si składa, e prezentowana cz sto za wzór w ród pa stw Unii Europejskiej
Irlandia prowadzi podobn do zakładanej obecnie w Polsce polityki podatkowej, tj.
opodatkowanie dochodów przedsi biorstw w formie liniowej, a gospodarstw domowych progresywnie, ale tylko przy dwóch stawkach (20% i 42%). Polityka podatkowa
nie była wprawdzie jedyn przyczyn rekordowego tempa wzrostu w Irlandii. Tym
niemniej, do
zgodnie panuje opinia, e wła nie polityka podatkowa stanowiła wa ny
czynnik osi gni cia tak szybkiego wzrostu, nie tylko ze wzgl du na wpływ na
kształtowanie si oszcz dno ci krajowych, ale równie i z powodu przyci gni cia
znacznej liczby inwestorów zagranicznych30. W ekonomii jest niestety tak, e co
sprawdziło si u jednego nie musi okaza si przyczyn sukcesu u drugiego, chocia
nale y mie nadziej , e je li nie wi cej to przynajmniej obrany kierunek działa jest
wła ciwy.
Zgodnie z wynikami bada MSP finansuj si przede wszystkim kapitałem własnym i to zarówno dotyczy działalno ci bie cej jak i rozwojowej. Napawa w zwi zku z
tym umiarkowanym optymizmem fakt, e zwi ksz si
rodki finansowe w ich dyspo-
zycji, a co jak deklaruj w wi kszo ci przeznacza b d na inwestycje.
Problem proporcjonalno ci czy progresywno ci skali podatkowej dotyczy bardziej osób fizycznych nie prowadz cych działalno ci gospodarczej, st d moje badania
nie daj mi prawa na formułowania bardziej konkretnych wniosków ni te, które
zaprezentowałem w tek cie. Wydaje si jednak, e bior c pod uwag sytuacj bud etu
pa stwa, a tak e perspektyw raczej zwi kszenia wydatków (w perspektywie wydatkowania okre lonych rodków jako konsekwencja wej cia Polski do UE), a nie ich
zmniejszenia, nie jest to dobry moment do zmian w tym podatku.
30
por. A. Wernik „Podatki, inwestycje i wzrost” Rzeczpospolita z 13-14 wrze nia 2003 r.
17