Wprowadzenie w problematykę rozważań

Wprowadzenie w problematykę rozważań
Dynamiczne zmiany środowisk bezpieczeństwa 1 i ich turbulentny charakter rzutują na stan wiedzy i sposoby myślenia o bezpieczeństwie, sposoby odczuwania wyzwań, zagrożeń i szans oraz – nierzadko – mało funkcjonalny stosunek
do ryzyka współczesnego człowieka2. W związku z tym pojawiają się kłopoty
z adekwatnymi do potrzeb zachowaniami, działaniami i współdziałaniami osób,
grup społecznych, społeczności lokalnych i całych społeczeństw, mającymi zapewnić im bezpieczeństwo. Sytuacja ta powoduje, że podmioty fizyczne i prawne
podejmują – albo nie – różne formy aktywności, żeby lepiej radzić sobie z tym
problemem. Więcej uwagi poświęcają temu naukowcy i dydaktycy, politycy
i przedstawiciele administracji, ale także różne, wyspecjalizowane służby.
Od kilku lat funkcjonują w naszym kraju nauki o bezpieczeństwie jako dyscyplina wiedzy wchodząca w skład nauk społecznych. Dotychczasowe doświadczenia wykazują, że bezpieczeństwo ma charakter inter- i trans dyscyplinarny,
co nie oznacza, że nauki o bezpieczeństwie nie posiadają i nie będą posiadać swojej
tożsamości naukowej 3. Prawdopodobnie wraz z upływem czasu w ramach tej
dyscypliny 4 będą rozwijać się jej subdyscypliny, takie jak np., bezpieczeństwo ekologiczne i zdrowotne, bezpieczeństwo ekonomiczne i polityczne, bezpieczeństwo społeczne,
publiczne, militarne, informacyjne, itp. Swoiste „przyczółki” tych subdyscyplin
istnieją już współcześnie. Coraz wyraźniej kształtuje swoją tożsamość naukową
dosyć specyficzna subdyscyplina nauk o bezpieczeństwie, jaką jest kultura
bezpieczeństwa. Pierwsze publikacje na ten temat pojawiły się w naszym kraju5
przed kilkunastu laty, zanim jeszcze formalnie zaistniały nauki o bezpieczeństwie. Wiele wskazuje na to, że kultura bezpieczeństwa stanowi swoisty „interfejs” łączący inne subdyscypliny nauk o bezpieczeństwie. Świadczą o tym za-
Chodzi o różne rodzaje środowisk bezpieczeństwa, w tym m.in., przyrodnicze,
społeczne, techniczne, informacyjne.
2 U. Beck, Społeczeństwa ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Warszawa 2002.
3 Szerzej na ten temat [w:] „Brzydkie kaczątko” – czyli głos w dyskusji o miejscu i roli
nauk o bezpieczeństwie wśród innych dyscyplin i dziedzin wiedzy, „Zeszyty Naukowe
AON” nr 4, 2008.
4 W przyszłości prawdopodobnie będzie to dziedzina wiedzy w skład której wejdą
nauki o obronności, a ponadto miejsce dla badaczy i dydaktyków zajmujących się inżynierią bezpieczeństwa.
5 M.Cieślarczyk, Społeczeństwa i społeczności na przełomie wieków - od bezpieczeństwa
kultury do kultury bezpieczeństwa, Referat na XI Ogólnopolskim Zjeździe Socjologicznym, Rzeszów-Tyczyn 2000.
1
7
Wprowadzenie w problematykę rozważań
równo dotychczasowe publikacje dotyczące fenomenu kultury bezpieczeństwa 6,
oraz wyniki badań empirycznych 7. „Badania te wskazują jednocześnie na stosunkowo niski poziom kultury bezpieczeństwa obywateli w naszym kraju.” Powyższe stwierdzenie dotyczy nie tylko przeciętnego obywatela, ale także przedstawicieli administracji terenowej 8. Nie sprzyja to tworzeniu systemu bezpieczeństwa narodowego i jego rozwojowi, ale także nie ułatwia radzenia sobie
w sytuacjach kryzysowych. Doświadczenia związane z tego rodzaju sytuacjami
(np. w czasie powodzi) są tego dobrym przykładem. Nie można wykluczyć, że
bez wyższego niż dotychczas poziomu kultury bezpieczeństwa obywateli w naszym kraju trudno będzie radzić sobie z wieloma nowymi, ale i „starymi” problemami pojawiającymi się w różnych sferach, w tym: bezpieczeństwa zdrowotnego9, bezpieczeństwa na drogach publicznych10 oraz w cyberprzestrzeni, itd.
Konieczność zajęcia się kulturą bezpieczeństwa w szerszym niż dotychczas zakresie wiąże się także ze stwierdzonym empirycznie faktem istnienia
„konsumpcyjnych postaw” wobec bezpieczeństwa wśród znaczącej części objętych badaniami osób11. Zjawisko to powinno być monitorowane, ponieważ jego
ewentualne poszerzanie się samo w sobie mogłoby stanowić rodzaj zagrożenia.
Dobrą „szczepionką” przeciwko upowszechnianiu się tego zagrożenia może być
podnoszenie poziomu kultury bezpieczeństwa obywateli. Warto nadmienić, że
zwiększone zainteresowanie fenomenem kultury bezpieczeństwa wykazują nie
tylko studenci Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach i nau6 N. F. Pitgeon, Safety Culture and Risik Management in Organizations, “Journal of
Cross-Cultural Psychology”, 22, 1991, s.129-140; G. Weiman, Proceedings of the International Topical Meeting of safety Culture I Nuclear Installation, Viena: American Nuclear
Society of Aostria, 1995; M. D. Cooper, Improving Safety Culture:A. Practical Giuide,
Chitester 1997; R. Malinowski (red.), Kultura bezpieczeństwa narodowego w Polsce
I w Niemczech, Poznań 2003. M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Siedlce
2006, 2007, 2011; A.Filipek, Poziom i charakter kultury bezpieczeństwa młodzieży akademickiej, Siedlce 2008.
7 A. Filipek, Kultura bezpieczeństwa młodzieży akademickiej, Rozprawa doktorska
AON, Warszawa 2005; Kultura bezpieczeństwa podmiotów jako element integrujący system
bezpieczeństwa narodowego oraz regulujący jego funkcjonowanie i rozwój, Raport z badań
w ramach Projektu „System bezpieczeństwa narodowego RP”, Warszawa 2013.
8 Patrz: Raport z realizacji zadania 1.5. w ramach Projektu SBN RP.
9 M. Cieślarczyk, A.Filipek, A.W.Świderski, J.Ważniewska (red. nauk.), Wybrane
problemy bezpieczeństwa zdrowotnego obywateli w Polsce, Siedlce 2011.
10 Co roku na polskich drogach ginie 3-4 tysiące osób, a wiele więcej zostaje rannymi lub kalekami.
11 Mówiąc o „konsumpcyjnych postawach” wobec bezpieczeństwa mamy na myśli
nie tylko oczekiwania znacznej części społeczeństwa, że instytucje państwowe zapewnią im bezpieczeństwo, ale także konkretne dysfunkcjonalne zachowania, np. w ruchu
drogowym.
8
Bezpieczeństwo i kultura bezpieczeństwa w teorii, w badaniach naukowych i w praktyce
czyciele akademiccy – zresztą nie tylko tej uczelni 12 – ale także Biuro Bezpieczeństwa Narodowego i Rządowe Centrum Bezpieczeństwa.
Trzeba podkreślić, że społeczeństwa, które osiągnęły wyższy poziom
kultury bezpieczeństwa, jednocześnie żyją godniej, wygodniej i bezpieczniej13
niż inne. Wiele wskazuje na to, że można to osiągnąć dzięki wspólnym wysiłkom i współdziałaniu w tym zakresie różnych podmiotów fizycznych i prawnych. Dotychczasowy stan wiedzy wskazuje, że wysiłki służące doskonaleniu
kultury bezpieczeństwa powinny być podejmowane w pierwszej kolejności
w środowisku rodzinnym 14, ale także – równolegle – przez różne instytucje edukacyjne 15, w tym również media. To jednak wymaga odpowiedniego poziomu
kultury bezpieczeństwa rodziców i nauczycieli różnych szczebli kształcenia, ale
także przedstawicieli mediów.
Niniejsza publikacja zawiera kilkanaście artykułów dotyczących bezpośrednio lub pośrednio fenomenu kultury bezpieczeństwa w jego różnych obszarach przedmiotowych. Są to artykuły opracowane przez B. Bartza, A. Pieczywoka, M. Lutostańskiego, R. Radziejewskiego, P. Łuki, W. Czeluścińskiego
i B. Czeluścińskiej, Andrzeja W. Świderskiego i Agnieszki Filipek. W artykułach
tych podejmowane są kwestie o charakterze teoretycznym i praktycznym.
Prezentowane są także interesujące wyniki badań empirycznych.
Książka zawiera również artykuły ukazujące szerszy kontekst rozważań
dotyczących bezpieczeństwa, które jednak wyraźnie wiążą się z problematyką
kultury bezpieczeństwa. Są to artykuły L. W. Zachera, J. Stańczyka, S. Kwiatkowskiego, J. Kożuchowskiego, L. F. Korzeniowskiego, A. Dany, M. Wojciszko,
S. Jarmoszki, P.Sochali i Ł. Ciołka.
Każda publikacja może sprzyjać podnoszeniu kultury bezpieczeństwa
obywateli. Z tą nadzieją kierujemy tę pozycję do potencjalnych czytelników.
Prof. dr hab. Marian Cieślarczyk
Dyrektor Transdyscyplinarnego Centrum Badania Problemów Bezpieczeństwa
im. prof. K. Bogdańskiego, UPH w Siedlcach
Na wielu konferencjach naukowych problematyka kultury bezpieczeństwa cieszy się coraz
większym zainteresowaniem.
13 M. Perz, Kultura bezpieczeństwa społeczeństwa polskiego i szwajcarskiego, Niepublikowana praca magisterska w Instytucie Pedagogiki Wydziału Humanistycznego Akademii Podlaskiej, Siedlce 2006.
14 Prawdopodobnie podstawy kultury bezpieczeństwa człowieka kształtowane są już w wieku 3-7 lat, do czego nie są przygotowani rodzice ani nauczyciele przedszkoli i szkół.
15 Szwajcarzy przeznaczają na edukację około średnio około 20% dochodu narodowego,
a poziom i charakter kultury bezpieczeństwa ludzi w tym kraju wyraźnie wyróżnia się in plus.
12
9