Postawy społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych i idei

Postawy społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych i idei integracji.
Kontakty społeczne osób pełnosprawnych z niepełnosprawnymi, są przedmiotem zainteresowania
pedagogów i psychologów społecznych, ale najwięcej uwagi poświęcają im socjologowie. Badania
socjologiczne nad tymi problemami rozwinęły się szczególnie, tak w Stanach Zjednoczonych jak i w
Europie, w latach 50. i 60. W okresie dominacji modelu segregacyjnego w polskich warunkach
edukacyjnych, zatrudnianiu, a także zamieszkiwaniu osób niepełnosprawnych, postawom
społeczeństwa wobec mniejszości wyróżnianych ze względu na stan zdrowia i sprawności szczególnie
dużo uwagi poświęciła H. Larkowa. Z jej badań, przeprowadzonych także pod koniec lat
sześćdziesiątych ubiegłego stulecia wynika, że wprawdzie postawy pozytywna wobec osób
niepełnosprawnych nie były w tamtym okresie w naszym społeczeństwie zdecydowanie dominujące,
niemniej występowała ich przewaga nad postawami negatywnymi. Nie były to jednak postawy złożone
z elementów wyłącznie pozytywnych bądź wyłącznie negatywnych, takie ujawniły się jedynie
sporadycznie, natomiast typowe były postawy złożone, z przewagą elementów pozytywnych lub
negatywnych. W postawach negatywnych najbardziej typowymi reakcjami była chęć unikania
wszelkich kontaktów z osobami niepełnosprawnymi, nawet przelotnych styczności. Dotyczyło to
zwłaszcza znacznych uszkodzeń i deformacji cielesnych, które badani oceniali jako przykre lub
wzbudzające wstręt. Zdecydowana większość respondentów prezentujących negatywne postawy
deklarowała niechęć do kontaktów ze względu na obawy przed doświadczaniem takich przykrych
przeżyć.
Wyniki najnowszych badań wskazują, że intensywne, wieloletnie już oddziaływania pro integracyjne
prowadzone w wielu obszarach (edukacja, praca, kultura, środki masowego przekazu i inne) zaczynają
przynosić efekty także w płaszczyźnie przemiany postaw społecznych wobec osób niepełnosprawnych
i ich problemów.
Żyjemy w kulturze, która preferuje zdrowie, sprawność i urodę. Jednocześnie dość silnie deprecjonuje
chorobę, starość czy cierpienie. Ceni się samodzielność, zaradność, osiąganie sukcesów. Wszystko to
sprawia ,że gloryfikuje się takie wartości i modele życia, które większość osób niepełnosprawnych
stawiają na przegranej pozycji i są w konflikcie z ideą integracji. Mimo to, ostatnie lata, a zwłaszcza
aktywne działania osób niepełnosprawnych na całym świecie, zaowocowały nowym rozumieniem
niepełnosprawności, a co za tym idzie i procesu integracji społecznej. I tak w społecznym ujęciu
niepełnosprawności przyczyny jej powstania upatruje się nie w jednostce, lecz w jej środowisku
zewnętrznym i istniejących w nim barierach społecznych, ekonomicznych i fizycznych. Uważa się, że
niepełnosprawność powstaje wskutek ograniczeń doświadczanych przez osoby nią dotknięte, takich jak
indywidualne uprzedzenia, utrudniony dostęp do budowli użyteczności publicznej, niedostosowany
system transportu, segregacyjna edukacja, rozwiązania obowiązujące na rynku pracy wyłączające z
niego osoby niepełnosprawne. Do zadań społeczeństwa należy więc eliminowanie, zmniejszanie lub
kompensowanie barier tak, aby każdej osobie umożliwić korzystanie z dóbr publicznych, jednocześnie
respektując jej prawa i przywileje. Wyraźnie jest o tym mowa w jednym z dokumentów
międzynarodowych na temat niepełnosprawności, w tzw. Deklaracji Madryckiej, w której postuluje się
przejście od traktowania osób niepełnosprawnych jako przedmiotu działań charytatywnych do ich
postrzegania jako osób obdarzonych prawami.
Główną przyczyną trudności w procesie przystosowania społecznego osób niepełnosprawnych są nadal
funkcjonujące stereotypy, uprzedzenia i przesądy. Trudnym procesem jest więc społeczna integracja
osób niepełnosprawnych. Hasło sformułowane przez M. Grzegorzewską „Nie ma kaleki, jest człowiek”
powinno być wskazówką, dotyczącą właściwego stosunku do osób odbiegających od normy
psychofizycznej, niezależnie od wieku. Integracja jest naturalną potrzebą ludzi i nie ze wszystkimi
ludźmi chcemy się integrować, posiadamy różne postawy wobec integrowania się z otaczającymi
jednostkami i grupami. Postawy wobec integracji osób niepełnosprawnych z pełnosprawnymi są
najczęściej pozytywne, negatywne lub ambiwalentne, bowiem obojętność wobec integracji to brak
dążenia do zespalania się poprzez bycie razem w znaczeniu fizycznym jak i psychospołecznym, a tym
samym wyrażanie nastawień segregacyjnych, chociaż może ona także oznaczać niedostrzeżenie potrzeb
integracyjnych innych osób. Jak twierdzi dalej M. Chodkowska postawy pro- lub antyintegracyjne mają
charakter globalny i wyrażają się przekonaniem, że wszystkie osoby niepełnosprawne, na miarę swoich
potrzeb i możliwości powinny mieć lub nie mieć możliwości współbycia i współdziałania we
wszystkich płaszczyznach społecznego funkcjonowania. Z kolei postawy cząstkowe będą miały wiele
różnych odmian, mogą się różnicować w zależności od tego, do jakich kategorii osób
niepełnosprawnych się odnoszą oraz w jakich płaszczyznach te potencjalne kontakty miałyby się
odbywać. I tak na przykład można mieć postawę pozytywną wobec integracji osób niewidomych a
negatywną wobec integracji osób upośledzonych umysłowo. Można mieć postawę pozytywną wobec
integracji osób obciążonych niepełnosprawnością w płaszczyźnie edukacyjnej, ale negatywną wobec
ich integracji w płaszczyźnie życia małżeńsko- rodzinnego. Suma tych cząstkowych postaw, często
wzajemnie sprzecznych, utworzy globalną postawę ambiwalencji.
Postawy wobec problemów niepełnosprawności , pomimo przedstawionej złożoności tych kwestii dadzą
się sprowadzić do jednego wymiaru. Postaw wobec osoby z niepełnosprawnością jest tożsama z postawą
wobec jej integracji. Jeżeli akceptujemy osobę, to przyznajemy jej tym samym prawo do bycia we
wspólnej przestrzeni fizycznej i psychospołecznej, jesteśmy gotowi do nawiązania utrzymywania z nią
trwałych kontaktów mających działanie integracyjne. Jeżeli z kolei przyjmujemy postawę pro
integracyjną to automatycznie zawiera się w niej akceptacja osoby obciążonej niepełnosprawnością, z
którą jesteśmy gotowi się integrować. Inaczej jednak przedstawia się kwestia postawy wobec
niepełnosprawności jako określonego stanu fizycznego lub (i) umysłowego zakładającego braki i
ograniczenia w mniejszym lub większym stopniu ograniczające społeczne funkcjonowanie. Postawa
wobec takiego stanu na ogół jest negatywna chociaż, jak wskazywano wyżej, mogą tu być wyjątki, np.
ze względów religijnych bądź chęci stymulowania roli chorego. Jednak naturalną reakcją jest chęć
przezwyciężania stanu ograniczeń i dysfunkcji oraz jego konsekwencji i w takich nastawieniach wyraża
się pozytywna postawa wobec problemów niepełnosprawności.
Obecnie w Polsce żyje około 5,5 miliona osób niepełnosprawnych, co w porównaniu z ubiegłymi latami
oznacza wyraźny wzrost ich liczebności. „ Na podstawie danych NSP z 1988 roku liczebność
niepełnosprawnych wyniosła 3 miliony 735 tysięcy. Większość osób niepełnosprawnych, tj. 98%
mieszka w gospodarstwach domowych, co oznacza, że niewiele ponad 100 tysięcy osób wymaga pełnej
opieki instytucjonalnej. Jednak życie w gospodarstwie domowym nie stanowi gwarancji pełnej
partycypacji w życiu społecznym, a przeciwnie może stanowić podstawową przyczynę izolacji jednostki
w społeczeństwie.
Miejsce, jakie człowiek niepełnosprawny może zająć w społeczeństwie zależy zarówno od jego
możliwości i przystosowania się do istniejących warunków, jak też od przyjęcia i zaakceptowania przez
społeczeństwo osób niepełnosprawnych jako równoprawnych obywateli przy zapewnieniu im opieki i
pomocy.
Podstawowym aktem prawnym chroniącym osoby niepełnosprawne jest Konstytucja Rzeczypospolitej
Polskiej, zgodnie z którą „wszyscy są wobec prawa równi, (…) nikt nie może być dyskryminowany w
życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.” Jednym z ważniejszych
dokumentów jest przyjęta Uchwałą Sejmu w 1997 roku Karta Praw Osób Niepełnosprawnych
nakładająca na rząd obowiązek sporządzania corocznych sprawozdań dotyczących podjętych działań na
rzecz realizacji praw tych osób. Karta określa m. In. Prawa dostępu do wszelkich dóbr i usług
umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym, dostępu do leczenia i opieki medycznej,
dostępu do wszechstronnej rehabilitacji, nauki w szkołach wspólnie z rówieśnikami, zatrudnienia na
otwartym rynku pracy zgodnie z kwalifikacjami, wykształceniem i możliwościami oraz do korzystania
z doradztwa zawodowego i pośrednictwa. W ramach działań zmierzających do administracyjnej
koordynacji pomocy państwa osobom niepełnosprawnym stworzony został Rządowy Program na Rzecz
Osób Niepełnosprawnych i Ich Integracji ze Społeczeństwem. Określa on działania resortów, urzędów
centralnych i innych jednostek organizacyjnych w zakresie różnych sfer życia niepełnosprawnych,
zmierzające do tworzenia odpowiednich warunków funkcjonowania osób z ograniczoną sprawnością.
Koordynacją polityki wobec osób niepełnosprawnych zajmuje się Pełnomocnik Rządu ds. Osób
Niepełnosprawnych, którego rolą jest monitorowanie przebiegu procesów gospodarczych i społecznych
dotyczących środowisk osób niepełnosprawnych. Wykorzystując instrumenty prawne i przyjęte cele
polityki społecznej powinien on opracować strategię i plany rozwoju dotyczące pełnej integracji osób
niepełnosprawnych. Obecnie w ramach prowadzonego procesu integracji społecznej najważniejsze jest
wchodzenie osób niepełnosprawnych na otwarty rynek pracy.
Wymienione uregulowania prawne przygotowane w ramach rozwiązywania problemów osób
niepełnosprawnych, pomimo wydawałoby się ich kompleksowości charakteru, nie tylko nie rozwiązują
ogółu problemów, ale w wielu przypadkach nie umożliwiają zaspokojenia podstawowych potrzeb osób
niepełnosprawnych, co podważa ich gwarancyjność wynikającą z zapisów w ustawie zasadniczej.
W aktualnej polskiej rzeczywistości społecznej, wolnej, niepodległej i demokratycznej, ale
uwarunkowanej regułami gospodarki rynkowej, rozwiązywanie problemów życiowych osób
niepełnosprawnych napotyka na progi i bariery dotkliwie odczuwane w osobistych doświadczeniach. O
możliwościach samorealizacji osób niepełnosprawnych decydować będą solidarnościowe postawy
społeczno- moralne najbliższego otoczenia, nastawienia i przyzwolenia społeczne, dające poczucie
przynależności i bezpieczeństwa we wspólnocie ludzkiej.” W każdej strukturze społecznej funkcjonują
określone wartości, obyczaje, normy, które przyznają osobom mniej sprawnym różne pozycje
ekologiczne. W zależności od sposobu przyjęcia na siebie względnie stałych, choć różnych w swym
zakresie i charakterze ról, osoby niepełnosprawne otrzymują prawo do uczestnictwa w wybranej
przestrzeni według zwyczajowo, stereotypowo przyjmowanych i społecznie akceptowanych
kompetencji. W świadomości społecznej nadal jeszcze funkcjonuje ustalony stereotyp, że osoby
fizycznie niesprawne, głębiej upośledzone umysłowo, niewidome lub niesłyszące wymagają dużych
nakładów i wysiłków ze strony społeczeństwa, które niekiedy są nieopłacalne zwłaszcza z
ekonomicznego punktu widzenia. Świadomość faktu pozostawania na łaskawym chlebie społeczeństwa
stanowi dla osób intelektualnie sprawnych poważna barierę psychologiczną i społeczną, dostrzeganą
oraz odczuwaną jako ich degradacja lub dyskryminacja. A przecież socjalizacja, czyli wprowadzanie
jednostek do życia wśród ludzi, nie może być inna dla osób, które są pełnosprawne, a inna dla tych,
które z różnych powodów stały się niepełnosprawne. Różnice mogą jedynie polegać na metodyce, na
sposobach socjalizacji.
Kształtowanie postaw tolerancji, akceptacji i pozytywnych więzi międzyludzkich z innymi,
odmiennymi, obcymi, uzależnionymi, chorymi, upośledzonymi, niepełnosprawnymi fizycznie i
sensorycznie jest demokratycznym dążeniem do respektowania indywidualnych praw człowieka do
decydowania o własnym wyborze społecznych wizji świata.
Opracowała: Agata Kułakowska
Bibliografia:
M. Chodkowska, Z. Kazanowski, Socjopedagogiczne konteksty postaw nauczycieli wobec edukacji
integracyjnej, Lublin 2007
J. Kirenko, Oblicza niepełnosprawności, Lublin 2006
Pod red. B.Skrętowicz i M. Komorowska, Osoby niepełnosprawne w społeczeństwie polskim okresu
transformacji, Lublin 2008
Pod red. J. Wyczesany, A. Mikruta, Kształcenie zintegrowane dzieci o specjalnych potrzebach
edukacyjnych. Kraków 2002
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. (Dz.U. Nr 78 poz.483), art.32
Pod red. W.Dykcika, Pedagogika specjalna, Poznań 2005
Pod red. Z. Gajdzicy, Między wsparciem doraźnym, a wsparciem racjonalnym, czyli o
uwarunkowaniach socjalizacji społecznej osób niepełnosprawnych, Kraków 2008
[w:] Edukacja i dialog, 2006