Materiał 6 Centrum Edukacji Obywatelskiej Jak uczyć

Materiał 6
Jak uczyć samodzielnego myślenia?
Centrum Edukacji Obywatelskiej
Nauczycielska Akademia Internetowa - kurs „Jak motywować uczniów do nauki?”
Centrum Edukacji Obywatelskiej
Materiał 6
Jak uczyć samodzielnego myślenia?
Kurs:
Centrum Edukacji Obywatelskiej
Jak motywować uczniów do nauki?
Moduł szósty: Jak uczyć samodzielnego myślenia?
Technika 1. Uporządkuj
Technika 2. Różnice i podobieństwa
Technika 3. Streszczenia
Technika 4. Przewidywania
Technika 5. Jak można wytłumaczyć?
Technika 6. Rozwiązywanie problemów
Technika 1: Uporządkuj
Opis:
Porządkowanie elementów według określonych kategorii.
Cel:
Ćwiczenie umiejętności krytycznego myślenia.
Technika ta stymuluje rozwijanie umiejętności myślenia. Polega na uporządkowaniu poznanych
faktów według kategorii.
Oto kilka przykładów zadań, polegających na porządkowaniu:
• Wymienione artykuły spożywcze podziel na dwie grupy w zależności od ich wartości
kalorycznej.
• Pośród podanych wyrazów odszukaj synonimy i połącz je w pary.
• Zaznacz, które ze zwierząt przedstawionych na ilustracji należą do mięsożernych.
• Odszukaj i wskaż metafory występujące w tym opowiadaniu.
• Zbierz na jedną kupkę klocki, które nie są ani żółte, ani czerwone.
• Pośród podanych liczb odszukaj i podkreśl liczby pierwsze.
Nauczycielska Akademia Internetowa - kurs „Jak motywować uczniów do nauki?”
Centrum Edukacji Obywatelskiej
Materiał 6
Jak uczyć samodzielnego myślenia?
Centrum Edukacji Obywatelskiej
Uczniowie bardziej angażują się w tego rodzaju ćwiczenia, jeśli mogą przy tym wykonywać jakieś
czynności manualne. Z tego względu warto przygotować lub zaopatrzyć się w stosowne pomoce.
Można rozszerzyć tę technikę tak, aby uczniowie samodzielnie odkrywali zasady, według których
można podzielić podane elementy na kategorie. Wymaga to od uczniów większego zastanowienia,
ponieważ muszą oni najpierw sami stworzyć kategorie, czyli ustalić kryteria, według których ze zbioru
elementów można wyodrębnić elementy tej samej kategorii. Na przykład może to być polecenie:
„Dla podanych wyrazów o trudnej pisowni ustalcie kategorie. Mogą to być: rzeczowniki, czasowniki,
przymiotniki itp. lub słowa pochodzenia obcojęzycznego i słowa pochodzenia polskiego”.
1.
2.
3.
4.
Technikę tę można stosować w każdej dziedzinie wiedzy.
Oto przykłady. Pogrupuj w kategorie:
Bitwy kampanii napoleońskiej (np. wygrane i przegrane).
Przedmioty leżące na ławce (np. papierowe i plastikowe).
Wyrazy o trudnej pisowni (np. z „rz” niewymiennym i z „rz” wymiennym).
Rzeki w Polsce (np. górskie i nizinne).
Technika 2: Różnice i podobieństwa
Opis:
Znajdowanie różnic między obiektami.
Cel:
Ćwiczenie spostrzegawczości i umiejętności różnicowania.
Technika ta stymuluje rozwijanie umiejętności myślenia. Polega na ćwiczeniu umiejętności
różnicowania poznanych faktów. Zadaniem uczniów jest wskazanie cech, którymi różnią się między
sobą dwa lub trzy obiekty. Umiejętność tę można ćwiczyć przy okazji nauczania różnych
przedmiotów.
Oto kilka propozycji. Na czym polega różnica między:
język polski
•
•
•
•
•
przecinkiem a średnikiem,
opowiadaniem a dowcipem,
Mickiewiczem a Panem Twardowskim,
zaimkiem a nazwą własną,
pismem urzędowym a notatką,
nauki społeczne
•
•
•
•
•
•
społeczeństwem a krajem,
przywódcą a premierem,
prawodawstwem a prawodawcą,
traktatem a pokojem,
ekologią a środowiskiem,
wolnymi wyborami a tajnym głosowaniem,
różne
•
zaskoczeniem a zachwytem,
Nauczycielska Akademia Internetowa - kurs „Jak motywować uczniów do nauki?”
Centrum Edukacji Obywatelskiej
Materiał 6
Jak uczyć samodzielnego myślenia?
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Centrum Edukacji Obywatelskiej
zegarem a kalendarzem,
domem a budynkiem,
temperaturą a zimnem,
ułamkiem zwykłym a dziesiętnym,
prośbą a pytaniem,
opinią, osądem a wnioskiem,
życzeniem a nadzieją
słoniem a pudełkiem herbatników,
kwadratem a rombem,
parowaniem a poceniem się,
natchnieniem a skupieniem,
smutnym a pogrążonym w bólu,
gotowaniem a duszeniem,
kapitalizmem a wolnym rynkiem,
sprytem a inteligencją,
mokrym a przemoczonym.
Odmianą tej metody może być porównywanie obiektów w celu odnalezienia ich cech wspólnych,
czyli szukanie podobieństw. Stosując tę metodę, trzeba na początku podać przykłady proste, w
rodzaju:
1. podmiot i orzeczenie,
2. jezioro i staw,
3. fraszka i limeryk,
4. skarbonka i bank,
5. narcyz i dąb.
Istotnym utrudnieniem będzie dobranie takich obiektów, które są do siebie zupełnie niepodobne,
na przykład:
1. jedna piosenka i jedna zebra,
2. litr i butelka,
3. czwartek i Słońce,
4. erozja skał i dzielenie liczb,
5. kapitalizacja odsetek i prąd elektryczny,
6. gazety i uprzejmość.
Technika ta jest również bardzo korzystna przy wprowadzaniu nowych pojęć. Przedstawimy
przykład lekcji matematyki – wprowadzanie pojęcia liczb pierwszych.
Nauczyciel dzieli tablicę na trzy części. W środkowej pisze w tytule nazwę pojęcia: liczby pierwsze. Po
prawej stronie tytuł: przykłady liczb pierwszych, a pod spodem kilka konkretnych przykładów liczb
pierwszych, czyli np.: 3, 11, 23, 29, 41, 83, 97. Po lewej stronie tytuł: przykłady liczb, które nie są
pierwsze, czyli np.: 4, 12, 26, 38, 49, 77, 96. Uczniowie odnajdują różnice między przykładami liczb
pierwszych i tych, które nie są pierwsze. Różnice zapisywane są w środkowej części. Na końcu
uczniowie sami proponują definicję liczby pierwszej i zapisują ją w środkowej kolumnie.
Technika 3: Streszczenia
Opis:
Uczniowie robią streszczenia zadanego materiału.
Cel:
Ćwiczenie umiejętności myślenia w kategoriach ogólnych.
Nauczycielska Akademia Internetowa - kurs „Jak motywować uczniów do nauki?”
Centrum Edukacji Obywatelskiej
Materiał 6
Jak uczyć samodzielnego myślenia?
Centrum Edukacji Obywatelskiej
Streszczenie zmusza do myślenia – trzeba zastanowić się nad całością i podzielić informacje na
ważne i mniej ważne, godne zapisania i możliwe do pominięcia.
Oto kilka propozycji zadań dla uczniów:
•
streszczenie opowiadania przy użyciu nie więcej niż 30 słów,
•
streszczenie dokonań Edisona w nie więcej niż 50 słowach,
•
narysowanie schematu działania jakiegoś urządzenia,
•
wskazanie głównych pojęć w omówionym temacie,
•
podsumowanie tego, czego nauczyli się do tej pory o związkach chemicznych.
Technikę tę można stosować na wszystkich przedmiotach zarówno podczas uczenia, jak i przy
podsumowaniu. Dodatkowo uczeń nabiera umiejętności robienia pożytecznych notatek i
konspektów.
Ciekawym dodatkowym ćwiczeniem może być eliminowanie „chwastów” w pracy pisemnej
ucznia. Uczniowie mogą wymienić się swoimi pracami, a następnie wykreślać słowa, które nic nie
wnoszą i są zbędne. Taka redakcja tekstu uczy uczniów precyzji wypowiedzi.
Technika 4: Przewidywania
Opis:
Uczniowie starają się przewidzieć dalszy rozwój wypadków.
Cel:
Ćwiczenie umiejętności przewidywania.
Technika ta rozwija umiejętność myślenia. Nauczyciel prosi uczniów, by spróbowali przewidzieć
na przykład: przybliżony wynik zadania matematycznego, przebieg doświadczenia chemicznego, treść
następnego rozdziału powieści, zakończenie filmu, oszacowali wynik itp.
Można też poprosić uczniów, by zastanowili się nad kilkoma ewentualnościami i ocenili, które ich
zdaniem są najbardziej prawdopodobne czy też najbardziej im się podobają, na przykład:
• Rozmawialiśmy o rozmaitych sposobach ocieplania starych domów. Który sposób wydaje się
wam najskuteczniejszy? A który w drugiej kolejności? Uporządkujcie zgłaszane pomysły.
• Zastanówcie się, co by było, gdyby jedyne siły policyjne na świecie należały do ONZ.
Wymieńcie przewidywane skutki takich sytuacji. Potem ponumerujcie je po kolei, zaczynając
od najbardziej prawdopodobnych i podkreślcie dwie możliwości, które najbardziej wam się
podobają, nawet, jeśli nie są najbardziej prawdopodobne.
• W tym zadaniu obliczymy, ile otrzymamy pieniędzy w banku po upływie lokaty trzyletniej.
Zaproponujcie sumę, którą się spodziewacie otrzymać i zastanówcie się, który bank daje
lepsze warunki.
Zabawa w „co by było gdyby” uruchamia twórcze myślenie uczniów, ale również pomaga im
wyjść poza schematy myślowe i poznać przyczyny zjawisk. Brak ćwiczenia w przewidywaniu
uniemożliwia uczniom, np.: ocenę wysokości czy odległości, które przydają się w życiu codziennym.
Przewidywanie uczy również podejmowania decyzji, gdyż uczeń zdaje sobie sprawę z różnych
możliwości i łatwiej podejmuje właściwą.
Nauczycielska Akademia Internetowa - kurs „Jak motywować uczniów do nauki?”
Centrum Edukacji Obywatelskiej
Materiał 6
Jak uczyć samodzielnego myślenia?
Centrum Edukacji Obywatelskiej
Z przewidywaniem łączy się też umiejętność odrzucenia bądź zaakceptowania wyniku zadania
matematycznego. Brak tej umiejętności owocuje czasami na egzaminach absurdalnymi pomyłkami.
Uczniowie podają np. odpowiedź do zadania: 54,47 kobiet lub prawdopodobieństwo wyniosło 3,2.
Obie te pomyłki wynikają z braku refleksji nad możliwymi odpowiedziami oraz nad tym, co właściwie
wynik oznacza.
Technika 5: Jak można wytłumaczyć?
Opis:
.
Cel:
Uczniowie próbują wytłumaczyć dane zjawisko lub wydarzenie
Ćwiczenie rozumowania przyczynowo – skutkowego.
Technika ta ma na celu wyrobienie nawyku zastanawiania się nad zależnością między przyczyną i
skutkiem.
Oto kilka przykładów poleceń dla uczniów:
• Jakie czynniki mają wpływ na to, że woda zaczyna wrzeć?
• Jakie czynniki doprowadziły do wybuchu II wojny światowej?
• Jakie mogą być powody tłoku na ulicach i drogach?
• Jakie mogą być przyczyny popularności wśród polskiej młodzieży książek Williama Whartona?
• Jaka jest przyczyna tego, że wykres naszej funkcji leży nad osią „x-ów”?
Należy tu podkreślić różnicę między pytaniem „dlaczego” i pytaniem o przyczyny. Pytanie
„dlaczego” może sugerować możliwość pełnego wytłumaczenia jakiegoś zjawiska i prowokować do
szukania łatwych odpowiedzi. Na przykład na pytanie: „Dlaczego woda wrze?” można odpowiedzieć:
„ Ponieważ do czajnika dopływa ciepło”, „Ponieważ wzrosła temperatura”, „Bo chciałem zagotować
wodę”. Żadna z tych odpowiedzi – jakkolwiek są one w jakimś sensie prawidłowe – nie mówi nic o
istocie zjawiska wrzenia.
Pytanie o czynniki mogące mieć wpływ na jakieś zjawisko czy wydarzenie ma charakter otwarty i
skłania do poszukiwania różnych przyczyn oraz krytycznego ich weryfikowania. Z tego względu
zamiast pytania „dlaczego”, poleca się stwierdzenia/pytania w rodzaju: „Podaj niektóre przyczyny...;
Jakie czynniki mogą tłumaczyć...? Wyjaśnij...; Wymień główne przyczyny...; Czym można
wytłumaczyć...?”
Bardzo dobre efekty może dać ta technika w połączeniu z techniką „podobieństwa i różnice”. Jeśli
uczniowie znajdą już podobieństwa i różnice, to następnym pytaniem do nich skierowanych może być
pytanie o przyczyny różnic i podobieństw.
Technika 6: Rozwiązywanie problemów
Opis:
Dysponując pewnym zasobem informacji, uczniowie szukają optymalnego rozwiązania.
Nauczycielska Akademia Internetowa - kurs „Jak motywować uczniów do nauki?”
Centrum Edukacji Obywatelskiej
Materiał 6
Jak uczyć samodzielnego myślenia?
Cel:
Centrum Edukacji Obywatelskiej
Ćwiczenie umiejętności rozwiązywania problemów.
Kiedy problem jest problemem?
Problemowa sytuacja ma wspólne charakterystyczne cechy:
• jest niejasna, ma nieokreśloną strukturę,
• często zmienia się wraz z uzyskaniem nowych informacji,
• nie da się łatwo rozwiązać.
Problem może być osadzony w dziedzinie (przedmiocie), którym się zajmujemy i jego rozwiązanie
jest ważne dla zrozumienia tej dziedziny lub poszczególnych zagadnień z nią związanych.
Jak to robimy?
Wprowadzamy uczniów w problem. Uczniowie muszą poznać cel lub cele, które należy osiągnąć i
przeszkody, które utrudniają ich osiągnięcie. Pracują nad zbadaniem problemu, proponują
rozwiązania i wybierają najlepsze. Wypróbowują je i prezentują rezultat.
Stopień trudności tego rodzaju zadań zależy od ilości informacji, którymi dysponują uczniowie.
Oto kilka przykładów:
• Podaj uczniom potrzeby żywieniowe trzech różnych psów i koszt oraz wartość odżywczą
czterech różnych rodzajów karmy dla psów. Pytanie: „Na jakiego psa powinna zdecydować
się osoba, która może przeznaczyć na jego utrzymanie 70 zł miesięcznie?”
• Podaj podstawowe informacje o pewnej osobie, która poszukuje pracy. Pytanie: „Co jeszcze
chciałbyś wiedzieć o tej osobie, żeby pomóc jej w poszukiwaniu pracy? Jaki plan działania byś
jej polecał? Jakie czynniki mogłyby, twoim zdaniem, utrudnić realizację tego planu?”
• Daj uczniom zadanie dotyczące wykorzystania czasu przez nich samych. „W jaki sposób,
pracując w grupach, można lepiej wykorzystywać czas? Jak można sprawniej sprawdzać
obecność na lekcji? Co możemy zrobić, żeby nie tracić zbyt wiele czasu na oglądanie
telewizji?”
Ciekawym sposobem na zebranie pomysłów od uczniów w grupie, podczas rozwiązywania
problemu, jest tak zwana „burza mózgów”. Polega ona na zapisywaniu wszystkich pomysłów
rozwiązań bez oceniania ich realności. Sposób ten najlepiej sprawdza się w małych lub średnich
grupach i polega na zapisaniu jak największej liczby pomysłów rozwiązania konkretnego problemu.
Podczas „burzy mózgów” należy przestrzegać następujących zasad:
• Zapisuje się wszystkie pomysły bez oceniania ich, krytykowania, wyśmiewania. Nawet te
najbardziej nierealne mogą zainspirować do znalezienia dobrego rozwiązania.
• Ważne jest szybkie tempo. Wysoki poziom zaangażowania i szybkie tempo prowadzą do
twórczych pomysłów. Jeśli pada bardzo dużo pomysłów, zapisywać je powinny dwie osoby.
• Wszystkie pomysły zapisuje się w takim brzmieniu, w jakim zostały zgłoszone. Najważniejsza
jest otwartość umysłu i sama idea. Ocenę i „szlifowanie” pomysłów przeprowadza się na
koniec.
Tak między innymi ćwiczy się umiejętność twórczego myślenia.
Nauczycielska Akademia Internetowa - kurs „Jak motywować uczniów do nauki?”
Centrum Edukacji Obywatelskiej