II. LISTY ŚW. JANA

II. LISTY ŚW. JANA
A. Pierwszy List św. Jana
1. Zagadnienia literackie
a) Struktura treści
Egzegetom dotąd nie powiodło się ustalenie logicznej budowy Pierwszego
Listu św. Jana. Żadna z przedstawionych przez nich propozycji nie jest przekonywująca, ponieważ autor swobodnie łączy ze sobą poszczególne myśli. Nie
można zauważyć żadnych sygnałów podziału. List cechuje brak koherencji. Zaczyna się on prologiem i kończy epilogiem. W samej jego treści myśli dogmatyczne przeplatają się z parenezą.
Prolog: Słowo życia
Pareneza: Wspólnota z Bogiem realizuje się w wolności od grzechu i
miłości braterskiej
Pouczenie dogmatyczne: Wyznanie Jezusa jako Chrystusa kryterium
prawdziwej nauki
Pareneza: Zasady moralne w oczekiwaniu na przyjście Pana
Pouczenie dogmatyczne: Kryteria rozróżniania prawdy od fałszu
Pareneza: Miłość Boga i bliźniego
Wiara i świadectwo
Epilog: Potęga modlitwy
1, 1-4
1, 5-2, 17
2, 18-27
2, 28-3, 24
4, 1-6
4, 7-5, 4
5, 5-13
5, 14-21
b) Integralność literacka
W najnowszej egzegezie toczy się dyskusja na temat jedności literackiej zakończenia Pierwszego Listu św. Jana: 1 J 5, 14-21. Egzegeci podają trzy argumenty, świadczące o drugorzędnym charakterze zakończenia:
1) zakończenie zostało sformułowane już w 1 J 5, 13;
2) rozróżnienie pomiędzy „grzechem ku śmierci” i „grzechem nie ku
śmierci” jest sprzeczne z poprzednimi wypowiedziami listu;
3) w 1 J 5, 14-21 występują hapaks legomena.
Te argumenty nie są jednak przekonywujące:
1) 1 J 5, 13 nie musi się uważać za definitywne zakończenie listu, lecz raczej
za podsumowanie poprzednich wypowiedzi;
Listy św. Jana
2
2) wzmianki o dwóch rodzajach grzechów w 1 J 5, 14-21 nie przeczą treści 1
J 1, 8nn i 3, 4nn, lecz dają odpowiedź na dwa różne twierdzenia Jana:
każdy jest grzesznikiem (1 J 1, 8-10) i chrześcijanin nie jest w stanie grzeszyć (1 J 3, 9);
3) hapaks legomena występują także w innych tekstach 1 J.
1 J 5, 14-21 nie jest tylko zwykłym zakończeniem listu, ale podsumowaniem
całości. Stara się bowiem rozwiązać poruszoną w liście problematykę grzechu i
ostrzega przed apostazją. Są to zaś tematy istotne dla zrozumienia całego 1 J. W
rezultacie większość uczonych jest zdania, że 1 J 5, 14-21 jest integralną częścią
1 J.
c) Język i styl
Język 1 J charakteryzują: parataksa (połączenie zdań pojedynczych współrzędnych, tzn. nie zhierarchizowanych składniowo i semantycznie), asyndeton
(czyli szeregowe łączenie zdań bez pomocy spójników), paralelizmy (rodzaj
powtórzenia, wypowiedzi równoległe pod względem formalnym lub znaczeniowym). Autor nieprecyzyjnie stosuje zaimki, dlatego często niewiadomo, czy na
przykład auvto,j odnosi się do Boga, czy do Chrystusa. Język listu jest bardzo
prosty, słownictwo ograniczone do określonych słów, które powtarzają się. Zdania krótkie i połączone najczęściej przy pomocy spójnika kai, ‘i’.
2. Zagadnienia historyczne
a) Autor
Pierwszy List Jan, podobnie jak dwa następne nie podaje imienia autora. Nie
wymieniają go też najwcześniejsze cytaty z tego listu, które pochodzą z drugiej
połowy II w. Pierwsza wzmianka o autorstwie Jana znajduje się u EUZEBIUSZA z
Cezarei, który przytacza świadectwo PAPIASZA. PAPIASZ Wypowiedź PAPIASZA
wymienia jednak dwóch Janów, „uczniów Pana”. Niewiadomo zatem, o którego
z nich chodzi. Kolejne świadectwo z tego okresu dotyczące autorstwa pochodzi
od IRENEUSZA z Lyonu, który autorstwo Pierwszego Listu również przypisuje
Janowi, uczniowi Pana.
Na podstawie lektury 1 J nie można dokładnie ustalić, kto był jego autorem.
Tekst wskazuje tylko, że należał on grona świadków Jezusa ( 1, 1-5) i cieszył się
szczególnym autorytetem w Kościele. Kolejną wskazówką pozwalającą bliżej
określić autora są liczne podobieństwa pomiędzy czwartą Ewangelią i 1 J. Dotyczą one języka i stylu, podobnych tematów, prologów i zakończeń tych pism.
Na podstawie tych cech można przypuszczać, że czwarta Ewangelia i 1 J mają
2
Listy św. Jana
3
wspólnego autora lub przynajmniej ich autorzy pochodzą z tej samej „szkoły Janowej”.
b) Adresaci
1 J nie podaje żadnych konkretnych wskazówek do kogo jest adresowany.
Według 5, 13 list jest skierowany do „tych, którzy wierzą w Imię Syna Bożego”.
Adresatem nie jest zatem jakaś określona wspólnota kościelna, lecz cały regionalny Kościół, być może w rejonie Azji Mniejszej. Autor solidaryzuje się z
czytelnikami i nazywa ich tekni,a ‘dzieci’ (2, 1. 12. 28; 3, 7. 18; 4, 4; 5, 21),
avgaphtoi, ‘ukochani’ (2, 7; 3, 2. 21; 4, 1. 7. 11).
Na podstawie treści listu można jednak chociaż częściowo odtworzyć sytuację, w jakiej znajdowali się adresaci i jakie były powody napisania tego listu.
Wspólnota przeżywała poważne trudności wewnętrzne. Pojawiło się szereg problemów o charakterze zarówno dogmatycznym, jak i moralnym. Zamieszanie
wprowadzili dysydenci, którzy opuścili wspólnotę i szerzyli błędne poglądy na
temat osoby Chrystusa (4, 2). Kontrowersje z nimi były najpoważniejszą
sprawą. Wśród adresatów nastąpiła radykalizacja poglądów na temat świętości
chrześcijan i wyłoniło się pytanie, czy człowiek ochrzczony może w ogóle być
grzesznikiem. Ważnym problemem była także sytuacja socjalna biednych chrześcijan (3, 17-18).
c) Czas i miejsce napisania
Styl, w jakim autor rozpoczyna list, wskazuje na jego związek z czwartą
Ewangelią. Poruszona jednak w tym liście problematyka nie występuje jeszcze
w Ewangelii Jana, jest bardziej rozwinięta i nowa. Dotyczy spraw, które pojawiły się już po jej redakcji, jak na przykład: wystąpienie pewnych grup chrześcijan z Kościoła, błędy chrystologiczne itp. Pomiędzy napisaniem Ewangelii w
latach 100-110 i 1 J musiało więc upłynąć trochę czasu. Św. POLIKARP, biskup
Smyrny cytuje 1 J około 135 r. List więc musiał być znacznie wcześniej napisany. Określenie jednak dokładnej daty nie jest możliwe.
3. Centralne tematy teologiczne
a) Chrystologia
Chrystologia listu ma charakter polemiczny, jest odpowiedzią autora na błędy
dysydentów, którzy szerzyli poglądy doketów, jak: negowanie ludzkiej natury
Chrystusa, a więc wcielenia, Jego posłannictwa mesjańskiego (1 J 2, 22) i
3
Listy św. Jana
4
śmierci na krzyżu. Między ziemskim Jezusem i Chrystusem Bogiem istniała
tylko łączność duchowa, a nie fizyczna. To duchowe zjednoczenie nastąpiło w
czasie chrztu, czyli „w wodzie”.
Poglądy te koncentrują się wokół idei wcielenia. Dlatego autor zaraz na początku listu, w prologu (1 J 1, 1-4) powołuje się na swoje osobiste doświadczenie jako świadka. Posługuje się w tym celu formą „my” oraz czasownikami w
perfectum, które w języku greckim określają czynność przeszłą dokonaną, która
trwa: avkhko,amen „usłyszeliśmy [i słyszymy]( e`wra,kamen „widzieliśmy [doświadczyliśmy i doświadczamy], evqeasa,meqa „oglądaliśmy [i oglądamy]. W ten sposób pragnie przekonać czytelników o realnym i historycznym znaczeniu wcielenia Chrystusa i całego Jego dzieła zbawczego. Z Boga jest tylko ten, kto uznaje,
„że Jezus Chrystus przyszedł w ciele” (1 J 4, 2). Kto zaś temu zaprzecza ma
„duch Antychrysta” (1 J 4, 3). Antychrystem i kłamcą jest także ten, „kto zaprzecza, że Jezus jest Mesjaszem” (1 J 2, 22). Pomiędzy Jezusem i Chrystusem
nie istniała tylko łączność duchowa, na skutek chrztu, lecz „Jezus Chrystus jest
tym, który przyszedł przez wodę i krew” (1 J 5, 6). „Krew” świadczy właśnie o
łączności fizycznej, a nie tylko duchowej.
b) Egzystencja chrześcijańska
Według Pierwszego Listu św. Jana, egzystencję chrześcijanina określa postawa eschatologiczna, negatywny stosunek do grzechu, trwanie (immanencja)
w Bogu i Chrystusie oraz etyka miłości.
1) Pojawienie się w Kościele adresatów antychrystów jest sygnałem czasów
e s c h a t o l o g i c z n y c h i „ostatniej godziny” (1 J 2, 18). Ponowne przyjście
Chrystusa jest już bliskie (1 J 2, 28). Chrześcijanin żyje więc w atmosferze
oczekiwania czasów ostatecznych i objawienia się Jezusa Chrystusa. W dniu
paruzji wierzący zostaną przemienieni i upodobnią się do Chrystusa: „Umiłowani, obecnie jesteśmy dziećmi Bożymi, ale jeszcze się nie ujawniło, czym będziemy. Wiemy, że gdy się objawi, będziemy do Niego podobni, bo ujrzymy Go
takim, jakim jest” (1 J 3, 2).
2) Pierwszy List św. Jana, podobnie jak Ewangelia Mateusza i List do Hebrajczyków, porusza temat, który nurtował Kościół pierwotny: czy człowiek
nawrócony, ochrzczony, może ponownie z g r z e s z y ć i jak powinna się odnosić wspólnota Kościoła do grzeszników. Autor listu przedstawia dwa pozornie
sprzeczne poglądy na ten temat. W 1 J 1, 8-10 stwierdza obecność grzechu w
życiu chrześcijan i polemizuje z tymi, którzy twierdzą, że ochrzczony nie może
zgrzeszyć. Kto tak twierdzi przypisuje Chrystusowi kłamstwo, kwestionuje Jego
ofiarę przebłagalną i śmierć na krzyżu za grzechy ludzi: „Jeśliby nawet kto
zgrzeszył, mamy Obrońcę (para,klhton ‘Parakleta’) wobec Ojca, Jezusa Chrystusa sprawiedliwego. On bowiem jest ofiarą przebłagalną za nasze grzechy, i
nie tylko nasze, lecz również za grzechy całego świata” (1 J 2, 1-2). Całkowicie
4
Listy św. Jana
5
odmienna interpretację grzechu znajduje się natomiast w 1 J 3, 9: „Każdy, kto
narodził się z Boga, nie grzeszy, gdyż trwa w nim nasienie Boże; taki nie może
grzeszyć, bo się narodził z Boga”. Tekst wyraźnie stwierdza, że niemożliwe jest
pojawienie się grzechu w życiu chrześcijanina.
Pewną wskazówkę, jak pogodzić te dwa diametralnie różne poglądy, daje 1 J
5, 16: „Jeśli ktoś spostrzeże, że brat popełnia grzech, [który nie jest] ku śmierci,
niech się modli, a [Bóg] da mu życie; tym, którzy nie zgrzeszyli ku śmierci. Istnieje grzech ku śmierci. W takim przypadku nie polecam, aby się modlono”.
Autor jest realistą i bierze pod uwagę fakt, że człowiek może zgrzeszyć. Ma
jednak „Obrońcę” w osobie Jezusa Chrystusa i dlatego może liczyć na przebaczenie (1 J 2, 1-2). Rozróżnia przy tym „grzechy nie ku śmierci” i „grzechy ku
śmierci”. Nie jest to klasyfikacja grzechów na lekkie i ciężkie. „Grzechy ku
śmierci”, to najprawdopodobniej grzechy, które całkowicie zrywają kontakt z
Bogiem, na przykład: wystąpienie ze wspólnoty Kościoła. W takim przypadku
chrześcijanin nie może już liczyć na pomoc wspólnoty, lecz jedynie na łaskę
Bożą, która sprawi nawrócenie. Wyrażenie „grzech ku śmierci” oznacza zatem
grzech w wyniku którego grzesznik opuszcza sferę Boga i przechodzi z życia do
śmierci.
3) Do charakterystycznych pojęć, przy pomocy których Jan opisuje egzystencję chrześcijańską należy idea immanencji, czyli t r w a n i a w Bogu i w Chrystusie. Immanencję określają trzy modele językowe: ei=nai evn ‘być w’, me,nein evn
‘pozostawać, przebywać trwać w’ lub krótko: evn ‘w’. Zasadniczo nie różnią się
one znaczeniowo, ale w niektórych tekstach forma me,nein evn wyraża aspekt
trwania w czasie i w przestrzeni, w jakiej żyje chrześcijanin oraz wytrwałości:
„Kto twierdzi, że w Nim trwa (evn auvtw/| me,nein), powinien również sam postępować (peripatei/n) tak, jak On postępował” (1 J 2, 6). „Trwanie” nie ma znaczenia statycznego, lecz dynamiczne, na co wskazuje czasownik peripatei/n ‘postępować, przechadzać się’, czyli poruszać się w określonej przestrzeni. Oryginalność Janowej idei immanencji polega na tym, że opiera się ona na wzajemności. Bóg przebywa w chrześcijaninie, a chrześcijanin w Nim (1 J 3, 24a, 4, 13).
Wzajemna immanencja, jaka zachodzi pomiędzy Bogiem i chrześcijaninem jest
tylko wówczas możliwa, gdy ze strony człowieka spełnione są pewne warunki
etyczne, jak zachowywanie słowa Chrystusa (1 J 2, 24), wypełnianie przykazań
(3, 24a) i praktyka miłości społeczną (1 J 3, 23-24).
4) Zjednoczenie z Ojcem i Synem realizuje się w przez m i ł o ś ć w ramach
wspólnoty. Najpiękniejszym fragmentem listu, który mówi o miłości jest 1 J 4,
7-21. Fragment ten można nazwać Janowym hymnem o miłości. Źródłem miłości, a raczej samą miłością jest Bóg (1 J 4, 8. 16)) i od Niego zaczyna się
wszelka miłość: „My kochamy, bo Bóg pierwszy nas ukochał” (1 J 4, 19).
Swoją miłość do ludzi Bóg objawił w swoim Synu Jezusie Chrystusie, który oddał życie za ludzi: „W tym objawiła się miłość Boga ku nam, że zesłał Syna
swego Jednorodzonego na świat, abyśmy życie mieli dzięki Niemu. W tym
przejawia się miłość, że nie my umiłowaliśmy Boga, ale że On sam nas umiło5
Listy św. Jana
6
wał i posłał Syna swojego jako ofiarę przebłagalną za nasze grzechy” (1 J 4, 910). Bóg jest źródłem i modelem miłości, której chrześcijanin uczy się od Boga.
Miłość ma zatem w sobie coś boskiego, kto ją realizuje „przeszedł ze śmierci do
życia” (1 J 3, 14). Podobnie jak Ojciec zamanifestował swoją miłość w świecie
przez Syna, który umarł za grzechy ludzi, tak samo chrześcijanin musi czynnie
okazać swoją miłość w relacjach społecznych w Kościele. Przykazanie miłości
należy do istoty Kościoła, było w Kościele „od początku” (1 J 2, 7; 3, 11).
B. Drugi i trzeci List św. Jana
1. Struktura treści
a) Drugi List św. Jana
1-4
Wstęp:
5-11
Część centralna:
12-13
Zakończenie:
Adres
Pozdrowienie
Dziękczynienie
Przykazanie miłości
Problem głosicieli błędnych nauk
Zapowiedź przybycia
Pozdrowienie
b) Trzeci List św. Jana
1-4
Wstęp:
5-12
Część centralna:
13-15
Zakończenie:
Adres
Pozdrowienie
Dziękczynienie
Pochwała Gaiusa
Nagana dla Diotrefesa
Pochwała Demetriusza
Zapowiedź przybycia
Pozdrowienia
2. Zagadnienia historyczne
a) Autor
2 J i 3 J mają podobny formularz i język. Poza tym autor określa się w nich
tak samo jako o` presbu,teroj ‘prezbiter, starszy’. Spostrzeżenia te sugerują, że
autorem obydwu listów jest ta sama osoba. Jest to konkretna osoba, znana adre-
6
Listy św. Jana
7
satom, za czym przemawiają szczegóły listy. Określenie o` presbu,teroj ‘prezbiter, starszy’ wskazuje, że autor jest postacią wybitną i jako kontynuator tradycji
apostolskiej cieszy się dużym autorytetem w Kościele. Ma władzę napominania
i udzielania nagany, rozstrzyga spory w Kościołach lokalnych. Kim on był w
rzeczywistości, trudno dziś powiedzieć. Mógł to być sam Jan Ewangelista, Jan
Prezbiter, o którym wspomina PAPIASZ lub ktoś ze szkoły Janowej.
b) Adresaci
Drugi List św. Jana jest skierowany do evklekth. kuri,a ‘Wybranej Pani’. Jest
określenie wspólnoty kościelnej, gdyż chrześcijanie są „wybranymi” (por. 1 P 1,
1; Ap 17, 4). Gmina jest nazwana kuri,a ‘Pani’, ponieważ przez to, że została
wybrana przez Chrystusa „Pana” (Ku,rioj), ma udział w Jego panowaniu. Eklezjologiczne znaczenie adresu potwierdza w. 13: „Dzieci twej Wybranej Siostry
ślą ci pozdrowienia”. Adresatów nie pozdrawia tylko sam autor, lecz siostrzany
Kościół. Pomiędzy tymi Kościołami istniały dobre, przyjazne relacje. Autor
pragnie wspólnotę odwiedzić i osobiście omówić z nią wszystkie problemy.
Ostrzega jednocześnie przed głosicielami błędnych nauk.
Trzeci List św. Jana jest adresowany do konkretnej osoby, a mianowicie do
bliżej nieznanego Gaiusa, do którego autor zwraca się: avgaphte, ‘umiłowany’
(ww. 2. 5. 11). Gaius jest chrześcijaninem, „dzieckiem autora (w. 4), tzn. został
przez niego nawrócony i ochrzczony. Jan chwali gościnność i wzorowe życie
chrześcijańskie Gaiusa i pragnie mu pomóc w sporze z Diotrefesem. Trzecią
osobą wymienioną w liście jest Demetrius, który pełni prawdopodobnie rolę pośrednika w tym konflikcie.
Obydwa listy są świadectwem życia pierwotnego Kościoła, ukazują jego problemy i troskę o zachowanie czystości wiary, której zagrażają wędrowni misjonarze.
c) Czas i miejsce napisania
Dokładne określenie c z a s u napisania 2 J i 3 J nie jest możliwe. Pewną
wskazówką jest w 2 J 7 wzmianka o konfliktach wewnątrz wspólnoty, o których
wspomina już 1 J 4, 2. Konflikty zatem jeszcze trwają, ale nie oznacza to, że 2 J
powstał bezpośrednio po 1 J, gdyż konflikty mogły się przez dłuższy okres
czasu utrzymywać. Natomiast niczego nie można powiedzieć o czasie napisania
3 J, gdyż jest on bardzo osobisty i nie nawiązuje bezpośrednio do żadnego pisma
Janowego.
Uczeni uważają, że obydwa listy pochodzą ze szkoły Janowej, co potwierdzają tematyczne i językowe podobieństwa pomiędzy nimi. Mogły zatem po-
7
Listy św. Jana
8
wstać w tym samym środowisku, to znaczy w Azji Mniejszej, może nawet w
Efezie.
3. Zagadnienia teologiczne
Centralnym pojęciem teologicznym w 2 i 3 J jest avlh,qeia ‘prawda’. W pierwszych czterech wersach 2 J występuje aż pięć razy. Prawda oznacza tu rzeczywistość Boga, który jest obecny we wspólnocie i w niej działa. Prawda ma także
aspekt etyczny: realizuje się bowiem praktycznie w miłości do drugich (2 J 4-6).
W ten sposób miłość jest sprawdzianem prawdy: kto spełnia przykazanie miłości, żyje w prawdzie.
Pojęcie prawdy pojawia się także w 3 J, ale jej treści nie da się tu uściślić.
Autor stwierdza tylko, że Gaius żyje w prawdzie i w miłości, o czym świadczy
jego gościnność wobec wędrownych misjonarzy.
8
C. Egzegeza wybranych tekstów
1. Zachowywanie przykazań (1 J 2, 3-11)
Tekst można podzielić na trzy fragmenty:
1) Kryteria poznania Boga: 2, 3-6;
2) Stare i nowe przykazanie: 2, 7-8;
3) Nienawiść i miłość braterska: 2, 9-11.
a) Kryteria poznania Boga (2, 3-6)
3. Centralne pojęcie: ginw,skein ‘poznawać’. Słowo to występuje dwa razy w
tym wersie. Raz w praesens: ginw,skomen ‘poznajemy’, drugi raz w perfectum:
evgnw,kamen ‘poznaliśmy [i znamy]’, a więc w dwóch różnych semantycznych
znaczeniach. Zwrot: „po tym poznajemy” występuje w 1 J 8 razy i nawiązuje do
J 13, 35: „Po tym wszyscy poznają, żeście uczniami moimi, jeśli będziecie się
wzajemnie miłowali”. Tam w czasie przyszłym, tu w czasie teraźniejszym.
Widać wić, że kryteria poznania rozwinęły się i już się realizują.
Wyrażenie evn tou,tw| ‘po tym’ odnosi się do całego fragmentu 2, 3-6, a nie
tylko do 2, 3.
Charakterystyczne jest użycie l. mn. „my”, co oznacza, że poznanie, o którym
mówi tekst realizuje się we wspólnocie Kościoła.
Pojęcie poznania jest znane w literaturze judaistycznej i nie odnosi się tylko
do poznania intelektualnego, do wiedzy, lecz ma charakter osobowy. Mówi o
relacjach międzyosobowych, o poznaniu drugiej osoby, o spotkaniu i
doświadczeniu, o pogłębieniu wzajemnych więzów, o przyjaźni i miłości.
„Poznanie” więc jest pojęciem egzystencjalnym. Dlatego Jan jako kryterium
poznania Boga wskazuje „zachowywanie przykazań”. Jest to specyfikum jego
teologii. Zachowywanie przykazań jest spontaniczną odpowiedzią miłości i
jednocześnie upewnieniem się, że trwamy w Bogu i mamy udział w jego życiu.
4. W formie negatywnej powtórzenie poprzedniej wypowiedzi. Twierdzenie
kogoś, że e;gnwka ‘poznałem [ i znam]” (perfectum) Boga nie jest błędne. Tylko,
jeżeli ktoś nie zachowuje przykazań, to oznacza to, że prawda Boża, tzn. Jego
objawienie, że sam Bóg nie przeniknął jeszcze do jego wnętrza, że nie jest
zjednoczony z Bogiem, że jeszcze tak naprawdę Boga nie spotkał. Nie żyje z
Boga i w Bogu. Można mieć teoretyczną wiedzę o Bogu, a być bardzo daleko od
Niego.
5. Tekst identyfikuje przykazania z poprzednich wersów ze „słowem Boga”
(to.n lo,gon). Przykazania i słowa Boga są tym samym. Druga identyfikacja
Listy św. Jana
10
następuje pomiędzy poznaniem i miłością. To, co poprzednio autor nazywał
poznaniem, teraz określa jako miłość.
Jakie znaczenie ma wyrażenie h` avga,ph tou/ qeou/ ‘miłość Boga’? Genetivus
tou/ qeou/ może mieć trzy znaczenia:
1) miłość Boga do nas;
2) nasza miłość do Boga;
3) miłość Boga do nas i nasza miłość do Boga.
Ogólnie przyjmuje się pierwsze znaczenie. Miłość Boga do ludzi umożliwia
bowiem praktykę miłości braterskiej. Miłość braterska wypływa z miłości Boga,
który jest w nas. W miłości braterskiej doskonali się (tetelei,wtai), czyli
realizuje miłość Boga w kręgu wspólnoty Kościoła.
6. Punktem wyjścia tego wersa jest zwrot: evn auvtw/| me,nein ‘w Nim trwać’.
Me,nein ‘trwać, pozostawać’ jest charakterystycznym słowem terminologii św.
Jana i w jego listach występuje najczęściej z przyimkiem evn ‘w’. Twierdzenie:
„trwać w Bogu” nawiązuje do J 15, 4-7. Trwanie w Bogu (immanencja) stawia
jednak chrześcijaninowi określone warunki: należy postępować na wzór
Chrystusa. Egzystencja Jezusa koncentrowała się na miłości, której punktem
kulminacyjnym była śmierć na krzyżu. I znowu widać tu aluzję do J 13, 15:
„Dałem wam bowiem przykład, abyście i wy tak czynili, jak Ja wam
uczyniłem”.
b) Stare i nowe przykazanie (2, 7-8)
7. Zwrot: „umiłowani” (avgaphtoi,) dobrze harmonizuje z kontekstem, w
którym jest mowa o miłości. Autor nazywa w ten sposób adresatów, aby
podkreślić, że ich egzystencję określa miłość Boga, w której zakorzeniona jest
miłość braterska.
Przykazanie miłości nazywa „starym”, chociaż twierdzenie takie wydaje się
sprzeczne z brzmieniem J 13, 34: „Przykazanie nowe daję wam, abyście się
wzajemnie miłowali tak, jak Ja was umiłowałem; żebyście i wy tak się miłowali
wzajemnie”. Jest ono stare w tym znaczeniu, że adresaci znali go od początku,
tzn. od chwili, kiedy usłyszeli przepowiadanie Ewangelii: „słowo, które
usłyszeliście (o` lo,goj o]n hvkou,sate)”. Określenie hvkou,sate ‘usłyszeliście’
występuje w formie aoristus, a więc ma znaczenie przeszłego faktu
historycznego.
8. To przykazanie jest jednocześnie nowym, bo tak nazwał je Jezus. Jest
nowym ,bo odpowiada Nowemu Przymierzu, jakie zapowiadał Jr 31, 31-34.
Przykazanie miłości jest częścią tej rzeczywistości eschatologicznej, którą Bóg
stworzył przez swego Syna, rzeczywistości, która daje człowiekowi udział w
miłości Boga i wspólnocie z Nim. Kolejne zadania: względne (8b) i dwa
przyczynowe (8cd) stanowią argumentację tej tezy. Występują tu trzy pojęcia:
prawda, ciemność i światłość.
10
Listy św. Jana
11
„Prawda” – oznacza objawienie w Jezusie Chrystusie, które odkryło ludziom
nową rzeczywistość, która przenika człowieka i przemienia go. Ta prawda jest
światłem, które wierzącemu daje moc w walce siłami nienawiści i zła.
2. Hymn o miłości (1 J 4, 7-21)
a) Analiza
Pomimo monotonii języka tekstu zauważa się w nim ślady rytmicznopoetyckie, jak na przykład:
 aliterację (w.7): avgaphtoi, ‘ najmilsi’, avgapw/men ‘ukochajmy’, avllh,louj
‘wzajemnie’, avga,ph ‘miłość’ itp.;
 chiazm: 7b – 7ce : 8ab – 8c:
ponieważ miłość jest z Boga – kto nie miłuje, nie zna Boga
a każdy, kto miłuje (…) zna Boga – bo Bóg jest miłością
 paralelizm: w.9 i w. 10.
Struktura tekstu:
1. Źródło miłości: 4, 7-10;
2. Odpowiedź miłości: 4, 11-12;
3. Doświadczenie miłości: 4, 13-16;
4. Przyszłość miłości: 4, 17-18;
5. Praktyka miłości: 4, 19-21.
b) Objaśnienie
(1) Źródło miłości (4, 7-10)
7. Cel sformułowany zaraz na początku: „Umiłowani, miłujmy się wzajemnie”. Praktyka miłości ma wyróżniać prawdziwych chrześcijan od
pseudochrześcijan. Chrześcijanin jest tym, który żyje miłością, podczas gdy
tych, którzy należą do świata charakteryzuje nienawiść (, 13). Miłość jest
przymiotem boskim, co więcej, sam Bóg jest miłością.
„Każdy, kto miłuje, narodził się z Boga i zna Boga”. Nie oznacza to, że miłość sprawia narodzenie z Boga, lecz, że jest znakiem rozpoznawczym
pochodzenia od Boga. Z miłością łączy autor poznanie Boga. Nawiązuje tu do 2,
4-5, gdzie pisał, że poznanie Boga polega na zachowywaniu przykazań, które
sprowadzają się jednak do przykazania miłości.
8. Myśl w. 7 powtórzona w formie antytezy.
9. Miłość Boża do ludzi nie jest abstrakcją, teorią, lecz doświadczeniem. Jej
dowodem jest fakt, że Bóg posłał na świat swego Syna. W Jezusie Chrystusie
11
Listy św. Jana
12
poznajemy i doświadczamy miłość Boga do nas (evn h`mi/n w sensie „ku nam”).
Chrystus jest określony jako „Jednorodzony”, co oznacza w języku biblijnym:
jedyny, umiłowany. Celem posłannictwa Jezusa jest: „abyśmy żyli” (i[na
zh,swmen)1.
10. Miłość stała się doświadczalna i realna, bo została dana możliwość
praktyki miłości. Dynamika miłości została uruchomiona, nie przez człowieka,
lecz dzięki działaniu Boga. Występujące w tekście aorysty świadczą o
konkretnych, historycznych wydarzeniach. Centralnym wydarzeniem była ofiara
krzyżowa Chrystusa: „posłał Syna swojego jako ofiarę przebłagalną za nasze
grzechy”.
(2) Odpowiedź miłości (4, 11-12)
11. Rozważanie dogmatyczne otrzymuje teraz znaczenie parenetyczne.
Miłość Boga do nas jest motywem miłości społecznej: eiv ou[twj ‘jeśli w ten
sposób’. Bóg jest wzorem, modelem miłości chrześcijańskiej.
12. Nie można miłości skierować bezpośrednio do Boga. Jedyną drogą jest
drugi człowiek2. Inaczej pojęcie miłości Boga i jej praktyka byłyby zbyt
teoretyczne i w zasadzie nierealne. Bóg bowiem pozostaje niewidzialny, ukryty.
Oglądanie Boga jest dopiero sprawą eschatologicznej przyszłości. W obecnym
etapie naszej egzystencji środkiem trwania w zjednoczeniu z Bogiem jest
praktyka miłości: „Bóg trwa w nas”.
(3) Doświadczenie miłości (4, 13-16)
13. Nawiązując do idei immanencji autor wprowadza nową myśl i stwierdza:
„Poznajemy, że my trwamy w Nim, a On w nas, bo udzielił nam ze swego
Ducha”. Obok miłości drugim znakiem rozpoznawczym trwania w Bogu jest
posiadanie Ducha Bożego. Bardzo oryginalna i rzadka myśl Jana. Jest to raczej
ulubiona idea Pawła (np. Rz). Właśnie Paweł nazywa miłość darem Ducha
Świętego (Rz 5, 5).
14. Dygresja autora, który powołuje się na świadectwo osobiste lub
bezpośredniej tradycji, z jakiej czerpie.
15. Wiara w Jezusa jest warunkiem trwania (immanencji) w Bogu, a więc i
wiary w miłość Boga do nas.
16. Po tej dygresji powraca temat miłości. Autor znowu powraca do formy
„my” i zalicza się do tych, którzy „poznali i uwierzyli miłości, jaką Bóg ma ku
BT: „abyśmy życie mieli”.
Jan Paweł II w enc. Redemptor hominis napisał, że jedyną drogą do Boga jest Chrystus, a
do Chrystusa – drugi człowiek.
1
2
12
Listy św. Jana
13
nam”. Charakterystyczne jest tu użycie perfectum: evgnw,kamen kai.
pepisteu,kamen „poznaliśmy [i poznajemy nadal] i uwierzyliśmy [i wierzymy
nadal”.
(4) Przyszłość miłości (4, 17-18)
17. Sytuacja chrześcijanina nie jest jeszcze stabilna. Oczekujemy eschatologicznego sądu Bożego, sądu ostatniej godziny. Nasz los nie jest absolutnie
pewny, ale mamy nadzieję, której gwarantem jest miłość. Miłość jest
przymiotem Boga, jest czymś doskonałym i jej doskonałość okazuje się właśnie
w tym, że daje nam ona nadzieję na przyszłe zbawienie. Ufność na dzień sądu
uzasadnia jeszcze jeden argument: „ponieważ tak, jak On jest i my jesteśmy na
tym świecie”. Sens: Jak Jezus postępował, kiedy żył na ziemi, tak i my: w
miłości, w posłuszeństwie, w czystości, w unikaniu grzechu.
18. „Lęk”, to strach przed przyszłym sądem Boga. Dzieci Boże nie żyją w
lęku3. Ufają, że sąd nie będzie dla nich potępieniem.
(5) Praktyka miłości (4, 19-21)
19. Autorowi chodziło o praktykę miłości w Kościele. Do tego zmierza w
tym fragmencie. „My miłujemy, ponieważ Bóg sam pierwszy nas umiłował” –
niektóre kodeksy dodają: „miłujemy Boga”. W tekście chodzi jednak o to, że we
wspólnocie kościelnej aktywna jest miłość.
20. Miłość do niewidzialnego Boga, bez miłości do widzialnego brata, a tym
bardziej w przypadku nienawiści do brata jest niemożliwa.
21. Miłość braterską formułuje autor jako przykazanie, które należy
wypełniać.
3
Co innego jest „bojaźń ?Bożą”.
13