Ks dr Dariusz Wojtecki - Idea współpracy w procesie

XII BIAŁOSTOCKIE FORUM SZKÓŁ
„WSPÓŁPRACUJMY – RAZEM ŁATWIEJ”
Konferencja Dyrektorów Szkół i Placówek Oświatowych Miasta Białegostoku
Białystok, 09.02.2011
Szkoła Podstawowa Nr 49 im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego Prymasa Tysiąclecia
ul. Armii Krajowej 32
Wprowadzenie do tematyki Forum:
Ks. dr Dariusz Wojtecki
Idea współpracy w procesie edukacji młodego pokolenia
Wprowadzenie
Edukacja to jedno z najwaŜniejszych zadań, jakie stoją przed kaŜdą społecznością, a
jednocześnie dalekowzroczna mądrość i obywatelski obowiązek. Ku ogromnej radości osób,
które konsekwentnie podejmują trud ukazywania bogactwa edukacji, spotykamy się na
inauguracji kolejnej edycji Białostockiego Forum Szkół. Ta szczególna inicjatywa, która
powstała przed dwunastoma laty jako wyraz otwartości Białegostoku na zmiany związane z
wprowadzaną reformą systemu edukacji, przez lata ciągle rozwija się, stając się jednym z
najwaŜniejszych wydarzeń edukacyjnych w naszym mieście.
Hasłem i tematem wiodącym tegorocznego XII Białostockiego Forum Szkół są słowa:
„Współpracujmy – razem łatwiej”. Sam fakt kolejnej edycji Forum potwierdza, Ŝe wieloletnie
doświadczenie współpracy połączyło róŜne środowiska we wspólnym dąŜeniu ku dobru w
złoŜonym procesie edukacji młodego pokolenia. Dyrektorzy przedszkoli, szkół i placówek
oświatowo-wychowawczych, wydziały katechetyczne, ośrodki doskonalenia, instytucje
państwowe i prywatne, pracodawcy i przedsiębiorcy, a przede wszystkim rodzice,
nauczyciele, dzieci i młodzieŜ podejmują dzieło współpracy dla dobra przyszłych pokoleń.
Idea współpracy leŜy u podstaw dalekowzrocznej mądrości w dziele edukacji kolejnych
pokoleń. Słowa Jana Pawła II, które często towarzyszą i patronują poszczególnym edycjom
Forum są tego najlepszym potwierdzeniem: „Dzisiaj moŜe bardziej niŜ kiedykolwiek nasza
praca uzaleŜniona jest od tysiąca innych ludzi. Wraz z nimi pracujemy w trosce o nowy świat
i dla Ŝycia godnego człowieka. Radość z pracy musi szczególnie dzisiaj być wspólną
radością”1.
1. Teoretyczny wymiar współpracy
„Współpraca”, jak podaje Słownik języka polskiego, to „praca wykonywana wspólnie
z kimś, z innymi; wspólna praca, działalność prowadzona wspólnie”2. To zdolność tworzenia
więzi i współdziałania z innymi, umiejętność pracy w grupie na rzecz osiągania wspólnych
celów, umiejętność zespołowego wykonywania zadań i wspólnego rozwiązywania
problemów. Zdolność tę zalicza się do kompetencji emocjonalnych; umiejętność ta stanowi
teŜ jeden z wyróŜników kompetencji społecznych, które warunkują jakość relacji z innymi
ludźmi. Współpraca i współdziałanie prowadzą do tworzenia wewnętrznych więzi wśród
członków grupy, jak teŜ rodzą ich poczucie toŜsamości z zespołem, co zapewnia trwanie i
sprawne funkcjonowanie tego zespołu na rzecz osiągania wspólnych celów jego członków3.
Będąc swoistą postacią relacji międzyludzkich, współpraca zajmuje waŜne miejsce w
Ŝyciu człowieka jako istoty społecznej. Buduje więzi międzyosobowe i sprzyja rozwinięciu
tych cech osobowości, które warunkują harmonijny rozwój społeczeństw, narodów, jak i całej
ludzkości, niemoŜliwy przy odwołaniu się tylko do współzawodnictwa i rywalizacji. Jako
forma zespołowego działania współpraca przyczynia się do kształtowania postaw
prospołecznych, opartych na zaangaŜowaniu, wraŜliwości społecznej, otwartości, byciu
pomocnym i empatycznym względem innych, gotowym do świadczeń na rzecz
potrzebujących. Obejmując róŜne sfery Ŝycia, staje się swego rodzaju laboratorium edukacji
do Ŝycia w warunkach demokracji i tworzenia społeczeństwa obywatelskiego. Sama w sobie
jest wartością społeczno-wychowawczą, manifestującą się w osobowościach jej uczestników
w postaci określonej postawy, którą moŜna nazwać postawą współpracy.
Współpraca jawi się jako niezbędna przeciwwaga wobec logiki indywidualizmu,
konfliktu i nieograniczonej konkurencji, która niestety przewaŜa w wielu obszarach Ŝycia
społecznego. Relacje nawiązywane w klimacie współpracy i solidarności mogą
przezwycięŜać podziały ideologiczne, wciąŜ zachęcając do poszukiwania tego, co łączy, i nie
zatrzymywania się na tym, co dzieli. Szeroko rozumiana współpraca w przestrzeni całego
procesu edukacyjnego jest warunkiem nieodzownym w tworzeniu społeczeństwa
obywatelskiego jako płaszczyzny, na której zawsze moŜna odbudować etykę publiczną,
opartą na solidarności, na konkretnym współdziałaniu i braterskim dialogu. Wszyscy są
powołani do tworzenia dobra wspólnego, czyli sumy tych wszystkich urządzeń Ŝycia
społecznego, dzięki którym kaŜdy moŜe łatwiej i pełniej osiągnąć własną doskonałość4.
2. Współpraca w szkole a kapitał społeczny
Pogłębiona refleksja, oparta na kompetentnej i rzeczowej analizie rzeczywistości oraz
wspólne konstruktywne działanie, to warunek sukcesu w rozwiązywaniu ogólnoludzkich
problemów współczesności. Polskim problemem od wielu lat pozostaje jednak znaczący
deficyt kapitału społecznego, którego istotą są więzi między ludźmi i ich zdolność do
kooperacji. Wielu socjologów i psychologów społecznych alarmuje, iŜ poziom kapitału
społecznego w Polsce jest jednym z najniŜszych w Europie i takim pozostaje od czasu, gdy
uczyniono go przedmiotem badań, tj. od blisko 20 lat. WiąŜe się z trudnościami w
nawiązywaniu i podtrzymywaniu relacji z innymi, wzajemnym wspieraniu się, pomaganiu,
inspirowaniu. Wymaga to bowiem zaufania społecznego i szacunku dla drugiego człowieka,
współpracy, podejmowania działań na rzecz innych. Wzrost kapitału społecznego jest teŜ
jednym z głównych wyzwań, przed którymi stoi Polska w ciągu najbliŜszych 20 lat, według
rządowego raportu "Polska 2030. Wyzwania rozwojowe"5.
Oczywiście budowa tego, co nazywamy kapitałem społecznym jest w duŜej mierze
uzaleŜniona od jakości i efektywności procesu edukacyjnego młodego pokolenia. Czy
rodzina, szkoła, Kościół, i inne instytucje współpracują w wystarczającym stopniu w
kontekście wyzwania jakim jest tworzenie kapitału ludzkiego i społecznego? Wydaje się, Ŝe
zaangaŜowanie róŜnych środowisk, w tym samej szkoły, jest dosyć spore, a efekty wciąŜ
bardzo słabe.
Liczne przejawy braku zaufania i erozji kapitału społecznego stają się widoczne juŜ w
środowiskach szkolnych. Szkoła - bez idei współpracy - moŜe stać się miejscem, które
generuje raczej potrzebę poszukiwania, tak przez uczniów, jak i nauczycieli, róŜnych strategii
przetrwania, niŜ dróg porozumienia i okazji do wspólnych działań. Nad współpracę
przedkłada się wówczas rywalizację, w wyścigu do uzyskania chociaŜby jak najwyŜszych
wyników oceniania zewnętrznego. Nauczyciel „rozliczony” zostaje z mierzalnych obszarów
swojej pracy, a głównie zakresu wiedzy uczniów, czy teŜ umiejętności wykorzystania jej w
2
praktyce. Kompetencje społeczne, w tym takŜe umiejętność pracy zespołowej i
współdziałania z innymi – pomimo umieszczenia ich wśród kluczowych kompetencji
kształtowanych przez szkołę – pozostają wówczas na marginesie jej oddziaływań.
Rola szkoły i nauczycieli wpływających w istotny sposób na rozwój i kształt
współczesnych społeczeństw wydaje się tu niezastąpiona. Jej podstawowym zadaniem wciąŜ
pozostaje przygotowanie młodego pokolenia do odpowiedzialnego funkcjonowania w
świecie, podlegającym nieustannym przeobraŜeniom. Wywiązywanie się z tego zadania
wymaga rozwijania umiejętności poznawania i rozumienia świata, określania siebie, swojego
miejsca w tym świecie, umiejętności kontaktu i współistnienia z innymi. „Uczyć się, aby Ŝyć
wspólnie”, rozumieć innych i potrafić współdziałać, to jeden z najwaŜniejszych filarów
edukacji, wskazanych juŜ w raporcie J. Delorse`a6.
Przygotowanie do sprostania szansom i zagroŜeniom współczesności i przyszłości
winno objąć m.in. rozwijanie zdolności nawiązywania trwałych i skutecznych relacji
międzyludzkich, umiejętności porozumiewania się, współdziałania z innymi, słuchania i
rozumienia drugiego człowieka, z poszanowaniem jego odrębności duchowej i kulturowej,
rozwiązywania konfliktów na drodze negocjacji i dialogu.
3. Szkoła a zdolność do współpracy
Wydaje się, iŜ waŜnym, aczkolwiek wciąŜ zaniedbywanym obszarem działań szkoły
jest zachęcanie do współpracy, uświadamianie znaczenia i uczenie pracy w zespole.
Propagowany w edukacji model uczenia się we współpracy, uczenia się z innymi, ma właśnie
przyczyniać się, między innymi, do rozwijania umiejętności społecznych uczniów, ich
zdolności do zespołowego działania, akceptowania i rozumienia innych, tj. umiejętności
odgrywających pierwszoplanową rolę we współczesnych społeczeństwach i rozwiązywaniu
problemów. W modelu tym podkreśla się konieczność przechodzenia od nauczania
frontalnego do pracy w małych grupach. Jego istotą jest tworzenie warunków do wspólnej
pracy nad zadaniem, podczas której uczeń moŜe uczyć się od ucznia. Ta forma organizowania
i aktywizacji pracy uczniów od dawna uznawana jest za pozytywną i cenną strategię juŜ w
klasach początkowych.
Praca zespołowa to takŜe jeden z najbardziej skutecznych sposobów wzmacniania
wzajemnych interakcji, utrzymania zaangaŜowania i zainteresowania uczestników zajęć, a
takŜe stymulowania procesu uczenia się od siebie wzajemnie i wspomagania zapamiętywania
informacji. Według teoretyków zarządzania współpraca to podstawa sukcesu kaŜdego
zespołu, a wraz z tym i kaŜdej jednostki w tym zespole. Stąd teŜ umiejętność pracy
zespołowej nieodmiennie cieszy się duŜym uznaniem pracodawców. Jako waŜna i poŜądana
cecha, obok wymaganych kwalifikacji oraz chęci i zdolności do stałego ich podnoszenia i
rozwoju, wymieniana jest wśród oczekiwań formułowanych pod adresem potencjalnych
pracowników.
MoŜna wskazać wielorakie walory zespołowego działania uczniów. Praca w małych
grupach, podobnie w parach, rozszerza „społeczną przestrzeń” ucznia, daje mu wiele
sposobności nawiązywania interakcji z rówieśnikami, wymiany poglądów, uczenia się od
siebie nawzajem i uczenia siebie nawzajem, wspólnej pracy, rozwiązywania problemów i
zaistniałych konfliktów, przychodzenia innym z pomocą. UmoŜliwia wzajemne poznawanie
się uczniów, nabywanie umiejętności decydujących o skuteczności w relacjach
międzyludzkich, sprzyja integracji i spójności grupy w klimacie wzajemnego zaufania,
Ŝyczliwości i otwartości. Aktywizuje wszystkich uczniów, przeciwdziałając podziałowi klasy
na mały, aktywny zespół i bierną większość. Stymuluje rozwój samodzielności,
pomysłowości i poczucie własnej wartości ucznia, pozwala mu pracować we własnym
tempie. Stwarza dzieciom szansę kierowania własną pracą, uczy wspólnego podejmowania
3
decyzji i ponoszenia odpowiedzialności za proces i wyniki uczenia się. Praca zespołowa
przynosi takŜe wymierne korzyści nauczycielowi, ułatwiając mu nawiązanie bliskiego
kontaktu z uczniami, lepsze ich poznanie i orientację w przeŜywanych przez nich
trudnościach oraz kłopotach. Eliminuje podstawowe słabości pracy zbiorowej, jak: dominacja
nauczyciela, niesamodzielność ucznia, bierność, anonimowość, formalizm, brak czasu na
refleksję nad wspólną pracą. Jest tą formą pracy, która stwarza najlepsze warunki do
skutecznego motywowania i wykorzystywania aktywnych metod nauczania.
Wspólna nauka w parach to – podobnie jak praca zespołowa – znakomity sposób rozwijania
społecznych umiejętności uczniów. Przez niektórych jest nawet uznawana za korzystniejszą i
bardziej efektywną, gdyŜ angaŜuje kaŜdego ucznia (kaŜdy albo do kogoś mówi, albo kogoś
słucha). Nauczanie w parach jest społecznie nagradzające. Społeczne korzyści tej formy pracy
uczniów biorą się stąd, Ŝe powstało szczególne środowisko – uczenia się przez współpracę, w
którym znaczenia nabiera wspólny cel i rozkwitają więzi społeczne. MoŜna ją wykorzystywać
w róŜnorodnych sytuacjach dydaktycznych nie tylko w klasie szkolnej, ale takŜe – z
powodzeniem – jako formę zachęty do wzajemnej pomocy w uczeniu się poza szkołą.
Oczywiście dydaktycy wskazują na potrzebę zachowania równowagi między róŜnymi
formami organizacji pracy uczniów, z uwagi na walory i ograniczenia kaŜdej z nich,
znaczenie doświadczeń gromadzonych zarówno podczas nauki frontalnej, jak teŜ
indywidualnej i grupowej7.
Zdolność do współpracy to jedna z podstawowych kompetencji niezbędnych
współczesnemu człowiekowi do pomyślnego funkcjonowania w gospodarce opartej na
wiedzy i jako taka winna stać się waŜnym obszarem działań szkoły. Uczenie współdziałania
to powaŜne wyzwanie dla polskiej szkoły, w której praca frontalna i indywidualna wciąŜ mają
pierwszeństwo przed działaniem zespołowym. Nastawienie na działania indywidualne i
unikanie pracy zespołowej skutkuje hodowaniem – jak to określa prof. J. Czapiński –
patologicznych indywidualistów, niezdolnych do kooperacji8. Podobnie jak nadmierna
rywalizacja i zaniechanie budowania więzi społecznych opartych na wzajemnym szacunku i
zaufaniu. Badania ujawniają, Ŝe polskie społeczeństwo cechuje patologiczna wręcz nieufność,
która pogłębia się wraz z wiekiem. O ile jeszcze ok. 30% uczniów piątej klasy szkoły
podstawowej ufa innym ludziom, co odpowiada średniemu europejskiemu poziomowi, to juŜ
osiemnastolatki są nieufne bardziej nawet niŜ dorośli. Innym ufa tylko 7–8% młodzieŜy
kończącej szkołę. Ta nieufność młodych odnosi się takŜe do nauczycieli9.
Wydaje się, Ŝe szkoła – choć nie jest to wyłącznie jej zadanie – zbyt słabo przeciwdziała tym
negatywnym zjawiskom. Czy aktualna reforma ma szansę zmienić ten stan rzeczy? Czy
wspólne działania, praca zespołowa znajdą w szkole naleŜne im miejsce? Czy będą
postrzegane jako szczególnie waŜne umiejętności w dzisiejszym świecie?
Umiejętność pracy zespołowej w nowej podstawie programowej kształcenia ogólnego
zaliczona została, obok czytania, myślenia matematycznego i naukowego, komunikowania się
w języku ojczystym i obcym, umiejętności uczenia się oraz posługiwania nowoczesnymi
technologiami
informacyjno-komunikacyjnymi,
do
najwaŜniejszych
umiejętności
zdobywanych przez ucznia w trakcie kształcenia w szkole podstawowej, gimnazjum oraz
szkole ponadgimnazjalnej. Gotowość do pracy zespołowej wymienia się wśród wielu innych
postaw, które szkoła ma kształtować u uczniów na wszystkich etapach edukacyjnych, by
sprzyjać ich rozwojowi indywidualnemu i społecznemu10.
Współpracujmy – razem łatwiej
Doświadczenie i mądrość pedagogiczna Kościoła docenia ogromną rolę
wychowawczą rodziny, szkoły, pracy, róŜnych instytucji, stowarzyszeń i grup społecznych.
Nadal rolę decydującą – decydującą w sensie pozytywnym, ale niestety niekiedy takŜe w
4
sensie negatywnym – odgrywa wychowanie rodzinne (lub jego brak). Przyczyny powodzeń i
niepowodzeń w wychowaniu człowieka przez rodzinę leŜą zawsze równocześnie bardzo
blisko, wewnątrz tego podstawowego środowiska kulturotwórczego, jakim jest rodzina – ale
leŜą takŜe bardzo wysoko, pozostają w kompetencji państwa i zaleŜnych od niego organów.
Obok rodziny ogromny wpływ wychowawczy ma szkoła, otwierająca horyzonty bardziej
rozległe i uniwersalne. Niemniej szkoła, oprócz przyczyniania się do rozwoju intelektualnego,
kulturalnego, społecznego i zawodowego młodego pokolenia, powinna dostarczać
odpowiedniego zasobu wartości i zasad moralnych. Przyjęcie koncepcji człowieka jako osoby
pociąga za sobą określoną koncepcję wychowania i kształcenia ogólnego. Kształtowaniu
umysłu musi towarzyszyć formacja sumienia, rozwój Ŝycia moralnego oraz wdraŜanie do
Ŝycia społecznego. MoŜe nigdy tak bardzo jak dzisiaj wychowanie nie było nakazem
Ŝyciowym i społecznym, który wymaga zajęcia stanowiska i zdecydowanej woli formowania
dojrzałych osobowości. MoŜe nigdy tak jak dzisiaj świat nie potrzebował ludzi, rodzin, szkół i
wspólnot, które uczynią z wychowania rację swego bytu, które poświęcą się wychowaniu
jako pierwszorzędnemu celowi, oddając bez zastrzeŜeń swoje siły, szukając współpracy i
pomocy, podejmując próby i odnawiając w sposób twórczy i z poczuciem odpowiedzialności
procesy wychowawcze. Być wychowawcą dzisiaj znaczy dokonać Ŝyciowego wyboru,
godnego uznania i pomocy ze strony tych, którzy sprawują władzę we wspólnotach
cywilnych, państwowych i kościelnych11. Wymiar wspólnotowy, obywatelski i kościelny
człowieka wymaga i prowadzi do dzieła szerszego i określonego, będącego owocem
uporządkowanej współpracy róŜnych czynników wychowawczych. Wszystkie one są
konieczne, nawet jeśli kaŜdy moŜe i powinien działać według własnej kompetencji i wnosząc
sobie właściwy wkład.
Warto, by kolejne etapy reformy polskiej szkoły objęły działania zmierzające do
uczynienia jej – w jeszcze szerszym niŜ dotąd zakresie – środowiskiem, które na co dzień
będzie tworzyć warunki do wspólnej pracy, opartej na współdziałaniu, porozumieniu i
odpowiedzialności za jej efekty, nie tylko w gronie uczniów, ale równieŜ dyrekcji i
nauczycieli oraz w relacjach nauczyciele – uczniowie. Jest na pewno wiele jeszcze do
zrobienia w obszarze współpracy szkoły z rodziną i szeroko pojętym środowiskiem lokalnym.
Podstawą działań szkoły warto uczynić takie wartości, jak: wspólnota, integracja, solidarność,
szacunek, Ŝyczliwość, wsparcie i wzajemna pomoc, dzięki którym moŜliwe staje się
urzeczywistnianie idei współpracy, budowania i rozwijania kapitału społecznego – zaufania i
trwałych związków między ludźmi. Korzyści są oczywiste, bowiem gdy ludzie podtrzymują
kontakty z innymi, a zwłaszcza kiedy w regularny i powtarzalny sposób działają wspólnie, by
realizować podzielane cele, prowadzi to do trwałych i pozytywnych skutków o potrójnym
wymiarze: dla samych jednostek, dla wzmocnienia więzi między nimi oraz dla działania
instytucji12.
Jako odpowiedzialni za proces edukacji młodego pokolenia Polaków, prowadząc
pogłębioną refleksję nad własnym ustawicznym rozwojem osobowym i zawodowym,
przyjmijmy słowa Ojca Świętego Jana Pawła II w roku jego beatyfikacji jako kierunek i cel
wychowania młodych do postaw twórczych i odpowiedzialnych: „Silni w swej toŜsamości
bądźmy ludźmi dialogu i wielkodusznej współpracy w tym wszystkim, co jest prawdziwym
wzrastaniem młodych”. W ten sposób moŜemy wspierać całą białostocką oświatę, a przede
wszystkim kaŜdą rodzinę w jej funkcji wychowawczej. Dlatego teŜ „współpracujmy – razem
łatwiej”.
5
1
JAN PAWEŁ II, Przemówienie w Sao Paulo 2000 r.
Por. Słownik Języka Polskiego, red. M. Szymczak, t.3, PWN, Warszawa 1981, s. 768. Warto zwrócić uwagę na
niepoprawne formy uŜycia terminu „współpraca” takie jak: „wzajemna współpraca”, „obustronna współpraca” ,
itp. (por. Wielki Słownik Poprawnej Polszczyzny, red. A. Markowski, PWN, Warszawa 2010, s. 1330).
3
Por. M. KROKOWSKI, P. RYDZEWSKI, Inteligencja emocjonalna, Imperia SC, Łódź 2004.
4
Por. PAPIESKA RADA IUSTITIA ET PAX, Kompendium nauki społecznej Kościoła, Wyd. Jedność, Kielce 2005, nr
420.
5
W raporcie przyjęto następujące wymiary kapitału społecznego: zaufanie społeczne (podstawowy element),
poziom aktywności obywatelskiej, struktura organizacji pozarządowych, potencjał kulturowy i kreatywny,
postawy i wyznawane wartości. Por. ZESPÓŁ DORADCÓW STRATEGICZNYCH PREZESA RADY MINISTRÓW, Raport
Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, red. min. Michał Boni, w: http://www.polska2030.pl/.
6
Por. J. DELORS (red.), Edukacja - jest w niej ukryty skarb, Wyd. UNESCO, Warszawa 1998.
7
Por. D. SZUMNA, Idea współpracy – załoŜenia a realia polskiej szkoły, „Kwartalnik Edukacyjny” 59/2009.
8
Por. J. CZAPIŃSKI, Ekonomiczne przesłanki i efekty dobrostanu psychicznego, w: Psychologia ekonomiczna, T.
Tyszka (red.), Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004, s. 192-242.
9
Por. D. SZUMNA, Idea współpracy…, dz. cyt.
10
Por. TAMśE.
11
Por. JAN PAWEŁ II, Przemówienie w UNESCO, nr 13, w: SłuŜyć wzrastaniu w prawdzie i miłości, Wyd. AA,
Kraków 2010, s. 123-124.
12
Por. D. SZUMNA, Idea współpracy…, dz. cyt.
2
6