John Stuart Mill Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej

John Stuart Mill
Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do filozofii
społecznej
Rozdział II
O WŁASNOŚCI
§1. Zasady wytłuszczone w pierwszej części tego traktatu pod pewnymi względami
mocno się różnią od tych, do których rozważania obecnie mamy przejść. Prawa i warunki
produkcji bogactwa posiadają charakter praw fizycznych. Nie ma w nich nic pozostawionego
do wyboru lub dowolnego. Cokolwiek ludzkość produkuje, musi być produkowane w sposób
i w warunkach narzuconych przez układ rzeczy zewnętrznych i nieodłączne właściwości jej
cielesnej i umysłowej budowy. Czy to się jej podoba, czy nie, jej produkcja jest ograniczona
przez rozmiary uprzedniej akumulacji i, gdy te są dane, jest proporcjonalna do energii,
zręczności, doskonałości urządzeń mechanicznych i rozsądnego używania korzyści łączenia
pracy. Czy to się jej podoba czy nie, podwójna ilość pracy nie uzyska na tej samej ilości
ziemi podwójnej ilości żywności, o ile nie zajdą jakieś udoskonalenia procesów uprawy. Czy
to się jej podoba czy nie, nieprodukcyjne wydatki zmierzają pro tanto do zubożenia
społeczeństwa, a tylko ich wydatki produkcyjne je wzbogacają. Sądy lub życzenia, mogące
istnieć w tych rożnych sprawach, nie posiadają władzy nad samymi rzeczami. Nie możemy
wprawdzie przewidzieć, w jakiej mierze sposoby produkcji mogą zostać zmienione lub może
wzrosnąć produkcyjność pracy na skutek przyszłych rozszerzeń naszej władzy o prawach
przyrody, nasuwających nowe sposoby pracy, o jakich obecnie nie mamy żadnego pojęcia.
Lecz bez względu na to, ile udało nam się mam zdobyć sobie miejsce wewnątrz granic
ustalonych przez układ rzeczy, wiemy, iż granice muszą istnieć. Nie możemy zmienić
ostatecznych właściwości tak materii, jak umysłu, a możemy tylko używać tych właściwości
z mniejszym lub większym powodzeniem dla osiągnięcia skutków, w jakich jesteśmy
zainteresowani.
Inaczej rzecz się ma z rozdziałem bogactwa. Jest on sprawą tylko ludzkich instytucji.
Gdy rzeczy już istnieją, ludzkość indywidualnie lub kolektywnie może z nimi robić, co się jej
podoba. Może oddawać je do rozporządzenia komukolwiek według swego uznania i na
jakichkolwiek warunkach. Dalej, w każdym stanie społecznym, z wyjątkiem stanu zupełnego
odosobnienia, wszelkie rozporządzanie jakąkolwiek rzeczą może mieć miejsce tylko za
zgodą społeczeństwa, w raczej tych, którzy rozporządzają jego czynną siłą. Nawet to, co
jednostka wytworzyła swym osobistym trudem bez niczyjej pomocy, może ona utrzymać
1
tylko ze zwolnieniem społeczeństwa. Nie tylko społeczeństwo może jej to zabrać, lecz inne
jednostki mogłyby to jej zabrać i zabrałyby, gdyby społeczeństwo pozostało bierne, o ile by
albo nie mieszało się w te sprawy en masse, albo nie używało i nie opłacało ludzi dla
zapobieżenia niepokojeniu jej w posiadaniu. Dlatego rozdział bogactwa zależy od ustaw i
zwyczajów społeczeństwa. Prawidła, jakie go określają, są takie, jakimi je czynią sądy i
uczucia rządzącej części społeczeństwa i bardzo różne w rożnych czasach i krajach, a mogą
być jeszcze bardziej różne, jeżeli tak będzie wolała ludzkość.
Niewątpliwie sądy u uczucia ludzkości nie są dziełem przypadku. Są one
następstwem podstawowych praw ludzkiej natury, połączonym z istniejącym stanem wiedzy
i doświadczeń oraz z istniejącym stanem społecznych instytucji i kultury umysłowej i
moralnej. Lecz prawa powstawania ludzkich sądów nie wchodzą w zakres przedmiotu
naszych rozważań. Stanowią one część ogólnej teorii ludzkiego postępu, daleko szerszego i
trudniejszego przedmiotu badań niż ekonomia polityczna. Mamy tu rozważać nie przyczyny,
lecz następstwa prawideł, według których bogactwo może być rozdzielone. Te przynajmniej
są równie mało dowolne i posiadają tak samo charakter praw fizycznych, jak prawa
produkcji. Ludzkie istoty posiadają władzę nad własnymi czynami, lecz nie nad
następstwami tych czynów, tak dla nich, jak i dla innych. Społeczeństwo może poddać
rozdział bogactwa jakimkolwiek prawidłom, jakie uważa za najlepsze: lecz jakie praktyczne
wyniki będą wypływać z działania prawideł, musi zostać odkryte – podobnie jak wszelkie
inne fizyczne i umysłowe prawdy – za pomocą obserwacji i rozumowania.
Przystępujemy tędy do rozpatrzenia różnych sposobów rozdziału produktu ziemi i
pracy, przyjętych w praktyce lub dających się pomyśleć w teorii. Między innymi uwagę
naszą zwraca owa pierwotna i podstawowa instytucja, na której poza niektórymi
wyjątkowymi bardzo ograniczonymi przypadkami gospodarcze urządzenia społeczeństwa
zawsze się opierały, choć jej drugorzędne cechy zmieniły się i mogą się zmienić. Mam na
myśli oczywiście instytucję jednostkowej własności.
§2. Własność prywatna jako instytucja nie zawdzięcza swego początku żadnym
względom na pożyteczność, które przemawiają za jej utrzymaniem, gdy istnieje. Wiadomo
dostatecznie o czasach pierwotnych tak z historii, jak z analogicznych stanów społecznych w
naszych czasach, by wykazać, że trybunały (które zawsze poprzedzają prawa) były
pierwotnie utworzone nie dla rozstrzygania o prawach ludzi, lecz dla tłumienia gwałtów i
zakańczania sporów. Mając ten cel głównie na oku, przyznawały one dość naturalnie skutek
prawny pierwszemu zawłaszczeniu, traktując jako napastnika osobę, która pierwsza zaczęła
gwałt, wyrzucając lub starając się wyrzucić kogoś drugiego z posiadania. Zachowanie
2
pokoju, będące pierwotnym celem rządu państwowego, było w ten sposób osiągane. Przez
potwierdzenie bowiem posiadania tym osobom, które już daną rzecz posiadały, chociażby
nie była ona owocem ich osobistego wysiłku, dawana była ubocznie gwarancja im i innym,
iż będą chronieni i w tym ostatnim zakresie.
[...]
3