wyklad V-VI Iurisconsultus material zrodlowy

Jurysprudencja rzymska V-VI
Iurisconsultus – prawnik w czasach starożytności i współcześnie
1. Prawnik i funkcje kapłańskie
Livius, Ab urbe condita 10.7.5: Certatum
tamen suadenda dissuadendaque lege inter Ap.
Claudium maxime ferunt et inter P. Decium
Murem. ... cuius <in> imaginis titulo
consulatus censuraque et triumphus aequo
animo legetur, si auguratum aut pontificatum
adieceritis, non sustinebunt legentium oculi? ...
Mimo to prowadzono jednak walkę w
obronie ustawy [lex Ogulnia, 300 p.n.e.]
i przeciwko niej, a prowadził ja tu
głównie Appius Claudius, tam zaś [za
ustawą] Publius Decius Mus. … Jeżeli
pod czyimś wizerunkiem będzie się bez
niechęci czytać, że był konsulem,
cenzorem, czy też, że odbył triumf, to
czy może czytający nie zniesie tego, że
będzie tam dodane, że był augurem czy
pontyfikiem?.
Livius, Ab urbe condita 10.8.5: Quid autem
ego sic adhuc egi, tamquam integra sit causa
patriciorum de sacerdotiis et non iam in
possessione unius amplissimi simus sacerdotii?
decemuiros sacris faciundis, carminum Sibyllae
ac fatorum populi huius interpretes, antistites
eosdem Apollinaris sacri caerimoniarumque
aliarum plebeios uidemus; nec aut tum patriciis
ulla iniuria facta est, cum duumuiris sacris
faciundis adiectus est propter plebeios numerus,
et nunc tribunus, uir fortis ac strenuus, quinque
augurum loca, quattuor pontificum adiecit, in
quae plebeii nominentur, non ut uos, Appi,
uestro loco pellant sed ut adiuuent uos homines
plebeii diuinis quoque rebus procurandis, sicut
in ceteris humanis pro parte uirili adiuuant.
Noli erubescere, Appi, collegam in sacerdotio
habere, quem in censura, quem in consulatu
collegam habere potuisti, cuius tam dictatoris
magister equitum quam magistri equitum
dictator esse potes....
Ale po cóż ja mówiłem dotychczas tak,
jakby sprawa patrycjuszów odnośnie do
kapłaństwa nie była wcale naruszona,
jakbyśmy nie posiadali już jednego
wspaniałego kapłaństwa? Mamy już
plebejuszów jako decemwirów dla
składania ofiar, jako tłumaczy ksiąg
sybillińskich i losów tego narodu, jako
przewodniczących w kulcie Apollina i
innych obrzędach; nie stała się żadna
krzywda patrycjuszom wówczas, gdy
liczbę dwóch decemwirów ofiarnych
powiększono z uwagi na liczbę
plebejuszy, i teraz także trybun, człowiek
dzielny i odważny, chce oddać pięć
miejsc dla augurów, i cztery dla
pontyfików, aby obsadzić je
plebejuszami; nie po to Appiuszu, aby
was zepchnąć z waszego miejsca, lecz
żeby plebejusze pomogli wam także w
sprawach czci i służby bogom, jak wam
pomagają dzielnie w sprawach ludzkich;
nie wstydź się Appiuszu mieć za kolegę
– kapłana tego, kogo mogłeś mieć za
kolegę w cenzurze czy konsulacie, przy
którym jako dyktatorze możesz być
dowódcą jazdy, przy którym jako
dowódcy jazdy możesz być dyktatorem.
1
Jurysprudencja rzymska V-VI
Cicero, Pro Murena 11.25: Primum dignitas
in tam tenui scientia non potest esse; res enim
sunt parvae, prope in singulis litteris atque
interpunctionibus verborum occupatae. Deinde,
etiam si quid apud maiores nostros fuit in isto
studio admirationis, id enuntiatis vestris
mysteriis totum est contemptum et abiectum.
Posset agi lege necne pauci quondam sciebant;
fastos enim volgo non habebant. Erant in
magna potentia qui consulebantur; a quibus
etiam dies tamquam a Chaldaeis petebatur.
Inventus est scriba quidam, Cn. Flavius, qui
cornicum oculos confixerit et singulis diebus
ediscendis fastos populo proposuerit et ab ipsis
<his> cautis iuris consultis eorum sapientiam
compilarit. Itaque irati illi, quod sunt veriti ne
dierum ratione pervolgata et cognita sine sua
opera lege <agi> posset, verba quaedam
composuerunt ut omnibus in rebus ipsi
interessent.
Po pierwsze, nie może mieć prawdziwej
wartości nauka posiadająca tak
ograniczony zakres; przedmiot jej jest
bowiem znikomy, polegający niemal na
ustawianiu szczególnych liter i znaków
przestankowych po wyrazach.
Następnie, jeśli nawet ta nauka budziła
podziw u naszych przodków, to po
ujawnieniu wszystkich jej tajemnic
została w całości odrzucona. Niegdyś
niewielu ludzi wiedziało, czy w danym
dniu może odbywać się rozprawa
sądowa czy nie. Nie ogłaszano bowiem
dni, w których rozprawy sądowe mogły
się odbywać. Doradcy sądowi mieli
wtedy duże wpływy. Jak u
Chaldejczyków, zasięgano u nich rady co
do dni. Znalazł się jednak pewien skryba
Gnaeus Flavius, który czerpiąc swą
mądrość bezpośrednio ze skarbca
prawników, zdradził tajemnice i ogłosił
ludowi spis wszystkich dni, w które
odbywają się rozprawy w sądzie.
Oburzeni prawnicy, w obawie, aby po
upowszechnieniu kalendarza, rozprawy
nie odbywały się bez ich pomocy,
wymyślili pewne formuły, aby móc
uczestniczyć we wszystkich procesach.
Cicero, De legibus 2.19.47: Sed iuris
consulti, sive erroris obiciundi causa, quo plura
et difficiliora scire videantur, sive, quod similius
veri est, ignoratione docendi — nam non solum
scire aliquid artis est, sed quaedam ars [est]
etiam docendi — saepe quod positum est in
una cognitione, id in infinita dispertiuntur.
Velut in hoc ipso genere, quam magnum illud
Scaevolae faciunt, pontifices ambo et eidem iuris
peritissimi! ‘Sae<pe>’ inquit Publi filius ‘ex
patre audivi, pontificem bonum neminem esse,
nisi qui ius civile cognosset.’ Totumne? Quid
ita? Quid enim ad pontificem de iure parietum
aut aquarum aut luminum <ni>si eo quod
cum religione coniunctum est? Id autem
Znawcy prawa albo świadomie
wprowadzają nas w błąd, żeby ich
dziedzina wydawała się obszerniejsza i
trudniejsza, albo – co bardziej
prawdopodobne – nieumiejętnie
przekazują wiedzę; przecież nie tylko do
zdobywania wiedzy, lecz także do
nauczania trzeba pewnej biegłości.
Juryści zwykli mianowicie jednorodne
pojęcia w nieskończoność rozkładać na
czynniki pierwsze. Celują w tym
prawnicy Scaevolowie, obaj kapłani,
znakomici prawnicy. Syn Publiusza
zwykł mawiać: „Często słyszałem od
mego ojca, że kto nie zna się na prawie
2
Jurysprudencja rzymska V-VI
quantulum est! De sacris credo, de votis, de
feriis et de sepulcris, et si quid eius modi est.
Cur igitur haec tanta facimus, cum cetera
perparva sint, de sacris autem, qui locus patet
latius, haec sit una sententia, ut conserventur
semper et deinceps familiis prodantur, et ut in
lege posui perpetua sint sacra?
obywatelskim, nie może być dobrym
kapłanem.” Chodzi zatem o całość
prawa? Rzeczywiście? Do czego
przydadzą się kapłanowi przepisy
dotyczące ścian, wodociągów oraz
innych spraw niezwiązanych z religią?
Kwestii dotyczących kultu jest przecież
niewiele! Chodzi tu o przyrzeczenia,
ofiary, święta, pogrzeby i podobne
sprawy. Czemu je wyolbrzymiamy, skoro
liczą się tylko ofiary, a reszta jest
drugorzędna? Kwestia ofiar, wyłożona
najobszerniej, da się sprowadzić do
jednego zdania: niech zawsze będą
składane, niech będą przekazywane w
rodzinach z pokolenia na pokolenie, i,
jak napisałeś w swoim prawie, niech
trwają przez wieki.
Livius, Ab urbe condita 9.46: Eodem anno
Cn. Flauius Cn. Filius scriba, patre libertino
humili fortuna ortus, ceterum callidus uir et
facundus, aedilis curulis fuit. Inuenio in
quibusdam annalibus, cum appareret aedilibus
fierique se pro tribu aedilem uideret neque accipi
nomen quia scriptum faceret, tabulam posuisse
et iurasse se scriptum non facturum; quem
aliquanto ante desisse scriptum facere arguit
Macer Licinius tribunatu ante gesto
triumuiratibusque, nocturno altero, altero
coloniae deducendae. Ceterum, id quod haud
discrepat, contumacia aduersus contemnentes
humilitatem suam nobiles certauit; ciuile ius,
repositum in penetralibus pontificum, euolgauit
fastosque circa forum in albo proposuit, ut
quando lege agi posset sciretur; aedem
Concordiae in area Volcani summa inuidia
nobilium dedicauit... .
W tym roku także edylem kurulnym był
Gnaeus Flavius, pisarz, syn wyzwoleńca,
niskiego pochodzenia, ale sprytny i
wymowny. W niektórych rocznikach
znajduję, że Flavius, choć był
urzędnikiem edylów, to gdy zobaczył, że
okręgi trybusowe wybierają go edylem,
ale wyboru jego nie chce się uznać,
dlatego że wykonuje zawód pisarza,
odłożył tabliczkę i przysiągł, że nie
będzie więcej tych obowiązków pełnił.
Macer Licinnius udowadnia, że już na
długo przedtem porzucił zawód pisarza,
gdyż był i trybunem ludowym, i
triumwirem, raz członkiem urzędu
straży nocnej, drugi raz komisji dla
założenia kolonii. Nie ma zresztą
różnicy zdań co do tego, że usilnie
walczył z nobilitas ignorującą go z
powodu niskiego pochodzenia. Prawo
obywatelskie, przechowywane dotąd
przez kapłanów w ukryciu, ogłosił
publicznie, i kalendarz dni sądowych
wywiesił na Forum na białej tablicy, aby
każdy wiedział, w których dniach mogą
3
Jurysprudencja rzymska V-VI
się odbywać czynności sądowe.
Świątynię Zgody (Concordia) na placu
Wulkana, poświęcił ku niezadowoleniu
nobili. …
Cicero, Ad Atticum 4.2.4: adhibentur omnes
pontifices qui erant senatores. A quibus
Marcellinus, qui erat cupidissimus mei,
sententiam primus rogatus quaesivit quid essent
in decernendo secuti. tum M. Lucullus de
omnium conlegarum sententia respondit
religionis iudices pontifices fuisse, legis esse
senatum; se et conlegas suos de religione
statuisse, in senatu de lege statuturos cum
senatu. itaque sub quisque horum loco
sententiam rogatus multa secundum causam
nostram disputavit….
Wezwano wszystkich pontyfików,
którzy byli senatorami; Marcellinus, mój
gorący zwolennik, do którego
pierwszego zwrócono się o zdanie,
zapytał, czym się kierowali się w swojej
uchwale. Wówczas Marek Lucullus w
imieniu wszystkich kolegów
odpowiedział, że kapłani sądzili sprawę
z punktu widzenia religijnego, rzeczą zaś
senatu jest osądzić ją z punktu widzenia
prawa: on i jego koledzy wydali już
wyrok według norm religijnych, teraz
zaś w senacie wraz z senatorami
zamierzają rozstrzygnąć problem
prawny. …
Valerius Maximus, Facta et dicta
memorabilia 2.5.2: Ius ciuile per multa saecula
inter sacra caerimoniasque deorum inmortalium
abditum solisque pontificibus ....
Prawo obywatelskie przez wiele wieków
było znane, podobnie jak uświęcone i
sakralne obrzędy poświęcone
nieśmiertelnym bóstwom i
pontyfikom….
2. Pochodzenie społeczne, cursus honorum i funkcje państwowe
3. Consilia, consilium principis – consistorium, adsessores, conciliarii
Suetonius, Caligula 57: ... Consulenti quoque Gdy Kaligula prosił astrologa Sullę o
de genitura sua Sulla mathematicus certissimam postawienie mu horoskopu, ten
necem appropinquare affirmavit. Monuerunt et najbardziej stanowczo zapowiedział, że
Fortunae Antiatinae, ut a Cassio caveret; qua zbliża się niechybny mord. Wyrocznia
causa ille Cassium Longinum Asiae tum
Fortuny w Ancjum ostrzegła go, aby
proconsulem occidendum delegaverat, inmemor
miał się na baczności przed Kasjuszem.
Chaeream Cassium nominari. Pridie quam
Z tego powodu wydał Kaligula rozkaz
periret, somniavit consistere se in caelo iuxta
zgładzenia Kasjusza Longinusa,
solium Iovis impulsumque ab eo dextri pedis
ówczesnego prokonsula Azji,
pollice et in terras praecipitatum. Prodigiorum zapominając, że Cherea także nazywa się
loco habita sunt etiam, quae forte illo ipso die
Kasjusz. W przeddzień śmierci miał sen,
paulo prius acciderant.
że jest na niebie przy tronie Jowisza, a
ten palcem prawej stopy popchnął go i
zrzucił na ziemię. Także inne zdarzenia,
4
Jurysprudencja rzymska V-VI
które przypadkiem miały miejsce tego
właśnie dnia, a tuż przed mordem,
uznano za wróżebne.
Historia Augusta, vita Pii 12.1: Multa de
iure sanxit ususque est iuris peritis Vindio
Vero, Salvio, Valente, Volusio Maeciano,
Ulpio Marcello et Diaboleno.
Antoninus wydał szereg ustaw prawnych
przy pomocy doświadczonych
prawników: Vindiusa Verusa, Salviusa
Valensa, Volusiusa Maecianusa, Ulpiusa
Marcellusa i Diavolenusa.
Historia Augusta, vita Marci 11.10: Ius
autem magis vetus restituit quam novum fecit.
habuit secum praefectos, quorum et auctoritate
et periculo semper iura dictavit. usus autem est
Scaevola praecipue iuris perito.
Raczej przywrócił dawne ustawy, niż
wydawał nowe. Miał w swoim otoczeniu
prefektów i zawsze wydawał prawa
poparte ich autorytetem i
doświadczeniem. Za towarzysza miał
Scaevolę, szczególnie biegłego prawnika.
D. 20.5.12 pr., Tryphoninus 8 disp.:
Rescriptum est ab imperatore libellos agente
Papiniano....
Zostało rozstrzygnięte reskryptem
cesarskim, przy współudziale Papiniana,
….
Historia Augusta, vita Caracallae 8.2-3:
Papinianum amicissimum fuisse imperatori
Severo, ut aliqui loquuntur, adfinem etiam per
secundam uxorem, memoriae traditur; et huic
praecipue utrumque filium a Severo
commendatum....
Podobno Papinianus pozostawał w
bardzo przyjaznych stosunkach z
cesarzem Severem, razem z nim uczył
się u Scaevoli, był następcą Severa na
stanowisku doradcy prawnego skarbu, a
nawet, jak mówią niektórzy, był z nim
spokrewniony przez drugą żonę; Sever
jemu przede wszystkim oddał pod
opiekę obu synów …
D. 12.1.40, Paulus 3 quaest.: Lecta est in
auditorio Aemilii Papiniani praefecti praetorio
iuris consulti cautio huiusmodi: ‘Lucius Titius
scripsi me accepisse a Publio Maevio quindecim
mutua numerata mihi de domo et haec
quindecim proba recte dari kalendis futuris
stipulatus est Publius Maevius, spopondi ego
Lucius Titius. si die supra scripta summa
Publio Maevio eive ad quem ea res pertinebit
data soluta satisve eo nomine factum non erit,
tunc eo amplius, quo post solvam, poenae
nomine in dies triginta inque denarios centos
denarios singulos dari stipulatus est Publius
Przed trybunałem Aemiliusa Papiniana,
prefekta pretorianów i jurysty,
odczytano zabezpieczenie (cautio) o
następującej treści: „Ja, Lucius Titius
napisałem że otrzymałem od Publiusa
Maeviusa pożyczkę w wysokości 15
aureusów, wypłacona mi w jego domu.
Publius Maevius odebrał stypualcję, ja
zaś, Lucius Titius złożyłem przysięgę, że
owe 15 aureusów zostanie oddane w
dniu najbliższych kalend w monetach
najlepszej próby. Jeżeli w wyżej
wymienionym dniu Publius Maevius
5
Jurysprudencja rzymska V-VI
albo ten, do kogo rzecz będzie wówczas
należała, sumy tej nie dostanie, ani nie
uzyska stosowanego zadośćuczynienia,
to tak długo, jak później będę ją
oddawać, płacona będzie kara w postaci
jednego denara za każde 30 dni i za
każde 100 denarów. Stypulację odebrał
Publius Maevius, przysięgę złożyłem ja,
Lucius Titius. Umówiliśmy się ponadto,
że w interesie Maeviusa z powyższej
sumy zobowiązany będę zwracać
miesięcznie 300 denarów z całości jemu
lub jego spadkobiercy.” Pytanie
dotyczyło zobowiązań z tytułu odsetek,
z uwagi na to, że upłynęły miesiące, w
których można było dokonać zapłaty.
Powiedziałem, że ponieważ umowy
bieżące uznaje się za wchodzące w skład
stypulacji, jest to taka sama sytuacja, jak
gdyby odebrał stypulację na pewną
kwotę za każdy miesiąc, a za zwłokę
dodał odsetki. Tak więc z końcem
pierwszego miesiąca zaczynają biec
odsetki od pierwszej zapłaty i podobnie
też odsetki od nieuiszczonej kwoty po
upłynięciu drugiego i trzeciego. O
odsetki od niezapłaconego kapitału
wolno wnieść [skargę] dopiero wówczas,
gdy można już żądać samego kapitału.
Niektórzy jednak twierdzili, że umowa,
skoro została dołączona, dotyczyła
jedynie zapłaty kapitału, a nie odsetek,
które zostały ujęte wcześniej
bezpośrednio w stypulację, i dawała
podstawę tylko do zarzutu. Stąd, jeśli nie
oddano by pieniędzy w ustalonych
ratach od dnia wskazanego w stypulacji,
należałyby się procenty, tak, jakby
wyraźnie to zaznaczono. Ale skoro
przesunięto termin zapłaty kapitału, w
konsekwencji również odsetki są należne
od momentu, gdy dłużnik popadł w
zwłokę. I gdyby, jak on – Papinianus –
uważał, umowa dawała podstawę
Maevius, spopondi ego Lucius Titius.
convenitque inter nos, uti pro Maevio ex
summa supra scripta menstruos refundere
debeam denarios trecenos ex omni summa ei
heredive eius.’ quaesitum est de obligatione
usurarum, quoniam numerus mensium, qui
solutioni competebat, transierat. dicebam, quia
pacta in continenti facta stipulationi inesse
creduntur, perinde esse, ac si per singulos menses
certam pecuniam stipulatus, quoad tardius
soluta esset, usuras adiecisset: igitur finito primo
mense primae pensionis usuras currere et
similiter post secundum et tertium tractum
usuras non solutae pecuniae pensionis crescere
nec ante sortis non solutae usuras peti posse
quam ipsa sors peti potuerat. pactum autem
quod subiectum est quidam dicebant ad sortis
solutionem tantum pertinere, non etiam ad
usurarum, quae priore parte simpliciter in
stipulationem venissent, pactumque id tantum
ad exceptionem prodesse et ideo non soluta
pecunia statutis pensionibus ex die stipulationis
usuras deberi, atque si id nominatim esset
expressum. sed cum sortis petitio dilata sit,
consequens est, ut etiam usurae ex eo tempore,
quo moram fecit, accedant, et si, ut ille putabat,
ad exceptionem tantum prodesset pactum
(quamvis sententia diversa optinuerit), tamen
usurarum obligatio ipso iure non committetur:
non enim in mora est is, a quo pecunia propter
exceptionem peti non potest. sed quantitatem,
quae medio tempore colligitur, stipulamur, cum
condicio exstiterit, sicut est in fructibus: idem et
in usuris potest exprimi, ut ad diem non soluta
pecunia quo competit usurarum nomine ex die
interpositae stipulationis praestetur.
6
Jurysprudencja rzymska V-VI
jedynie do zarzutu (jakkolwiek
przeważyła opinia przeciwna),
zobowiązanie co do odsetek nie wejdzie
w życie z mocy samego prawa, nie
pozostaje bowiem w zwłoce osoba,
której nie można z uwagi na zarzut
pozwać o zapłatę pieniędzy. Kiedy ma
się spełnić warunek, odebrać można
stypulację co do sumy, która jest należna
w tym czasie, podobnie, jak ma to
miejsce w przypadku pożytków. To
samo można powiedzieć o odsetkach.
Jeśli pieniądze nie zostaną zapłacone do
dnia wyznaczonego, konieczne jest
pokrycie należności z tytułu odsetek,
która liczona jest od dnia zawarcia
stypulacji.
D. 4.4.38 pr., Paulus 1 decr.: Aemilius
Larianus ab Ovinio fundum Rutilianum lege
commissoria emerat data parte pecuniae, ita ut
si intra duos menses ab emptione reliqui pretii
partem dimidiam non solvisset, inemptus esset,
item si intra alios duos menses reliquum
pretium non numerasset, similiter esset
inemptus. intra priores duos menses Lariano
defuncto Rutiliana pupillaris aetatis successerat,
cuius tutores in solutione cessaverunt. venditor
denuntiationibus tutoribus saepe datis post
annum eandem possessionem Claudio
Telemacho vendiderat. pupilla in integrum
restitui desiderabat: victa tam apud praetorem
quam apud praefectum urbi provocaverat.
putabam bene iudicatum, quod pater eius, non
ipsa contraxerat: imperator autem motus est,
quod dies committendi in tempus pupillae
incidisset eaque effecisset, ne pareretur legi
venditionis. dicebam posse magis ea ratione
restitui eam, quod venditor denuntiando post
diem, quo placuerat esse commissum, et pretium
petendo recessisse a lege sua videretur: non me
moveri quod dies postea transisset, non magis
quam si creditor pignus distraxisset, post
mortem debitoris die solutionis finita. quia
Emilius Larianus kupił od Oviniusa
ziemię Rutiliusa i zapłacił część ceny, z
zastrzeżeniem, że jeżeli w ciągu dwóch
miesięcy od daty zakupu nie uiści
połowy zaległej sumy, kontrakt
wygaśnie, i, podobnie, jeżeli nie zapłaci
reszty przez następne 2 miesiące. W
ciągu pierwszych dwóch miesięcy
Larianus umarł, a jego spadkobierczynią
została niedojrzała Rutiliana, której
opiekunowie z zapłat nie wywiązali się.
Sprzedawca kilkakrotnie ostrzegł
opiekunów, a po upływie roku sprzedał
posiadłość Claudiusowi Telemachusowi.
Podopieczna Rutiliana wniosła o restitutio
in integrum [przywrócenie do stanu
poprzedniego]. Przegrawszy sprawę
zarówno u pretora, jak i u prefekta
miasta, złożyła apelację. Myślę, że wyrok
był słuszny, bowiem to jej ojciec, a nie
ona sama, zawarł umowę. Cesarza
jednak przekonał fakt, że obowiązek
uiszczenia należności przypadł już na
niedojrzałą, i z tej przyczyny nie zostały
spełnione warunki sprzedaży. Moim
zdaniem lepszym powodem udzielenia
7
Jurysprudencja rzymska V-VI
jej restitutio byłoby to, że sprzedawca,
który po ustalonym wcześniej terminie
zapłaty dał ostrzeżenie i żądał ceny,
niejako sam wycofał się z dołączonego
do kontraktu zastrzeżenia. Dla mnie nie
jest argumentem, że termin upłynął po
śmierci jej ojca, nie byłby też poruszony,
gdyby wierzyciel sprzedał zastaw, kiedy
po zgonie dłużnika minęła data
świadczenia. Ponieważ jednak cesarzowi
nie podobało się zastrzeżenie, przyznał
restitutio in integrum. Wziął on ponadto
pod uwagę te okoliczność, że byli
opiekunowie, którzy restitutio nie
zażądali, uznani zostali za podejrzanych.
tamen lex commissoria displicebat ei,
pronuntiavit in integrum restituendam. movit
etiam illud imperatorem, quod priores tutores,
qui non restitui desiderassent, suspecti
pronuntiati erant.
Valerius Patruinus, pełnomocnik
cesarski, przysądził grunty Flaviusowi
Stalticiusowi za ustaloną cenę. Następnie
przeprowadzono licytację i tenże
Stalticius, podjąwszy ją, wygrał i został
wprowadzony w wolne od wszelakich
przeszkód posiadanie – possessio vacua.
Powstała wątpliwość odnośnie do
pożytków, uzyskanych w tym czasie.
Patruinus zażądał, by stanowiły one
własność skarbu cesarskiego. Rzecz
jasna, jeśli zostały zebrane w okresie
między pierwszą a drugą licytacją, należą
do sprzedawcy (tak też zwykło się
uznawać w sytuacji, gdy dokonana
została in diem addictio, po czym pada
lepsza oferta). Nie powinniśmy
niepokoić się faktem, że licytację
wygrała ta sama osoba, której również
na początku przysądzono ziemię; skoro
więc oba zasądzenia miały miejsce w
okresie zbiorów, postanowiono odejść
od reguły ogólnej, i przyznać pożytki
nabywcy. Papinianus i Messius
przedstawili jednak nowy pogląd.
Według nich, zważywszy, że gruntami
zajmował się dzierżawca, byłoby
niesprawiedliwe pozbawiać go wszelkich
D. 49.14.50, Paulus 3 decr.: Valerius
Patruinus procurator imperatoris Flavio
Stalticio praedia certo pretio addixerat. deinde
facta licitatione idem Stalticius recepta ea
licitatione optinuerat et in vacuam possessionem
inductus erat. de fructibus medio tempore
perceptis quaerebatur: Patruinus fisci esse
volebat. plane si medio tempore inter primam
licitationem et sequentem adiectionem percepti
fuissent, ad venditorem pertinerent (sicut solet
dici, cum in diem addictio facta est, deinde
melior condicio allata est) nec moveri deberemus,
quod idem fuisset, cui et primo addicta fuerant
praedia. sed cum utraque addictio intra tempus
vindemiarum facta fuisset, recessum est ab hoc
tractatu itaque placebat fructus emptoris esse.
Papinianus et Messius novam sententiam
induxerunt, quia sub colono erant praedia,
iniquum esse fructus ei auferri universos: sed
colonum quidem percipere eos debere, emptorem
vero pensionem eius anni accepturum, ne fiscus
colono teneretur, quod ei frui non licuisset:
atque si hoc ipsum in emendo convenisset.
pronuntiavit tamen secundum illorum
opinionem, quod quidem domino colerentur,
universos fructus habere: si vero sub colono,
pensionem accipere.Tryphonino suggerente, quid
8
Jurysprudencja rzymska V-VI
putaret de aridis fructibus, qui ante percepti in
praediis fuissent, respondit, si nondum dies
pensionis venisset, cum addicta sunt, eos quoque
emptorem accepturum.
pożytków. To on powinien je zebrać,
nabywca zaś powinien za ten rok
otrzymać czynsz, aby skarb cesarski nie
stał się odpowiedzialny wobec
dzierżawcy za to, że nie zezwolił mu
skorzystać z plonów, tak, jak gdyby ów
punkt stanowił część umowy kupna.
Cesarz jednak ogłosił wyrok, idąc za
opinią Papiniana i Messiusa: jeżeli to
właściciel uprawiał ziemie, ma prawo do
całości pożytków, jeżeli dzierżawca (sc.
Stalticius), to on dostanie czynsz.
Trifoninus zadał pytanie, co zrobić z
zasuszonymi owocami, zebranymi z pola
wcześniej. Jurysta odparł, że o ile w
momencie przysądzenia gruntu termin
zapłaty czynszu jeszcze nie nadszedł,
również i one należą się nabywcy.
Historia Augusta, vita Pescenii Nigri 7.4:
Quod postea Severus et deinceps multi
tenuerunt, ut probant Pauli et Ulpiani
praefecturae, qui Papiniano in consilio fuerunt
ac postea, cum unus ad memoriam, alter ad
libellos paruisset, statim praefecti facti sunt.
Zwyczaj ten zachował następnie Sever i
wielu innych cesarzy, czego dowodem są
prefektury Paulusa i Ulpiana, którzy
najpierw byli pomocnikami Papiniana, a
później zostali od razu mianowani
prefektami, jako że jeden był
nadwornym historykiem, a drugi
urzędnikiem przyjmującym i
załatwiającym podania.
Historia Augusta, vita Heliogabali 16.4:
Removit et Ulpianum iuris consultum ut
bonum virum et Silvinum rhetorem, quem
magistrum Caesaris fecerat. Et Silvinus
quidem occisus est, Ulpianus vero reservatus.
Odsunął Heliogabal – jako człowieka
szlachetnego – biegłego prawnika
Ulpiana, a także retora Silvinusa, którego
mianował nauczycielem Cezara. Silvina
mianowicie zamordowano, Ulpian zaś
ocalał.
Historia Augusta, vita Hadriani 18.1: Cum
iudicaret, in consilio habuit non amicos suos aut
comites solum sed iuris consultos et praecipue
Iuventium Celsum, Salvium Iulianum,
Neratium Priscum aliosque, quos tamen
senatus omnis probasset.
Kiedy wydawał wyroki sądowe, miał w
radzie przybocznej nie tylko przyjaciół i
towarzyszy, lecz także biegłych
prawników, przede wszystkim
Iuventiusa Celsusa, Salviusa Iuliana i
Neratiusa Priscusa, a także innych,
wszystkich jednak uznanych przez senat.
9
Jurysprudencja rzymska V-VI
4. Formuły aktów i czynności prawnych (cavere) oraz formuły czynności
procesowych (arere - cavere); porady prawne (respondere)
Livius, Ab urbe condita 8.23.14: ... consulti
augures uitiosum uideri dictatorem
pronuntiauerunt ...
... zapytani o to augurowie,
odpowiedzieli, że zaszedł błąd przy jego
mianowaniu...
Cicero, Ad Atticum 4.2.3: Cum pontifices
decressent ita, SI NEQVE POPVLI
IVSSV NEQVE PLEBIS SCITV IS
QVI SE DEDICASSE DICERET
NOMINATIM EI REI PRAEFECTVS
ESSET NEQVE POPVLI IVSSV
AUT PLEBIS SCITV ID FACERE
IVSSVS ESSET VIDERI, POSSE
SINE RELIGIONE EAM PARTEM
AREAE MIHI RESTITVI, mihi facta
statim est gratulatio; nemo enim dubitabat quin
domus nobis esset adiudicata; cum subito ille in
contionem escendit quam Appius ei dedit.
nuntiat iam populo pontifices secundum se
decrevisse, me autem vi conari in possessionem
venire; hortatur ut se et Appium sequantur et
suam libertatem vi defendant. hic cum etiam illi
infimi partim admirarentur partim inriderent
hominis amentiam, ego statuerem illuc non
accedere nisi cum consules ex senatus consulto
porticum Catuli restituendam locassent Kal
Octobr. habetur senatus frequens.
Kapłani wydali orzeczenie, że jeśli ten,
kto twierdzi, że poświęcił plac, nie był
osobiście upoważniony ani uchwałą [=
ustawą] komicjów, ani plebiscytem, i jeśli
mu nie kazano tak uczynić ani na
podstawie uchwały [ustawy] komicjów,
ani plebiscytu, można, jak się zdaje,
kupić lub zwrócić ten plac bez
popełnienia świętokradztwa. Zaczęto mi
zaraz winszować, gdyż nikt nie wątpił,
że dom będzie mi przysądzony.
Tymczasem tamten nagle wstaje, bo
Appius udzielił mu głosu – i oświadcza,
że kapłani wydali tę opinię korzystną dla
niego, ja zaś przemocą wejść w
posiadanie placu usiłuję. Namawia więc
zebranych, aby poszli za nim i
Appiuszem i bronili siłą jego wolności.
Choć nawet ci chwiejni częściowo
podziwiali, częściowo zaś wyśmiewali
szaleństwo tego człowieka, ja jednak
postanowiłem nie chodzić tam, aż
konsulowie w oparciu o uchwałę senatu
nie zawrą umowy [z jakimś
przedsiębiorcą, który podejmie się
wykonania budowy] w sprawie
odbudowania portyku Katulusa.
Posiedzenie senatu w pełnym składzie
odbyło się 1 października.
Cicero, De oratore 1.48.212: Sin autem
quaereretur quisnam iuris consultus vere
nominaretur, eum dicerem, qui legum et
consuetudinis eius, qua privati in civitate
uterentur, et ad respondendum et ad agendum et
ad cavendum peritus esset, et ex eo genere Sex.
Aelium, M’. Manilium, P. Mucium
Gdyby zaś ktoś zapytał, kogo w istocie
można nazwać znawcą prawa,
powiedziałbym, że kogoś takiego, kto
byłby na tyle biegły w prawach i
związanych z nimi zwyczajach, których
powinny w państwie przestrzegać osoby
prywatne, żeby móc udzielać porad,
10
Jurysprudencja rzymska V-VI
nominarem. [39] Atque, ut iam ad leviora
artium studia veniam, si musicus, si
grammaticus, si poeta quaeratur, possim
similiter explicare, quid eorum quisque
profiteatur et quo non amplius ab quoque sit
postulandum. Philosophi denique ipsius, qui de
sua vi ac sapientia unus omnia paene profitetur,
est tamen quaedam descriptio, ut is, qui studeat
omnium rerum divinarum atque humanarum
vim naturam causasque nosse et omnem bene
vivendi rationem tenere et persequi, nomine hoc
appelletur.
prowadzić sprawy sądowe i dbać o
dobro klienta. W tej grupie
wymieniłbym Sextusa Aeliusa, Maniusa
Maniliusa i Publiusa Muciusa. [39] By
zaś przejść już do mniej poważnych
nauk i zajęć, jeśli szukanoby muzyka,
gramatyka lub poety, mógłbym w
podobny sposób wyjaśnić, co każdy z
nich uważa za domenę, i czego można
się od nich domagać. Jest wreszcie jakaś
definicja i samego filozofa, który, ufny w
swe zdolności i mądrość, sam jeden
uważa się za znawcę każdej niemal
dziedziny wiedzy. Mówi się, że tym
imieniem można nazwać kogoś, kto
stara się poznać istotę wszystkich spraw
boskich i ludzkich, ich naturę i
przyczyny, oraz zgłębić sposób dobrego
życia i zgodnie z nim postępować.
D. 1.2.2.37: Fuit post eos maximae scientiae
Sempronius, quem populus Romanus « sofon »
appellavit, nec quisquam ante hunc aut post
hunc hoc nomine cognominatus est. Gaius
Scipio Nasica, qui optimus a senatu appellatus
est: cui etiam publice domus in Sacra Via data
est, quo facilius consuli posset. ...
Po nich żył Semproniusz, mąż o
ogromnej wiedzy, którego lud rzymski
nazwał SofÕj; tego przydomka nikt
przed nim, ani nikt po nim nie nosił;
później Gaius Scipio Nasica, nazwany
przez senat optimus; jemu też publicznie
został ofiarowany dom na Via Sacra, aby
łatwiej można było u niego zasięgać
rad…
Seneca, Epistulae 94.27: ... sic quomodo
iurisconsultorum valent responsa, etiam si ratio
non redditur?
... tak, jak wielkie znaczenie mają
wypowiedzi biegłych prawników,
chociaż nie podano by w nich
uzasadnienia?
I. 1.2.8: Responsa prudentium sunt sententiae
et opiniones eorum quibus permissum erat iura
condere. Nam antiquitus institutum erat ut
essent qui iura publice interpretarentur, quibus
a caesare ius respondendi datum est, qui
iurisconsulti appellabantur. quorum omnium
sententiae et opiniones eam auctoritatem
tenebant ut iudici recedere a responso eorum
non liceret, ut est constitutum.
Odpowiedziami znawców prawa są
zdania i opinie tych, którym pozwolono
tworzyć prawa; albowiem dawniej
zostało ustanowione, aby byli tacy,
którzy publicznie interpretują prawo,
którym przez cesarza zostało przyznane
prawo udzielania odpowiedzi. Nazwano
ich prawoznawcami, a ich wszystkie
zdania i poglądy mają taką moc, że
11
Jurysprudencja rzymska V-VI
sędziemu nie wolno odstąpić od ich
odpowiedzi, jak to zostało
postanowione w konstytucjach.
D. 1.2.2.49 – zob. teksty: Sextus
Pomponius ☺
Gai 1.7: Responsa prudentium sunt sententiae
et opiniones eorum, quibus permissum est iura
condere. Quorum omnium si in unum
sententiae concurrunt, id, quod ita sentiunt,
legis vicem optinet; si vero dissentiunt, iudici
licet quam velit sententiam sequi; idque
rescripto divi Hadriani significatur.
Odpowiedziami uczonych prawników
są zdania i poglądy tych, którym
pozwolono tworzyć prawa. Jeżeli do
jednego sprowadzają się wszystkie ich
zdania, to, co tak myślą, zachowuje moc
ustawy; jeżeli natomiast są sprzeczne
między sobą, sędziemu wolno pójść za
którym chce zdaniem; i to zostało
oznajmione w pisemnej odpowiedzi
boskiego Hadriana.
5. Ethos prawnika i nieodpłatność usług
D. 1.2.2.13, Pomponius l. S. enchir.: Post Poznawszy pochodzenie prawa i jego
originem iuris et processum cognitum consequens rozwój, należy wspomnieć imiona
est, ut de magistratuum nominibus et origine
urzędników i ich pochodzenie,
cognoscamus, quia, ut exposuimus, per eos qui ponieważ, jak pokazaliśmy, prawa mają
iuri dicundo praesunt effectus rei accipitur:
zastosowanie poprzez działalność tych,
quantum est enim ius in civitate esse, nisi sint, którzy stoją na czele władzy
qui iura regere possint? post hoc dein de
jurysdykcyjnej; jakie bowiem byłoby bez
auctorum successione dicemus, quod constare
nich prawo w państwie? później
non potest ius, nisi sit aliquis iuris peritus, per powiemy o dorobku uczonych
quem possit cottidie in melius produci.
prawników, bowiem prawo nie mogłoby
się utrzymać bez znawców prawa, przez
których działania mogłoby się ono
codziennie ulepszać
Seneca, De beneficiis 5.19.8: Sed ut
dialogorum altercatione seposita tamquam iuris
consultus respondeam, mens spectanda est
dantis; beneficium ei dedit, cui datum voluit. Si
in patris honorem fecit, pater accepit beneficium;
si filii in usum, pater beneficio in filium conlato
non obligatur, etiam si fruitur. Si tamen
occasionem habuerit, volet et ipse praestare
aliquid, non tamquam solvendi necessitatem
habeat, sed tamquam incipiendi causam. Repeti
Ale odkładając dialektyczną dyskusję na
stronę, chcę odpowiedzieć niejako z
pozycji uczonego prawnika: trzeba
patrzeć na usposobienie wewnętrzne
tego, kto daje. Dobrodziejstwo daje ktoś
temu, komu chce dać dobrodziejstwo;
jeśli to czyni z uszanowania dla ojca,
ojciec jest tym, który przyjmuje; jeżeli
daje do użytku synowi, wtedy ojciec za
dobrodziejstwo dane synowi nie jest
12
Jurysprudencja rzymska V-VI
a patre beneficium non debet; si quid pro hoc
benigne facit, iustus, non gratus est.
zobowiązany, choć ma z niego pożytek;
jeśli jednak nadarzy mu się okazja,
zapewne i sam ojciec zechce się czymś
odwdzięczyć, nie dlatego, że miałby
powinność wywiązania się z długu, ale
dlatego, że ma uzasadnioną przyczynę
do zapłacenia, jak gdyby pierwszego
świadczenia. Nie wolno żądać od ojca
zwrotu dobrodziejstwa, a jeśli w zamian
nic nie uczynił z własnej woli, będzie to
jego uczciwość, nie wdzięczność.
Seneca, Epistulae 94.2: Ariston Stoicus e
contrario hanc partem levem existimat et quae
non descendat in pectus usque, anilia habentem
praecepta; plurimum ait proficere ipsa decreta
philosophiae constitutionemque summi boni;
‘quam qui bene intellexit ac didicit quid in
quaque re faciendum sit sibi ipse praecipit.’
Stoik Aryston przeciwnie, tę właśnie
część uważa za mało ważną, wcale nie
przenikającą do duszy, i wciąż mającą w
pogotowiu kobiece zalecenia; twierdzi,
że jak najwięcej pożytku dają
podstawowe zasady filozofii i ustalenie
najwyższego dobra; kto to dobrze
zrozumiał, i poznał, potrafi sam się
domyślić, co powinien uczynić w każdej
sprawie.
Cicero, De natura deorum 3.4.9: Tum Cotta
‘Quam simile istud sit’, inquit, ‘tu videris.
Nam ego neque in causis, si quid est evidens, de
quo inter omnis conveniat, argumentari soleo
— perspicuitas enim argumentatione elevatur
— nec, si id facerem in causis forensibus, idem
facerem in hac suptilitate sermonis. …
A Kotta tak mu odpowiedział: Osądźże
sam, jak trafne jest to porównanie. Ja,
widzisz, nie mam zwyczaju dowodzić w
sądzie tego, co jest oczywiste:
oczywistość traci na sile, jeśli się jej
dowodzi. A gdybym nawet tak w sądzie
postąpił, nie pozwoliłbym sobie na coś
podobnego w tym wnikliwym
rozważaniu. …
D. 1.3.39, Celsus 23 dig.: Quod non ratione
introductum, sed errore primum, deinde
consuetudine optentum est, in aliis similibus
non optinet.
To, co zostało wprowadzone nie przez
rozsądek, lecz w wyniku błędu, z później
zwyczajowo przyjęte, nie rozciąga się na
podobne przypadki.
6. Iurisconsultus czyli praktykujący jurysta i nauczyciel prawa
13
Jurysprudencja rzymska V-VI
D. 1.2.2.35, Pomponius l. s. enchir.: Iuris
civilis scientiam plurimi et maximi viri professi
sunt: sed qui eorum maximae dignationis apud
populum romanum fuerunt, eorum in praesentia
mentio habenda est, ut appareat, a quibus et
qualibus haec iura orta et tradita sunt. et
quidem ex omnibus, qui scientiam nancti sunt,
ante Tiberium Coruncanium publice professum
neminem traditur: ceteri autem ad hunc vel in
latenti ius civile retinere cogitabant solumque
consultatoribus vacare potius quam discere
volentibus se praestabant. … 38: Post hos fuit
Tiberius Coruncanius, ut dixi, qui primus
profiteri coepit: cuius tamen scriptum nullum
exstat, sed responsa complura et memorabilia
eius fuerunt. deinde Sextus Aelius et frater eius
Publius Aelius et Publius Atilius maximam
scientiam in profitendo habuerunt, ut duo Aelii
etiam consules fuerint, Atilius autem primus a
populo sapiens appellatus est. Sextum Aelium
etiam Ennius laudavit et exstat illius liber qui
inscribitur ‘Tripertita’, qui liber veluti cunabula
iuris continet: Tripertita autem dicitur,
quoniam lege duodecim tabularum praeposita
iungitur interpretatio, deinde subtexitur legis
actio. eiusdem esse tres alii libri referuntur, quos
tamen quidam negant eiusdem esse: hos sectatus
ad aliquid est cato. deinde Marcus Cato
princeps porciae familiae, cuius et libri exstant:
sed plurimi filii eius, ex quibus ceteri oriuntur.
Wielu znakomitych mężów zajmowało
się prawem prywatnym, lecz aby było
wiadomo, dzięki komu i przez jakich
mężów prawa narodziły się i zostały
przekazane, należy pamiętać o tych,
którzy cieszyli się największym
uznaniem ludu rzymskiego; mówi się
zaś, że z wszystkich, którzy osiągnęli
wiedzę prawniczą, przed Tiberiusem
Coruncaniusem nie było nikogo, kto
publicznie zajmował się tymi prawami;
pozostali zaś, do jego czasów, woleli,
aby prawo było nieznane, udzielając
tylko porad prawnych, i nie poświęcając
tym, którzy chcieliby poznawać prawa,
czasu … 38. Po nich był Tiberius
Coruncanius, który, jak już
powiedziałem, pierwszy podjął się
publicznie nauczania prawa; nie ma
jednak żadnych jego pism, choć
wiadomo, że jego opinie były liczne i
godne zapamiętania; później największą
wiedzę w nauczaniu prawa zdobyli
Sextus Aelius i jego brat Publius Aelius
oraz Publius Atilius; stąd nawet obaj
Aeliusze stali się konsulami, Atilius jako
pierwszy został przez lud nazwany
sapiens; Sextusa Aeliusa nawet Ennius
pochwalił; przetrwała także jego księga
zatytułowana Tripertita, która zawierała
tak jakby kolebkę prawa; została ona
nazwana trzyczęściową, bowiem
pierwszą częścią jest tekst ustawy 12
tablic, do którego dodano interpretację,
a następnie opis powództw ustawowych;
jemu przypisuje się także autorstwo
trzech innych ksiąg, niektórzy jednak
uważają, że nie są jego autorstwa; za
nimi idzie Cato; następnie Marcus Cato
– głowa rodu Porcjuszy, którego księgi
przetrwały; więcej jednak ksiąg napisał
jego syn i z tych korzystali wszyscy inni
14
Jurysprudencja rzymska V-VI
Cicero, De oratore 3.33.133-134: Equidem
saepe hoc audivi de patre et de socero meo,
nostros quoque homines, qui excellere sapientiae
gloria vellent, omnia, quae quidem tum haec
civitas nosset, solitos esse complecti. Meminerant
illi Sex. Aelium; M’. vero Manilium nos etiam
vidimus transverso ambulantem foro; quod erat
insigne eum, qui id faceret, facere civibus suis
omnibus consili sui copiam; ad quos olim et ita
ambulantis et in solio sedentis domi sic
adibatur, non solum ut de iure civili ad eos,
verum etiam de filia conlocanda, de fundo
emendo, de agro colendo, de omni denique aut
officio aut negotio referretur. [134] Haec fuit P.
Crassi illius veteris, haec Ti. Coruncani, haec
proavi generi mei Scipionis prudentissimi
hominis sapientia, qui omnes pontifices maximi
fuerunt, ut ad eos de omnibus divinis atque
humanis rebus referretur; eidemque in senatu et
apud populum et in causis amicorum et domi et
militiae consilium suum fidemque praestabant.
Często słyszałem od mojego ojca i od
teścia [sc. Q.M. Scaevoli augura], ze nasi
rodacy pragnęli zyskać sławę mędrców,
zwykle zajmowali się wszystkim, co
wówczas było w naszym państwie
znane. Wspominali oni Sextusa Aeliusa,
natomiast Maniusa Maniliusa jeszcze ja
sam widziałem, jak przechadzał się po
forum, co było znakiem, że ten, kto tak
robi, jest gotów wszystkim swym
współobywatelom udzielać porad. Gdy
tak się niegdyś przechadzali lub gdy
siedzieli w domu, zwracano się do nich
nie tylko w sprawach dotyczących
prawa, lecz również radzono się w
sprawie wydania córki za mąż, zakupu
gruntu, uprawy roli, słowem – pytano o
każdą powinność lub zajęcie; [34] taka
była też mądrość najroztropniejszych
ludzi owego starego Publiusa Crassusa,
Tiberiusa Coruncaiusa, pradziadka
mojego zięcia – Scipiona. Wszyscy oni
byli najwyższymi kapłanami, toteż ludzie
przychodzili do nich we wszystkich
sprawach boskich, ale też ludzkich.
Służyli bowiem swą godna zaufania radą
zarówno w senacie, jak i na
zgromadzeniach ludu, w procesach
przyjaciół, w domu i na wojnie.
D. 1.2.2.43, Pomponius l. s. enchir.:
Servius autem Sulpicius cum in causis orandis
primum locum aut pro certo post Marcum
Tullium optineret, traditur ad consulendum
Quintum Mucium de re amici sui pervenisse
cumque eum sibi respondisse de iure Servius
parum intellexisset, iterum quintum
interrogasset et a Quinto Mucio responsum esse
nec tamen percepisse, et ita obiurgatum esse a
Quinto Mucio: namque eum dixisse turpe esse
patricio et nobili et causas oranti ius in quo
versaretur ignorare. ea velut contumelia Servius
tactus operam dedit iuri civili et plurimum eos,
de quibus locuti sumus, audiit, institutis a
Servius Sulpicius zaś, uznawany za
pierwszego wśród mówców sądowych,
ustępującego jedynie Cyceronowi,
zwrócił się wedle tradycji po poradę do
Quintusa Muciusa w sprawie swego
przyjaciela; i gdy Servius niewiele
zrozumiał z odpowiedzi, został
zganiony przez Quintusa Muciusa;
powiedział on bowiem, że nie przystoi
patrycjuszowi, nobilowi prowadzącemu
sprawy w sądzie nie znać praw
dotyczących spraw, które prowadzi;
dotknięty tą uwagą Servius poświęcił się
studiom nad prawem prywatnym;
15
Jurysprudencja rzymska V-VI
Balbo Lucilio, instructus autem maxime a
Gallo Aquilio, qui fuit Cercinae: itaque libri
complures eius extant Cercinae confecti. hic cum
in legatione perisset, statuam ei Populus
Romanus pro rostris posuit, et hodieque exstat
pro rostris Augusti. huius volumina complura
exstant: reliquit autem prope centum et
octoginta libros.
słuchał tych, których wspomnieliśmy,
uczył się u Balbusa Luciliusa, najwięcej
jednak u Aquiliusa Gallusa, który żył na
wyspie Cercynie; z tego powodu wiele z
ksiąg Serviusa tam zostało napisanych;
kiedy zginął sprawując poselstwo, lud
wystawił mu pomnik i umieścił go przed
mównicą; dzisiaj stoi on przed mównicą
Augusta; zachowały się liczne dzieła
Serviusa – pozostawił około 180 ksiąg
Cicero, Brutus 89.306: Ego autem iuris
civilis studio multum operae dabam Q.
Scaevolae P. f., qui quamquam nemini <se>
ad docendum dabat, tamen consulentibus
respondendo studiosos audiendi docebat….
Ja zaś poświęciłem się zgłębianiu prawa
obywatelskiemu u boku Quintusa
Muciusa Scaevoli, syna Publiusa, który
wprawdzie formalnie nie udzielał
nikomu lekcji, jednak uczył tych, co
chcieli się przysłuchiwać, kiedy
odpowiadał proszącym go o radę w
kwestiach prawnych…
Cicero, De amicitia 1.1: Q. Mucius augur
multa narrare de C. Laelio socero suo
memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum
in omni sermone appellare sapientem; ego autem
a patre ita eram deductus ad Scaevolam sumpta
virili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis
latere numquam discederem; itaque multa ab eo
prudenter disputata, multa etiam breviter et
commode dicta memoriae mandabam fierique
studebam eius prudentia doctior. Quo mortuo
me ad pontificem Scaevolam contuli, quem
unum nostrae civitatis et ingenio et iustitia
praestantissimum audeo dicere...
Quintus Mucius augur opowiadała
nieraz, czerpiąc ze swej wspaniałej
pamięci, w sposób niezwykle zajmujący
o swoim teściu, Gaiuszu Laeliuszu, i nie
wahał się, ilekroć jego rozmowa
dotyczyła, nazywać go mądrym. Mnie
zaś, po przywdzianiu togi męskiej, oddał
ojciec do Scaevoli, z tym
przeznaczeniem, abym, jak długo bym
mógł, i jak długo on by na to zezwolił,
nie odstępował nigdy boku starca; i tak
zapisywałem sobie w pamięci wiele jego
głębokich rozpraw, a zarazem dużo jego
krótkich, ale trafnych opowieści i
starałem się jego gruntownymi
wiadomościami wzbogacić skarbiec
mojej wiedzy. Po jego śmierci
przeniosłem się do arcykapłana Scaevoli,
o którym śmiem powiedzieć, że w całym
naszym mieście nie było tęższej głowy, i
większej prawości człowieka….
16
Jurysprudencja rzymska V-VI
7. Nomiko…,
Nomiko… pragmatici, tabelliones – zawodowi pisarze dokumentów,
prawnicy niższego rzędu, „antyczni notariusz”
Cicero, De oratore 1.35.198: Iam vero ipsa
Któż nie wie, ile zaszczytu, życzliwości i
per sese quantum adferat eis, qui ei praesunt,
szacunku owa znajomość przynosi sama
honoris, gratiae, dignitatis, quis ignorat?
z siebie tym, którzy mają w niej udział?
Itaque, ut apud Graecos infimi homines
Otóż, jak u Greków, ludzie najniższej
mercedula adducti ministros se praebent in
kondycji za drobną opłatą ofiarują się
iudiciis oratoribus, ei, qui apud illos
mówcom jako pomocnicy podczas
pragmatikoi vocantur, sic in nostra civitate
procesów – takich ludzi nazywa się u
contra amplissimus quisque et clarissimus vir,
nich pragmatikoi ; tak w naszym państwie
ut ille, qui propter hanc iuris civilis scientiam
przeciwnie – mąż bardzo wpływowy i
sic appellatus a summo poeta est: egregie
znamienity, jak choćby ten, którego ze
cordatus homo, catus Aelius Sextus, multique względu na ową znajomość prawa
praeterea, qui, cum ingenio sibi auctore
obywatelskiego najwybitniejszy poeta [sc.
dignitatem peperissent, perfecerunt ut in
Ennius], określił następująco: „człowiek
respondendo iure auctoritate plus etiam quam
roztropny wielce, wnikliwy Aelius
ipso ingenio valerent.
Sextus”; a poza nim wielu innych, którzy
po tym, jak dzięki swemu talentowi
zdobyli wysoką pozycję, osiągnęli
następnie to, że przy wydawaniu opinii
prawnych większe znaczenie miało już
poważanie (auctoritas), jakim się cieszyli,
niż sam talent.
8. Sędzia – iudex
Cicero, De republica 1.38.59: … ut apud
bonum iudicem, argumenta plus quam testes
valent ...
… przed dobrym sędzią argumenty
znaczą więcej, niż świadkowie…
Seneca, De ira 1.16.6: …bonus iudex
damnat inprobanda, non odit …
… dobry sędzia karze złe uczynki, ale
nie okazuje wobec nich nienawiści…
Seneca, De ira 2.28.1: Si uolumus aequi
rerum omnium iudices esse, hoc primum nobis
persuadeamus, neminem nostrum esse sine
culpa…
Jeśli chcemy być sprawiedliwymi
sędziami wszystkich spraw, to miejmy
przede wszystkim na uwadze, że żaden z
nas nie jest bez winy….
Seneca, Medea 199-200: Qui statuit aliquid Kto wydaj wyrok bez wysłuchania
parte inaudita altera, / aequum licet statuerit, drugiej strony, jest niesprawiedliwy,
haud aequus fuit.
chociażby nawet wydał wyrok słuszny.
Martialis, Epigramy 2.13: Et iudex petit et
petit patronus: / soluas censeo, Sexte,
Płacić sędziemu i pchać w adwokata?!
Spłać dług, Sekstusie – będzie mniejsza
17
Jurysprudencja rzymska V-VI
creditori !
strata!
D. 48.11.9, Papinian, 15 resp.: Qui munus
publice mandatum accepta pecunia ruperunt,
crimine repetundarum postulantur.
Ci, którzy z powodu sprawowania
urzędu publicznego przyjmują pieniądze
od petentów, odpowiadają za nadużycia.
D. 48.19.11 pr., Marcianus, 2 de publ.
Sędzia powinien baczyć, aby nie
iudic.: Perspiciendum est iudicanti, ne quid aut orzeczono kary surowszej lub
durius aut remissius constituatur, quam causa łagodniejszej, niż wymaga sprawa…
deposcit ...
D. 2.4.2, Ulpianus 5 ad ed.: In ius vocari
non oportet neque consulem neque praefectum
neque praetorem neque proconsulem neque
ceteros magistratus, qui imperium habent, qui
et coercere aliquem possunt et iubere in carcerem
duci: nec pontificem dum sacra facit … nec
iudicem dum de re cognoscat…
Nie można pozywać do sądu ani
konsula, ani prefekta, ani pretora, ani
prokonsula, ani też innych urzędników,
którym przysługuje imperium, którzy
mogą karać kogoś i nakazać uwięzienie,
ani kapłana w czasie sprawowania
ofiary, … ani sędziego w trakcie
rozstrzygania sporu….
I.4.5 pr.: Si iudex litem suam fecerit, non
proprie ex maleficio obligatus videtur. sed quia
neque ex contractu obligatus est et utique
peccasse aliquid intellegitur, licet per
imprudentiam: ideo videtur quasi ex maleficio
teneri, et in quantum de ea re aequum religioni
iudicantis videbitur, poenam sustinebit.
Jeśli sędzia uczynił proces swoim, uważa
się że nie jest on zobowiązany właściwie
z występku (ex delicto); ponieważ jednak
nie jest on zobowiązany z zaciągnięcia
zobowiązania (ex contractu) i sądzi się, że
w pewien sposób zawinił, chociażby
przez nieświadomość (per imprudentiam),
uważa się, że jest on zobowiązany jak
gdyby z występku (quasi ex delicto) i
poniesie karę w tej wysokości, jaka wyda
się w tej sprawie słuszna sumieniu
sądzącego.
9. Profesor prawa – antecessor, šrwj (heros)
D. 50.13.1.5, Ulpianus 8 de omn. trib.:
Proinde ne iuris quidem civilis professoribus ius
dicent: est quidem res sanctissima civilis
sapientia, sed quae pretio nummario non sit
aestimanda nec dehonestanda, dum in iudicio
honor petitur, qui in ingressu sacramenti offerri
debuit. quaedam enim tametsi honeste
accipiantur, inhoneste tamen petuntur.
Tak więc namiestnik prowincji nie
podejmuje decyzji co do wynagrodzenia
nauczycieli prawa, bowiem ich wiedza
jest uważana za coś w pełni
uświęconego; ale nie powinna być ona
określana w pieniądzu, lub być obrażana
poprzez wynagrodzenie, jeśli domaga się
jego zapłaty osoba, która złożyła
18
Jurysprudencja rzymska V-VI
obietnicę pod przysięgą, że będzie
przekazywać wiedzę nieodpłatnie; wciąż
jednak, wynagrodzenie jeśli szczerze
ofiarowane, może być uczciwie przyjęte,
jednak jedynie jeśli nie zostało
niehonorowo zażądane.
10. Adwokat – orator, advocatus, causidicus
Cicero, Topica 12.51: Ac loci quidem ipsius Taka jest w każdym razie postać tego
forma talis est. Admonet autem hic locus, ut
miejsca – źródła argumentacji (locus). A
quaeratur quid ante rem, quid cum re, quid
miejsce – źródło to zachęca do
post rem evenerit. ‘Nihil hoc ad ius; ad
zastanowienia się nad tym, co się działo
Ciceronem’, inquiebat Gallus noster, si quis ad przed rozpatrywanym zdarzeniem, co się
eum quid tale rettulerat, ut de facto quaereretur. dzieje równocześnie z nim i co się
...
będzie działo potem. „Nie ma to nic
wspólnego z prawem, idź z tym co
Cycerona” – zwykł mawiać przyjaciel
mój Gallus, gdy ktoś zwracał się do
niego z taką sprawą, w której chodziło o
zbadanie stanu faktycznego. …
Cicero, Brutus 39.145: Ita enim multa tum
contra scriptum pro aequo et bono dixit, ut
hominem acutissimum Q. Scaevolam et in iure,
in quo illa causa vertebatur, paratissimum
obrueret argumentorum exemplorumque copia;
atque ita tum ab his patronis aequalibus et iam
consularibus causa illa dicta est, cum uterque
ex contraria parte ius civile defenderet, ut
eloquentium iuris peritissimus Crassus, iuris
peritorum eloquentissimus Scaevola putaretur.
qui quidem cum peracutus esset ad
excogitandum quid in iure aut in aequo verum
aut esset aut non esset, tum verbis erat ad rem
cum summa brevitate mirabiliter aptus.
Przemawiając przeciw zapisowi w
testamencie, tak wiele powiedział na
temat słuszności i sprawiedliwości, że
niemal przygniótł liczbę argumentów i
przykładów Quintusa Muciusa Scaevoli,
człowieka o przenikliwej inteligencji, a
jednocześnie najlepiej przygotowanego
do roztrząsania zagadnień prawnych,
których przecież dotyczyła sprawa.
Wtedy to ci dwaj równi sobie adwokaci,
wówczas już mężowie konsularni, tak
wygłosili swoje mowy, że – jeden i drugi
z przeciwnych pozycji broniąc zapisów
ius civile – Krassus wydawał się
najbardziej biegły w prawie wśród
mówców, a Scaevola najlepszym mówcą
wśród znawców prawa. Był bowiem
Scaevola zarówno niezwykle wnikliwy w
dociekaniu, co w ius civile lub też w
naturalnym poczuciu sprawiedliwości,
co jest słuszne, a co słuszne nie jest, jak i
objawiał niezwykły talent do ukazywania
19
Jurysprudencja rzymska V-VI
sprawy z godną podziwu zwięzłością.
Cicero, Brutus 41.151: ….de Servio autem et
tu probe dicis et ego dicam quod sentio. non
enim facile quem dixerim plus studi quam
illum et ad dicendum et ad omnes bonarum
rerum disciplinas adhibuisse. nam et in isdem
exercitationibus ineunte aetate fuimus et postea
una Rhodum ille etiam profectus est, quo melior
esset et doctior; et inde ut rediit, videtur mihi in
secunda arte primus esse maluisse quam in
prima secundus. atque haud scio an par
principibus esse potuisset; sed fortasse maluit, id
quod est adeptus, longe omnium non eiusdem
modo aetatis sed eorum etiam qui fuissent in
iure civili esse princeps.
… O Serviuszu zaś słusznie i ty
twierdzisz, i ja powiem, co o nim sądzę.
Niełatwo byłoby wskazać kogoś, kto z
większym zamiłowaniem niż on
studiował sztukę wymowy i wszystkie
pozostałe nauki [sc. prawo, historię,
literaturę, filozofię - dialektykę]. W
młodości uprawialiśmy takie same
ćwiczenia retoryczne, później razem ze
mną udał się na Rodos, by zostać
jeszcze lepszym i bardziej
wykształconym mówcą. Gdy stamtąd
powrócił, wolał być – jak mi się zdaje –
pierwszym w tej drugiej ze sztuk niż
drugim w pierwszej. I rzeczywiście, nie
wiem, czy mógł dorównywać
najlepszym mówcom. Lecz być może
wolał osiągnąć to, co osiągnął, czyli stać
się najlepszym znawcą prawa
obywatelskiego nie tylko wśród sobie
współczesnych, ale także w porównaniu
z tymi, co żyli wcześniej.
Quintilianus, Institutio oratoria 2.17.36-40:
… Ponuntur hae quoque in secundo Ciceronis
de Oratore libro contradictiones: artem earum
rerum esse quae sciantur: oratoris omnem
actionem opinione, non scientia contineri, quia
et apud eos dicat qui nesciant, et ipse dicat
aliquando [37] quod nesciat. Ex his alterum,
id est an sciat iudex de quo dicatur, nihil ad
oratoris artem; alteri respondendum. ‘Ars
earum rerum est quae sciuntur’. Rhetorice ars
est bene [38] dicendi, bene autem dicere scit
orator. ‘Sed nescit an uerum sit quod dicit.’ Ne
ii quidem qui ignem aut aquam aut quattuor
elementa aut corpora insecabilia esse ex quibus
res omnes initium duxerint tradunt, nec qui
interualla siderum et mensuras solis ac terrae
colligunt: disciplinam tamen suam artem
uocant. Quodsi ratio efficit ut haec non opinari
sed propter uim probationum scire uideantur,
… poza tym jeszcze w dziele Cycerona
„O mówcy”, mianowicie w księdze 2
{7.30}, znajdują się takie wypowiedzi,
sprzeciwiające się przyjętym tu
założeniom: „Na sztukę składa się to, co
jest przedmiotem wiedzy konkretnej; w
wymowie zaś całe postępowanie opiera
się na przypuszczeniach, a nie na wiedzy,
ponieważ mówca przemawia przed
ludźmi, którzy nie znają prawdy, i sam
nieraz mówi to, co do czego nie ma
całkowitej pewności”. 37. Z tych
wypowiedzi jednak kwestia jednej –
czyli, to, czy sędzia zdaje sobie sprawę z
istoty zagadnienia, o którym mówi, nie
ma nic wspólnego z samą sztuką
oratorską. Na pozostałe trzeba
odpowiedzieć. Otóż retoryka jest sztuką
przemawiania zgodnego z zasadami
20
Jurysprudencja rzymska V-VI
eadem ratio [39] idem praestare oratori potest.
‘Sed an causa uera sit nescit.’ Ne medicus
quidem an dolorem capitis habeat qui hoc se
pati dicet: curabit tamen tamquam id uerum
sit, et erit ars medicina. Quid quod rhetorice
non utique propositum habet semper uera
dicendi, sed semper ueri similia? Scit autem
[40] esse ueri similia quae dicit. Adiciunt his
qui contra sentiunt quod saepe, quae in aliis
litibus inpugnarunt actores causarum, eadem in
aliis defendant. Quod non artis sed hominis est
uitium. Haec sunt praecipua quae contra
rhetoricen dicantur...
uczciwości. Mówca więc na pewno wiem
czy mówi zgodnie z regułami, czy nie.
To jest odpowiedź na owo stwierdzenie,
że sztuka obejmuje to, co jest wiadome
konkretnie. 38. A co do tego, że mówca
nie wie, czy prawdą jest to, co mówi,
przyznaję – tak właśnie bywa; ale
twierdzeń swych nie są pewno tak samo
ci, którzy uczą, że ogień, woda i w ogóle
cztery żywioły czy niepodzielne ciała są
pierwiastkami całej rzeczywistości. Nie
mają też pewności absolutnej
astronomowie co do swoich obliczeń,
które dotyczą odległości miedzy
gwiazdami albo odnoszą się do
wymiarów słońca, a nawet ziemi. Mimo
to i jedni, i drudzy naukę swą nazywają
sztuką. Jeżeli więc rozum daje im to
wrażenie, że nie jest to dla nich tylko
przypuszczenie, ale dzięki sile dowodów
przyjmują oni to wszystko za wiedzę,
wobec tego ten sam rozum może to
samo dać w równej mierze mówcy. 39. I
dalej: mówca nie wie, czy dana sprawa
jest naprawdę taka, jaką się wydaje.
Owszem – ale i lekarz nie wie, czy
rzeczywiście głowa boli tego, który mu
mówi o takim cierpieniu; mimo to
będzie go leczył tak, jakby to dla niego
było oczywistą prawdą, i medycyna
pozostanie w dalszym ciągu sztuką. A co
można powiedzieć na to, że zasadą
retoryki nie jest mówić zawsze prawdy,
ale zawsze prawdopodobieństwa? 40.
Prócz tego dodają tu przeciwnicy jeszcze
taką uwagę, że adwokaci prowadzący
sprawę, nieraz przemawiają w procesach
w obronie tego, co w innych procesach
zwalczali; ale to już nie jest brakiem
sztuki jako takiej, ale błędem samego
człowieka. To są te najważniejsze
zarzuty, które są stawiane retoryce jako
sztuce….
21
Jurysprudencja rzymska V-VI
Cicero, De oratore 2.19.77: …Quis enim est
istorum Graecorum, qui quemquam nostrum
quicquam intellegere arbitretur? Ac mihi
quidem non ita molesti sunt; facile omnis
perpetior et perfero; nam aut aliquid adferunt,
quod mihi non displiceat, aut efficiunt, ut me
non didicisse minus paeniteat; dimitto autem eos
non tam contumeliose quam philosophum illum
Hannibal, et eo fortasse plus habeo etiam
negoti. Sed tamen est eorum doctrina, quantum
ego iudicare possum, perridicula.
-... Czy jest bowiem wśród owych
Greków ktoś, kto mógłby uznać, że
któryś z naszych rodaków coś z tego w
ogóle rozumie. Choć dla mnie nie są oni
aż tak uciążliwi. Wytrzymuję ich
wszystkich i znoszę z łatwością.
Ponieważ albo wnoszą coś, co mi się
nawet podoba, albo sprawiają, że nie
żałuję tak bardzo tego, że nie zgłębiłem
ich nauk. Odprawiam ich zaś w sposób
nie aż tak obraźliwy, jak Hannibal
wspomnianego filozofa, i przez to
zapewne mam z nimi większy kłopot.
Lecz jednak ich nauczanie jest, na ile to
mogę ocenić, zupełnie śmiechu warte.
Cicero, De officiis 1.10.33: Existunt etiam
saepe iniuriae calumnia quadam et nimis
callida sed malitiosa iuris interpretatione. Ex
quo illud ‘summum ius summa iniuria’ factum
est iam tritum sermone proverbium. Quo in
genere etiam in re publica multa peccantur…
Krzywdy wynikają też często z jakiegoś
przekręcenia czy zbyt wnikliwego, ale
jednocześnie celowo ze złą intencją,
tłumaczenia prawa. Stąd też słowa
„pełnia prawa – to szczyt
niesprawiedliwości” stały się
przysłowiem powszechnie już
używanym w mowie. Wiele tego rodzaju
grzechów popełnia się też w życiu
publicznym…
C. 2.7.14: Imperatores Leo, Anthemius:
… nec enim solos nostro imperio militare
credimus illos, qui gladiis clupeis et thoracibus
nituntur, sed etiam advocatos: militant namque
causarum patroni, qui gloriosae vocis confisi
munimine laborantium spem vitam et posteros
defendunt. [469 n.e.]
… Uważamy, że w naszym państwie
walczą nie tylko ci, którzy są uzbrojeni
w miecze, tarcze i pancerze, lecz także
adwokaci: albowiem również oni walczą
w sprawach klientów, których nadziei,
życia, potomków bronią donośnym
głosem.
C. 2.6.6.1: Imperatores Valentinianus,
Valens: Ante omnia autem universi advocati
ita praebeant patrocinia iurgantibus, ut non
ultra, quam litium poscit utilitas, in licentiam
conviciandi et maledicendi temeritatem
prorumpant: agant, quod causa desiderat:
temperent ab iniuria … [368 n.e.]
Przede wszystkim wszyscy adwokaci
powinni prowadzić sprawy procesowe
tak aby ponad konieczność wynikającą
ze sporu nie powodować lekkomyślnie
kłótni i obelg; niech działają tak, jak
tego wymaga sprawa i niech
powstrzymają się od zniewag.
C. 2.9.3: Imperatores Diocletianus,
Błąd adwokatów niech nie szkodzi
22
Jurysprudencja rzymska V-VI
Maximianus: …ut advocatorum error
litigatoribus non noceat … [294 n.e.]
stronom.
D. 50.13.1.10, Ulpianus 8 de omn. trib.:
In honorariis advocatorum ita versari iudex
debet, ut pro modo litis proque advocati
facundia et fori consuetudine et iudicii, in quo
erat acturus, aestimationem adhibeat,
dummodo licitum honorarium quantitas non
egrediatur….
W odniesieniu do honorariów dla
adwokatów, sędzia powinien brać pod
uwagę to, aby na podstawie sprawy,
wymowności adwokata i zwyczajów
sądu, w którym proces się toczył, ustalić
honorarium nieprzekraczające jednak
dozwolonej wysokości…
Edictum Diocletiani de pretiis fr. 72:
advocato sive iuris perito mercedis in
postulatione 250 (285 r.) fr. 73: in cognitione
1000.
Adwokatowi lub znawcy prawa
wynagrodzenie za otwarcie sprawy 250
denarów; za postępowanie sądowe 1000
denarów.
D. 50.13.1.11, Ulpianus 8 de omn. trib.:
Advocatos accipere debemus omnes omnino, qui
causis agendis quoquo studio operantur: non
tamen qui pro tractatu, non adfuturi causis,
accipere quid solent, advocatorum numero
erunt.
Powinniśmy uważać za adwokatów tych
wszystkich, którzy są poświęcają swoją
wiedzę, umiejętności i energię
prowadząc sprawę innych; ci jednak nie
są włączeni w grupę adwokatów, którzy
co do zasady prowadzą sprawy za tych,
którzy są nieobecni.
ldt 6.7: Advocati (Verginiae) ... postulant, ut
(Ap. Claudius) ... lege ab ipso lata vindicias
det secundum libertatem .[Liv. 44.11-12]
Obrońcy Werginii … domagają się, aby
Appius Claudius … zgodnie z Ustawą
przez siebie ustanowioną [do czasu
rozstrzygnięcia sprawy] uznał ja za
wolną.
I.3.26.1: Mandantis tantum gratia intervenit Zlecenie tylko w interesie zleceniodawcy
mandatum, veluti si quis tibi mandet ut negotia ma miejsce przykładowo wówczas, gdy
eius gereres…
ktoś tobie zleca, abyś prowadził jego
sprawy…
Gai 4.82: Nunc admonendi sumus agere nos
aut nostro nomine aut alieno, ueluti cognitorio,
procuratorio, tutorio, curatorio, cum olim, quo
tempore legis actiones in usu fuissent, alieno
nomine agere non liceret, praeterquam ex certis
causis.
Musimy zwrócić uwagę, że teraz (proces
formułkowy) prowadzimy postępowanie
albo w naszym imieniu, albo w cudzym,
np. jako zastępca procesowy, rzecznik
interesów w procesie, opiekun, kurator,
podczas gdy dawniej (proces
legisakcyjny), gdy w zastosowaniu były
powództwa ustawowe, nie było wolno
prowadzić postępowania w imieniu
23
Jurysprudencja rzymska V-VI
cudzym, z wyjątkiem określonych
podstaw.
D. 50.17.123, Ulpianus 14 ad ed.: Nemo
alieno nomine lege agere potest.
W postępowaniu legisakcyjnym nikt nie
może procesować się w cudzym imieniu;
Gai 4.83: Cognitor autem certis uerbis in litem
coram aduersario substituitur. nam actor ita
cognitorem dat: QVOD EGO A TE uerbi
gratia FVNDVM PETO, IN EAM REM
LVCIVM TITIVM TIBI
COGNITOREM DO.
Zastępcę procesowego zaś podstawia się
do (udziału w) sporze w obecności
przeciwnika, przy użyciu określonych
słów; powód bowiem daje zastępcę
procesowego tak: „ponieważ ja od ciebie
żądam” np. „gruntu, do (udziału w) tej
sprawie daję ci Luciusa Titiusa jak
zastępcę procesowego”.
Gai 4.84: Procurator uero nullis certis uerbis in Rzecznika interesów natomiast ustanawia
litem substituitur, sed ex solo mandato et
się do (udziału w) sporze bez (użycia)
absente et ignorante aduersario constituitur (…). jakichkolwiek określonych słów, lecz
ustanawia się (go) tylko przez zlecenie i
pod nieobecność i bez wiedzy
przeciwnika (…).
Gai 4.86: Qui autem alieno nomine agit,
intentionem quidem ex persona domini sumit,
condemnationem autem in suam personam
conuertit (…).
Ten zaś, kto wszczyna postępowanie w
cudzym imieniu, ujmuje twierdzenie ze
względu na osobę zainteresowanego,
zasądzenie zaś kieruje na swoją osobę…
24