Kłopotliwe dziedzictwo minionych czasów

Kłopotliwe dziedzictwo
minionych czasów
architektura
pamięci
Ćwiczenie aranżacyjne
wyjaśnienia
i wskazówki
dydaktyczne
Socrealistyczny Pałac Kultury i Nauki wzorowany jest na głównym budynku Uniwersytetu Moskiewskiego
im. Michaiła Łomonosowa, jednak wyglądem nawiązuje
także np. do słynnego drapacza chmur Empire State Buil­
ding w Nowym Jorku. Został ukończony w 1955 roku,
jednak właściwy socrealizmowi historyzujący kostium
stylistyczny upodabnia go do pierwszych wieżowców,
wznoszonych na świecie w krajach wysoko rozwiniętych
w latach dwudziestych i trzydziestych, łączących klasycystyczne proporcje i rozwiązania przestrzenne ze zdobieniami w stylu art déco.
Budynek przytłacza swoimi rozmiarami, rozległością, ilością przybudówek oraz bogactwem detali. Mimo
monumentalności i zdobności, całość jest jednak wyważona, zachowane są proporcje i symetria, ornamentyka jest
jednolita i przemyślana. W odbiorze społecznym dominują
dwa przekonania na temat architektury Pałacu: albo podoba się ona ze względu na udane naśladownictwo dobrze
znanych z historii stylów (np. renesansu czy klasycyzmu),
albo też jest potępiana jako zaprzeczenie nowoczesności
i próba połączenia sprzecznych żywiołów (formy wieżowca
z tradycyjnymi wykończeniami czy zdobnictwem).
Rozmieszczone wokół pałacu rzeźby przedstawiają postacie należące do trzech grup:
— — robotników, przodowników pracy, ludzi wysiłku
fizycznego;
— — ludzi różnego pochodzenia, różnych kultur, przybyszów z całego świata;
— — artystów i intelektualistów głoszących ideologię
marksistowską oraz alegorie sztuk.
Ich wspólne przesłanie składa się na program
realizmu socjalistycznego, który do połowy lat pięćdziesiątych był oficjalną doktryną artystyczną państw socjalistycznych: budować poprzez sztukę mówiącą o pracy
i przeznaczoną dla klasy pracującej, „naród stu narodów”
– społeczeństwo, w którym równi i szczęśliwi będą wszyscy, bez względu na pochodzenie. Narzędziem w budowie takiego społeczeństwa miał być Pałac Kultury i Nauki,
który jako całość symbolizował potęgę socjalizmu.
Pyt. 1 Czas powstania,
wzory i styl PKiN
Pyt. 2 Rzeźby zdobiące
pałac jako ilustracja założeń
socrealizmu
Pyt. 3 Argumenty za
i przeciw wyburzeniu PKiN
Pyt. 4 PKiN w literaturze
i filmie
międzykulturowe
materiały edukacyjne
na spotkania
młodzieży
Pałac, który pierwotnie nosił imię Józefa Stalina,
wybudowany został jako dar Związku Socjalistycznych
Republik Radzieckich dla narodu polskiego w związku ze
znalezieniem się Polski po II wojnie światowej w radzieckiej strefie wpływów, a więc z rozpoczęciem wdrażania
tu systemu socjalistycznego. Postulat usunięcia wieżowca, pojawiający się systematycznie w polskiej debacie
publicznej, wydaje się zrozumiały ze względu na fakt, że
komunizm w radzieckim wcieleniu nieodłącznie związany
był z totalitaryzmem i zbrodniami – taki gest byłby rodzajem oczyszczenia, odcięcia się od narzuconego przemocą
ustroju. Trzeba jednak wziąć pod uwagę także kontrargument, że zniszczenie Pałacu stanowiłoby jednocześnie
fałszowanie historii, oznaczałoby usuwanie jej widocznych
znaków, nawet jeśli była to historia trudna i wiązała się
z obcą dominacją.
Warto namawiać uczniów, aby biorąc pod uwagę oba punkty widzenia, spróbowali nadać dziś Pałacowi
pozytywną interpretację, w nowym świetle odczytując
otaczające go alegoryczne rzeźby: stojący w centrum
jednej ze stolic Unii Europejskiej Pałac świetnie nadaje
się na miejsce, które może skupiać rozmaite inicjatywy na
rzecz wielokulturowego dialogu. Jako zachętę do akceptacji takiej funkcji budowli można traktować odsłonięcie
na pałacowej wieży w 2000 roku olbrzymiego zegara,
który odmierza czas nowego tysiąclecia, a także uznanie
Pałacu za obiekt zabytkowy w 2007 roku.
W powieści Mała Apokalipsa, Pałac Kultury
i Nauki opisywany jest przez Tadeusza Konwickiego jako
symbol opresji ustroju socjalistycznego, zniewolenia,
zagrożenia i pychy. Jednocześnie z perspektywy kilkudziesięciu lat postrzegany jest też jako budowla śmieszna i zupełnie nie budząca już dawnych emocji. PKiN
pojawia się też w innych książkach i filmach Tadeusza
Konwickiego (Wniebowstąpienie, Jak daleko stąd, jak
blisko), gdzie przedstawiany jest jako kosmiczne niemal
centrum Warszawy, miejsce mityczne. Ważną rolę budynek pełni także w nagradzanym i głośnym filmie Borysa
Lankosza Rewers z 2009 roku, w którym jego obecność
architektura pamięci. międzykulturowe materiały edukacyjne na spotkania młodzieży
© Muzeum Powstania Warszawskiego
Kłopotliwe dziedzictwo minionych czasów
Ćwiczenie aranżacyjne
symbolizuje zarówno potrzebę rozliczenia się bohaterów
z własnym uwikłaniem w socjalizm, jak i nostalgię za niektórymi aspektami przeszłości. Na małym ekranie Pałac
stanowi z kolei tło akcji serialu sensacyjnego Ekstradycja,
wyreżyserowanego przez Wojciecha Wójcika. Obecność
Pałacu w powieściach i filmach potwierdza zapewne, że
stał się on stałym i znakomicie rozpoznawalnym elementem przestrzeni publicznej Warszawy.
W Pałacu Kultury i Nauki mieszczą się obecnie
m.in. teatry (Teatr „Studio”, Teatr „Lalka”, Teatr Dramatyczny), kino, muzea (Muzeum Techniki, Muzeum Ewolucji), kluby, galerie, kawiarnie, Sala Kongresowa (jedna
z największych i najbardziej renomowanych polskich sal
widowiskowych, w której występowały czołowe gwiazdy
muzyki), informacja turystyczna, Pałac Młodzieży z zapleczem edukacyjnym i sportowym (sale gimnastyczne,
basen), wyższe uczelnie (Collegium Civitas), Polska Akademia Nauk, sale konferencyjne. W budynku obraduje też
warszawska Rada Miasta. Skupienie tak wielu ważnych
instytucji w jednym miejscu przemawia za tym, że Pałac
z naddatkiem wypełnia swoją funkcję promowania kultury i nauki, a jego zniknięcie silnie nadwątliłoby krajobraz
kulturalny nie tylko Warszawy, ale i całej Polski.
Bibliografia:
1. Jerzy Janicki, O Pałacu Kultury i Nauki im. Józefa Stalina, Wiedza
Powszechna, Warszawa 1955.
2. Konwicki: Tadeusz Konwicki, Mała Apokalipsa, Wydawnictwo Alfa,
Warszawa 1988.
3. Roman Pisarski, Pałac przyjaźni: opowieść o Pałacu Kultury i Na­
uki im. Józefa Stalina, Nasza Księgarnia, Warszawa 1954.
4. Pałac Kultury i Nauki. Między ideologią a masową wyobraź­
nią, red. Zuzanna Grębecka, Jakub Sadowski, Wyd. Nomos,
Pyt. 5 Instytucje
działające przy PKiN
Warszawa 2007.
5. Pałac Kultury i Nauki im. Józefa Stalina, oprac. Jan Jacoby, Zygmunt Wdowiński, Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, Warszawa 1955.
6. Rewers, film fabularny 96’, reż. Borys Lankosz, Polska 2009.
7. Wojciech Włodarczyk, Socrealizm: sztuka polska w latach 19501954, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1991.
Opracowanie:
Cezary Zięciak
architektura pamięci. międzykulturowe materiały edukacyjne na spotkania młodzieży
© Muzeum Powstania Warszawskiego