Przejdź do artykułu
Transkrypt
Przejdź do artykułu
ACTA CLINICA et Anna Augustyniak 1, Marta Tazbir MORPHOLOGICA 2 ZASTOSOWANIE PRZECIWSTARZENIOWE FAL RADIOWYCH W KOSMETOLOGII Good Time Day Spa, Prywatna Praktyka Lekarska Marta Tazbir 1 2 Streszczenie Kosmetologia przeciwstarzeniowa to prężnie rozwijający się dział zabiegów kosmetycznych mających na celu działanie antiaging, skierowany do osób, które za pomocą metod nieinwazyjnych pragną zachować zdrowy i młody wygląd jak najdłużej. Nastawiona jest ona w dużym stopniu na prewencję czyli zapobieganie procesowi starzenia się naszej skóry. Zmiany kliniczne, histologiczne i biochemiczne zachodzące w przebiegu tego procesu wykazują ogromną różnorodność i złożoność. Zrozumienie go jest zatem niezbędne w podejmowaniu właściwych kierunków działań profilaktycznych pozwalających opóźnić proces starzenia się skóry [19,20]. Terapia przeciwstarzeniowa może być pogrupowana w następujących kategoriach: pielęgnacja kosmetyczna, środki miejscowe, środki uogólnione oraz procedury (zabiegi z zakresu kosmetologii i medycyny estetycznej). Obecnie poszukuje się metod oraz wysoce skutecznych, nieinwazyjnych procedur i urządzeń gwarantujących jednocześnie bezpieczeństwo ich stosowania. Współcześnie są bezustannie opracowywane i udoskonalane nowe nieablacyjne metody alternatywne do inwazyjnej medycyny estetycznej czy chirurgii plastycznej. Jedną z nich jest wykorzystanie radiofrekwencji, czyli energii fal radiowych w celu poprawy napięcia skóry czy redukcji zmarszczek. Nowoczesne sprzęty emitujące fale radiowe są przeznaczone do użytku przez kosmetologów i lekarzy. Działanie promieniowania elektromagnetycznego o częstotliwościach radiowych związane jest z procesem nagrzewania tkanek, co doprowadza do skracania włókien kolagenowych oraz stymulacji procesów regeneracyjnych, w tym produkcji kolagenu w skórze właściwej. Słowa kluczowe: fale radiowe, terapia przeciwstarzeniowa, nieinwazyjne metody leczenia ANTI-AGING TREATMENT IN COSMETOLOGY THROUGH ADHIBITION OF RADIO WAVES Review article Summary The anti-aging therapy in cosmetology is a dynamically developing branch of beauty treatments which are designed to delay aging, and are aimed at persons who, by the use of non-invasive treatments, wish to maintain a healthy and youthful appearance as long as possible. The anti-aging therapy is to a large extent focused on prevention of aging of the skin. Clinical, histological and biochemical changes in the course of this process show a high variability and complexity. Understanding of the process is therefore necessary when it comes to laying the proper direction of preventive measures that allow delaying the skin aging process. The anti-aging therapy can be grouped in the following categories: beauty care, topical agents, generally acting preparations and procedures (treatments in the domain of cosmetology and aesthetical medicine). At present, one searches for some methods and highly effective, non-invasive procedures, along with devices that also ensure the safety of their use. Modernly, there are in use, continuously worked out and improved, new non-ablative methods, being alternative to the invasive aesthetical medicine or plastic surgery. One of these methods is adhibition of radiofrequency, i.e., the energy of radio waves in order to improve the turgor of the skin, or reduce wrinkles. Newest devices emitting radio waves are designed for use by cosmetologists and doctors. The electromagnetic radiation of radio frequency is associated with the process of heating of the tissues, which results in a shortening of the collagen fibers, and stimulation of regenerative processes, including the collagen production in the dermis. Key words: radio waves, anti-aging therapy, non-invasive cosmetic treatments W ostatnim czasie obserwuje się wzrost poziomu życia oraz świadomości społecznej dotyczącej zdrowego trybu życia, często ukierunkowanego na zmniejszanie objawów lub zapobieganie procesom związanych ze starzeniem się skóry tzw. prewencja anti-aging. Wzrasta tym samym zapotrzebowanie na specjalistycznie ukierunkowane na ten cel zabiegi. Kosmetologia przeciwstarzeniowa, to prężnie rozwijający się dział wychodzący naprzeciw oczekiwaniom ludzi XXI wieku, których długość życia dzięki osiągnięciom cywilizacyjnym sukcesywnie wzrasta, a którzy pragną zachować zdrowy i młody wygląd jak najdłużej. Zabiegi kosmetyczne nastawione są w dużym stopniu na prewencję procesu starzenia się skóry. Obecnie poszukuje się metod oraz dąży się do znalezienia skutecznych urządzeń gwarantujących jednocześnie bezpieczeństwo ich stosowania. Współcześnie w kosmetologii bezustannie opracowuje się i udoskonala nowe Acta Clinica et Morphologica - tom 15, nr 2, czerwiec / lipiec 2012 29 ACTA CLINICA et MORPHOLOGICA nieinwazyjne metody alternatywne do medycyny estetycznej czy chirurgii plastycznej. Można tu wymienić między innymi: 1. Zastosowanie promieniowania elektromagnetycznego o częstotliwościach radiowych związane z procesem nagrzewania tkanek. 2. Mezoterapię bezigłową czyli metodę wprowadzania substancji aktywnych do skóry, która wykorzystuje zjawisko wspomagania transportu transepidermalnego (przeznaskórkowego). 3. Laser frakcyjny nieablacyjny polegający na mikrokolumnowych uszkodzeniach skóry w celu maksymalnej stymulacji i regeneracji, nie doprowadzający do odparowania tkanek. 4. Systemy emitujące promieniowanie podczerwone, które aktywują odpowiedź termiczną w skórze właściwej, powodując napinanie skóry, tzw. termolifting skóry. 5. Fotoodmładzanie skóry technologią VPL / IPL wykorzystuje selektywnie dobraną odpowiednią długość fali i dawki światła, czy zabiegi przy użyciu diody LED - są zaliczane do fototerapii. 6. Metody masażu próżniowego oparte na mechanicznej pracy rolek, tzw. mikromasażu czy mikrostymulacji. 7. System oparty na hiperbarycznym tlenie, wywołujący zjawisko infuzji, służący do wprowadzania substancji aktywnych do skóry przy jednoczesnym swoistym działaniu tlenu na skórę. 8. Metody typu rollcit, czy mezoterapię mikroigłową – mikronakłucia stymulujące naturalną odnowę i przebudowę skóry. 9. Peeling chemiczny, czyli proces aplikacji na skórę substancji chemicznych, najczęściej kwasów owocowych, retinoidów i innych, mających na celu nasilenie normalnego procesu jej złuszczania i leczenie zmian skórnych poddanych zabiegowi. 10.Mikrodermabrazję czyli mechaniczne złuszczanie, które opiera się na ścieraniu za pomocą np. tlenku glinu powierzchownych warstw naskórka w celach terapeutycznych (metoda uzupełniająca). 11.Zabiegi pielęgnacyjne oparte na działaniu np. maseczek. (metody głównie wzmacniające i uzupełniające). Jedną z tych możliwości jest zastosowanie radiofrekwencji, czyli energii fal radiowych (RF) w celu poprawy napięcia skóry, redukcji zmarszczek czy działania antycelulitowego. Fale radiowe to termin fizyczny określający promieniowanie elektromagnetyczne, które może być wytwarzane przez prąd zmienny. Charakteryzują się one różną częstotliwością i różnymi właściwościami fizycznymi, co znajduje odniesienie w ich zastosowaniu, np. w zabiegach odmładzania skóry [3]. Fale radiowe znajdują się w zakresie promieniowania elektromagnetycznego o częstotliwościach od 3 Hz do 3 THz. W kosmetologii wykorzystuje się częstotliwość 3-6 MHz. [8]. Głębokość wnikania fal radiowych do skóry jest odwrotnie proporcjonalna do częstotliwości, czyli jest najmniejsza przy najwyższych częstotliwościach [11]. Radiorekwencja wywołuje efekt termalny, w wyniku przepływu przez skórę prądu elektrycznego o wysokiej częstotliwości [5, 7]. Ciepło endogenne wytarzane jest w wyniku ruchu postępowemu jonów, który wymuszony jest przez różnicę potencjałów wytwarzanych na elektrodach. Cząstki naładowane elektrycznie podczas przemieszczania trą o siebie i ośrodek, w jakim się poruszają, w efekcie czego wytwarzane jest ciepło. Sprawcą ruchów jonów jest pole elektryczne. ● Ilość ciepła generowaną w skórze można opisać wzorem matematycznym w postaci prawa Joule’a: Q = I2 • R • T, gdzie: I – natężenie prądu, R- opór elektryczny, T – czas działania bodźca. Zgodnie z równaniem Joule’a, ciepło jest wytwarzane wtedy gdy strumień prądu fal radiowych przepływa i napotyka opór w tkance. Opór tkanki (impedancja) jest odwrotnie proporcjonalny do przewodnictwa elektrycznego [16]. ● Energia dostarczana jest do tkanki skórnej zgodnie z prawem Ohma: E = I • Z • T gdzie: E - energia w dżulach, I - prąd-natężenie w amperach, Z - opór w omach, T - czas Prawo to pokazuje, że energia dostarczana jest wprost proporcjonalnie do iloczynu impedancji, prądu i czasu. Jeśli impedancja maleje, natężenie musi wzrosnąć, aby utrzymać tą samą ilość energii; i odwrotnie, jeśli impedancja wzrasta, natężenie musi zmniejszyć się z tego samego powodu [6]. Więc przepływ fal radiowych przez tkanki to złożony proces, który zależy od licznych dodatkowych czynników, takich jak: - częstotliwości prądu elektrycznego i jego wartości bezwzględnej, - cech fizycznych docelowej tkanki (zawartość elektrolitów, temperatura, poziom uwodnienia), - dystrybucji prądu dostarczanego do skóry, Acta Clinica et Morphologica - tom 15, nr 2, czerwiec / lipiec 2012 30 ACTA CLINICA et która jest zależna od geometrii i rozmieszczenia elektrod [5]. W tkankach uwodnionych i zawierających znaczną ilość elektrolitów ilość wytworzonego ciepła jest większa niż w tkankach o słabym uwodnieniu i małej ilości elektrolitów. Skórę cechuje duże uwodnienie i duża zawartość elektrolitów [8]. W urządzeniach generujących fale radiowe dostępne są dwie główne konfiguracje elektrod – jednobiegunowa i dwubiegunowa. Obydwa typy znalazły zastosowanie w odmładzaniu skóry. Pola elektryczne wytwarzane przez te dwa rodzaje elektrod różnią się od siebie, jednakże interakcja emitowanej energii z tkankami jest podobna [5]. W układzie jednobiegunowym, jedna elektroda pełni funkcję uziemienia a druga emituje energię fal radiowych. Głównymi cechami tej konfiguracji jest: wysoka gęstość mocy na i w pobliżu elektrody oraz jej głęboka penetracja. Metoda konfiguracji dwubiegunowej, to układ, w którym prąd przepływa między dwiema identycznymi elektrodami, które są umieszczone w niewielkiej odległości od siebie. W tej metodzie, mniejsza ilość energii o wystarczającej gęstości dociera do głębiej położonych struktur skóry. W przypadku bipolarnych głowic obie elektrody są czynne a stymulacja zachodzi w tkance znajdującej się pod i między nimi. Z powodu ograniczeń konstrukcyjnych nie jest możliwe ustawienie poprzeczne. Niektórzy producenci łączą też głowice bipolarne z pompą zasysająca fałd skórnotłuszczowy pomiędzy elektrodami, wszystko po to, żeby uzyskać jak najlepsze efekty kliniczne. Zabiegi radiofrekwencji wykorzystywane w kosmetologii wykonuje się bez znieczulenia ogólnego i poleca się zasadę kilkukrotnego przejścia mniejszą energią miejsc poddawanych zabiegowi, co gwarantuje kumulację ciepła w tkankach objętych zabiegiem, lepszą tolerancję skóry na podgrzewanie a tym samym efektywność zabiegu wzrasta w porównaniu do jednorazowego przejścia z dużą energia, co z większym prawdopodobieństwem prowadzi do bardzo intensywnego przegrzania skóry bez większego wpływu na jego skuteczność [3]. Metody wykonywania zabiegu możemy podzielić na stabilne i mobilne. Mobilne, gdy terapeuta porusza elektrodą po skórze oraz stabilne, podczas których elektroda przylega nieruchomo do skóry. Urządzenia generujące fale radiowe możemy również podzielić na te, które emitują energię MORPHOLOGICA w sposób ciągły oraz impulsowy. Stymulacja stabilna opiera się na emisji impulsu energii nie trwającego dłużej niż kilka sekund, dlatego często ten rodzaj zabiegu nazywany jest impulsowym. W celu zabezpieczenia przed parowaniem tkanek głowice zabiegowe zaopatrzone są w system chłodzenia. Sposób kontrolowania gęstości energii w tym systemie jest bardziej dokładny. W przypadku systemów mobilnych, energia jest emitowana w sposób ciągły i to terapeuta musi kontrolować dawkę zabiegową. Dlatego, ważne jest by przesuwać głowicę ze stałą prędkością i tyle samo razy w różnych okolicach zabiegowych. W systemie mobilnym nie doprowadza się do odparowywania tkanek, dlatego głowice te nie są wyposażone w systemy chłodzenia. W emisji ciągłej (mobilnej) łączny czas emisji energii z reguły jest dłuższy niż w impulsowej, dlatego urządzenia do emisji mobilnej wykorzystują niższe natężenia [17]. Można wyróżnić również podział urządzeń pod kątem wytwarzanej temperatury wewnątrz tkanek. Trudno tu o jednoznaczne kryterium podziału. W większości tego typu zabiegów temperaturę kontroluje się na podstawie subiektywnych odczuć klienta. Pacjenci mają różny próg pobudliwości receptorów, dlatego też ocena ta może okazać się niewystarczająca. Podczas używania różnego typu urządzeń, klienci mogą odczuwać silne pieczenie, intensywne ciepło bądź nieznaczne ciepło, w zależności od metody i sposobu pracy. W latach 90 XX wieku wprowadzono pierwsze zabiegi z użyciem fal elektromagnetycznych wysokiej częstotliwości, na początku ograniczając się jedynie do medycyny estetycznej. Dzięki wciąż postępującej wiedzy na temat oddziaływania fal radiowych na skórę, zabiegi tego rodzaju stają się coraz bardziej efektywne i bezpieczne. Na tym etapie możemy dobierać i kontrolować odpowiednie natężenie fal radiowych według potrzeb [16]. We współczesnej kosmetologii zastosowanie promieniowania elektromagnetycznego o częstotliwościach radiowych dotyczy głównie efektów nagrzewania tkanek [14]. Fale ogrzewają skórę właściwa i tkankę podskórną, wywołując w nich różne efekty fizjologiczne oraz reakcje związane z odpowiedzią termoregulacyjną. Przyrost temperatury do około 40° C powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych, wzrost transportu tlenu i składników odżywczych do tkanek, tym samym poprawę metabolizmu tkankowego, w tym usuwanie zbędnych Acta Clinica et Morphologica - tom 15, nr 2, czerwiec / lipiec 2012 31 ACTA CLINICA et MORPHOLOGICA produktów przemiany materii w skórze [11]. Głównym kierunkiem działania fal radiowych na skórę starzejącą się, jest skrócenie włókien kolagenowych, w wyniku przerwania międzycząsteczkowych wiązań krzyżowych, co doprowadza do rozwinięcia potrójnej helisy kolagenu. Po przekroczeniu określonego poziomu, co zależy od metodyki danego urządzenia, może dojść do denaturacji włókien kolagenowych. Gdy zachowane są międzycząsteczkowe wiązania krzyżowe, dochodzi jedynie do ściągnięcia i zagęszczenia ułożenia kolagenu, co w istotny sposób oddziałuje na poprawę jędrności i sprężystości skóry [5]. W wyniku częściowej denaturacji włókien kolagenowych „odsłaniają” się determinanty antygenowe rozpoznawane przez enzymy tzw. metaloproteinazy, trawią uszkodzony kolagen, a produkty rozpadu stymulują fibroblasty do syntezy nowego kolagenu. Tak rozpoczyna się proces remodelingu skóry właściwej, polegający na przewadze procesów syntezy charakterystycznych dla gojenia się ran po uszkodzeniu skóry, który trwa kilka tygodni [3]. Każda metoda bezinwazyjnego odmładzania skóry, przesuwa równowagę na korzyść procesów regeneracyjnych, co również wskazuje na czasochłonność syntezy nowego kolagenu. Dlatego, efekty są rozłożone w czasie, o czym powinni być poinformowani pacjenci. Co więcej, skuteczność zabiegów jest również uzależniona od tendencji indywidualnych skóry do procesów naprawy, każdy ma indywidualny tzw., potencjał regeneracyjny skóry. Niewątpliwie skuteczność metody RF wzrasta wraz z prowadzeniem tzw. terapii skojarzonej z innymi zabiegami takimi jak: peelingi chemiczne, złuszczania mechaniczne typu mikrodermabrazji, zabiegi mezotepii oraz innymi pielęgnacyjnymi procedurami opartymi na działaniu substancji aktywnych, w szczególności tych, które dodatkowo stymulują produkcję kolagenu, np. z witaminą C [3]. Podsumowując skuteczność radiofrekwencji w działaniu przeciwstarzeniowym zależy od: - zastosowanej metody: jednobiegunowość / dwubiegunowość, - intensywności przeprowadzonego zabiegu: ilości przejść, intensywności przegrzania w tym tolerancji pacjenta na ciepło, - wyjściowej kondycji skóry i zaawansowania procesów starzenia, - osobniczych procesów regeneracyjnych, - liczby i częstotliwości zabiegów, - zastosowanych zabiegów dodatkowych. Głównymi wskazaniami do zastosowania Fal Radiowych są: - zwiększenie napięcia i elastyczności skóry twarzy; - redukcja widoczności zmarszczek i głębokich bruzd; - lifting górnej części twarzy (podniesienie łuku brwiowego, poprawa opadających powiek, napięcie okolicy oczodołowej, podniesienie linii czoła); - lifting dolnej części twarzy (zmniejszenie widoczności tzw. „chomików”, poprawa owalu twarzy, uniesienie policzków, uwydatnienie kości policzkowych, likwidacja drugiego podbródka, zmniejszenie bruzdy nosowowargowej); - łagodzenie obrzęków i cieni pod oczami [1, 5, 9] (ryc.1, 3). Podobnie jak podczas innych zabiegów opierających się na podgrzewaniu tkanek mogą pojawić się związane z tym procesem działania niepożądane. W przypadku fal radiowych stosowanych w kosmetologii bardzo rzadko może dojść np. do: powstania rumienia, wybroczyn, obrzęku, oparzeń czy pęcherzy [14, 16]. Aby zmniejszyć to ryzyko należy przestrzegać zasad aseptyki wykonywania zabiegu oraz użytkowania aparatury medycznej. Ważne jest również odpowiednie przeszkolenie i umiejętności osoby wykonującej zabieg. Pacjent powinien wyrazić świadomą pisemną zgodę na wykonanie zabiegu, jak również wspólnie z terapeutą powinien ustalić ich ilość i częstotliwość. Ponadto powinna być wykonana dokumentacja fotograficzna i dokładne „wymierzenie” okolic poddanych zabiegom oraz omówienie spodziewanych efektów. W celu bezpiecznego i prawidłowego wykonania zabiegu z zastosowaniem fal radiowych terapeuta powinien szczególnie poinformować pacjenta o przeciwwskazaniach, do których należą: - posiadanie rozrusznika serca, urządzeń defibrylujących lub innych metalowych elementów w okolicy poddanej zabiegowi; - nowotwory i stany po leczeniu promieniowaniem jonizującym (do 5 lat po zakończeniu leczenia); - zaburzenia czucia; - ostre, aktywne stany zapalne skóry; - zaburzenia krążenia obwodowego; - ciąża i laktacja [9,14] W przeciwwskazaniach do zabiegu należy również uwzględnić osoby z tendencjami do wahań wagi co może wpłynąć na trudność Acta Clinica et Morphologica - tom 15, nr 2, czerwiec / lipiec 2012 32 ACTA CLINICA et BEFORE AFTER BEFORE AFTER BEFORE AFTER MORPHOLOGICA Ryc. 1 Ryc. 2 Ryc. 3 Acta Clinica et Morphologica - tom 15, nr 2, czerwiec / lipiec 2012 33 ACTA CLINICA et MORPHOLOGICA BEFORE AFTER Ryc. 4 w ocenieniu efektów. Ponieważ energia fal radiowych nie jest zależna od konkretnej interakcji chromoforowej, radiofrekwencja nie ma wpływu na melaninę naskórka, tym samym leczenie wszystkich fototypów skóry jest możliwe, ponadto zabieg tego typu można wykonywać o każdej porze roku [4, 11]. Doświadczenia kliniczne potwierdzają skuteczność i bezpieczeństwo stosowania radiofrekwencji w celu ujędrnienia skóry twarzy i ciała [2, 10]. Efekty takiej terapii pojawiają się stopniowo w określonym czasie, a skuteczność jej jest największa przy wykonaniu pełnej serii zabiegowej w odpowiedniej częstotliwości. Ponadto pacjenci poddawani zabiegom z zastosowaniem fal radiowych proszeni są o przestrzeganie diety, w tym picie dużych ilości wody dziennie czy uprawianie sportu [15]. Zabiegi opierające się na falach radiowych, mogą być łączone z innymi technikami odmładzania, takimi jak: iniekcje kwasu hialuronowego, toksyny botulinowej, hydroksyapatytu wapnia (prep. Radiesse) czy osocza bogatopłytkowego zachowując odpowiednie odstępy czasowe [7]. Dodatkowo należy pamiętać o możliwości połączenia tego rodzaju zabiegu z innymi nieinwazyjnymi, np. z ultradźwiękami czy krioterapią uzyskując w szybszy sposób lepsze efekty, a co jest ściśle z tym powiązane, zadowolenie pacjenta. Wszystkie te zabiegi możemy wykonywać łącznie podczas jednej sesji zabiegowej lub osobno. Hitem ostatnich dni jest np., zabieg z wykorzystaniem ultradźwięków, krioterapii i właśnie fal radiowych. Fale radiowe oddziałują również na tkankę podskórną, gdzie zachodzi zjawisko selektywnej lipotermolizy [13] (ryc. 2, 4). W związku z tym działaniem zabiegi z wykorzystaniem fal radiowych są stosowane w redukcji zbędnego otłuszczenia na ciele w tym na udach, pośladkach, brzuchu, ramionach a w szczególności na ich wewnętrznych częściach w celu zmniejszenia wiotkości skóry. Kojarzenie radiofrekwencji z ultradźwiękami, falą uderzeniową i metodą zamrażania tkanek przynosi spektakularne efekty w zmniejszaniu cellulitu i zabiegach wyszczuplających, z czym również wiąże się poprawa napięcia skóry. W tej chwili fale radiowe są jedną z najskuteczniejszych metod odmładzania skóry twarzy, szyi i dekoltu oraz zmniejszaniu zwiotczeń ciała. Efekty są potwierdzone przez liczne badania kliniczne, ale przede wszystkim satysfakcją klientek na całym świecie. Technologie te są wciąż udoskonalane stąd też skuteczność zabiegów rośnie z roku na rok. Metody skojarzone dodatkowo wzmacniają i umożliwiają uzyskiwanie spektakularnych efektów. Dlatego już w tym miejscu powinniśmy być świadomi tego, że ogólnie pojęta kosmetologia przeciwstarzeniowa jest narzędziem, którym możemy dokonać wielu korzystnych zmian w starzejącej się skórze. Acta Clinica et Morphologica - tom 15, nr 2, czerwiec / lipiec 2012 34 ACTA CLINICA et MORPHOLOGICA Piśmiennictwo 1. Abraham MT, Vic Ross E.: Current concepts in nonablative radiofrequency rejuvenation of the lower face and neck. Facial Plast. Surg., 2005 Feb; 21(1):65. 2. Atiyeh BS, Dibo SA.: Nonsurgical nonablative treatment of aging skin: radiofrequency technologies between aggressive marketing and evidence-based efficacy. Aesthetic Plast. Surg., 2009 May; 33(3):283-94. Epub 2009 May 13. 3. Czuwara J., Walkiewicz – Cyrańska B.: Fale radiowe w dermatologii estetycznej – czy zawsze znaczą to samo? Derma News., 2009; 23:14 – 17. 4. Elsaie ML.: Cutaneous remodeling and photorejuvenation using radiofrequency devices. Indian J. Dermatol.,2009 Jul; 54(3): 201-5. 5. Gold M.H i wsp.: Leczenie zmarszczek i elastory z użyciem radiofrekwencji dwubiegunowej z próżnią. Dermatol. Kosmetol., 2007; 2(6), (2): 16 – 23. 6. Harth Y., Lischinsky D.: A novel method for real-time skin impedance measurement during radiofrequency skin tightening treatments. J. Cosmet. Dermatol., 2011 Mar; 10(1): 24-9. 7. Huth J.: Cosmetic radiofrequency. Rev. Laryngol. Otol. Rhinol. (Bord)., 2010; 131(2):163. 8. Kasprzak W., Mańkowska A.: Fizjoterapia w kosmetologii i medycynie estetycznej.,Warszawa 2010; PZWL, 113( rozdz.12.7.): 181-182 (rozdz.16.1.), 236-237 (rozdz.17.8). 9. Legan A.: Cieplna metoda odmładzania. Med. Estet. Anti – Aging., 2008; 2: 78 – 81. 10. Levenberg A.: Clinical experience with a TriPollar radiofrequency system for facial and body aesthetic treatments. Eur. J. Dermatol.,2010;20(5):615-9. Epub 2010 Jul 13. 11. Macierzyńska A., Pierzchała E.: Wpływ fal elektromagnetycznych o wysokiej częstotliwości (RF) na poprawę i elastyczność skóry. Dermatol. Estet.,2010;5:291-299. 12. Paasch U. I wsp.: Skin rejuvenation by radiofrequency therapy: methods, effects and risks. J. Dtsch. Dermatol. Ges., 2009: Mar; 7(3): 196-203. 13. Pisula- Lewandowska A.: RF i laser biostymulacyjny w zabiegach kosmetycznych razem czy osobno? Postępy kosmetologii 2011; 3,(2): 202-204. 14. Podbielska H.: Fale radiowe w kosmetologii. [w:] Noszczyk M.: Kosmetologia pielęgnacyjna i lekarska,Warszawa 2010; PZWL. 15. Ruiz – Esparza J.: Nieablacyjna częstotliwość radiowa w odmładzaniu skóry twarzy i szyi – szybszy, bezpieczniejszy i mniej bolesny zabieg oparty na koncentracji ciepła w okolicach kluczowych: koncepcja ThermaLift. Dermatol. Kosmetol., 2006; 2(2): 46–52. 16. Szwedo J.: Analiza powikłań po zabiegach z użyciem fal elektromagnetycznych o wysokiej częstotliwości (RF) na podstawie literatury i doświadczeń własnych. Dermatol. Estet., 2010; 4,12: 238–241. 17. Szwedo J.: Przegląd wykorzystujących energię RF (prądy wysokiej częstotliwości) w zabiegach nieinwazyjnych. Dermatol. Estet., 2011; 2,(13): 91–95. 18. Vedamurthy M.: Antiaging therapies. Indian J. Dermatol. Venereol. Leprol., 2006; 72: 183-6. 19. Zegarska B., Woźniak M.: Przyczyny wewnątrzpochodnego starzenia się skóry. Geraniol. Pol., 2006; 14(4): 153–159. 20. Tazbir M.: Kwas hialuronowy jako jedna z alternatyw w zapobieganiu starzenia się skóry. Acta Clin. et Morph., 2012; 1(15): 28-35. Adres do korespondencji: Augustyniak Anna, MC (Master Cosmetologist), Good Time Day Spa ul. Gdańska 96, 90-508 Łódź [email protected] Tazbir Marta, MD, Private Medical Practice Marta Tazbir ul. Solankowa 6, 93-459 Łódź [email protected] Acta Clinica et Morphologica - tom 15, nr 2, czerwiec / lipiec 2012 35