Rekomendacja Nr R

Transkrypt

Rekomendacja Nr R

PRZEGLĄD
WIĘZIENNICTWA
POLSKIEGO
Międzynarodowe standardy
wykonywania kar
Nr 72-73 Warszawa 2011
III-IV kwartał 2011
NUMER SPECJALNY
Redaguje Kolegium w składzie:
Tomasz Głowik, Krzysztof Kowaluk (sekretarz redakcji), Krzysztof Krajewski, Zbigniew Lasocik,
Stefan Lelental, Monika Marczak, Paweł Moczydłowski, Iwona Niewiadomska, Zofia Ostrihanska,
Krystyna Ostrowska, Katarzyna Pawełek, Jacek Pomiankiewicz (przewodniczący), Sławomir Przybyliński, Andrzej Rzepliński, Adam Szecówka, Grażyna Szczygieł, Teodor Szymanowski (honorowy przewodniczący), Paulina Wiktorska, Dagmara Woźniakowska.
Wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej, 02-521 Warszawa, ul. Rakowiecka 37a.
Redakcja: 02-520 Warszawa, ul. Wiśniowa 50, tel.: 22 640-86-65, 22 640-86-66, faks: 22 640-86-67,
e-mail: [email protected]
Warunki prenumeraty:
„Przegląd Więziennictwa Polskiego” jest rozprowadzany drogą prenumeraty. Sprzedaż pojedyn
czych egzemplarzy prowadzi redakcja.
Zamówienia na prenumeratę należy przesyłać do redakcji, ul. Wiśniowa 50, 02-520 Warszawa,
zaś odpowiednią kwotę przekazać na konto: Ministerstwo Sprawiedliwości CZSW Biuro Budżetu
NBP o/o Warszawa 76101010100401522231000000. Cena pojedynczego egzemplarza czasopisma
w 2011 r. wynosi 20,00 zł, egzemplarza podwójnego 40,00 zł, a cena prenumeraty rocznej – 80,00 zł.
Zgodnie z ustawą z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz.U. z 2002 r. Nr 101,
poz. 962 z późn. zm.) informujemy, że podane na przelewie dane osobowe będą przetwarzane
przez Centralny Zarząd Służby Więziennej, z siedzibą przy ul. Rakowieckiej 37a w Warszawie,
w celu realizacji prenumeraty. Każda osoba prenumerująca czasopismo ma prawo dostępu
do treści swoich danych osobowych oraz możliwość ich poprawiania. Podanie danych osobowych
(imię, nazwisko, adres) jest dobrowolne, jednakże niezbędne do realizacji zamówienia prenumeraty.
Warunki przyjmowania artykułów do druku:
1. Redakcja przyjmuje teksty zapisane w pliku tekstowym MS Word przesłane pocztą elektroniczną na adres: [email protected], o maksymalnej objętości jednego arkusza wydawniczego
(22 strony maszynopisu, 1800 znaków na stronie – łącznie ze spacjami). Do artykułu powinno być
dołączone streszczenie w języku angielskim (do 1800 znaków).
2. W bibliografii ułożonej w porządku alfabetycznym powinna być zachowana następująca ko
lejność: nazwisko autora, pierwsza litera imienia, tytuł pracy, wydawca, miejsce i rok wydania.
Jeśli w tekście są przypisy, powinny być umieszczone na końcu pod bibliografią.
3. Do tekstu należy dołączyć krótką notę biograficzną o autorze artykułu.
Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania w maszynopisach następujących korekt: zmian tytułów,
dodawania podtytułów, skrótów i przeróbek techniczych oraz poprawek stylistyczno-językowych.
Artykułów niezamówionych redakcja nie zwraca.
ISSN 1230-4433
Skład, łamanie, korekta i druk:
Zakład Poligraficzny S-PRINT
ul. Loteryjki 71, 01-937 Warszawa
tel. (22) 669-00-01, 669-00-02
e-mail: [email protected]
www.s-print.pl
Szanowni Czytelnicy
Oddając numer specjalny „Przeglądu Więziennictwa Polskiego” do
rąk czytelników zwracam się szczególnie do wszystkich funkcjonariuszy
Służby Więziennej i pozostałych pracowników więziennictwa, młodzieży studiującej a także do wszystkich osób zainteresowanych działalnością
więziennictwa w Polsce o jego życzliwe przyjęcie.
Numer ten poświęcony jest najważniejszym europejskim i światowym
standardom wykonywania kar i środków karnych, a szczególnie kary
pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania. Zawiera nie tylko
międzynarodowe dokumenty określające zasady i warunki wykonywania tych kar, ale także komentarze napisane przez specjalistów różnych
dziedzin wiedzy ze środowiska naukowego i doświadczonych praktyków,
mające dopomóc w realizacji międzynarodowych standardów w warunkach w jakich działa polskie więziennictwo.
Polski system penitencjarny w pełni respektuje postanowienia międzynarodowych konwencji, które ratyfikowały konstytucyjne władze naszego
państwa oraz ogromną większość standardów wykonywania kar i środków. W kilku przypadkach problemem jest zapewnienie takich warunków
materialnych skazanym, jakie oferują państwa znacznie zamożniejsze.
Mam jednak nadzieję, że postęp w działalności więziennictwa będzie dalej
następował dzięki naszej aktywności i zwiększeniu efektywności prawa
karnego.
Zadaniem funkcjonariuszy i pozostałych pracowników więziennictwa
jest więc zapoznanie się z postanowieniami prezentowanych dokumentów
międzynarodowych i w możliwie najszerszym zakresie stosowanie ich
w praktyce.
Dyrektor Generalny SW
gen. Jacek Włodarski
Opracowanie zbiorowe pod redakcją prof. Teodora Szymanowskiego.
Przygotowanie i opracowanie dokumentów: Maria Ejchart i Krzysztof
Kosowicz.
Tłumaczenie Rekomendacji Rec (2003) 23 o wykonywaniu przez administracje więzienne kary dożywotniego pozbawienia wolności i innych długoterminowych kar pozbawienia wolności – Andrzej Rzepliński.
Tłumaczenie pozostałych dokumentów: Maria Ejchart, Krzysztof Kosowicz, Piotr Mleczko.
Korekta – Grażyna Łukaszewicz.
Wszystkie tytuły dokumentów i dokumenty zostały przetłumaczone
zgodnie z oryginałami.
Spis treści
Teodor Szymanowski
Wstęp ............................................................................................................................... 9
Maria Ejchart, Krzysztof Kosowicz
Wprowadzenie . ............................................................................................................. 15
Teodor Szymanowski
Międzynarodowe konwencje o postępowaniu wobec osób skazanych,
zwłaszcza osób pozbawionych wolności....................................................................... 19
Rekomendacja Rec (2006) 2 Europejskie Reguły Więzienne..................................... 33
Wykaz reguł Rekomendacji Rec (2006) 2 Europejskie Reguły Więzienne............... 71
Teodor Szymanowski
Komentarz do Rekomendacji Rec (2006) 2 Europejskie Reguły Więzienne............ 75
Rekomendacja 1747 (2006) Europejska Karta Więzienna ....................................... 85
Jerzy Migdał
Komentarz do Rekomendacji 1747 (2006) Europejska Karta Więzienna . ............. 89
Rekomendacja Rec (2006) 13 o stosowaniu tymczasowego aresztowania,
warunkach jego odbywania i zabezpieczeniu przed jego nadużywaniem ............... 93
Maria Ejchart
Komentarz do Rekomendacji Rec (2006) 13 o stosowaniu tymczasowego
aresztowania, warunkach jego odbywania i zabezpieczeniu przed jego
nadużywaniem.............................................................................................................. 105
Rekomendacja Rec (2003) 23 o wykonywaniu przez administracje
więzienne kary dożywotniego pozbawienia wolności oraz innych
długoterminowych kar pozbawienia wolności ........................................................... 111
Teodor Szymanowski
Komentarz do Rekomendacji Rec (2003) 23 o wykonywaniu przez
administracje więzienne kary dożywotniego pozbawienia wolności
oraz innych długoterminowych kar pozbawienia wolności .................................... 123
Rekomendacja Nr R (82) 17 dotycząca warunków izolacji i postępowania
z więźniami niebezpiecznymi...................................................................................... 127
Zbigniew Lasocik
Komentarz do Rekomendacji Nr R (82) 17 dotyczącej warunków izolacji
i postępowania z więźniami niebezpiecznymi............................................................ 129
5
Rekomendacja Nr R (99) 22 dotycząca przeludnienia w więzieniach
i wzrostu populacji więziennej.................................................................................... 131
Maria Ejchart
Komentarz do Rekomendacji Nr R (99) 22 dotyczącej przeludnienia
w więzieniach i wzrostu populacji więziennej........................................................... 139
Rekomendacja 1257 (1995) o warunkach pozbawienia wolności
w państwach członkowskich Rady Europy................................................................ 145
Barbara Stańdo-Kawecka
Komentarz do Rekomendacji 1257 (1995) o warunkach pozbawienia
wolności w państwach członkowskich Rady Europy................................................ 149
Rezolucja 1663 (2009) Kobiety w więzieniu ............................................................. 153
Komentarz do Rezolucji 1663 (2009) Kobiety w więzieniu...................................... 161
Rekomendacja 1469 (2000) Matki i dzieci w więzieniu............................................ 167
Aleksandra Szymanowska
Komentarz do Rekomendacji 1469 (2000) Matki i dzieci w więzieniu................... 169
Rekomendacja Nr R (84) 12 dotycząca więźniów cudzoziemców........................... 175
Grażyna Szczygieł
Komentarz do Rekomendacji Nr R (84) 12 dotyczącej więźniów
cudzoziemców............................................................................................................... 183
Rekomendacja Nr R (89) 12 o edukacji w więzieniu................................................ 189
Grażyna Szczygieł
Komentarz do Rekomendacji Nr R (89) 12 o edukacji w więzieniu........................ 191
Rezolucja (62) 2 Wyborcze, obywatelskie i socjalne prawa skazanych ................. 195
Krzysztof Kosowicz
Komentarz do Rezolucji (62) 2 Wyborcze, obywatelskie i socjalne
prawa skazanych.......................................................................................................... 199
Rekomendacja 914 (1981) w sprawie społecznej sytuacji więźniów....................... 205
Komentarz do Rekomendacji 914 (1981) w sprawie społecznej sytuacji więźniów....... 211
Rekomendacja 1340 (1997) o społecznych skutkach pozbawienia
wolności i jego skutkach dla rodziny.......................................................................... 215
Grażyna Szczygieł
Komentarz do Rekomendacji 1340 (1997) o społecznych skutkach
pozbawienia wolności i jego skutkach dla rodziny................................................... 219
6
Rekomendacja 1741 (2006) o społecznej reintegracji skazanych............................ 221
Grażyna Szczygieł
Komentarz do Rekomendacji 1741 (2006) o społecznej reintegracji
skazanych...................................................................................................................... 225
Rekomendacja Nr R (83) 7 o udziale społeczeństwa w polityce karnej.................. 227
Michał Porowski
Komentarz do Rekomendacji Nr R (83) 7 o udziale społeczeństwa
w polityce karnej.......................................................................................................... 233
Rekomendacja 1235 (1994) o psychiatrii i prawach człowieka............................... 241
Maria Gordon
Komentarz do Rekomendacji 1235 (1994) o psychiatrii i prawach człowieka . .... 245
Rezolucja (67) 5 Badania dotyczące więźniów, indywidualne i dotyczące
społeczności więziennej................................................................................................ 255
Teodor Szymanowski
Komentarz do Rezolucji (67) 5 Badania dotyczące więźniów,
indywidualne i dotyczące społeczności więziennej.................................................... 257
Rekomendacja Nr R (93) 6 dotycząca więziennych
i kryminologicznych aspektów kontrolowania rozprzestrzeniania się
chorób zakaźnych w tym AIDS oraz związanych z tym
problemów zdrowotnych............................................................................................. 261
Teodor Bulenda
Komentarz do Rekomendacji Nr R (93) 6 dotyczącej więziennych
i kryminologicznych aspektów kontrolowania rozprzestrzeniania się
chorób zakaźnych w tym AIDS oraz związanych z tym
problemów zdrowotnych............................................................................................. 269
Rekomendacja Nr R (98) 7 dotycząca etycznych i organizacyjnych
aspektów opieki zdrowotnej w więzieniu................................................................... 273
Teodor Bulenda
Komentarz do Rekomendacji Nr R (98) 7 dotyczącej etycznych
i organizacyjnych aspektów opieki zdrowotnej w więzieniu.................................... 287
Rekomendacja Rec (2003) 22 o warunkowym zwolnieniu....................................... 291
Komentarz do Rekomendacji Rec (2003) 22 o warunkowym zwolnieniu.............. 303
Rezolucja (70) 1 Praktyczna organizacja środków nadzoru i opieki
nad warunkowo skazanymi lub warunkowo przedterminowo zwolnionymi
sprawcami przestępstw................................................................................................ 315
7
Komentarz do Rezolucji (70) 1 Praktyczna organizacja środków nadzoru
i opieki nad warunkowo skazanymi lub warunkowo przedterminowo
zwolnionymi sprawcami przestępstw......................................................................... 321
Rekomendacja Nr R (82) 16 o czasowym opuszczaniu więzienia............................ 323
Grażyna Szczygieł
Komentarz do Rekomendacji Nr R (82) 16 o czasowym opuszczaniu
więzienia........................................................................................................................ 325
Rekomendacja Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji
i środków alternatywnych........................................................................................... 331
Komentarz do Rekomendacji Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące
sankcji i środków alternatywnych.............................................................................. 353
Rekomendacja Rec (2000) 22 o usprawnieniu implementacji
Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych..................... 361
Krzysztof Kosowicz
Komentarz do Rekomendacji Rec (2000) 22 o usprawnieniu implementacji
Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych..................... 369
Rekomendacja Nr R (97) 12 o personelu odpowiedzialnym za stosowanie
kar i innych środków................................................................................................... 373
Komentarz do Rekomendacji Nr R (97) 12 o personelu odpowiedzialnym
za stosowanie kar i innych środków........................................................................... 389
Rekomendacja Nr R (84) 10 o rejestrze karnym i zatarciu skazania...................... 397
Tomasz Przesławski
Komentarz do Rekomendacji Nr R (84) 10 o rejestrze karnym
i zatarciu skazania........................................................................................................ 401
Maria Niełaczna
Prawa więźniów przed Trybunałem Konstytucyjnym i Europejskim
Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu............................................................. 405
Wykaz niektórych skrótów......................................................................................... 431
Nota o autorach............................................................................................................ 432
8
Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 72-73, Warszawa 2011
Teodor Szymanowski
Wstęp
Pomysł wydania zbioru dokumentów międzynarodowych zawierających wszystkie najważniejsze akty określające obowiązujące standardy
wykonywania kar oraz niektórych środków stosowanych wobec sprawców czynów karalnych powstał kilka lat temu, a konkretnie w 2008 r.
czyli w 60-lecie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, uchwalonej
przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1948 r.
Zadania tego podjęła się redakcja Przeglądu Więziennictwa Polskiego,
pisma interdyscyplinarnego, w którym problematyka prawna zajmuje
szczególną pozycję ze względu na to, że postępowanie wobec sprawców
przestępstw, jeśli ma być praworządne i humanitarne, musi się opierać na
przepisach prawnych.
Starania organizacyjne, w tym i zabiegi o pozyskanie dodatkowych
środków finansowych zostały uwieńczone sukcesem, i dzięki temu możemy Szanownym Czytelnikom przedstawić niniejszą publikację, jako
podwójny numer specjalny Przeglądu Więziennictwa Polskiego.
Przed wskazaniem na celowość wydania zbioru dokumentów międzynarodowych trzeba w skrócie opisać czym są akty prawne zawierające standardy, w jaki sposób one powstawały i jakie mają znaczenie dla
państw do których, w formie postanowień i zaleceń lub rekomendacji,
są kierowane.
Najpierw trzeba podkreślić, że najbardziej podstawowe i ogólne zasady wykonywania kar są zawarte w konwencjach, paktach lub traktatach,
które – jeśli państwo-strona je ratyfikuje – to unormowane w nich postanowienia powinny być bezwzględnie przestrzegane pod rygorem sankcji
w nich przewidzianych. Tym zagadnieniom został poświęcony pierwszy
z tekstów tej publikacji, z wymienieniem przepisów zawierających te standardy lub zasady.
Jednakże szczegółowe rozwinięcia tych zasad znajdują się w postaci
zaleceń lub rekomendacji nie mających formalnie takiego charakteru jak
postanowienia konwencji lub traktatów (paktów). Tym niemniej mają one
nie dające się przecenić znaczenie dla praworządnego, racjonalnego i humanitarnego postępowania ze sprawcami przestępstw, w tym szczególnie
9
Teodor Szymanowski
wobec osób pozbawionych wolności. Dotyczy to zwłaszcza państw zapóźnionych cywilizacyjnie, tj. takich jak postkolonialne, czy też takich,
które niedawno wyzwoliły się spod władzy reżimów komunistycznych,
posługujących się brutalnymi metodami represyjnymi. Interesującym jest
też to, że nawet niektórzy wykształceni ludzie władzy w krajach postkomunistycznych nie mogą się pozbyć ze swej mentalności nieracjonalnej
wiary w omnipotencję represji jako podstawowego regulatora zachowań
ludzkich, w tym wypadku ograniczającej przestępczość.
Omawiając znaczenie międzynarodowych standardów trzeba też przypomnieć o dochodzeniu do ich formułowania, a następnie przyjmowania
lub też zatwierdzania ich. Postanowienia wspomnianych tu dokumentów
są przygotowywane w ramach Europejskiego Komitetu Problemów Przestępczości przez wybitnych praktyków (np. sędziów, pracowników więziennictwa), jak również ekspertów i przedstawicieli nauki, zwłaszcza tych
którzy prowadzą badania naukowe dotyczące przestępczości i funkcjonowania prawa. Następnie są one poddawane dyskusji i wymianie opinii
przez osoby kompetentne pochodzące z rozmaitych państw. Ostatnie działania polegają na ich zatwierdzeniu w drodze uchwał przez kompetentne
organy międzynarodowe (np. Zgromadzenie Ogólne ONZ, Radę Europy
i jej organy, tj. Komitet Ministrów określonej kompetencji). Zalecenia lub
rekomendacje RE nie podlegają ratyfikacji lecz stanowią one wezwanie
do państw członkowskich, aby je w jak najszerszym zakresie stosować
w praktyce w imię wspólnie wyznawanych demokratycznych wartości,
takich przede wszystkim jak respektowanie praw człowieka, zasad humanitaryzmu i przede wszystkim praworządności. Nie bez znaczenia jest
też zwracanie uwagi na racjonalne metody oddziaływania na sprawców
przestępstw, czemu mają też służyć badania naukowe.
Omawiając dokumenty nie będące konwencjami czy też traktatami,
tj. zalecenia Rady Europy, trzeba podkreślić, że są one wyrazem prawotwórczej działalności Rady i stanowią część prawa europejskiego. Przedstawiciele nauki, jak np. B. Gronowska uważają, że posiadają one moc
wiążącą, mimo braku prawnych konsekwencji1. Podobny pogląd wypowiedział J. Jasiński w swej publikacji, w której szerzej omówił problematykę zaleceń Rady Europy2.
1
Por. „Wolność i bezpieczeństwo osobiste w sprawach karnych w świetle standardów Rady Europy. Implikacje praktyczne dla prawa polskiego”, Toruń 1996, s. 134.
2
Por. „Zalecenia Rady Europy jako przejaw jej prawotwórczej działalności” [w:] Standardy Prawne Rady
Europy, tom IV, Sądownictwo, Warszawa 1998, s. 11-24.
10
Wstęp
Dokumenty zawierające standardy (ujęte w reguły, rekomendacje,
punkty) składają się najczęściej z następujących części, tj. preambuły,
części normatywnej (dyrektywy, zalecenia, reguły), a niekiedy jeszcze
z załączników, memorandów wyjaśniających, czy też komentarzy lub
raportów wyjaśniających. Wymienione elementy składowe stanowią
integralną część aktów zawierających omawiane międzynarodowe
standardy.
Jakie znaczenie mają wspomniane międzynarodowe standardy w praktyce państw europejskich? Oczywiście są one w sposób zróżnicowany realizowane. Na ogół uznaje się za przodujące w tej dziedzinie kraje skandynawskie, a do państw zapóźnionych zalicza się – nie bez racji – państwa
postsocjalistyczne.
Tymczasem w Europie istnieje tendencja do bardziej rygorystycznego
przestrzegania tych standardów i podnoszenia wymagań w zakresie praw
człowieka. W doktrynie przepisy zawierające te standardy określa się niekiedy jako soft law (miękkie prawo), a z biegiem lat stają się one normami,
czyli jest to prawo in statu noscendi, które będzie bezwzględnie obowiązywało w przyszłości.
Jednakże i współcześnie naruszanie norm (standardów) w zakresie prawa karnego pociąga za sobą szereg negatywnych następstw dla państw
dopuszczających się tego. Najpierw będzie to nie najlepsza opinia o takich
krajach w tej dziedzinie (co dotyczy np. Białorusi, czy też państw Federacji Rosyjskiej).
Następnie w sprawozdaniach CPT po dokonanych wizytacjach, szczególnie więzień w państwach które akceptują tę formę kontroli, znajdują
się nierzadko wytknięcia z powodu nieprzestrzegania określonych zasad
czy też standardów (to dotyczyło m.in. Polski). Bardzo też ujemne następstwa nieprzestrzegania międzynarodowych standardów, zwłaszcza praworządności i humanitaryzmu, stanowią niekiedy orzeczenia Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu w rezultacie rozpatrzenia skarg
obywateli z różnych krajów europejskich, które uznając ich zasadność
jednocześnie mogą zasądzić określone odszkodowanie na rzecz osób pokrzywdzonych przez odpowiedzialne organa państwa (pewna ilość takich
wyroków dotyczyła również Polski).
Pisząc o tym trzeba bardzo mocno podkreślić, że w uzasadnieniu
wyroków ETPCz sędziowie niejednokrotnie powołują się również na
naruszanie przez urzędników (funkcjonariuszy) określonych państw międzynarodowych standardów postępowania ze sprawcami, które są zawarte
w dokumentach międzynarodowych zamieszczonych w tej publikacji.
11
Teodor Szymanowski
W niniejszej publikacji zamieszczono nie tylko dokumenty międzynarodowe, ale również komentarze wyjaśniające znaczenie poszczególnych
standardów i zasad oraz ukazujące, niekiedy dość dokładnie, sytuację panującą w polskich zakładach karnych i aresztach śledczych, a także realizowaną politykę karną i penitencjarną wraz z uwagami krytycznymi oraz
postulatami dotyczącymi lepszej realizacji określonych postanowień. Komentarze zostały napisane przez znawców problematyki prawa karnego
i kryminologii oraz penitencjarystyki, tj. przez pracowników nauki i doświadczonych praktyków.
Znaczna większość tekstów, zarówno dokumentów i komentarzy,
dotyczy problematyki penitencjarnej tj. wykonywania kary pozbawienia
wolności i tymczasowego aresztowania. Ale jest też kilka aktów, w których są postanowienia ustalające standardy odnoszące się do procedur
i standardów wykonywania kar alternatywnych, których również należy
przestrzegać.
W prezentowanej tu publikacji zamieszczono też wyroki ETPCz, które
dotyczą skarg zgłoszonych przez pokrzywdzonych obywateli krajów należących do RE (w tym 11 wyroków odnosi się do skarg złożonych przez
obywateli Polski). Lektura ta jest bardzo pouczająca i stanowić powinna
przestrogę przed lekceważeniem standardów określających postępowanie
wobec sprawców przestępstw.
Niniejsza publikacja jest adresowana do szerokiego kręgu odbiorców.
Wśród nich na pierwszym miejscu należy wymienić osoby zawodowo
związane z szeroko rozumianym wymiarem sprawiedliwości (przede
wszystkim sędziowie), aparatem wykonywania kar i środków karnych
(tj. funkcjonariusze służby więziennej i pozostali pracownicy więziennictwa oraz kuratorzy sądowi), osoby zatrudnione w organach ścigania
(tj. głównie prokuratorzy i policjanci) i członkowie organizacji pozarządowych zajmujących się niesieniem pomocy skazanym, byłym skazanym
i ich rodzinom oraz studenci, zwłaszcza wydziałów prawa i pedagogiki resocjalizacyjnej. Jest też oczywiste, że publikacja omawianych standardów
powinna być, może w pierwszej kolejności, wykorzystywana w szkoleniu
początkowym i późniejszym funkcjonariuszy SW i kuratorów sądowych.
Publikację tę chciałbym również dedykować wszystkim tym osobom,
które uczestniczą w działalności legislacyjnej, przygotowującym nowelizację prawa karnego.
Stan znajomości tych standardów jest niski, z wyjątkiem przedstawicieli nauki prawa karnego, o czym świadczy szereg unormowań ostatnich nowelizacji dotyczących prawa karnego. Mamy więc nadzieję, że z czasem
12
Wstęp
publikacja ta przyczyni się do zmiany tego stanu rzeczy z pożytkiem
dla modernizacji państwa polskiego w dziedzinie prawa karnego i przestrzegania praw człowieka. Chciałbym dodać, że wydawnictwo to będzie
również udostępnione w formie elektronicznej, co pozwoli w przyszłości
na bardzo łatwe wprowadzenie ewentualnych uzupełnień i zmian w tych
standardach, tj. ich nowelizacji, czy też włączenia do zbioru nowych aktów
międzynarodowych.
W tym miejscu składam w imieniu własnym i zespołu, który przygotował to wydanie wielkie podziękowanie kierownictwu Centralnego
Zarządu Służby Więziennej na czele z Dyrektorem Generalnym SW
gen. Jackiem Włodarskim, za wsparcie inicjatywy „Przeglądu Więziennictwa Polskiego” i przyznanie na ten cel dodatkowych środków finansowych.
13
Maria Ejchart
Krzysztof Kosowicz
Wprowadzenie
Niniejsze opracowanie zawiera dokumenty odnoszące się do praw osób
pozbawionych wolności – rekomendacje i rezolucje przyjęte przez statutowe organy Rady Europy, tj. przez Komitet Ministrów oraz Zgromadzenie
Parlamentarne.
Rada Europy jest organizacją międzynarodową zrzeszającą obecnie
47 państw, wśród nich prawie wszystkie państwa Europy oraz kilka państw
spoza tego kontynentu. Jej głównym celem jest „osiągnięcie większej jedności między jej członkami, aby chronić i wcielać w życie ideały i zasady
stanowiące ich wspólne dziedzictwo oraz aby ułatwić ich postęp ekonomiczny i społeczny” (art. 1a Statutu Rady Europy). Realizując tak określony cel organizacja ta zajmuje się przede wszystkim promocją i ochroną
praw człowieka i demokracji.
Szczególny nacisk Rada Europy kładzie na ochronę praw człowieka
w miejscach, w których przebywają osoby pozbawione wolności, a więc
tam, gdzie poszanowanie praw jednostki należy do zadań szczególnie
ważnych i delikatnych. Miejsca te podlegają stałej kontroli Europejskiego Komitetu do spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub
Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT). Raporty Komitetu oraz
doświadczenia poszczególnych państw członkowskich doprowadziły do
uznania konieczności opracowywania minimalnych standardów postępowania z osobami pozbawionymi wolności, jak również stworzenia wspólnych zasad polityki kryminalnej jakie powinny być przestrzegane przez
władze wszystkich państw Rady Europy, zarówno w praktyce tworzenia,
jak i stosowania prawa.
Przez ostatnie kilkadziesiąt lat Rada Europy wypracowała wiele dokumentów mających na celu ujednolicenie zasad postępowania z osobami pozbawionymi wolności, zapewnienie im odpowiednich warunków
i przygotowanie ich do powrotu do społeczeństwa, przy jednoczesnym
poszanowaniu praw ofiar przestępstw i konieczności ochrony społeczeństwa. Dokumenty te dotyczą różnych aspektów pozbawienia wolności
– od ogólnych, związanych ze stosowaniem kar i środków alternatywnych,
15
do bardziej szczegółowych, związanych z przebywaniem w więzieniach
kobiet z dziećmi, zasad jakimi powinny się kierować sądy udzielając przerwy w karze, czy konieczności zapewnienia więźniom praw wyborczych.
Dokumenty te tworzone są przez organy Rady Europy – Komitet Ministrów i Zgromadzenie Parlamentarne. Zgodnie z jej Statutem, przyjętym
w Londynie w dniu 5 maja 1949 r. (Dz. U. z 1994 r. Nr 118, poz. 565),
Komitet Ministrów jest organem działającym w imieniu Rady Europy
(art. 13). Każde państwo członkowskie posiada jednego przedstawiciela
w Komitecie Ministrów; każdemu przedstawicielowi przysługuje jeden
głos. Przedstawicielami w Komitecie są ministrowie spraw zagranicznych.
O kompetencji do wydawania zaleceń (rekomendacji) przez ten organ
mówi art. 15 Statutu. Zgodnie z tym przepisem Komitet Ministrów rozważa środki właściwe dla realizacji celów Rady Europy, włączając w to
zawieranie konwencji i umów oraz przyjmowanie przez rządy wspólnej
polityki dotyczącej spraw pozostających w kręgu jego zainteresowania.
Ustalenia Komitetu mogą, w stosownych wypadkach, przybierać formę
zaleceń dla rządów członków. Komitet może również zwracać się do rządów członków o informacje o działaniach przez nich podjętych w związku
z tymi zaleceniami.
Rekomendacje Komitetu Ministrów dla rządów państw członkowskich
odnoszą się do spraw o szczególnej wadze. Jest to wprost potwierdzone
w art. 20 Statutu, zgodnie z którym uchwały Komitetu Ministrów dotyczące między innymi zaleceń określonych w artykule 15b wymagają jednomyślności przedstawicieli głosujących oraz większości przedstawicieli
uprawnionych do zasiadania w Komitecie.
Drugim statutowym organem Rady Europy jest Zgromadzenie Parlamentarne (zwane oryginalnie w Statucie Rady Europy Zgromadzeniem
Doradczym). Jest ono ciałem obradującym Rady Europy. Obraduje nad
sprawami należącymi do jego kompetencji (…) i przedkłada swoje ustalenia Komitetowi Ministrów w formie zaleceń (art. 22 Statutu) wzywając
Komitet np. do tego, aby ustalając tekst rekomendacji dla rządów państw
członkowskich kierował się określonymi zasadami, wytycznymi, itd.3
W skład Zgromadzenia wchodzą przedstawiciele każdego państwa członkowskiego, wybrani przez jego parlament spośród swego grona lub wyznaczeni spośród członków parlamentu. Każdy przedstawiciel musi być obywatelem państwa które reprezentuje, nie może natomiast być jednocześnie
3
Zob. np. Rekomendację 914 (1981) Zgromadzenia Parlamentarnego w sprawie społecznej sytuacji więźniów adresowaną do Komitetu Ministrów.
16
Wprowadzenie
członkiem Komitetu Ministrów (art. 25 a Statutu). Celem Zgromadzenia
Parlamentarnego jest doprowadzenie do jednomyślności jego członków
poprzez wspólne działania, ustalenia i dyskusje.
Oprócz rekomendacji, zarówno Komitet Ministrów jak i Zgromadzenie
Parlamentarne mogą wydawać rezolucje (uchwały), które również stanowią wyraz oficjalnego stanowiska.
Rezolucje Komitetu Ministrów są z reguły kierowane bezpośrednio do
rządów państw członkowskich i wzywają je do stosowania określonych
zasad i postanowień4.
Rezolucje Zgromadzenia Parlamentarnego mogą być kierowane do
Komitetu Ministrów i na przykład wzywać Komitet do podjęcia określonej rekomendacji dla rządów państw członkowskich. Mogą one być także
skierowane bezpośrednio do państw członkowskich5.
Podsumowując, Komitet Ministrów jako organ działający w imieniu
Rady Europy, kieruje swoje zalecenia do rządów państw członkowskich.
Zgromadzenie Parlamentarne natomiast kieruje swoje zalecenia do Komitetu Ministrów albo bezpośrednio do rządów państw członkowskich.
Zarówno rekomendacje, jak i rezolucje, mimo że nie posiadają mocy przepisów prawnych, wyrażają stanowisko Rady Europy wynikające z woli
państw członkowskich, a co za tym idzie, stanowią zobowiązanie do przestrzegania zawartych w nich norm.
Niemalże wszystkie przedstawione w niniejszej publikacji dokumenty
zawierają zalecenie, skierowane do rządów państw członkowskich, rozpowszechniania ich treści, zarówno wśród osób stanowiących i stosujących prawo, jak i przedstawicieli organizacji pozarządowych i obywateli.
Zalecenie to wiąże się z przekonaniem, że znajomość zasad ustanawianych przez organy Rady Europy może przyczynić się do ujednolicenia
prawa i praktyki poszczególnych państw-członków Rady Europy oraz do
podniesienia standardów stosowania i wykonywania kar i poszanowania
praw podstawowych osób, wobec których kary są stosowane.
W praktyce dokumenty te powinny stanowić swoisty poradnik i zbiór
standardów dla wszystkich, którzy stanowią i stosują prawo karne i prawo
wykonawcze, jak również dla osób, wobec których to prawo jest stosowane.
4
Zob. np. Rezolucję (62) 2 Komitetu Ministrów o wyborczych, obywatelskich i socjalnych prawach więźniów.
Zob. np. Rezolucję 1663 (2009) Zgromadzenia Parlamentarnego – Kobiety w więzieniach.
5
17
Przede wszystkim jednak zbiór ten powinien być wykorzystywany
przez funkcjonariuszy służby więziennej, kuratorów i innych pracowników
więziennictwa do stosowania zawartych w nich zasad w ich codziennej
działalności, informowania o ewentualnych naruszeniach i rozpowszechniania wśród więźniów i ich rodzin.
18
Teodor Szymanowski
Międzynarodowe konwencje
o postępowaniu wobec osób skazanych,
zwłaszcza osób pozbawionych wolności
Współcześnie szczególną rolę w rozwoju systemów wykonywania
kary, zwłaszcza zaś penitencjarnych, odgrywają konwencje oraz inne
dokumenty międzynarodowe, które najczęściej przybierają formę norm,
rezolucji, wniosków, zaleceń (rekomendacji), postanowień. Podsumowania kongresów, konferencji, seminariów lub sympozjów kończą się najczęściej rezolucjami, wnioskami lub zaleceniami. Wymienionych rodzajów
konkluzje, w dziedzinie wykonywania kar, są z reguły owocem międzynarodowej wymiany poglądów teoretycznych, doświadczeń praktycznych
i osiągnięć naukowych wielu krajów świata, w wymiarze regionalnym
(np. Europy czy Ameryki) jak również światowym, do których dochodzi
pod auspicjami organizacji międzynarodowych, np. Organizacji Narodów
Zjednoczonych czy też Rady Europy.
Dążenie do regulowania w międzynarodowych dokumentach norm chroniących prawa człowieka o charakterze uniwersalnym, ujawniło się szczególnie po II wojnie światowej, tj. po 1945 r. i trwa do dziś zarówno w postaci
konwencji, jak i innych aktów zawierających zalecenia, reguły lub rekomendacje, które określa się niekiedy jako prawo miękkie (soft law). Jednocześnie ich siła oddziaływania nie jest mała, skoro Trybunał Praw Człowieka
w uzasadnieniu do swych orzeczeń niejednokrotnie odwołuje się do nich.
Międzynarodowa obrona praw człowieka dotyczy wszystkich ludzi na
świecie i obejmuje chyba wszystkie sfery ich życia. Nie może więc dziwić
to, że w aktach prawnych lub w innych dokumentach międzynarodowych
zajęto się prawami osób, które w związku z popełnieniem różnorodnych
przestępstw zostały pozbawione wolności, czy to w wyniku skazania, czy
też tymczasowego aresztowania.
Niestety są również państwa nie szanujące praworządności, w których
więzi się osoby, które nie popełniły żadnego przestępstwa, a represjonuje
się je tylko z uwagi na wyznawane i wyrażane przekonania, najczęściej
religijne, polityczne lub narodowe.
19
Teodor Szymanowski
Nieznana jest choćby przybliżona liczba więźniów na świecie, ale
w świetle niepełnych szacunkowych danych wynosi ona kilkadziesiąt
milionów ludzi.
Wśród tak wielkiej rzeszy ludzi przeważają osoby, które nie popełniły czynów najgroźniejszych, a często przestępstwa przypadkowe. Ale nawet sprawcy czynów najgroźniejszych, których jest zdecydowana mniejszość, winni
być traktowani z poszanowaniem zasad praworządności i humanitaryzmu.
Pierwszym dokumentem międzynarodowym, który jest uważany za
ideowy fundament praw człowieka, jest Powszechna Deklaracja Praw Człowieka – przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych
10 grudnia 1948 r. Wystarczy tu wymienić trzy artykuły z tego dokumentu,
aby zgodzić się z tym poglądem.
Artykuł 1
Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach. Są one obdarzone rozumem i sumieniem oraz powinny postępować
w stosunku do siebie wzajemnie w duchu braterstwa.
Artykuł 5
Nikt nie może być poddawany torturom albo okrutnemu, nieludzkiemu
lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu.
Artykuł 8
Każda osoba ma prawo do skutecznego odwołania się do kompetentnych sądów krajowych przeciwko czynom naruszającym prawa podstawowe przyznane jej przez konstytucję lub ustawy.
Aksjologia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka wspiera się, jak
to wynika ze wstępu, na koncepcji praw naturalnych przysługujących
wszystkim ludziom. Liczne z międzynarodowych konwencji oraz innych
dokumentów ustanawiających standardy praw człowieka odwołują się do
tej właśnie Deklaracji.
W niniejszym tekście wymieniono konwencje międzynarodowe wpływające na kształtowanie się lub funkcjonowanie systemów wykonywania
kary w różnych krajach świata. Dokumenty te zawierają postanowienia
lub reguły obowiązujące kraje deklarujące ich stosowanie, nie mające jednak charakteru takich norm międzynarodowych, które w przypadku ich
akceptacji winny być ściśle stosowane pod rygorem bezwzględnie obowiązujących sankcji lub innych przewidywanych środków reakcji za ich
naruszenie, jak np. w kodeksach karnych. Jednakże przewidują możliwość
rozpatrywania informacji lub skarg o naruszeniach praw człowieka w nich
zawartych, przez powołane Trybunały lub Komitety, które są uprawnione
do określonych środków reakcji.
20
Międzynarodowe konwencje o postępowaniu wobec osób skazanych (...)
Do aktów międzynarodowych tu uwzględnionych zobowiązujących
państwa, które je podpisały i następnie ratyfikowały, należy zaliczyć trzy
dokumenty o charakterze uniwersalnym dotyczące wszystkich krajów
świata oraz dwa o charakterze regionalnym, dotyczące Europy. Warto
nadmienić, że również w innych częściach świata obowiązują podobne
konwencje, np. w Ameryce czy też w Afryce.
Pierwsze z wymienionych trzech aktów zostały opracowane pod auspicjami Organizacji Narodów Zjednoczonych, a następnie przyjęte przez
Zgromadzenie Ogólne ONZ. Natomiast dwie konwencje europejskie
zostały przygotowane z inicjatywy krajów należących do Rady Europy.
Przechodząc do omówienia tych pięciu dokumentów należy zaznaczyć,
że tylko niektóre z ich przepisów lub postanowień dotyczą problemów
wykonywania kar lub postępowania ze sprawcami przestępstw, ponieważ
są to akty prawa międzynarodowego normujące rozmaite sfery praw ludzi.
Pierwszy z nich to Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, który został przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 16 grudnia 1966 r. i ratyfikowany przez Polskę 13 marca 1977 r. Wymieniony Pakt
oraz dodawane do niego protokoły fakultatywne są międzynarodowymi
traktatami stwarzającymi dla państw-stron określone prawa i obowiązki.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich składa się z preambuły (powołującej się na kartę Narodów Zjednoczonych z 1945 r. i Powszechną
Deklarację Praw Człowieka z 1948 r. jako fundament praw wszystkich
ludzi) oraz z 6 części, w których są ustanowione wszystkie najważniejsze
prawa wynikające z „przyrodzonej godności ludzkiej”, takie np. jak prawo
do życia, niezmuszanie do pracy przymusowej, zakaz utrzymywania
w poddaństwie, prawo do swobody poruszania się i wyboru miejsca
zamieszkania, prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, zakaz dyskryminacji ze względu na takie różnice, jak: rasa, kolor skóry, płeć, język,
religia, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie społeczne lub narodowe,
sytuacja majątkowa, urodzenie lub jakikolwiek inny status.
Ponadto w tym akcie prawnym są statuowane wszystkie najważniejsze
prawa polityczne lub obywatelskie ludzi, takie jak uczestniczenie w kierowaniu sprawami publicznymi, korzystanie z czynnego i biernego prawa wyborczego. Szereg unormowań zobowiązuje państwa-strony Paktu
do podejmowania określonych działań celem realizacji praw ludzkich,
o których jest mowa w tym akcie, jak np. zapewnienie każdej osobie skutecznej ochrony prawnej. Inne przepisy stanowią o powołaniu Komitetu
Praw Człowieka, określają jego organizację oraz ustalają procedury
dochodzenia praw ludzi, jeśli je naruszono. W tym tekście jedynie
21
Teodor Szymanowski
przykładowo wskazano na niektóre prawa jednostki i obowiązki państwa
wobec wszystkich ludzi znajdujących się na jego terytorium. Natomiast
szczegółowo wskażemy na te unormowania Paktu, które się odnoszą do
osób, które popełniły przestępstwo lub zostały skazane.
Artykuł 7
Nikt nie będzie poddawany torturom lub okrutnemu, nieludzkiemu albo
poniżającemu traktowaniu lub karaniu. W szczególności nikt nie będzie
poddawany, bez swej swobodnie wyrażonej zgody, doświadczeniom lekarskim lub naukowym.
Artykuł 10
1. Każda osoba pozbawiona wolności będzie traktowana w sposób
humanitarny i z poszanowaniem przyrodzonej godności ludzkiej.
2. a) osoby oskarżone będą, poza wyjątkowymi okolicznościami, oddzielone od osób skazanych i będą podlegały innemu traktowaniu,
odpowiadającemu ich statusowi osób nie skazanych;
b) oskarżeni nieletni (młodociani) będą oddzieleni od dorosłych
i możliwie jak najszybciej postawieni przed sądem w celu osądzenia.
3. System penitencjarny będzie obejmować traktowanie więźniów, którego
zasadniczym celem będzie ich poprawa i społeczna rehabilitacja.
Nieletni (młodociani) przestępcy będą oddzieleni od dorosłych i traktowani stosownie do swego wieku i statusu prawnego.
Wymienienie powyższych przepisów nie oznacza, że tylko te prawa
dotyczą skazanych, którzy korzystają z ogromnej większości innych praw
wymienionych w Pakcie, takich np., jak zakaz dyskryminacji, prawo do
wolności religijnej i inne. Natomiast Pakty zwracają szczególną uwagę
na te uprawnienia, których przestrzeganie jest szczególnie ważne w sytuacji osób pozbawionych wolności. W wymienionych wyżej i pozostałych
artykułach są zapisane bardzo konkretne uprawnienia, jak np. prawo do
odszkodowania w przypadku bezprawnego zatrzymania lub aresztowania
czy też obowiązek oddzielenia młodocianych sprawców od dorosłych oraz
ogólne zasady postępowania, jak np.:
– zakaz nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania,
– obowiązek traktowania osób pozbawionych wolności w sposób humanitarny i z poszanowaniem przyrodzonej godności ludzkiej,
– postanowienia, iż zasadniczym celem systemu penitencjarnego jest
poprawa więźniów i ich społeczna rehabilitacja.
Przepisy konkretne są na ogół łatwe w stosowaniu lub w ich interpretacji, choć i one niekiedy nastręczają pewne problemy. Tak np. posłużenie
się terminem młodociany (lub nieletni) będzie wymagało szczegółowego
22
określenia właściwego wieku dla tej kategorii sprawców w prawie krajowym.
Natomiast może nastręczać kłopoty wyjaśnienie takich określeń jak
np. humanitarne traktowanie i poszanowanie godności ludzkiej. W przepisach trudno zdefiniować takie pojęcia dostatecznie precyzyjnie z uwagi na ogromną różnorodność kulturową czy światopoglądową. Wyjaśnień
należy szukać w doktrynie prawa, w aksjologii, normach religijnych
i społecznych oraz w niektórych przypadkach w orzecznictwie sądowym.
Przykładem ilustrującym powyższą trudność może być aktualny problem
polskiego systemu penitencjarnego, w którym od kilku lat stwierdza się
przeludnienie zakładów karnych. Można więc spytać, w przypadku jakiego przekroczenia normy powierzchniowej przypadającej na skazanego
(tj. poniżej 3 m2) możemy mówić o naruszeniu art. 10 ust. 1 Paktu mówiącym o humanitarnym postępowaniu z więźniami6.
Ponieważ Polska ratyfikowała Pakt już ponad ćwierć wieku temu, zasadne jest pytanie, jakie mogą być konsekwencje nieprzestrzegania zasad
i postanowień tego traktatu, tym bardziej, że ratyfikując go władze polskie
uznały również kompetencje Komitetu Praw Człowieka, który został powołany na podstawie przepisów tego traktatu (por. art. 28 i następne cz. IV
tego aktu). Przewidziane są dwie drogi składania skarg, dotyczących niestosowania bądź niewłaściwej interpretacji Paktu w zakresie praw w nim
unormowanych.
Pierwsza z nich polega na kierowaniu zawiadomienia przez państwostronę do innego państwa-strony, w którym zwraca się uwagę na niewypełnianie zobowiązań wynikających z tego aktu prawnego, np. nieprzestrzeganie praw osób uwięzionych. Państwo powiadamiane o tych zastrzeżeniach
w ciągu trzech miesięcy powinno dostarczyć stosowne wyjaśnienie i informacje odnośnie stosowanych środków i procedur celem usunięcia wytkniętych braków. Jeśli przy pomocy powyższej procedury sprawa ta nie
zostanie rozstrzygnięta w zadowalający sposób, dla obu zainteresowanych
państw-stron, może być ona skierowana do Komitetu Praw Człowieka
w ciągu 6 miesięcy od otrzymania pierwszego zawiadomienia. Następnie Komitet rozpatruje sprawę oddając zainteresowanym państwom swoje
dobre usługi i w ciągu 12 miesięcy od dnia otrzymania zawiadomienia
przedkłada stosowne sprawozdanie. Jeśli sprawa nie zostanie rozstrzygnięta ku zadowoleniu państw-stron, Komitet po uzyskaniu zgody tych
6
B. Stańdo-Kawecka, Prawa osób pozbawionych wolności w świetle orzeczeń organów Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Warszawa 1998, s. 26.
23
Teodor Szymanowski
państw może powołać Komisję Pojednawczą, świadczącą im swoje dobre
usługi w celu polubownego rozstrzygnięcia sprawy z uwzględnieniem postanowień Paktu. Komisja Pojednawcza w ciągu 12 miesięcy przedstawia
przewodniczącemu Komitetu sprawozdanie, celem przekazania go zainteresowanym państwom-stronom (por. art. 41 i 42 Paktu).
Drugi sposób kierowania zawiadomień (skarg) do Komitetu o naruszaniu praw przewidzianych w Pakcie – polega na bezpośrednim kierowaniu
przez osoby będące ich ofiarami określonych pisemnych zawiadomień.
Ten sposób zainteresowania organów międzynarodowych naruszaniem
praw człowieka został unormowany w protokole fakultatywnym do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (por. art. 1-5),
który państwo polskie również ratyfikowało. Protokół ten został uchwalony wraz z Paktem przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dla lepszej realizacji
ochrony praw człowieka. Państwo skarżone przez osobę będącą ofiarą naruszenia praw, w ciągu sześciu miesięcy przedstawia Komitetowi pisemne wyjaśnienia lub oświadczenia, dotyczące zastosowania ewentualnego
środka zaradczego celem przestrzegania praw. Warto podkreślić, że obydwie wyżej wspomniane procedury informowania o naruszaniu praw jednostki nie przewidują zastosowania konkretnych, bezpośrednich sankcji
międzynarodowych. Przepisy Paktu, jak też pierwszego protokołu fakultatywnego, przewidują informowanie Komitetu Praw Człowieka a następnie
– w drodze mediacji między zainteresowanymi państwami i ewentualnie
przy współdziałaniu Komitetu lub powołanej przezeń komisji pojednawczej, prowadzą do takiego rozstrzygnięcia sprawy, które przyczyni się do
znalezienia rozwiązania służącego poszanowaniu praw jednostki. W całej
tej procedurze nie odnajdujemy środków przymusu. Główny nacisk kładzie się na poszukiwanie rozwiązania w drodze wyjaśnień, pojednania
oraz znalezienia środków zaradczych. Nie ulega wątpliwości, że samo
zgłaszanie sprawy o naruszanie praw przyczynia się do jej nagłośnienia
i tym samym prowadzi do wywierania presji społeczności międzynarodowej w celu przestrzegania praw człowieka.
Trzeba również podkreślić, że umocnieniu przestrzegania praw jednostki, w tym i osób pozbawionych wolności, służy postanowienie art. 40
ust. 1 Paktu, który nakłada obowiązek składania sprawozdań, dotyczących
środków podjętych w celu urzeczywistnienia tych praw, w ciągu roku po
przystąpieniu państwa do omawianego traktatu, a następnie na każde wezwanie Komitetu. Tak więc przepisy Paktu i utworzone przezeń struktury
umożliwiają systematyczne monitorowanie przestrzegania praw jednostki
przez poszczególne państwa.
24
Zasadnicze znaczenie w ochronie podstawowych praw człowieka na
terenie Europy ma regionalny akt prawa międzynarodowego, jakim jest
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (zwana w skrócie Europejską Konwencją Praw Człowieka), która została podpisana w Rzymie 4 listopada1950 r. i weszła w życie z dniem 3 września
1953 r. Do Konwencji tej dołączono też 14 protokołów (dwa z nich dotyczą rezygnacji z kary śmierci). Polska ratyfikowała Europejską Konwencję Praw Człowieka 19 stycznia 1993 r. oraz większość przyjętych do
niej protokołów. Omawiany akt jest regionalnym odpowiednikiem Paktu
Praw Obywatelskich i Politycznych. W swojej warstwie aksjologicznej
nie różnią się one zasadniczo, ale Europejska Konwencja Praw Człowieka
znacznie efektywniej określiła procedury zaskarżania spraw o naruszanie
praw, a także przewidziała następstwa tych naruszeń, mających zadość
uczynić ich ofiarom oraz wprowadziła do systemu prawnego Rady Europy
Europejski Trybunał Praw Człowieka, który stał się niezawisłym sądem
międzynarodowym rozstrzygającym rozpatrywane spory, z możliwością
orzeczenia sankcji.
Europejska Konwencja Praw Człowieka składa się z preambuły, powołującej się na Powszechną Deklarację Praw Człowieka ONZ z 1948 r.
oraz idee jednoczącej się Europy, i z pięciu rozdziałów (i 59 artykułów),
w których są ujęte podstawowe prawa i wolności człowieka a także przepisy dotyczące organów zapewniających przestrzeganie Konwencji. Stanowi go Europejski Trybunał Praw Człowieka (do 1998 r. funkcjonował
jeszcze drugi organ – Europejska Komisja Praw Człowieka, która rozpatrywała wnoszone skargi oraz mogła wnosić je do Trybunału).
Proceduralne przepisy i zmiany w ostatnich latach wprowadzane do tej
Konwencji, znacznie się przyczyniły do zwiększenia efektywności systemu ochrony praw człowieka w Europie.
Ponieważ omawiany akt prawny reguluje rozmaite sfery praw człowieka, nie jest uzasadnione przytaczanie go bądź omawianie w całości. Trzeba jednak zwrócić uwagę na te ich fragmenty, które szczególnie odnoszą
się lub mogą mieć zastosowanie do sprawców przestępstw.
Artykuł 3
Nikt nie będzie poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu
traktowaniu bądź karaniu.
Przepis ten zabrania nie tylko stosowania tortur, ale również nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania. Dotyczy to oczywiście
szczególnie wykonywania kary pozbawienia wolności. O ile jednak normy
prawa międzynarodowego definiują (przynajmniej w przybliżeniu) czym
25
Teodor Szymanowski
są tortury, to nie ma definicji wyjaśniającej na czym polega „nieludzkie
lub poniżające traktowanie lub karanie”. Można jednak uznać, że uwagi
wcześniej poczynione odnośnie rozumienia przepisu art. 10 ust. 1 Paktu
o „traktowaniu w sposób humanitarny” osoby pozbawionej wolności, mają
zastosowanie również do powyższego przepisu, który wyjaśnić może doktryna, a przede wszystkim orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka (nazywanego dalej Trybunałem Praw Człowieka).
Z uwagi na znaczenie art. 5 dla praworządnego posługiwania się pozbawieniem wolności przytaczamy w całości jego treść.
Artykuł 5
1. Każda osoba ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt
nie będzie pozbawiony swojej wolności, z wyjątkiem następujących
przypadków i w trybie ustalonym przez prawo:
a) zgodnego z prawem pozbawienia wolności w wyniku skazania przez
właściwy sąd;
b) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby w przypadku niepodporządkowania się wydanemu zgodnie z prawem
orzeczeniu sądu lub w celu zapewnienia wykonania określonego
przez prawo obowiązku;
c) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby w celu
postawienia przed właściwym organem w związku z uzasadnionym
podejrzeniem popełnienia czynu zagrożonego karą lub jeśli jest
to w sposób uzasadniony uznane za konieczne dla zapobieżenia
popełnieniu takiego czynu albo uniemożliwieniu ucieczki po jego
dokonaniu;
d) pozbawienia wolności nieletniego na mocy zgodnego z prawem
orzeczenia w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego lub
zgodnego z prawem pozbawienia wolności nieletniego w celu postawienia go przed właściwym organem;
e) zgodnego z prawem pozbawienia wolności osób w celu zapobieżenia
szerzeniu przez nie chorób zakaźnych, osób umysłowo chorych,
alkoholików, narkomanów lub włóczęgów.
2. Każdy, kto został zatrzymany, powinien zostać niezwłocznie i w zrozumiałym dla niego języku poinformowany o przyczynach zatrzymania
i o stawianych mu zarzutach.
3. Każdy zatrzymany lub aresztowany zgodnie z postanowieniami ustępu
1 lit. c) niniejszego artykułu powinien zostać niezwłocznie postawiony
przed sędzią lub innym urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do
wykonywania władzy sądowej i ma prawo być sądzony w rozsądnym
26
terminie albo zwolniony na czas postępowania. Zwolnienie może zostać
uzależnione od udzielenia gwarancji zapewniających stawienie się na
rozprawę.
4. Każdy, kto został pozbawiony wolności przez zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia bezzwłocznie
przez sąd legalności pozbawienia wolności i zarządzenia zwolnienia,
jeżeli pozbawienie wolności jest niezgodne z prawem.
5. Każdy, kto został pokrzywdzony przez niezgodne z treścią tego artykułu
zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo do odszkodowania.
Artykuł ten w ust. 1 lit a) do e) wymienia sytuacje, w przypadku których można pozbawić człowieka wolności. Trzeba tu podkreślić, że jakiekolwiek inne pozbawienie wolności będzie stanowić oczywiste złamanie
postanowień Konwencji Praw Człowieka. Natomiast pozostałe przepisy
art. 5 ustalają warunki, których spełnienie jest niezbędne dla praworządnego wykonywania pozbawienia wolności.
Spośród innych przepisów należy wymienić art. 19, na mocy którego utworzono Trybunał Praw Człowieka; następnie te przepisy, na mocy
których może on rozpatrywać sprawy na podstawie skargi państwa-strony
(art. 33), albo skargi indywidualnej wniesionej przez każdą osobę fizyczną,
organizację pozarządową lub grupę osób, która uważa, że stała się ofiarą
naruszenia przez jedną z Wysokich Układających się Stron, praw zawartych w niniejszej Konwencji (art. 34). Trzeba też zaznaczyć, że warunkiem
wniesienia skargi do Trybunału jest wyczerpanie wszystkich przewidzianych prawem krajowym środków prawnych (art. 35 ust. 1-4).
Sprawy wniesione przed Trybunał mogą zakończyć się polubownie
(art. 39) i wtedy jest ona skreślona z wokandy, bądź też może zakończyć
się wyrokiem w którym stwierdza się, że nastąpiło ewentualne naruszenie
Konwencji. Jednocześnie też Trybunał może, jeśli uzna to za potrzebne,
przyznać stosowane zadośćuczynienie stronie pokrzywdzonej naruszeniem prawa przewidzianego w Konwencji (art. 41). Informacje dotyczące
działalności Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu świadczą, że jego
efektywność w ostatnich latach widocznie wzrosła, a jego orzecznictwo
w sposób istotny oddziaływuje na przestrzeganie praw w poszczególnych
państwach, będących członkami Rady Europy.
Kolejnym międzynarodowym traktatem, mającym znaczenie dla postępowania ze sprawcami przestępstw oraz wykonywania kar, jest Konwencja Przeciwko Torturom oraz Innemu Okrutnemu, Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne
ONZ 10 grudnia 1984 r., którą Polska ratyfikowała 21 października 1989 r.
27
Teodor Szymanowski
Jednakże Polska nie uznała kompetencji Komitetu przeciwko torturom,
przewidzianego w tej Konwencji a zatem nie można do niego kierować,
w określonych w niej przypadkach, informacji bądź sprawozdań. Tym
niemniej ratyfikując tę Konwencję władze polskie zobowiązały się do
przestrzegania jej postanowień.
Ponieważ Polska jest stroną w pełnym zakresie innej – Europejskiej
Konwencji traktującej o takim samym przedmiocie ochrony praw człowieka, nie omawia się tu w/w Konwencji przeciwko torturom, z wyjątkiem przytoczenia jej art. 1, który zawiera szczegółową definicję tortur,
jakiej nie znajdziemy w innym akcie prawnym.
Artykuł 1
1. Dla celów niniejszej Konwencji, termin „tortury” oznacza wszelkie
czyny, poprzez które dotkliwy ból lub cierpienie, fizyczne lub psychiczne,
są świadomie zadawane osobie w takich celach, jak uzyskanie od niej
lub od osoby trzeciej informacji lub zeznania, ukaranie jej za czyn,
który ona lub osoba trzecia popełniła lub o którego popełnienie jest
podejrzana, albo zastraszenie lub zmuszenie jej lub osoby trzeciej,
albo z jakiejkolwiek innej przyczyny opartej na jakiegokolwiek rodzaju dyskryminacji, gdy taki ból lub cierpienie są zadawane przez albo
za namową czy też za zgodą lub przyzwoleniem funkcjonariusza publicznego albo innej osoby działającej w oficjalnym charakterze. Nie
obejmuje to bólu lub cierpienia wynikającego jedynie ze zgodnych
z prawem sankcji, nieodłącznie z nimi związanego lub przypadkowego.
Powyższa definicja wymienia najbardziej typowe cele stosowania tortur oraz zwraca uwagę na to, że świadome powodowanie „dotkliwego bólu
lub cierpienia” dotyczy zarówno fizycznej, jak i psychicznej sfery życia
człowieka.
Postulując humanitarne postępowanie ze sprawcami przestępstw oraz
wykonywanie kar nie można pominąć znaczenia Europejskiej Konwencji
o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu (zwanej dalej Europejską Konwencją o Zapobieganiu
Torturom). Jest to regionalny akt prawa międzynarodowego, który w sposób zasadniczy wpływa na prawo i praktykę krajów, które go ratyfikowały. Konwencja ta została podpisana 26 listopada 1987 r. i następnie weszła
w życie 1 lutego 1989 r. Państwo polskie ratyfikowało tę Konwencję
w 1994 r., a obowiązuje ona od 1 lutego 1995 r.
Europejska Konwencja o Zapobieganiu Torturom dzieli się na pięć rozdziałów (z 23 artykułami) i poprzedza je krótka preambuła, w której nawiązuje się do art. 3 Konwencji Europejskiej o Ochronie Praw Człowieka,
28
zakazującego stosowania tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania oraz podkreśla znaczenie zapobiegawczych środków
polegających na wizytacjach w poszczególnych krajach wspomagających
sądowe działania w ochronie praw człowieka. Z tego względu bardzo ważny jest jej art. 1, na mocy którego powołano Europejski Komitet Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo
Karaniu, który przy pomocy wizytacji bada „traktowanie osób pozbawionych wolności w celu wzmocnienia, w razie potrzeby, ich ochrony przed
torturami oraz nieludzkim lub poniżającym traktowaniem lub karaniem”7.
Innymi bardzo ważnymi postanowieniami tego dokumentu są przewidziane w art. 8 przepisy, na mocy których państwo-strona omawianej Konwencji zapewni przedstawicielom komitetu:
– swobodę poruszania się po terytorium kraju,
– pełną informację o miejscach przebywania osób pozbawionych wolności i nieograniczony do nich dostęp wraz ze swobodą poruszania się po
ich terenie,
– udostępnienie wszelkich niezbędnych materiałów.
Przedstawiciele komitetu mogą też przeprowadzać wywiady z osobami
pozbawionymi wolności a także z innymi osobami, od których mogą uzyskać ważne informacje.
Wizytacje miejsc pozbawienia wolności przez członków komitetu kończą się sprawozdaniem zawierającym również ewentualne zalecenia dotyczące ulepszeń w zakresie ochrony osób pozbawionych wolności.
Członkowie komitetu i eksperci wizytujący korzystają z przywilejów
i immunitetów na podstawie aneksu do tej Konwencji.
Do postanowień omawianej Konwencji nie można wnosić żadnych
zastrzeżeń, ale państwo-strona może ją wypowiedzieć w każdym czasie.
Europejska Konwencja o Zapobieganiu Torturom dzięki postanowieniom
wprowadzającym wizytacje kompetentnych i niezależnych członków komitetu miejsc pozbawienia wolności, stanowi więc efektywny instrument
wzmacniający ochronę praw osób uwięzionych. Mimo iż nie przewiduje
ona żadnych sankcji wobec państwa niepodejmującego należytej współpracy, albo odmawiającego polepszenia sytuacji zgodnie z zaleceniami
komitetu, to może on wywierać swoistą presję w postaci złożenia w tej
sprawie publicznego oświadczenia.
7
W Polsce w okresie obowiązywania tej Konwencji (tj. od 1995 r.) miały miejsce cztery takie wizytacje.
29
Teodor Szymanowski
Międzynarodowym traktatem, który również w pewnym stopniu dotyczy wykonywania kar wobec dorosłych (w Polsce od 17 roku życia)
jest Konwencja o Prawach Dziecka z 1989 r., który Polska ratyfikowała
30.09.1991 r. Konwencja ta w preambule sięga do idei przewodnich – otaczania dziecka szczególną troską, wyrażanych w Powszechnej Deklaracji
Praw Człowieka z 1948 r., Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. i w Deklaracji Praw Dziecka przyjętej przez
Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1959 r. W art. 1 Konwencja ta za dziecko
uważa osobę w wieku poniżej 18 lat. Zgodnie z polskim prawem karnym,
na mocy powyższego postanowienia Konwencji, jej przepisami (poza nieletnimi) są objęci młodociani w wieku do 18 lat oraz nieletni sprawcy przestępstw w wieku powyżej 15 lat, do których ma zastosowanie art. 10 kk,
przewidujący ich odpowiedzialność karną na zasadach przewidzianych
dla dorosłych (z pewnymi zmianami). Postanowienia tej Konwencji chronią dziecko przed różnymi zagrożeniami (np. brutalnością fizyczną lub
psychiczną, wykorzystywaniem seksualnym) a zarazem zapewniają mu
szereg praw i korzystanie z różnych środków pomocy (np. w dziedzinie
kształcenia, rozwoju kulturalnego itp.).
Na szczególną uwagę zasługują te postanowienia, które odnoszą się do
dziecka – sprawcy przestępstwa, a wśród nich należy wymienić te stanowiące, że:
– uwięzienie może być zastosowane wyłącznie jako środek ostateczny i na możliwie najkrótszy czas,
– postępowanie ze skazanym powinno sprzyjać ułatwieniu jego
społecznej reintegracji.
Oczywiście dziecku – sprawcy przestępstwa – przysługują jeszcze inne
liczne prawa obywatelskie i procesowe, których nie przytaczamy, ponieważ wymieniamy tu tylko te szczególne unormowania, które dotyczą
dziecka traktowanego jako dorosłego, z uwagi na unormowania przyjęte
w obowiązującym polskim prawie karnym.
Postanowienia wymienionych konwencji odnośnie postępowania ze
sprawcami przestępstw, w tym i pozbawionymi wolności, wiążą państwo
polskie i częściowo zostały one inkorporowane w obowiązującym prawie
karnym, np. zasada oddzielania młodocianych od pozostałych więźniów
(art. 84 kkw), zasada humanitarnego postępowania ze skazanymi (art. 3 kk
i art. 4 § 1 kkw) czy prawo do rozpatrywania sprawy o naruszenie praw do
niezawisłego sądu (liczne przepisy kpk i kkw).
Są także postanowienia ratyfikowanych przez państwo polskie konwencji, które obowiązują bez włączania ich do krajowego systemu prawa, jak
30
np. prawo do składania skarg do Trybunału Praw Człowieka przez skazanych oraz innych organów powołanych na mocy ratyfikowanych przez RP
umów międzynarodowych (o czym ogólnie jest mowa w art. 103 § 1 kkw),
czy też zezwolenie przez Rząd RP wizytowania w Polsce miejsc przebywania osób pozbawionych wolności przez przedstawicieli Europejskiego
Komitetu ds. Zapobiegania Torturom (CPT), zgodnie z postanowieniem
art. 2 wymienionej wcześniej Konwencji.
W świetle sprawozdań tego komitetu po wizytacjach w wybranych zakładach karnych (systematycznie publikowanych na łamach PWP), w Polsce współczesnej przestrzega się zasad praworządności, zwłaszcza w relacjach osób wykonujących kary i tymczasowe aresztowanie z uwięzionymi.
Natomiast zastrzeżenia i uwagi krytyczne dotyczą warunków odbywania
kary i stosowanych środków oddziaływania, np. norm pomieszczeń, braku pracy, programów oddziaływania, co jak wiadomo jest powodowane
przede wszystkim przeludnieniem w zakładach karnych i brakiem odpowiednich środków finansowych. Problematyczne są też niektóre rozwiązania prawne, np. dotyczące tzw. osadzonych niebezpiecznych, czy też
możliwość izolowania w zakładzie zamkniętym skazanych za niektóre
przestępstwa seksualne po wykonaniu kary, którzy nie są uznani za
niepoczytalnych.
Oprócz wymienionych unormowań w konwencjach, które obowiązują
państwo polskie w rezultacie ich ratyfikacji, międzynarodowe standardy
są również określone w innych dokumentach, nie mających charakteru
traktatu i czemu jest poświęcony niniejszy numer specjalny Przeglądu
Więziennictwa Polskiego.
31
Teodor Szymanowski
Rada Europy
Komitet Ministrów
Rekomendacja Rec (2006) 2
Komitetu Ministrów dla państw członkowskich
Rady Europy
Europejskie Reguły Więzienne8
(przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 11 stycznia 2006 r.
na 952. posiedzeniu delegatów)
Komitet Ministrów, na podstawie artykułu 15.b Statutu Rady Europy,
mając na uwadze Europejską Konwencję o ochronie praw człowieka
i podstawowych wolności oraz orzecznictwo Europejskiego Trybunału
Praw Człowieka;
mając na uwadze także prace prowadzone przez Europejski Komitet do
spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu, a w szczególności standardy, które rozwinął w swoich raportach;
potwierdzając, że nikt nie może być pozbawiony wolności, z wyjątkiem
zastosowania tego środka jako ostatecznego i zgodnie z procedurą przewidzianą prawem;
podkreślając, że wykonywanie kar pozbawienia wolności oraz traktowanie więźniów wymaga uwzględnienia wymogów bezpieczeństwa, ochrony
i dyscypliny, przy jednoczesnym zapewnieniu w więzieniach warunków,
które nie naruszają ludzkiej godności i które gwarantują więźniom konkretne aktywności zawodowe i programy terapeutyczne, w ten sposób
przygotowując ich do reintegracji ze społeczeństwem;
8
Kiedy powyższa rekomendacja była przyjmowana, zgodnie z art. 10.2c zasad postępowania dla spotkań
delegatów ministrów, przedstawiciel Królestwa Danii zastrzegł, że rząd jego kraju rezerwuje sobie prawo
do zastosowania bądź nie reguły 43 § 2 załącznika do rekomendacji, z tego powodu, że wymóg aby więźniowie
przebywający w odosobnieniu byli codziennie odwiedzani przez personel medyczny rodzi poważne wątpliwości natury etycznej w odniesieniu do możliwej roli tego personelu w decydowaniu o zdolności więźniów
do dalszego przebywania w odosobnieniu.
33
Rekomendacja Rec (2006) 2 Europejskie Reguły Więzienne
uznając za istotne to, że kraje członkowskie Rady Europy kontynuują
uaktualnianie oraz przestrzeganie wspólnych zasad dotyczących polityki
penitencjarnej;
ponadto uznając, że przestrzeganie tych wspólnych zasad wzmocni międzynarodową współpracę w tej dziedzinie;
zwracając uwagę na istotne zmiany społeczne, które wpłynęły na poważne
przemiany w polityce karnej w Europie w ciągu ostatnich dwóch dekad;
wyrażając, po raz kolejny, poparcie dla standardów zawartych w rekomendacjach Komitetu Ministrów Rady Europy, które odnoszą się do
konkretnych aspektów polityki penitencjarnej i praktyki, a w szczególności do Rekomendacji: Nr R (89) 12 o edukacji w więzieniu, Nr R (93) 6
dotyczącej więziennych i kryminologicznych aspektów kontrolowania
rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych w tym AIDS oraz związanych z tym
problemów zdrowotnych, Nr R (97) 12 o personelu odpowiedzialnym za
wykonywanie kar i innych środków, Nr R (98) 7 dotyczącej etycznych
i organizacyjnych aspektów opieki zdrowotnej w więzieniu, Nr R (99) 22
dotyczącej przeludnienia w więzieniach i wzroście populacji więziennej,
Rec (2003) 22 o warunkowym zwolnieniu oraz Rec (2003) 23 o wykonywaniu przez administracje więzienne kary dożywotniego pozbawienia
wolności oraz innych długoterminowych kar pozbawienia wolności;
mając na uwadze Wzorcowe Reguły Minimum Postępowania z Więźniami;
uznając, iż Rekomendacja Nr (87) 3 Komitetu Ministrów w sprawie Europejskich Reguł Więziennych wymaga istotnych zmian i uaktualnienia
tak, by odzwierciedlała zmiany, które zaszły w polityce karnej, praktyce
skazywania i ogólnym zarządzaniu więzieniami w Europie,
zaleca, by rządy państw członkowskich:
– kierowały się w swoim ustawodawstwie, polityce i praktyce regułami zawartymi w załączniku do niniejszej rekomendacji, która zastępuje
Rekomendację Nr R (87) 3 Komitetu Ministrów w sprawie Europejskich
Reguł Więziennych;
– zapewniły, że ta rekomendacja i towarzyszący jej komentarz zostaną
przetłumaczone i rozpowszechnione tak szeroko jak to możliwe, szczególnie wśród władz sądowych, personelu więziennego i więźniów.
34
Załącznik do Rekomendacji Rec (2006) 2
Część I
Podstawowe zasady
1. Wszystkie osoby pozbawione wolności muszą być traktowane z poszanowaniem praw człowieka.
2. Osoby pozbawione wolności zachowują wszystkie prawa, których nie
zostały zgodnie z prawem pozbawione w wyroku lub postanowieniu o zastosowaniu tymczasowego aresztowania.
3. Ograniczenia nakładane na osoby pozbawione wolności nie mogą przekraczać niezbędnego minimum i muszą być proporcjonalne do uzasadnionego celu, dla którego zostały nałożone.
4. Warunki więzienne naruszające prawa człowieka nie mogą być uzasadniane brakiem środków.
5. Życie w więzieniu, tak dalece jak to możliwe, musi odpowiadać pozytywnym warunkom życia w społeczeństwie.
6. Każde pozbawienie wolności musi być wykonywane w sposób ułatwiający osobom pozbawionym wolności reintegrację w wolnym społeczeństwie.
7. Tak dalece jak to możliwe należy zachęcać do współpracy służby społeczne i popierać udział społeczeństwa w życiu więźniów.
8. Personel więzienny pełni ważną funkcję publiczną, dlatego jego rekrutacja, kształcenie i warunki pracy muszą umożliwiać utrzymanie wysokich
standardów opieki nad więźniami.
9. Wszystkie więzienia muszą być poddawane regularnej kontroli ze strony rządu i niezależnemu monitoringowi.
Zakres i zastosowanie
10.1. Europejskie Reguły Więzienne stosuje się do osób, które zostały
tymczasowo aresztowane na mocy postanowienia sądu lub pozbawione
wolności w wyniku wyroku skazującego.
10.2. Co do zasady, osoby tymczasowo aresztowane na mocy postanowienia sądu oraz osoby pozbawione wolności w wyniku wyroku skazującego
35
powinny być osadzane jedynie w więzieniach, to jest w instytucjach przeznaczonych dla osób należących do obu tych kategorii.
10.3. Reguły mają także zastosowanie do osób:
a) które mogą zostać umieszczone w więzieniu z jakichkolwiek innych
przyczyn, lub
b) które zostały tymczasowo aresztowane na mocy postanowienia sądu
lub pozbawione wolności w wyniku wyroku skazującego, i które mogą
z jakichkolwiek innych przyczyn być osadzone w innym miejscu.
10.4. Wszystkie osoby osadzone w więzieniu lub pozbawione wolności
w sposób, o którym mowa w paragrafie 10.3.b są, na potrzeby niniejszych
reguł, uznawane za więźniów.
11.1. Osoby poniżej 18 roku życia nie powinny być osadzane w jednostkach
dla dorosłych, lecz w placówkach specjalnie przeznaczonych do tego celu.
11.2. Niemniej jednak, jeśli osoby takie są wyjątkowo przetrzymywane
w jednostkach dla dorosłych, to muszą obowiązywać tam specjalne przepisy uwzględniające ich status i potrzeby.
12.1. Osoby cierpiące na choroby psychiczne i osoby, których stan psychiczny jest nie do pogodzenia z przebywaniem w więzieniu powinny być
osadzane w placówkach dostosowanych dla takich osób.
12.2. Niemniej jednak, jeśli takie osoby są wyjątkowo przetrzymywane
w więzieniu, to musi obowiązywać tam specjalny regulamin, który
uwzględnia ich status i potrzeby.
13. Niniejsze zasady stosuje się bezstronnie, bez dyskryminacji ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, język, religię, przekonania polityczne albo
pochodzenie społeczne, przynależność do mniejszości narodowych, stan
posiadania, status rodzinny lub inny.
Część II
Warunki pozbawienia wolności
Przyjęcie
14. Nikt nie może być przyjęty lub przetrzymywany w więzieniu jako więzień bez ważnej decyzji wydanej zgodnie z prawem krajowym.
36
15.1. Niezwłocznie po przyjęciu, rejestrowane są następujące dane dotyczące każdego więźnia:
a) informacja dotycząca tożsamości więźnia;
b) decyzja o przyjęciu oraz organ władzy, który ją wydał;
c) dzień i godzina przyjęcia;
d) spis przedmiotów osobistych więźnia, to jest tych, które zostaną zdeponowane zgodnie z regułą 31;
e) jakiekolwiek widoczne obrażenia oraz skargi dotyczące wcześniejszego
niewłaściwego traktowania;
f) zgodnie z wymogami tajemnicy lekarskiej, jakiekolwiek informacje na
temat stanu zdrowia więźnia, które mogą być istotne dla fizycznego i psychicznego zdrowia więźnia i innych osób.
15.2. Podczas przyjęcia wszyscy więźniowie muszą dostać informację
zgodnie z regułą 30.
15.3. Niezwłocznie po przyjęciu więźnia należy wydać powiadomienie,
zgodnie z regułą 24.9.
16. Tak szybko jak to możliwe, po przyjęciu:
a) uzupełnia się informację o stanie zdrowia więźnia w chwili przyjęcia,
o badanie medyczne, zgodnie z regułą 42;
b) ustala się odpowiedni poziom bezpieczeństwa jaki należy zapewnić
więźniowi, zgodnie z regułą 52;
c) określa się jakie zagrożenie dla bezpieczeństwa stanowi więzień, zgodnie z regułą 52;
d) ocenia się wszelkie dostępne informacje o sytuacji społecznej więźnia,
tak by określić najpilniejsze potrzeby osobiste i bytowe więźnia;
e) w przypadku więźniów skazanych podejmuje się działania na rzecz
wdrożenia programów, zgodnie z częścią VIII niniejszych reguł.
Osadzanie i zakwaterowanie
17.1. Więźniowie powinni być osadzani, tak dalece jak to jest możliwe,
w jednostkach znajdujących się jak najbliżej ich miejsca zamieszkania
lub ośrodka pomocy społecznej.
17.2. Osadzanie więźniów uwzględnia także wymogi trwającego postępowania karnego, bezpieczeństwa osobistego, ochrony oraz potrzebę poddania więźniów odpowiedniemu systemowi odbywania kary.
37
17.3. Tak dalece jak to możliwe, należy konsultować z więźniami miejsce ich początkowego osadzenia oraz każdego późniejszego przeniesienia
z jednego więzienia do drugiego.
18.1. Pomieszczenia udostępniane więźniom, w szczególności pomieszczenia przeznaczone do spania muszą być urządzone w sposób respektujący godność człowieka, i tak dalece jak to możliwe, prywatność oraz
spełniać wymogi zdrowotne i higieniczne, z uwzględnieniem warunków
klimatycznych oraz, w szczególności, odpowiedniej powierzchni celi, ilości powietrza mierzonego w metrach sześciennych, oświetlenia, ogrzewania oraz wentylacji.
18.2. We wszystkich miejscach, w których więźniowie mieszkają, pracują
lub przebywają:
a) okna powinny być wystarczająco duże, aby więźniowie mogli czytać lub pracować przy świetle naturalnym w zwykłych warunkach oraz
by umożliwić dostęp świeżego powietrza, chyba że jest tam odpowiedni
system klimatyzacji;
b) sztuczne oświetlenie powinno odpowiadać uznanym standardom technicznym;
c) system alarmowy powinien umożliwiać więźniom niezwłoczny kontakt
z personelem więzienia.
18.3. Minimalne wymagania dotyczące kwestii, o których mowa w punktach 18.1 i 18.2 powinny być określone w prawie krajowym.
18.4. Prawo krajowe powinno zawierać mechanizmy zapewniające,
by standardy minimalne nie były naruszane z powodu przeludnienia.
18.5. W nocy więźniowie powinni przebywać w pojedynczych celach,
z wyjątkiem przypadków, w których bardziej korzystne jest dla nich
wspólne zamieszkanie.
18.6. Więźniowie mogą dzielić celę tylko wtedy, gdy jest ona do tego przystosowana oraz jeśli więźniowie są zdolni do przebywania ze sobą.
18.7. Tak dalece jak to możliwe, więźniowie powinni mieć do wyboru, czy
w porze nocnej wolą przebywać w celi jedno- czy wieloosobowej.
18.8. Przy podejmowaniu decyzji o rozmieszczeniu więźniów w określonych więzieniach lub ich oddziałach należy brać pod uwagę konieczność:
38
a) oddzielenia tymczasowo aresztowanych od skazanych;
b) oddzielenia mężczyzn od kobiet; oraz
c) oddzielenia młodocianych od starszych więźniów.
18.9. Można odstąpić od wymogów, o których mowa w punkcie 18.8,
aby umożliwić więźniom wspólne uczestniczenie w organizowanych zajęciach, jednak należy ich rozdzielać w porze nocnej, chyba że wyrażają
zgodę na wspólne osadzenie, a władze więzienia są zdania, iż będzie to
w ich dobrym interesie.
18.10. Więźniowie powinni być zakwaterowani w warunkach jak najmniej
restrykcyjnego zabezpieczenia odpowiadającego stopniowi ryzyka ucieczki, samouszkodzenia lub skrzywdzenia innych.
Higiena
19.1. Wszystkie pomieszczenia więzienia powinny być utrzymywane
w odpowiednim stanie i czystości.
19.2. Cele i inne pomieszczenia, w których umieszczani są więźniowie
po ich przyjęciu do jednostki, powinny być czyste.
19.3. Więźniowie powinni mieć bezpośredni dostęp do higienicznych
i gwarantujących prywatność pomieszczeń sanitarnych.
19.4. Należy stworzyć takie warunki, aby każdy więzień mógł się wykąpać lub wziąć prysznic w temperaturze stosownej do klimatu, jeśli to
możliwe codziennie, a przynajmniej dwa razy w tygodniu (lub w razie
potrzeby częściej) ze względu na wymogi ogólnej higieny.
19.5. Więźniowie mają obowiązek utrzymywania higieny osobistej, ubrania oraz pomieszczeń przeznaczonych do spania w czystości i porządku.
19.6. W tym celu władze więzienne powinny wyposażyć więźniów w odpowiednie przybory toaletowe i ogólne środki czystości.
19.7. Specjalne przepisy regulują potrzeby sanitarne kobiet.
Odzież i pościel
20.1. Więźniowie, którzy nie posiadają własnej odzieży powinni otrzymać
odzież odpowiednią do klimatu.
20.2. Odzież ta nie może być poniżająca ani upokarzająca.
39
20.3. Wszystkie ubrania powinny być utrzymane w dobrym stanie; w miarę potrzeb należy je wymieniać.
20.4. Więźniowie, którzy uzyskują pozwolenie na opuszczanie jednostki
nie mogą być zobowiązani do noszenia odzieży identyfikującej ich jako
więźniów.
21. Każdemu więźniowi przydziela się oddzielne łóżko oraz własną i odpowiednią pościel w dobrym stanie i zmienianą tak często, żeby zapewnić
czystość.
Wyżywienie
22.1. Więźniowie muszą otrzymywać pożywienie uwzględniające ich
wiek, zdrowie, formę fizyczną, religię, kulturę i rodzaj wykonywanej
przez nich pracy.
22.2. Prawo krajowe określa wymogi odżywcze pożywienia, w tym minimalną kaloryczność i zawartość białka.
22.3. Jedzenie musi być przygotowywane i podawane zgodnie z zasadami
higieny.
22.4. Więźniowie muszą otrzymywać trzy posiłki dziennie. Pomiędzy posiłkami powinny być zachowane rozsądne przerwy.
22.5. Czysta woda pitna musi być dostępna przez cały czas.
22.6. Lekarz lub wykwalifikowana pielęgniarka powinni zlecać zmianę
diety więźnia, jeżeli jest to konieczne ze względów zdrowotnych.
Pomoc prawna
23.1. Wszyscy więźniowie powinni mieć prawo do otrzymania pomocy
prawnej. Władze jednostki powinny zapewnić odpowiednie warunki do
jej uzyskania.
23.2. Więźniowie powinni mieć prawo do konsultowania się w każdej
sprawie prawnej z wybranym przez siebie prawnikiem i na własny koszt.
23.3. Jeżeli istnieje system bezpłatnej pomocy prawnej władze powinny
zapewnić więźniom informację na ten temat.
23.4. Konsultacje oraz inne kontakty, w tym korespondencja dotycząca
40
problemów prawnych pomiędzy więźniami a ich prawnymi doradcami
jest poufna.
23.5. Organ sądowy może w wyjątkowych okolicznościach zdecydować
o ograniczeniu tej poufności, aby zapobiec popełnieniu poważnego przestępstwa lub znacznemu naruszeniu bezpieczeństwa w więzieniu.
23.6. Więźniowie mają dostęp do dokumentów związanych z ich postępowaniem karnym lub prawo do posiadania takich dokumentów.
Kontakt ze światem zewnętrznym
24.1. Więźniowie mają prawo porozumiewania się, tak często jak to możliwe, za pośrednictwem listów, telefonów lub w innej formie, ze swoimi
rodzinami oraz z innymi osobami, przedstawicielami organizacji zewnętrznych, oraz do odwiedzin tych osób.
24.2. Kontakty i wizyty mogą podlegać ograniczeniom i kontroli ze względu na wymogi prowadzonego postępowania karnego, utrzymania porządku, bezpieczeństwa osób i instytucji, zapobiegania przestępstwom oraz
ochrony ofiar przestępstw, jednak pomimo tych ograniczeń, włączając
w to szczególne ograniczenia zarządzone przez władze sądowe, powinno
się zezwalać na dopuszczalny minimalny kontakt.
24.3. Prawo krajowe określa instytucje krajowe i międzynarodowe oraz
funkcjonariuszy publicznych, z którymi kontakt więźniów nie jest ograniczany.
24.4. Wizyty powinny być zorganizowane w sposób, który pozwala więźniom na podtrzymanie i rozwijanie, tak dalece jak to jest możliwe, więzi
rodzinnych.
24.5. Władze więzienne powinny pomagać więźniom w podtrzymywaniu odpowiednich kontaktów ze światem zewnętrznym oraz zapewnić im
w tym celu odpowiednie wsparcie społeczne.
24.6. Wszelkie informacje o śmierci lub ciężkiej chorobie bliskich krewnych powinny być niezwłocznie przekazywane więźniom.
24.7. Ilekroć pozwalają na to okoliczności, więzień uzyskuje zezwolenie
na opuszczenie więzienia w asyście funkcjonariusza albo samodzielnie,
w celu odwiedzenia chorego krewnego, uczestniczenia w pogrzebie, jeżeli
przemawiają za tym względy humanitarne.
41
24.8. Więźniowie mają prawo do niezwłocznego poinformowania rodziny o ich pozbawieniu wolności lub przeniesieniu do innej jednostki oraz
o poważnej chorobie lub doznanym uszczerbku na zdrowiu.
24.9. Informacja o śmierci, poważnej chorobie lub uszczerbku na zdrowiu
więźnia, lub przeniesieniu go do szpitala, powinna być niezwłocznie przekazana do wiadomości jego małżonka lub partnera, chyba że więzień zastrzegł
aby tego nie robiono, a jeśli więzień jest samotny, do wiadomości najbliższego krewnego lub innej osoby wcześniej wskazanej przez więźnia.
24.10. Więźniowie mają prawo do samodzielnego i regularnego pozyskiwania bieżących informacji o sprawach publicznych, w drodze subskrypcji
i lektury gazet, czasopism i innych publikacji oraz z radia lub telewizji,
chyba że władze sądowe w indywidualnej sprawie nałożyły na określony
czas szczególny zakaz.
24.11. Władze więzienne zapewniają więźniom udział w wyborach, referendach i innych przejawach życia publicznego, jeżeli ich prawa nie zostały w tym zakresie ograniczone przez prawo krajowe.
24.12. Więźniowie mają prawo do kontaktu z mediami, chyba że istnieją
powody, żeby zabronić tego ze względu na bezpieczeństwo osób i instytucji, interes publiczny lub dla ochrony interesu ofiar, innych więźniów lub
personelu.
Reżim więzienny
25.1. Reżim jakiemu podlegają więźniowie musi zapewniać stosowny
program ich aktywności.
25.2. Reżim ten musi pozwalać więźniom na spędzanie czasu w ciągu dnia
poza celą tak długo, jak jest to potrzebne dla zapewnienia właściwego poziomu kontaktów międzyludzkich i społecznych.
25.3. Reżim ten musi zapewniać także potrzeby bytowe więźniów.
25.4. Szczególną uwagę należy zwracać na potrzeby więźniów, którzy doświadczyli fizycznego, psychicznego lub seksualnego wykorzystywania.
Praca
26.1. Praca więźniów traktowana jest jako pozytywny element rygoru
więziennego i nigdy nie powinna być stosowana jako kara.
42
26.2. Władze więzienne powinny dążyć do zapewnienia możliwości pracy.
26.3. Tak dalece jak to możliwe, praca przydzielana więźniom ma przyczynić się do podtrzymania lub zwiększenia ich możliwości zarabiania na
życie po zwolnieniu.
26.4. Zgodnie z regułą 13 przydział określonego rodzaju pracy powinien
odbywać się bez dyskryminacji ze względu na płeć.
26.5. Praca obejmująca szkolenie zawodowe powinna być zapewniana
więźniom, którzy mogą odnieść z tego korzyść, a w szczególności więźniom młodym.
26.6. W ramach dostępnego zatrudnienia, właściwego doboru zawodu
oraz zgodnie z wymogami porządku i dyscypliny więźniowie powinni
mieć możliwość wyboru pracy, którą chcą wykonywać.
26.7. Tak dalece jak to możliwe, organizacja i metody pracy w więzieniach powinny być zbliżone do organizacji pracy w społeczeństwie tak,
aby przygotować więźniów do normalnego życia zawodowego.
26.8. Chociaż dążenie do zysku z produkcji może być pożyteczne dla podnoszenia poziomu i poprawiania jakości szkolenia, interesy więźniów nie
mogą być podporządkowane temu celowi.
26.9. Władze więzienne powinny zapewnić pracę więźniom we własnym
zakresie albo we współpracy z prywatnymi podmiotami, na terenie jednostki albo poza jej murami.
26.10. W każdym przypadku więźniowie muszą otrzymywać sprawiedliwe wynagrodzenie za swoją pracę.
26.11. Więźniowie mają prawo do wydawania co najmniej części swoich
zarobków na zakup dozwolonych artykułów użytku osobistego oraz do
przekazania części swoich zarobków rodzinie.
26.12. Więźniowie mogą być zachęcani do oszczędzania części swoich
zarobków; oszczędności będą im wydawane w momencie zwolnienia lub
spożytkowane na inne dozwolone cele.
26.13. Warunki bezpieczeństwa i higieny pracy więźniów powinny odpowiednio ich chronić i nie powinny być mniej restrykcyjne niż te, które mają
zastosowanie do pracowników wykonujących pracę poza więzieniem.
43
26.14. Należy opracować przepisy o ubezpieczeniu więźniów od wypadków przy pracy i chorób zawodowych chroniące więźniów na warunkach
nie mniej korzystnych niż te, które obowiązują w prawie krajowym przy
zatrudnieniu pracowników poza więzieniem.
26.15. Maksymalny dzienny i tygodniowy czas pracy więźniów powinien
być określony zgodnie z lokalnymi przepisami lub zwyczajami regulującymi zatrudnienie pracowników na wolności.
26.16. Więźniowie muszą mieć co najmniej jeden dzień odpoczynku
w tygodniu oraz wystarczający czas na naukę i inne zajęcia.
26.17. Jeżeli jest to możliwe, pracujący więźniowie powinni być objęci
powszechnym systemem ubezpieczeń społecznych.
Ćwiczenia i rekreacja
27.1. Każdy więzień powinien mieć możliwość uprawiania ćwiczeń na
świeżym powietrzu co najmniej przez jedną godzinę dziennie, jeśli pozwalają na to warunki pogodowe.
27.2. Przy złej pogodzie powinny być organizowane inne zajęcia umożliwiające więźniom aktywność fizyczną.
27.3. Właściwie zorganizowane zajęcia promujące sprawność fizyczną,
zapewniające odpowiednie ćwiczenia i rekreację, stanowią integralną
część więziennego rygoru.
27.4. Władze więzienne powinny ułatwiać takie zajęcia poprzez zapewnienie odpowiednich urządzeń i sprzętu.
27.5. Władze więzienne powinny podejmować działania mające na celu zorganizowanie zajęć specjalnych dla tych więźniów, którzy tego potrzebują.
27.6. Należy zapewnić ćwiczenia rekreacyjne obejmujące sport, gry,
zajęcia kulturalne, hobbystyczne i inne formy wypoczynku. Jeżeli jest
to możliwe więźniowie sami powinni je organizować.
27.7. Więźniowie powinni mieć prawo do przebywania ze sobą w czasie
ćwiczeń oraz podczas uczestniczenia w zajęciach rekreacyjnych.
Edukacja
28.1. Każda jednostka więzienna powinna dążyć do zapewnienia wszystkim więźniom dostępu do wszechstronnych programów edukacyjnych,
spełniających ich indywidualne potrzeby i aspiracje.
44
28.2. Priorytetowo należy traktować więźniów z niedostatkami umiejętności czytania i liczenia oraz tych, którzy nie posiadają podstawowego lub
zawodowego wykształcenia.
28.3. Szczególną uwagę należy zwrócić na edukację więźniów młodych
oraz tych, którzy mają specjalne potrzeby.
28.4. Edukacja nie może mieć niższego statusu niż praca, a więźniowie
uczący się nie mogą być pokrzywdzeni finansowo lub w żaden inny sposób.
28.5. Każda jednostka więzienna powinna mieć bibliotekę, dostępną dla
wszystkich więźniów, odpowiednio i szeroko wyposażoną w materiały,
książki i inne nośniki, zarówno rozrywkowe, jak i edukacyjne.
28.6. Jeśli to możliwe, biblioteka więzienna powinna być zorganizowana
we współpracy z lokalnymi bibliotekami publicznymi.
28.7. W miarę możliwości, edukacja więźniów powinna:
a) być zintegrowana z systemem nauczania ogólnego i zawodowego
w kraju, tak aby po zwolnieniu więźniowie mogli bez trudności kontynuować edukację i kształcenie zawodowe; oraz
b) odbywać się pod auspicjami pozawięziennych instytucji oświatowych.
Wolność myśli, sumienia i wyznania
29.1. Wolność myśli, sumienia i wyznania więźniów musi być szanowana.
29.2. Tak dalece jak to możliwe, rygor więzienny powinien być zorganizowany w sposób pozwalający więźniom na praktykowanie ich religii
i wiary, poprzez mozliwość uczestniczenia w religijnych obrzędach i spotkaniach prowadzonych przez zatwierdzonych przedstawicieli tych religii lub
wiary, przyjmowania prywatnych wizyt składanych przez przedstawicieli tych
religii oraz posiadania książek lub literatury związanych z ich religią lub wiarą.
29.3. Więźniowie nie mogą być zmuszani do praktykowania religii lub
wiary, uczestniczenia w obrzędach lub spotkaniach religijnych, brania
udziału w praktykach religijnych lub przyjmowania wizyt składanych
przez przedstawicieli jakiejkolwiek religii i wyznania.
Informacja
30.1. Przy przyjęciu do więzienia, i tak często jak to potrzebne później,
więźniowie muszą być informowani, pisemnie i ustnie, w języku który
45
rozumieją, o przepisach regulujących dyscyplinę więzienną oraz o ich
prawach i obowiązkach w więzieniu.
30.2. Więźniowie mają prawo do posiadania pisemnej wersji przekazanych im informacji.
30.3. Więźniowie muszą być poinformowani o każdym postępowaniu,
w którym uczestniczą, a jeżeli są skazani – o wymiarze kary jaką mają
do odbycia oraz możliwościach przedterminowego warunkowego zwolnienia.
Mienie więźniów
31.1. Wszelkie przedmioty, których więźniom, zgodnie z regulaminem
więziennym nie wolno posiadać, z chwilą przyjęcia do więzienia powinny
być umieszczane w depozycie.
31.2. Więzień, którego własność została przyjęta do depozytu powinien
pokwitować wykaz zdeponowanych przedmiotów.
31.3. Należy zapewnić utrzymanie własności więźniów w dobrym stanie.
31.4. Jeżeli konieczne okaże się zniszczenie czegokolwiek co stanowi własność więźnia, fakt ten musi być zarejestrowany, a więzień o nim
poinformowany.
31.5. Więźniowie powinni mieć prawo, zgodnie z wymogami higieny,
porządku i bezpieczeństwa, do nabywania lub otrzymywania na własne
potrzeby produktów, włączając w to żywność i napoje, po cenach, które
nie są rażąco wyższe od cen obowiązujących na wolności.
31.6. Jeżeli więzień posiada jakieś lekarstwa, o zażywaniu musi decydować lekarz.
31.7. Jeżeli więźniowie mają prawo do posiadania przy sobie swoich
rzeczy, władze więzienne muszą podjąć działania mające na celu ich
ochronę.
Przewożenie więźniów
32.1. Podczas przewożenia więźniów do lub z więzienia, albo do innych
miejsc takich jak sąd czy szpital, należy ograniczyć, na ile to możliwe,
pozostawianie ich na widoku publicznym oraz należy podjąć odpowiednie
środki zapewniające im anonimowość.
46
32.2. Niedozwolone jest transportowanie więźniów w pojazdach nieposiadających dostatecznej wentylacji lub oświetlenia, albo w jakikolwiek inny
sposób narażający ich na niepotrzebne fizyczne cierpienie lub poniżenie.
32.3. Transport więźniów powinien odbywać się na koszt i pod kierunkiem organów władzy publicznej.
Zwalnianie więźniów
33.1. Więźniowie muszą być bezzwłocznie zwolnieni z upływem terminu
określonego w decyzji o pozbawieniu ich wolności lub gdy sąd, lub inny
organ zarządzi ich zwolnienie.
33.2. Data i godzina zwolnienia musi być zarejestrowana.
33.3. Wszyscy więźniowie powinni mieć zapewnioną możliwość korzystania z działań mających pomóc im w powrocie do wolnego społeczeństwa.
33.4. Przy zwolnieniu więźniowi należy zwrócić wszystkie przedmioty
i pieniądze należące do niego, które zostały złożone do depozytu, z wyjątkiem pieniędzy, które zezwolono mu wydać lub mienia, które zezwolono mu wysłać z więzienia, lub gdy ze względów higienicznych nakazano
zniszczyć jakiś przedmiot.
33.5. Więzień musi poświadczyć, jakie przedmioty mu zwrócono.
33.6. W czasie przygotowania do zwolnienia, możliwie najbliżej daty
zwolnienia, więźniowi należy zaproponować poddanie się badaniom
lekarskim, zgodnie z regułą 42.
33.7. Zwalnianym więźniom należy zapewnić niezbędne dokumenty i dowody tożsamości oraz pomoc w znalezieniu odpowiedniego mieszkania
i pracy.
33.8. Zwalnianych więźniów należy zaopatrzyć ponadto w środki utrzymania na okres bezpośrednio po zwolnieniu, należyte i odpowiednie do
klimatu i pory roku ubranie, a także wystarczające środki, by mogli oni
dotrzeć do miejsca, do którego się udają.
Kobiety
34.1. W uzupełnieniu do szczegółowych przepisów i niniejszych reguł
odnoszących się do kobiet, władze więzienia przy podejmowaniu decyzji wpływających na jakikolwiek aspekt pozbawienia wolności, muszą
47
przywiązywać szczególną uwagę do wymagań kobiet związanych z ich potrzebami fizycznymi, zawodowymi, społecznymi i psychologicznymi.
34.2. Szczególne wysiłki powinny być czynione w celu zapewnienia
kobietom dostępu do specjalnych programów dla więźniów, którzy potrzebują pomocy, o których mowa w regule 25.4.
34.3. Więźniarki muszą mieć zapewnione prawo do porodu poza więzieniem, a w przypadku narodzin dziecka w więzieniu władze muszą
zapewnić wszelkie konieczne wsparcie i udogodnienia.
Dzieci pozbawione wolności
35.1. Gdy osoby poniżej 18 roku życia wyjątkowo są osadzone w więzieniu dla dorosłych, władze mają obowiązek zapewnienia im, dodatkowo,
poza usługami dostępnymi dla wszystkich więźniów, dostępu do programów społecznych, psychologicznych i edukacyjnych, opieki religijnej
oraz programów rekreacyjnych, lub programów odpowiednio dostępnych
osobom w ich wieku przebywającym na wolności.
35.2. Każdy więzień, który jest dzieckiem i podlega obowiązkowi szkolnemu musi mieć zapewniony dostęp do edukacji.
35.3. Dzieciom zwolnionym z zakładu karnego należy zapewnić dodatkową pomoc.
35.4. Osoby poniżej 18 roku życia powinny przebywać w części więzienia
oddzielonej od tej używanej przez dorosłych, chyba że jest to sprzeczne
z najlepiej pojętym ich interesem.
Niemowlęta i małe dzieci
36.1. Niemowlęta i małe dzieci mogą pozostać w więzieniu z rodzicem
tylko wtedy, gdy leży to w ich najlepszym interesie. Nie mogą być one
traktowane jak więźniowie.
36.2. Pozostawienie niemowląt i małych dzieci w więzieniu z rodzicem wymaga zorganizowania żłobka z wykwalifikowanym personelem, gdzie niemowlęta i małe dzieci mogą przebywać, podczas gdy ich rodzice biorą udział
w zajęciach, przy których niemowlęta i małe dzieci nie mogą być obecne.
36.3. Należy zapewnić specjalne warunki zakwaterowania tak, by chronić
dobro niemowląt i małych dzieci.
48
Cudzoziemcy
37.1. Więźniowie cudzoziemcy muszą być poinformowani o prawie do
nawiązania kontaktu ze służbami dyplomatycznymi lub konsularnymi ich
państwa; należy udzielać im niezbędnej pomocy służącej temu celowi.
37.2. Więźniom, obywatelom państw, które nie mają przedstawicielstwa
dyplomatycznego lub konsularnego w danym kraju, oraz uchodźcom lub
bezpaństwowcom, należy stworzyć podobne ułatwienia w nawiązaniu
kontaktu z przedstawicielstwami dyplomatycznymi państwa które reprezentuje ich interesy, albo z każdym innym organem krajowym lub międzynarodowym, którego zadaniem jest ochrona interesów takich osób.
37.3. W interesie więźniów cudzoziemców, którzy mogą mieć specjalne
potrzeby, władze więzienne w pełni współpracują z urzędnikami dyplomatycznymi lub konsularnymi reprezentującymi więźniów.
37.4. Więźniom cudzoziemcom należy dostarczyć szczegółowych informacji o pomocy prawnej.
37.5. Więźniowie cudzoziemcy muszą być poinformowani o możliwości
zwrócenia się z prośbą o wykonanie ich kary w innym kraju.
Mniejszości etniczne i językowe
38.1. Specjalne działania należy podjąć aby sprostać potrzebom więźniów,
którzy należą do mniejszości językowych i etnicznych.
38.2. Na ile to możliwe, należy zezwolić na kontynuowanie w więzieniu
kulturowych praktyk różnych grup.
38.3. Potrzeby językowe więźniów muszą być zaspokojone poprzez korzystanie z usług kompetentnych tłumaczy oraz poprzez zapewnienie im
materiałów informacyjnych w różnych językach.
Część III
Zdrowie
Opieka zdrowotna
39. Władze więzienne muszą chronić zdrowie wszystkich więźniów znajdujących się pod ich opieką.
49
Organizacja więziennej opieki zdrowotnej
40.1. Służba zdrowia w więzieniu musi być zorganizowana w ścisłym
powiązaniu z ogólną administracją publicznej służby zdrowia.
40.2. Polityka zdrowotna w więzieniu musi być zintegrowana i zgodna
z narodową polityką zdrowotną.
40.3. Więźniom należy zapewnić usługi medyczne dostępne w kraju, bez
dyskryminacji ze względu na ich sytuację prawną.
40.4. Zapewnienie usług medycznych w więzieniu ma na celu diagnozowanie i leczenie chorób fizycznych lub psychicznych, albo upośledzeń, na
które mogą cierpieć więźniowie.
40.5. W tym celu zapewnia się więźniom wszystkie potrzebne usługi medyczne, chirurgiczne i psychiatryczne, włącznie z tymi, które są dostępne
na wolności.
Personel medyczny i pielęgniarski
41.1. Każde więzienie musi zapewnić opiekę co najmniej jednego wykwalifikowanego lekarza pierwszego kontaktu.
41.2. Należy podjąć działania w celu zapewnienia, w razie nagłej potrzeby, bezzwłocznego kontaktu z wykwalifikowanym lekarzem.
41.3. Jeżeli więzienie nie zatrudnia lekarza na cały etat, lekarz zatrudniony
na część etatu musi regularnie dyżurować.
41.4. Każde więzienie musi zatrudniać personel odpowiednio przeszkolony
w zakresie opieki zdrowotnej.
41.5. Każdy więzień musi mieć zapewniony dostęp do wykwalifikowanego lekarza dentysty i okulisty.
Obowiązki lekarza
42.1. Lekarz lub podlegająca mu wykwalifikowana pielęgniarka powinni
spotkać się z każdym więźniem, niezwłocznie po jego przyjęciu, i zbadać
go, chyba że nie jest to konieczne.
zbadać więźnia na jego prośbę, przy opuszczaniu przez niego więzienia,
a w innym przypadku za każdym razem kiedy jest to konieczne.
50
42.3. Badając więźnia lekarz lub podlegająca mu wykwalifikowana pielęgniarka powinni zwrócić szczególną uwagę na:
a) przestrzeganie zasad tajemnicy lekarskiej;
b) diagnozowanie chorób fizycznych i psychicznych, i podejmowanie
wszystkich potrzebnych działań na rzecz ich leczenia oraz kontynuowania
trwającego leczenia;
c) rejestrowanie i przekazywanie odpowiednim władzom informacji na
temat jakichkolwiek oznak wskazujących, że wobec więźniów stosowano
przemoc;
d) obecność objawów „odstawienia” wynikających z używania narkotyków, leków lub alkoholu;
e) identyfikowanie jakichkolwiek psychologicznych lub innych objawów
stresu spowodowanego faktem pozbawienia wolności;
f) konieczność izolowania więźniów podejrzewanych o to, że są nosicielami chorób zakaźnych oraz zapewnienia im odpowiedniego leczenia;
g) zapewnienie, że osoby będące nosicielami wirusa HIV nie są izolowane
jedynie z tego powodu;
h) upośledzenia fizyczne i psychiczne, które mogą utrudniać adaptację
po zwolnieniu;
i) określenie zdolności każdego więźnia do pracy i aktywności fizycznej;
j) podejmowanie działań z lokalnymi służbami w celu zapewnienia kontynuacji wszelkiego potrzebnego leczenia medycznego i psychiatrycznego
po zwolnieniu, jeśli więźniowie wyrażają na to zgodę.
43.1. Lekarz powinien dbać o zdrowie fizyczne i psychiczne więźniów
oraz przyjmować wszystkich chorych więźniów, którzy zgłaszają chorobę lub uraz, oraz wszystkich innych więźniów wymagających specjalnej
troski, na zasadach i z częstotliwością zgodną ze standardami stosowanymi wobec całego społeczeństwa.
zwracać szczególną uwagę na więźniów przebywających w odosobnieniu,
odwiedzać ich codziennie i zapewnić im szybką pomoc medyczną oraz
leczenie na ich życzenie lub życzenie personelu więziennego.
43.3. Lekarz ma obowiązek poinformować dyrektora jednostki, za każdym
razem kiedy uzna, że istnieje ryzyko dla zdrowia fizycznego lub psychicznego więźnia ze względu na dalsze pozbawienie wolności, lub ze względu
na warunki osadzenia, włączając w to warunki osadzenia w odosobnieniu.
51
44. Lekarz lub upoważniony funkcjonariusz powinni regularnie kontrolować oraz zbierać informacje w inny sposób i doradzać dyrektorowi jednostki w kwestiach:
a) ilości, jakości i sposobu przyrządzania i wydawania żywności i wody;
b) higieny i czystości więzienia i więźniów;
c) urządzeń sanitarnych, ogrzewania, oświetlenia i wentylacji więzienia;
d) stosowności oraz czystości odzieży i pościeli więźniów.
45.1. Dyrektor powinien brać pod uwagę raporty oraz rady lekarza lub innych upoważnionych funkcjonariuszy składane zgodnie z regułami 43 i 44
i, jeżeli podziela przedstawione tam zalecenia, podejmować niezwłocznie
kroki w celu wprowadzenia ich w życie.
45.2. Gdy rekomendacje lekarza przekraczają kompetencje dyrektora lub
gdy ich nie podziela, powinien przesyłać je niezwłocznie wraz z własnym
raportem organowi władzy zwierzchniej.
Zapewnienie opieki medycznej
46.1. Chorzy więźniowie, którzy wymagają specjalistycznego leczenia
powinni być przenoszeni do specjalistycznych instytucji lub publicznych
szpitali, jeżeli takie leczenie nie jest dostępne w ramach więziennej służby
zdrowia.
46.2. Jeżeli w więzieniu znajdują się pomieszczenia szpitalne, to należy
zapewnić odpowiednią kadrę i wyposażenie, aby więźniowie mogli otrzymywać tam właściwą opiekę i leczenie.
Zdrowie psychiczne
47.1. Specjalistyczne jednostki lub oddziały pod kontrolą medyczną powinny być dostępne w celu prowadzenia obserwacji i leczenia więźniów,
którzy cierpią na zaburzenia psychiczne lub nieprawidłowości, a którzy
nie są objęci przepisami zawartymi w regule 12.
47.2. Więzienna służba zdrowia powinna zapewnić leczenie psychiatryczne wszystkim więźniom, którzy takiego leczenia potrzebują, i zwracać
szczególną uwagę na zapobieganie samobójstwom.
52
Inne sprawy
48.1. Więźniowie nie mogą być, bez ich zgody, poddawani jakimkolwiek
eksperymentom.
48.2. Zabronione jest prowadzenie eksperymentów z udziałem więźniów,
które mogą skutkować urazami fizycznymi, rozstrojem psychicznym lub
innym uszczerbkiem na zdrowiu.
Część IV
Porządek
Ogólne zasady porządku w więzieniu
49. Porządek w więzieniu powinien być utrzymywany z uwzględnieniem
wymogów ochrony, bezpieczeństwa osobistego i dyscypliny, a także tworzenia więźniom warunków bytowych respektujących godność osobistą
oraz oferujących pełny program działań zgodnie z regułą 25.
50. Stosownie do potrzeb porządku, ochrony zakładu oraz bezpieczeństwa osobistego więźniowie powinni mieć prawo do omawiania kwestii
związanych z ogólnymi warunkami pozbawienia wolności a także powinni być zachęcani do komunikowania się w tych kwestiach z władzami
więziennymi.
Bezpieczeństwo
51.1. Środki ochrony stosowane wobec indywidualnych więźniów muszą
być ograniczone do minimum koniecznego dla zapewnienia im bezpieczeństwa.
51.2. Bezpieczeństwo zapewniane przy pomocy ograniczeń fizycznych
i innych środków technicznych powinno być uzupełniane ochroną gwarantowaną przez personel, który dobrze zna osadzonych będących pod ich
kontrolą.
51.3. Niezwłocznie po przyjęciu więźniowie powinni być oceniani ze
względu na:
a) ryzyko jakie mogą stanowić dla społeczeństwa w przypadku ucieczki;
b) ryzyko samodzielnej ucieczki lub ucieczki przy wsparciu z zewnątrz.
51.4. Każdy więzień powinien być następnie umieszczony w warunkach
zabezpieczeń właściwych do określonego poziomu ryzyka.
53
51.5. Poziom bezpieczeństwa powinien być oceniany w trakcie całego
okresu pozbawienia wolności w regularnych odstępach czasu.
Bezpieczeństwo więźniów
52.1. Niezwłocznie po przyjęciu więźniowie powinni być poddani ocenie
w celu ustalenia czy stwarzają ryzyko dla bezpieczeństwa innych więźniów, personelu więzienia, innych osób w nim pracujących lub je odwiedzających, albo czy występuje u nich ryzyko samouszkodzenia.
52.2. Należy stworzyć procedury, które zapewnią bezpieczeństwo osobiste
więźniów, personelu więzienia i osób odwiedzających oraz ograniczą do
minimum ryzyko przemocy i innych zdarzeń mogących zagrozić bezpieczeństwu.
52.3. Należy podjąć wszelkie starania, aby zapewnić wszystkim więźniom
pełen udział w codziennych aktywnościach, w warunkach bezpieczeństwa
osobistego.
52.4. Więźniom należy zapewnić możliwość skontaktowania się z personelem o każdej porze, także w nocy.
52.5. Przepisy prawa krajowego dotyczące zdrowia i bezpieczeństwa muszą być przestrzegane w więzieniach.
Szczególne środki ochrony lub bezpieczeństwa
53.1. Szczególne środki wzmożonej ochrony lub bezpieczeństwa osobistego mogą być stosowane tylko w wyjątkowych okolicznościach.
53.2. Muszą istnieć jasne procedury, według których postępuje się w przypadku zastosowania takich środków wobec jakiegokolwiek więźnia.
53.3. Charakter takich środków, czas oraz podstawy ich stosowania muszą
być określone przez prawo krajowe.
53.4. Zastosowanie jakiegokolwiek ze środków w każdym przypadku
musi być zatwierdzone przez właściwy organ, na czas określony.
53.5. Każda decyzja o przedłużeniu zatwierdzonego czasu stosowania
środka wymaga ponownego zatwierdzenia przez właściwy organ.
53.6. Środki takie można stosować indywidualnie do osób, a nie do grup
więźniów.
54
53.7. Każdy więzień, wobec którego stosowane były takie środki, musi
mieć prawo do złożenia skargi na zasadach określonych w regule 70.
Przeszukania i kontrola
54.1. Należy stworzyć szczegółowe procedury, do których musi stosować
się personel w trakcie przeszukania:
a) wszystkich miejsc, w których więźniowie mieszkają, pracują i gromadzą się;
b) więźniów;
c) gości oraz ich rzeczy;
d) personelu.
54.2. Charakter przeszukań oraz sytuacje, w których przeszukania są
konieczne muszą być określone w prawie krajowym.
54.3. Personel więzienny musi być wyszkolony w prowadzeniu przeszukań pod kątem wykrywania i zapobiegania próbom ucieczki lub ukrycia
przemyconych przedmiotów, i jednocześnie respektowania godności przeszukiwanych osób, i poszanowania ich rzeczy osobistych.
54.4. Czynność przeszukania nie może prowadzić do poniżenia przeszukiwanej osoby.
54.5. Przeszukanie może być przeprowadzone tylko przez osobę tej samej płci.
54.6. Personel więzienny nie może przeprowadzać przeszukania wewnątrz
ciała więźnia.
54.7. Badanie intymne związane z przeszukaniem może przeprowadzić
tylko lekarz.
54.8. Więźniowie mają prawo być obecni podczas przeszukania ich mienia, chyba że wykluczają to techniki badawcze lub stanowi to potencjalne
zagrożenie dla personelu.
54.9. Obowiązek zagwarantowania ochrony i bezpieczeństwa musi być
zrównoważony obowiązkiem zapewnienia prywatności odwiedzającym.
54.10. Procedury kontroli osób odwiedzających więźniów służbowo, takich jak: pełnomocników, obrońców i przedstawicieli9, pracowników
9
Od tłumacza: w wersji oryginalnej legal representatives należy rozumieć pełnomocników, obrońców oraz
innych przedstawicieli świadczących pomoc prawną więźniom.
55
socjalnych oraz lekarzy itp. muszą zostać uzgodnione z organizacjami
zawodowymi w celu zapewnienia równowagi pomiędzy ochroną i bezpieczeństwem osobistym, a prawem tych osób do poufnego kontaktu
z klientem lub pacjentem.
Przestępstwa
55. Domniemane przestępstwa popełnione w więzieniu muszą być badane
na tych samych zasadach co w warunkach wolnościowych, a postępowanie prowadzone zgodnie z prawem krajowym.
Dyscyplina i kary
56.1. Procedury dyscyplinarne mogą być stosowane w ostateczności.
56.2. W każdym przypadku, w którym to jest możliwe, w celu rozwiązania
sporów z więźniami i między więźniami, władze więzienne powinny stosować mechanizmy polubowne i mediacyjne.
57.1. Za naruszenie dyscyplinarne może zostać uznane jedynie zachowanie stanowiące zagrożenie dla porządku, bezpieczeństwa instytucjonalnego lub bezpieczeństwa osobistego.
57.2. Prawo krajowe powinno określać:
a) działanie lub zaniechanie więźniów, które stanowi naruszenie dyscyplinarne;
b) procedury stosowane w sprawach dyscyplinarnych;
c) rodzaje i wysokość kar dyscyplinarnych , które mogą być nałożone;
d) organ upoważniony do nakładania takich kar; i
e) organ odwoławczy oraz procedurę odwoławczą.
58. Każdy zarzut naruszenia przez więźnia zasad dyscypliny powinien
niezwłocznie zostać zgłoszony właściwemu organowi, który powinien
zbadać go bez zbędnej zwłoki.
59. Więźniowie oskarżeni o naruszenie dyscyplinarne:
a) muszą zostać niezwłocznie i szczegółowo poinformowani, w języku
który rozumieją, o charakterze stawianych im zarzutów.
56
b) powinni dysponować odpowiednim czasem i środkami w celu przygotowania obrony;
c) mają prawo bronić się osobiście lub przez pełnomocnika, jeżeli wymaga tego interes wymiaru sprawiedliwości;
d) mają prawo wezwać świadków oraz zadawać im pytania lub, by pytania były zadawane w ich imieniu; i
e) powinni otrzymać bezpłatną pomoc tłumacza, jeśli nie rozumieją języka lub nie mówią w języku używanym podczas postępowania.
60.1. Każda kara nakładana po skazaniu za naruszenie dyscyplinarne musi
być zgodna z prawem krajowym.
60.2. Surowość zastosowanej kary musi być proporcjonalna do naruszenia
dyscyplinarnego.
60.3. Zakazane jest stosowanie kar zbiorowych, cielesnych, kary umieszczenia w ciemnej celi oraz wszystkich innych form nieludzkiego i poniżającego traktowania.
60.4. Kara nie może polegać na całkowitym zakazie kontaktów z rodziną.
60.5. Kara izolacji może być nakładana tylko w wyjątkowych przypadkach na określony czas, tak krótki, jak tylko to możliwe.
60.6. Środki przymusu nie mogą być stosowane jako kary.
61. Więzień, który został uznany za winnego naruszenia dyscypliny powinien mieć prawo do odwołania się do kompetentnego i niezależnego
organu wyższej instancji.
62. Żaden więzień nie może w więzieniu pełnić funkcji nadającej mu kompetencje władcze w zakresie dyscypliny.
Powtórne pociągnięcie do odpowiedzialności za to samo naruszenie
63. Więzień nie może być dwa razy ukarany za ten sam czyn lub zachowanie.
Użycie siły
64.1. Personel więzienia nie może stosować siły przeciwko więźniom,
z wyjątkiem konieczności jej użycia w obronie własnej lub w przypadku
57
usiłowania ucieczki, albo czynnego lub biernego oporu fizycznego stosowanego wobec nakazu nałożonego zgodnie z prawem. Użycie siły może
być stosowane tylko jako środek ostateczny.
64.2. Użyta siła musi być ograniczona do koniecznego minimum i stosowana przez jak najkrótszy czas.
65. Należy stworzyć szczegółowe procedury dotyczące użycia siły,
w szczególności stanowiące o:
a)rodzajach przymusu jaki może być użyty;
b) okolicznościach, w których każdy z rodzajów przymusu może być użyty;
c) członkach personelu, którzy są upoważnieni do użycia przymusu;
d) organach władzy mających kompetencje do podjęcia decyzji o zastosowaniu przymusu; i
e) raportach, jakie muszą być sporządzone, gdy doszło do użycia siły.
66. Personel, który ma bezpośredni kontakt z więźniami musi być wyszkolony w stosowaniu technik umożliwiających minimalne użycie siły w celu
powstrzymywania agresywnych więźniów.
67.1. Funkcjonariusze innych organów władzy odpowiedzialnej za utrzymanie porządku publicznego10 mogą mieć do czynienia z więźniami wewnątrz więzienia tylko w okolicznościach wyjątkowych.
67.2. Kontakty władz więziennych z innymi organami władzy odpowiedzialnej za utrzymanie porządku publicznego, o ile nie są regulowane
przez prawo wewnętrzne, powinna regulować stosowna umowa.
67.3. Umowa taka powinna określać:
a)okoliczności, w których funkcjonariusze innych organów władzy odpowiedzialnej za utrzymanie porządku publicznego mogą wejść na teren
więzienia w celu rozwiązania konfliktu;
b)zakres uprawnień jakimi dysponują inne organy władzy odpowiedzialnej
za utrzymanie porządku publicznego w trakcie interwencji w więzieniu
oraz ich relacje z dyrektorem więzienia;
10
Od tłumacza: w oryginale – law enforcement agencies.
58
c) rodzaj środków przymusu, które mogą stosować przedstawiciele tych
organów;
d) okoliczności, w których każdy z rodzajów środków przymusu może
być użyty;
e) organ posiadający kompetencje do podjęcia decyzji o użyciu środków
przymusu;
f) rodzaj raportu, jaki musi być sporządzony po użyciu środków przymusu.
Środki przymusu
68.1. Zabrania się stosowania łańcuchów i kajdan.
68.2. Nie wolno stosować kajdanek, kaftanów bezpieczeństwa lub innych
środków ograniczających swobodę ruchu, z wyjątkiem:
a)sytuacji, w których jest to konieczne, jako środek ostrożności zapobiegający ucieczce w czasie transportu, z zastrzeżeniem, że należy je
zdjąć, gdy więzień staje przed sądem lub organem administracji, chyba
że władze zadecydują inaczej;
b)sytuacji, w których stosowane są na polecenie dyrektora, jeżeli inne
metody kontroli okazały się nieskuteczne, w celu zapobieżenia zadaniu
przez więźnia obrażeń sobie lub innym lub zapobieżenia poważnemu uszkodzeniu mienia; w takich przypadkach dyrektor powinien
niezwłocznie zasięgnąć porady lekarza oraz zawiadomić zwierzchni
organ administracji.
68.3. Środków przymusu nie wolno stosować dłużej niż jest to bezwzględnie konieczne.
68.4. Sposób użycia środków przymusu powinien być określony przez
prawo krajowe.
Broń
69.1. Z wyjątkiem sytuacji nadzwyczajnych, personel więzienia nie powinien nosić przy sobie broni palnej na terenie więzienia.
69.2. Osobom mającym bezpośredni kontakt z więźniami zabrania się noszenia na terenie więzienia broni, w tym pałek, w sposób widoczny. Zakaz ten nie dotyczy sytuacji, w których broń jest niezbędna ze względów
59
bezpieczeństwa w razie podejmowania interwencji w konkretnym zdarzeniu.
69.3. Personel nie może być wyposażony w broń, jeśli nie był szkolony
w jej użyciu.
Wnioski i skargi
70.1. Więźniowie indywidualnie lub jako grupa powinni mieć szerokie
możliwości składania wniosków i skarg do dyrektora jednostki lub jakiegokolwiek innego kompetentnego organu władzy.
70.2. W pierwszej kolejności powinna być wykorzystana mediacja, jeżeli
wydaje się ona właściwa.
70.3. Jeśli wniosek więźnia zostanie rozpatrzony odmownie, a skarga odrzucona, więzień powinien otrzymać uzasadnienie i mieć prawo odwołania się do innego niezależnego organu władzy.
70.4. Więźniowie nie mogą zostać ukarani za złożenie wniosku lub skargi.
70.5. Organ właściwy do rozpoznawania skarg i wniosków powinien
wziąć pod uwagę wszelkie pisemne skargi od członków rodziny więźnia,
jeśli ma podstawy by sądzić, że prawa więźnia zostały naruszone.
70.6. Pełnomocnik ani organizacja działająca na rzecz praw więźniów nie
może wnieść skargi w imieniu więźnia, jeżeli nie wyrazi on na to zgody.
70.7. Więźniowie mają prawo do uzyskania porady prawnej dotyczącej
skarg i procedur odwoławczych, jak również pomocy prawnej, jeżeli leży
to w interesie wymiaru sprawiedliwości.
Część V
Dyrekcja i personel
Praca w więzieniu jako służba publiczna
71. Więzienia powinny znajdować się w gestii władz publicznych i być
niezależne od służb wojskowych, policyjnych lub organów ścigania.
72.1. Zarządzanie więzieniami powinno uwzględniać wymogi etyki nakazujące traktowanie więźniów w sposób humanitarny i z poszanowaniem
ludzkiej godności.
60
72.2. Cel systemu penitencjarnego musi być dla personelu jasny. Dyrekcja
powinna służyć przykładem efektywnego sposobu osiągania tego celu.
72.3. Obowiązki personelu powinny wykraczać poza rolę strażników
i uwzględniać potrzebę ułatwiania reintegracji więźniów ze społeczeństwem po odbyciu kary, poprzez program pozytywnego wsparcia i pomocy.
72.4. Personel powinien wykonywać swoje zadania zgodnie z najwyższymi standardami profesjonalnymi i osobistymi.
73. Władze więzienne powinny przywiązywać szczególną wagę do
przestrzegania zasad obowiązujących personel.
74. Szczególną uwagę należy zwrócić na kierowanie relacjami pomiędzy personelem mającym bezpośredni kontakt z więźniami a więźniami
będącymi pod jego opieką.
75. Personel powinien zawsze zachowywać się i wykonywać swoje
obowiązki w taki sposób, aby wpływać na więźniów dobrym przykładem
i wzbudzać ich szacunek.
Dobór personelu więziennego
76. Personel powinien być starannie dobrany, odpowiednio szkolony zarówno przed przyjęciem do służby, jak i w trakcie, w odpowiedni sposób
wynagradzany i posiadać status budzący społeczny szacunek.
77. Dokonując doboru nowego personelu władze więzienne powinny kłaść
szczególny nacisk na wymóg uczciwości, humanitaryzmu, kwalifikacje
zawodowe i cechy osobiste konieczne do wykonywania tej pracy.
78. Funkcjonariusze więzienni powinni być zatrudniani na cały etat
(w pełnym wymiarze czasu pracy), posiadać status funkcjonariuszy publicznych charakteryzujący się trwałością zatrudnienia, uzależnioną jedynie od
właściwego postępowania, skuteczności, dobrego stanu zdrowia fizycznego
i psychicznego oraz odpowiedniego poziomu wykształcenia.
79.1. Wynagrodzenie powinno być kształtowane tak, żeby zachęcić
i utrzymać właściwy personel.
79.2. Przywileje socjalne i warunki zatrudnienia powinny odzwierciedlać
szczególny charakter pracy w ramach organów władzy publicznej.
80. Jeśli istnieje konieczność zatrudnienia personelu w niepełnym wymiarze
61
czasu pracy, powyższe kryteria powinny mieć zastosowanie tak dalece, jak
jest to właściwe.
Szkolenie personelu więziennego
81.1. Przed przystąpieniem do pełnienia służby personel powinien przejść
szkolenie dotyczące swoich ogólnych i szczególnych obowiązków oraz
być zobowiązany do zdania egzaminów teoretycznych i praktycznych.
81.2. Dyrekcja więzienia powinna zapewnić personelowi możliwość utrzymania i podnoszenia poziomu wiedzy i kwalifikacji poprzez uczestniczenie w organizowanych okresowo kursach doskonalenia zawodowego.
81.3. Personel mający pracować ze szczególnymi grupami więźniów,
takimi jak cudzoziemcy, kobiety, młodociani, więźniowie z zaburzeniami
psychicznymi itp. powinien uczestniczyć w kursach i być odpowiednio
przygotowany zgodnie ze specyfiką pracy.
81.4. Szkolenie wszystkich pracowników powinno obejmować wiedzę
z zakresu międzynarodowych i regionalnych standardów instrumentów ochrony praw człowieka, w szczególności Europejskiej Konwencji
o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Europejskiej
Konwencji o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu, jak również stosowania Europejskich
Reguł Więziennych.
Zarządzanie więzieniami
82. Personel powinien być dobierany i zatrudniany zgodnie z zasadą
równości, bez dyskryminacji z jakichkolwiek względów takich jak płeć,
rasa, kolor skóry, język, religia, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie
narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowych,
status majątkowy, urodzenia lub inny.
83. Władze więzienne powinny wprowadzić system organizacji i zarządzania, który:
a) gwarantuje, że więzienie zarządzane jest zgodnie z wysokimi, międzynarodowymi i regionalnymi standardami praw człowieka, i
b) ułatwia dobre kontakty pomiędzy jednostkami i różnymi kategoriami
personelu w poszczególnych jednostkach oraz odpowiednią koordynację wszystkich służb, zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz jednostki,
62
które wykonują usługi na rzecz więźniów, w szczególności w odniesieniu do opieki i reintegracji więźniów.
84.1. Każda jednostka musi mieć dyrektora, który posiada odpowiednie
kwalifikacje i cechy osobowe potrzebne do objęcia tego stanowiska, umiejętności kierownicze, wykształcenie i doświadczenie.
84.2. Dyrektor powinien być zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy
i poświęcać cały swój czas na wykonywanie obowiązków służbowych.
84.3. Władze więzienne powinny zapewnić, aby każde więzienie było cały
czas zarządzane przez dyrektora, zastępcę dyrektora lub upoważnionego
funkcjonariusza.
84.4. Jeśli dyrektor jest odpowiedzialny za więcej niż jedno więzienie,
zawsze musi być wyznaczony urzędnik odpowiadający za każde z nich.
85. Mężczyźni i kobiety powinni być reprezentowani w sposób zrównoważony wśród personelu więzienia.
86. Należy stworzyć zasady, zgodnie z którymi dyrekcja więzienia powinni konsultować z personelem sprawy ogólne, a w szczególności związane
z warunkami ich zatrudnienia.
87.1. Należy stworzyć warunki służące możliwie najlepszym kontaktom
pomiędzy dyrekcją, pozostałym personelem, instytucjami zewnętrznymi
i więźniami.
87.2. Dyrektor, kierownictwo i większość pozostałego personelu więzienia powinno władać językiem, którym posługuje się większość więźniów
lub językiem zrozumiałym dla większości z nich.
88. Tam, gdzie istnieją prywatnie zarządzane więzienia, należy stosować
wszystkie Europejskie Reguły Więzienne.
Personel wyspecjalizowany
89.1. Tak dalece jak to możliwe, personel powinien składać się z odpowiedniej liczby specjalistów, takich jak: psychiatrzy, psychologowie,
pracownicy socjalni i opieki społecznej, nauczyciele oraz instruktorzy
zawodu i kultury fizycznej oraz trenerzy sportowi.
89.2. W miarę możliwości, na część etatu powinni być zatrudnieni
odpowiedni pracownicy i wolontariusze zachęcani do wspólnych działań
z więźniami.
63
Oddziaływanie na świadomość społeczną
90.1. Władze więzienne powinny stale informować opinię publiczną o celach
systemu penitencjarnego oraz o pracy wykonywanej przez personel więzienny, aby wspierać lepsze zrozumienie roli więzienia w społeczeństwie.
90.2. Władze więzienne powinny, tam gdzie jest to właściwe, zachęcać
społeczeństwo do świadczenia usług w więzieniach w ramach wolontariatu.
Badania i ocena
91. Władze więzienne powinny wspierać program badań i ocen dotyczących celu więzienia, stopnia w jakim ten cel jest wypełniany i jego roli
w demokratycznym społeczeństwie.
Część VI
Kontrola i monitoring
Kontrola rządowa
92. Więzienia powinny być poddawane regularnej kontroli ze strony instytucji rządowych w celu stwierdzenia, czy są one zarządzane zgodnie
ze standardami krajowego i międzynarodowego prawa oraz z niniejszymi
regułami.
Niezależny monitoring
93.1. Warunki osadzenia i traktowania więźniów powinny być monitorowane przez niezależny podmiot lub podmioty, a ich ustalenia podawane do
publicznej wiadomości.
93.2. Należy wspierać współpracę niezależnych podmiotów monitorujących z organizacjami międzynarodowymi uprawnionymi do wizytowania
więzień.
Część VII
Tymczasowo aresztowani11
Status tymczasowo aresztowanych
94.1. Na potrzeby niniejszych reguł za tymczasowo aresztowanych uważa
Od tłumacza: w oryginale untried prisoners, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza więźniowie nieosądzeni.
11
64
się osoby przebywające w areszcie śledczym na podstawie decyzji sądu
przed rozpoczęciem procesu i przed skazaniem.
94.2. Państwo może uznawać za tymczasowo aresztowanych osoby, które
zostały osądzone i skazane, jeśli ich odwołania nie zostały jeszcze rozstrzygnięte.
Podejście do tymczasowo aresztowanych
95.1. Na sposób traktowania osób tymczasowo aresztowanych nie powinna
wpływać możliwość skazania ich w przyszłości za przestępstwo kryminalne.
95.2. Reguły zawarte w niniejszym dziale zapewniają dodatkowe gwarancje dla osób tymczasowo aresztowanych.
95.3. W stosunku do tymczasowo aresztowanych władze więzienne powinny stosować te same zasady, którymi kierują się w traktowaniu wszystkich
więźniów i zapewnić tymczasowo aresztowanym możliwość uczestniczenia w tych samych zajęciach, o których mowa w niniejszych regułach.
Zakwaterowanie
96. Jeżeli to możliwe, osoby tymczasowo aresztowane powinny móc korzystać z zakwaterowania w jednoosobowych celach, chyba że przebywanie z innymi tymczasowo aresztowanymi jest dla nich korzystne, albo sąd
orzekł, jak konkretna osoba ma być osadzona.
Odzież
97.1. Osoby tymczasowo aresztowane mają prawo do noszenia własnych
ubrań, jeśli są one odpowiednie.
97.2. Osobom tymczasowo aresztowanym, którzy nie mają własnej odzieży odpowiadającej wymogom więziennym, należy zapewnić odzież, która
nie jest identyczna z odzieżą noszoną przez więźniów odbywających karę
pozbawienia wolności.
Porady prawne
98.1. Osoby tymczasowo aresztowane powinny być dokładnie informowane o prawie do pomocy prawnej.
98.2. Należy zapewnić wszelkie niezbędne warunki, aby pomóc osobom
tymczasowo aresztowanym w przygotowaniu własnej obrony i w kontaktach z ich pełnomocnikami i przedstawicielami.
65
Kontakt ze światem zewnętrznym
99. Poza określonymi ograniczeniami ustanowionymi na określony czas
przez organ sądowy, osoby tymczasowo aresztowane mają prawo do:
a)przyjmowania wizyt i komunikowania się z rodziną i innymi osobami
na takich samych zasadach jak więźniowie odbywający karę pozbawienia wolności;
b)dodatkowych wizyt i dodatkowego dostępu do innych form komunikowania się;
c) dostępu do książek, gazet i innych mediów informacyjnych.
Praca
100.1. Osobom tymczasowo aresztowanym powinno oferować się możliwość pracy, ale nie mogą być oni zobowiązani do podjęcia pracy.
100.2. Jeśli osoby tymczasowo aresztowane zdecydują się na podjęcie
pracy, wówczas stosuje się do nich wszystkie postanowienia reguły 26,
włącznie z tymi, które dotyczą wynagrodzenia.
Dostęp do reżimu dla więźniów skazanych
101. Jeśli osoba tymczasowo aresztowana poprosi o pozwolenie na poddanie jej reżimowi przeznaczonemu dla osób skazanych, wówczas władze
więzienne, jeżeli jest to możliwe, powinny przychylić się do tej prośby.
Część VIII
Więźniowie skazani
Cele systemu odbywania kary dla więźniów skazanych
102.1. Oprócz ogólnych zasad odnoszących się do wszystkich więźniów,
wprowadzenie systemu odbywania kary dla więźniów skazanych ma na
celu umożliwienie im prowadzenia odpowiedzialnego i wolnego od przestępstw życia.
102.2. Uwięzienie jest na skutek pozbawienia wolności karą samą w sobie
i dlatego system odbywania kary przewidziany dla więźniów skazanych
nie może przyczyniać się do zwiększenia cierpień towarzyszących uwięzieniu.
66
Funkcjonowanie systemu odbywania kary dla więźniów skazanych
103.1. System odbywania kary przeznaczony dla więźniów skazanych powinien być zastosowany niezwłocznie wobec osób przyjętych do więzienia, chyba że jego stosowanie rozpoczęto wcześniej.
103.2. Tak szybko jak to możliwe, po przyjęciu do więzienia należy przygotować raport dotyczący sytuacji osobistej więźnia, proponowanych planów wykonania kary i strategii przygotowania do zwolnienia.
103.3. Skazani więźniowie powinni być zachęcani do udziału w przygotowaniu indywidualnego planu odbywania kary.
103.4. Plan taki, tak dalece jak to jest możliwe, powinien odnosić się do:
a)pracy;
b)edukacji;
c) innych zajęć;
d)przygotowania do zwolnienia.
103.5. Praca społeczna, opieka medyczna i psychologiczna również mogą
być uwzględnione w systemie odbywania kary przez więźniów.
103.6. System przepustek stanowi integralną część ogólnego systemu
przewidzianego dla skazanych więźniów.
103.7. Więźniowie, którzy wyrażą zgodę mogą być włączeni do programu
sprawiedliwości naprawczej i naprawiania szkód wyrządzonych własnym
przestępstwem.
103.8. Szczególną uwagę należy przywiązywać do zapewnienia odpowiednich planów i systemów wykonywania kary dla skazanych na dożywotnie pozbawienie wolności i kary długoterminowe.
Organizacyjne aspekty odbywania kary pozbawienia wolności
104.1. Tak dalece jak to możliwe i z zastrzeżeniem wymogów zawartych
w regule 17, należy przeznaczyć oddzielne jednostki penitencjarne lub oddziały dla ułatwienia zarządzania poszczególnymi kategoriami więźniów,
którzy odbywają karę w różnych systemach.
104.2. Należy stworzyć procedury w celu dokonywania regularnego sprawdzania/przeglądu indywidualnych planów wykonania kary, uwzględniające
67
odpowiednie raporty, wyczerpujące konsultacje zarówno z personelem jak
i, tak dalece jak to możliwe, z zainteresowanymi więźniami, których plany
te dotyczą.
104.3. Raporty, o których mowa powinny uwzględniać sprawozdania
sporządzone przez personel bezpośrednio odpowiedzialny za danego
więźnia.
Praca więźniów skazanych
105.1. Systematyczny program pracy powinien przyczyniać się do osiągnięcia celów systemu przewidzianego dla więźniów skazanych.
105.2. Od więźniów skazanych, którzy nie osiągnęli ustawowego wieku
emerytalnego, można wymagać, aby pracowali zgodnie ze swymi fizycznymi i umysłowymi możliwościami określonymi przez lekarza.
105.3. Jeśli więźniowie skazani zobowiązani są do świadczenia pracy, to
jej warunki muszą odpowiadać standardom i kontroli stosowanej w społeczeństwie.
105.4. Więźniowie skazani, którzy w czasie pracy biorą udział w programach edukacyjnych lub programach innego rodzaju stanowiących część
planu wykonania kary, powinni otrzymywać wynagrodzenie jak za pracę.
105.5. Część wynagrodzenia lub oszczędności więźniów skazanych może
być spożytkowana na cele naprawienia wyrządzonych przez nich szkód,
jeśli tak zadecyduje sąd lub gdy sam więzień się na to zgodzi.
Edukacja więźniów skazanych
106.1. Systematyczny program edukacji włącznie ze szkoleniem zawodowym, które ma na celu podniesienie ogólnego poziomu wykształcenia
więźniów jak i stworzenie im perspektywy prowadzenia odpowiedzialnego i wolnego od przestępczości życia, powinien być kluczowym elementem systemu odbywania kary.
106.2. Wszyscy skazani więźniowie powinni być zachęcani do udziału
w programach edukacyjnych i szkoleniowych.
106.3. Programy edukacyjne dla więźniów skazanych powinny być dostosowane do przewidywanego okresu ich pobytu w więzieniu.
68
Zwalnianie więźniów skazanych
107.1. Odbywający karę powinni odpowiednio wcześnie przed zwolnieniem uzyskać wsparcie w postaci stosownych procedur i specjalnych
programów, które umożliwią im przejście z życia w więzieniu do zgodnego z prawem życia w społeczeństwie.
107.2. W stosunku do więźniów odbywających dłuższe kary należy podejmować kroki zapewniające im stopniowy powrót do życia w wolnym
społeczeństwie.
107.3. Cel ten może być osiągnięty poprzez realizowanie programu prowadzonego w więzieniu przygotowującego skazanego do zwolnienia bądź
poprzez częściowe lub warunkowe zwolnienie z dozorem połączonym
ze skuteczną opieką społeczną.
107.4. Władze więzienne powinny być zobowiązane do ścisłej współpracy ze służbami i instytucjami dozorującymi i pomagającymi zwolnionym
więźniom, w umożliwieniu im ponownego znalezienia miejsca w społeczeństwie, w szczególności w odniesieniu do rodziny i pracy.
107.5. Przedstawicielom takich służb i instytucji należy zapewnić niezbędny dostęp do więzienia i więźniów, aby umożliwić im udzielanie pomocy
w przygotowaniach do ich zwolnienia i opracowania programów pomocy
postpenitencjarnej.
Część IX
Uaktualnianie zasad
108. Europejskie Reguły Więzienne powinny być regularnie uaktualniane.
69
Wykaz reguł Rekomendacji Rec (2006) 2
Europejskie Reguły Więzienne
Preambuła
Załącznik do Rekomendacji (2006) 2 – postanowienia reguł według kolejnych numerów.
Część I
Podstawowe zasady (reg. 1-9)
Zakres i zastosowanie (reg. 10-13)
Część II – Warunki pozbawienia wolności
Przyjęcie (reg. 14-16)
Osadzanie i zakwaterowanie (reg. 17-18)
Higiena (reg. 19)
Odzież i pościel (reg. 20-21)
Wyżywienie (reg. 22)
Pomoc prawna (reg. 23)
Kontakt ze światem zewnętrznym (reg. 24)
Reżim więzienny (reg. 25)
Praca (reg. 26)
Ćwiczenia i rekreacja (reg. 27)
Edukacja (reg. 28)
Wolność myśli, sumienia i wyznania (reg. 29)
Informacja (reg. 30)
Mienie więźniów (reg. 31)
Przewożenie więźniów (reg. 32)
Zwalnianie więźniów (reg. 33)
Kobiety (reg. 34)
Dzieci pozbawione wolności (reg. 35)
Niemowlęta i małe dzieci (reg. 36)
Cudzoziemcy (reg. 37)
Mniejszości etniczne i językowe (reg. 38)
Część III – Zdrowie
Opieka zdrowotna (reg. 39)
Organizacja więziennej opieki zdrowotnej (reg. 40)
Personel medyczny i pielęgniarski (reg. 41)
71
Wykaz reguł Rekomendacji Rec (2006) 2 Europejskie Reguły Więzienne
Obowiązki lekarza (reg. 42-45)
Zapewnienie opieki medycznej (reg. 46)
Zdrowie psychiczne (reg. 47)
Inne sprawy (reg. 48)
Część IV – Porządek
Ogólne zasady porządku w więzieniu (reg. 49 i 50)
Bezpieczeństwo (reg. 51)
Bezpieczeństwo więźniów (reg. 52)
Szczególne środki ochrony lub bezpieczeństwa (reg. 53)
Przeszukania i kontrola (reg. 54)
Przestępstwa (reg. 55)
Dyscyplina i kary (reg. 56-62)
Powtórne pociągnięcie do odpowiedzialności za to samo naruszenie
(reg. 63)
Użycie siły (reg. 64-67)
Środki przymusu (reg. 68)
Broń (reg. 69)
Wnioski i skargi (reg. 70)
Część V – Dyrekcja i personel
Praca w więzieniu jako służba publiczna (reg. 71-75)
Dobór personelu więziennego (reg. 76-80)
Szkolenie personelu więziennego (reg. 81)
Zarządzanie więzieniami (reg. 82-88)
Personel wyspecjalizowany (reg. 89)
Oddziaływanie na świadomość społeczną (reg. 90)
Badania i ocena (reg. 91)
Część VI – Kontrola i monitoring
Kontrola rządowa (reg. 92)
Niezależny monitoring (reg. 93)
Część VII – Tymczasowo aresztowani
Status tymczasowo aresztowanych (reg. 94)
Podejście do tymczasowo aresztowanych (reg. 95)
Zakwaterowanie (reg. 96)
Odzież (reg. 97)
Porady prawne (reg. 98)
72
Wykaz reguł Rekomendacji Rec (2006) 2 Europejskie Reguły Więzienne
Kontakt ze światem zewnętrznym (reg. 99)
Praca (reg. 100)
Dostęp do reżimu dla więźniów skazanych (reg. 101)
Część VIII – Więźniowie skazani
Cele systemu odbywania kary dla więźniów skazanych (reg. 102)
Funkcjonowanie systemu odbywania kary dla więźniów skazanych
(reg. 103)
Organizacyjne aspekty odbywania kary pozbawienia wolności (reg. 104)
Praca więźniów skazanych (reg. 105)
Edukacja więźniów skazanych (reg. 106)
Zwalnianie więźniów skazanych (reg. 107)
Część IX – Uaktualnianie zasad (reg. 108)
73
Teodor Szymanowski
Europejskie Reguły Więzienne
Komentarz
I. Uwagi wstępne
Wśród dokumentów międzynarodowych określających standardy
postępowania z osobami legalnie pozbawionymi wolności Europejskie
Reguły Więzienne, znowelizowane w 2006 r. spełniają szczególną rolę.
Ich doniosłe znaczenie wynika z faktu, że stanowią one niemal kompletny zbiór postanowień dotyczących wykonywania kar i środków polegających na izolacji osób pozbawionych wolności. Oczywiście reguły
nie mogą zastąpić szczegółowych przepisów prawa karnego wykonawczego, w krajach do których one są kierowane w postaci zaleceń, ponieważ
nie określają one wszystkich procedur postępowania wykonawczego oraz
wielu instytucji właściwych poszczególnym państwom.
Znaczenie Europejskich Reguł Więziennych polega na zaleceniu przestrzegania tych zasad i wartości w systemach penitencjarnych państw
w naszej części świata, które są ważne w europejskim kręgu cywilizacyjnym i które zostały proklamowane w Powszechnej Deklaracji Praw
Człowieka z 1948 r., a następnie określone w Europejskiej Konwencji
o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności w 1950 r. jak również Europejskiej Konwencji o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu z 1987 r.
Europejskie Reguły Więzienne, w przeszłości były poprzedzone innymi
ważnymi dokumentami tj. Regułami Minimalnymi ONZ z 1955 r., których
stosowanie przez państwa członkowskie zalecała Rada Społeczno-Gospodarcza ONZ, a następnie Wzorcowymi Regułami Minimum Postępowania
z Więźniami z 1984 r. Dokumenty te odegrały doniosłą rolę w propagowaniu cywilizowanych i postępowych standardów dotyczących praworządnego i humanitarnego postępowania z więźniami w krajach całego świata.
Szczególnie ważne były one dla państw pokolonialnych tworzących
75
Teodor Szymanowski
systemy prawa i wykonywania kar, a także dostarczyły one istotnych argumentów w walce o praworządne postępowanie z osobami pozbawionymi
wolności w państwach totalitarnych.
Warto przypomnieć, że również w Polsce w okresie władzy komunistycznej liczni przedstawiciele środowisk naukowych, a także demokratycznej opozycji, domagali się pożądanych zmian w systemach prawa
karnego oraz wykonywania kar i środków karnych, szczególnie tych,
które polegały na izolacji osób w następstwie popełnianych przestępstw
a także działalności opozycyjnej, do której zaliczali się także więźniowie
polityczni, lub stosując szerszą definicję – więźniowie sumienia.
W 1987 r. Komitet Ministrów Rady Europy przyjął Rekomendację
nr R (87) 3 w sprawie Europejskich Reguł Więziennych, które po latach,
uwzględniając zmiany jakie zaszły w polityce karnej i zarządzania systemami więziennymi zostały zastąpione w 2006 r. przez niniejszą wersję
Reguł.
Do najważniejszych zmian jakie zaszły w tym okresie należy zaliczyć
upadek systemu komunistycznego w kilkunastu krajach Europy środkowowschodniej i rozpad ZSRR, w rezultacie czego w licznych zdemokratyzowanych krajach zmieniały się systemy karania i wykonywania sankcji
karnych. W tym też okresie zanotowano w krajach europejskich znaczący
wzrost przestępczości a także, w następstwie tego, powiększenie się populacji więziennej i narastające problemy związane z tzw. przeludnieniem
więzień.
Omawiając Europejskie Reguły Więzienne (dalej: ERW) można
zastanawiać się dlaczego nie wystarczą uniwersalne reguły więzienne obowiązujące w całym świecie czyli Reguły Minimalne czy też Wzorcowe
Reguły Postępowania z Więźniami. Odpowiadając na to pytanie trzeba
stwierdzić, że w międzynarodowym porządku prawnym funkcjonują
dokumenty (w postaci bardzo różnych aktów, np. konwencje, traktaty,
protokoły, karty, deklaracje i rekomendacje) jako akty o charakterze uniwersalnym (powszechnym) lub dokumenty regionalne, np. dotyczące
krajów Europy, Ameryki czy też Afryki.
To zróżnicowanie, zwłaszcza jeśli mamy na myśli dokumenty regionalne, ma istotny sens ponieważ uwzględnia tradycje historyczne, poziom
rozwoju społecznego, gospodarczego, cywilizacyjnego czy też więzi istniejące między obywatelami poszczególnych krajów.
Szczególny przykład stanowi tu Europa, w której procesy jednoczenia
się zachodzą w dwóch strukturach, tj. w Radzie Europy, do której należą
wszystkie kraje europejskie i w Unii Europejskiej, zrzeszającej aktualnie
76
Komentarz do Rekomendacji Rec (2006) 2 Europejskie Reguły Więzienne
27 państw. W obydwu tych strukturach istnieje najczęściej żywa wymiana
osób, gospodarcza, kulturalna, turystyczna, a także informacji i idei.
Dodatkowo w państwach Unii Europejskiej istnieje, mimo wszelkich
przeszkód i trudności, tendencja do unifikacji różnych dziedzin życia
społecznego i kulturalnego, w tym również systemów prawnych włącznie z prawem karnym w szerokim rozumieniu tego określenia. Istnieją,
jak wiemy, wspólne instytucje i środki prawne jak np. europejski nakaz
aresztowania czy kierowanie obywateli skazanych w innych państwach do
odbywania kary pozbawienia wolności w kraju pochodzenia.
Podane wyżej okoliczności przemawiają więc za przyjmowaniem
wspólnych standardów prawnych także w dziedzinie prawa karnego tym
bardziej, że na ogół respektujemy wspólny system wartości, takich przede
wszystkim, jak: poszanowanie ustroju demokratycznego jako najwłaściwszego, przestrzeganie praworządności i praw człowieka, świadczenie pomocy
osobom jej potrzebującym i inne. Te zasady dotyczą również sprawców
przestępstw i osób pozbawionych wolności, w odniesieniu do których
jako ważne zadanie stawia się umożliwienie im powrotu do społeczeństwa
po odbyciu kary. Dlatego też przedstawiciele nauki w Polsce w licznych
pracach z zakresu prawa karnego i penitencjarystyki podkreślają doniosłe
znaczenie dokumentów zalecających przestrzeganie standardów międzynarodowych w tym również ERW12.
II. Cele i zadania ERW
W niniejszym krótkim komentarzu szczególnie chciałbym zwrócić
uwagę na znaczenie ERW dla polskiego systemu penitencjarnego, zwłaszcza dla aktualnie spełnianych zadań, a także jego doskonalenia w bliższej
i dalszej perspektywie. Szczegółowe omawianie poszczególnych postanowień ERW i dokonanie właściwej wykładni wymagałoby poświęcenia tej
12
Por. m.in. D. Gajdus, B. Gronowska, Europejskie standardy traktowania więźniów, Toruń 1998; P. Hofmański, Komentarz do Europejskiej Konwencji o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu
Traktowaniu albo Karaniu [w:] Standardy Prawne Rady Europy, T. 3, 1997, oraz: Nowe polskie prawo karne
w świetle europejskich standardów w zakresie ochrony praw człowieka, Warszawa 1997; J. Hołda i Z. Hołda, Prawo karne wykonawcze, Warszawa 2006; J. Jasiński, Standardy prawne Rady Europy, Warszawa 1997;
S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2010; M. Płatek, Europejskie Reguły Więzienne
z 2006 r., Państwo i Prawo, 2008, Nr 2; B. Stańdo-Kawecka, Ochrona osób pozbawionych wolności w świetle
Europejskiej Konwencji o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu, PWP, Nr 9, 1995, oraz: Prawa osób pozbawionych wolności w świetle orzeczeń organów Europejskiej
Konwencji Praw Człowieka, Warszawa 1998; G. Szczygieł, Kara pozbawienia wolności [w:] System prawa
karnego (red. A. Marek), Tom 6, 2010; T. Szymanowski, Znaczenie standardów międzynarodowych w polskim
prawie karnym [w:] Prawo XXI wieku, oraz: Międzynarodowe standardy wykonywania kary pozbawienia wolności i ich respektowanie w polskim systemie penitencjarnym, PWP, Nr 50, 2006.
77
Teodor Szymanowski
tematyce kilkudziesięciu stron tekstu, co z uwagi na założenia tej publikacji nie jest możliwe. Jednocześnie warto podkreślić, że rozwinięcie większości postanowień ERW znajduje się w przytoczonych w tej publikacji
rekomendacjach Rady Europy, z których wszystkie zostały opatrzone
komentarzem. Ponadto w przypisie podaję tytuły szeregu publikacji przedstawicieli nauki prawa karnego i penitencjarystyki, które pozwalają na poszerzenie wiedzy w tej dziedzinie osobom szczególnie zainteresowanym
tematyką standardów, w tym i ERW w wykonywaniu kary pozbawienia
wolności.
Zasadnicze cele i zadania ERW zostały określone w części wstępnej
tych zaleceń oraz w treści stu ośmiu reguł, często podzielonych jeszcze na
ustępy. Wynika z nich, że do zasadniczych celów reguł, których stosowanie zaleca omawiany dokument, należą przede wszystkim:
– praworządne wykonywanie kary pozbawienia wolności,
– humanitarne postępowanie z więźniami, z poszanowaniem ich
godności,
– przygotowanie ich do powrotu do społeczeństwa tak, aby szanowali porządek prawny, a szczególnie – nie popełniali przestępstw,
– zapewnienie ochrony społeczeństwa przed przestępczością a także
bezpieczeństwa w więzieniach.
Są to więc cele, które w każdym cywilizowanym i praworządnym państwie muszą się spotkać z pełną aprobatą. Zgodnie z postanowieniami powyższych zaleceń reguły więzienne powinny być stosowane w wielu dziedzinach
aktywności organów państw, do których należy zaliczyć przede wszystkim:
– ustawodawstwo; ten postulat należy rozszerzyć na wszelkie przepisy prawne, tj. w Polsce także na akty wykonawcze w postaci
rozporządzeń i zarządzeń,
– politykę karną i penitencjarną, a także
– bezpośrednie wykonywanie kar i środków izolacyjnych wobec
osób pozbawionych wolności.
Wszystkie więc wymienione działania państwa powinny być zgodne
z obowiązującymi regułami więziennymi, zapisanymi w załączniku do
Rekomendacji (2006) 2. Stanowią one, w pewnych przypadkach, jakby
aksjologiczną podstawę konkretnych norm prawnych w poszczególnych
państwach, w innych – wytyczne do podejmowania określonych działań
zarówno ustawodawczych jak i organizacyjnych.
Następnie należy postawić pytanie, jakie są konsekwencje nieprzestrzegania tych reguł, które przecież nie mają charakteru hard low (twardego prawa).
78
Najpierw można przewidywać ujemne reakcje w opinii publicznej
danego kraju lub negatywne opinie wyrażane w innych państwach, szczególnie należących do regionu europejskiego. Mogą one być wyrażane
przez organizacje pozarządowe pełniące funkcje kontroli społecznej,
przedstawicieli nauki czy wreszcie – jeśli naruszenia standardów przybiorą formy masowe lub drastyczne – mogą być nagłaśniane w środkach
masowego przekazu.
Naruszanie standardów może mieć jednak konkretne negatywne następstwa dla państw, w których do nich dochodzi. Wymienimy tu dwie
niepomyślne dla takich państw reakcje. Jedną z nich stanowi raport CPT
(skrót ang. Komitetu ds. Zapobiegania Torturom lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu) w odniesieniu do państw, które podpisały stosowną
konwencję i zezwalają na okresowe wizytacje. Druga – to orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu wydane w wyniku
złożenia skargi przez osoby pozbawione wolności z uwagi na naruszenia
ich praw. Dotyczy to oczywiście praw gwarantowanych w Europejskiej
Konwencji Praw Człowieka, a także konwencji chroniącej przed torturami oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu, ale
warto podkreślić, że w ocenach ETPCz i w orzeczeniach przyznających
rację skarżącym osobom, czy też uwięzionym Trybunał często sięga do
argumentów powołujących się na naruszanie standardów postępowania
z więźniami określonych w ERW.
Warto też wyrazić przekonanie, że w przyszłości niektóre z tych standardów staną się postanowieniami konwencji, a także unormowań w ustawodawstwie poszczególnych państw.
Postanowienia ERW są zalecane przez Komitet Ministrów Rady Europy do ich rozpowszechnienia (po ich przetłumaczeniu) jak najszerzej,
szczególnie wśród władz sądowych, personelu więziennego i więźniów.
W Polsce należałoby udostępniać i rozpowszechniać je również wśród
kuratorów sądowych, adwokatów a także studentów i słuchaczy, którzy
w przyszłości podejmą pracę w wymiarze sprawiedliwości i w organach
ścigania.
Należałoby również doprowadzić do tego, aby w szkoleniu sędziów
uwzględniać obowiązkowo znajomość ERW. Chodzi bowiem o to, aby
zasady i postanowienia tych reguł stały się nieodłącznym elementem świadomości prawnej wszystkich tych środowisk, które mają związek z realizacją zadań wymiaru sprawiedliwości.
79
Teodor Szymanowski
III. Realizacja ERW w Polsce i zadania z tym związane
Europejskie Reguły Więzienne, jak już wcześniej zaznaczono, dotyczą
trzech płaszczyzn działalności:
1. Ustawowej, a także przepisów podustawowych.
2. Zarządzania, w tym przede wszystkim dysponowania przez
więziennictwo określonymi zasobami kadrowymi, materialnymi
i finansowymi.
3. Bezpośredniego wykonywania sankcji skutkujących pozbawieniem wolności.
Łatwo można zauważyć, że istnieje współzależność między tymi trzema płaszczyznami działania, przy czym w przypadku dwóch pierwszych
wiążące decyzje są podejmowane przez nadrzędne organy państwa począwszy od parlamentu i rządu, a skończywszy na ministrze sprawiedliwości. Natomiast bezpośrednie wykonywanie orzeczonych sankcji należy
zgodnie z art. 78 § 1 kkw do funkcjonariuszy SW i pozostałych pracowników więziennictwa.
Kolejno omówię pokrótce jak przedstawia się działalność w trzech
wymienionych płaszczyznach.
Ad 1.
Ustawodawstwo państwa polskiego dotyczące wykonywania kar
pozbawienia wolności w drugiej połowie lat 90., po uchwaleniu Ustawy
o Służbie Więziennej (1996 r.) i potem Kodeksu karnego wykonawczego
(1997 r.) osiągnęło poziom unormowań europejskich, z tym że w przypadku niektórych przepisów nie udało się osiągnąć standardu europejskiego.
Dotyczy to przede wszystkim normy powierzchni mieszkalnej przypadającej na jedną osobę pozbawioną wolności, która zgodnie z postanowieniem
art. 110 § 2 wynosić powinna nie mniej niż 3 m². Norma ta była również
naruszana w następstwie przeludnienia zakładów karnych. Jednocześnie
drugim skutkiem tego nowego zjawiska była niemożność spełnienia
kolejnego postanowienia ERW, tj. przyjęcia jako zasady odbywania kary
pozbawienia wolności w porze nocnej w osobnej celi (reguła 18.5).
Kolejnym następstwem przeludnienia było pewne ograniczenie możliwości organizowania działalności kulturalno-oświatowej i sportowej, na
skutek adaptacji niektórych pomieszczeń na cele mieszkalne dla więźniów.
Można by przytoczyć jeszcze inne skutki przeludnienia. Powstaje
w związku z tym pytanie, czy można zmienić przepisy kkw tak, aby sprostać szeregu postanowieniom ERW.
80
Teoretycznie jest to możliwe, ale po spełnieniu jednego z dwóch warunków, tj. – albo ogromnego zwiększenia środków na więziennictwo
w celu budowy kilkudziesięciu nowych więzień i następnie opłacania ich
funkcjonowania, albo przeprowadzenia reformy prawa karnego, w wyniku której populacja więźniów zmniejszy się do poziomu średniej europejskiej, tj. w Polsce do około 40 tys. osób pozbawionych wolności. Pierwsze rozwiązanie należy uznać za niemożliwe do zrealizowania ze względu
na sytuację ekonomiczną. Natomiast drugie byłoby osiągalne, ponieważ
stan przestępczości w Polsce całkowicie na to pozwala, co wynika z badań
kryminologicznych i ustaleń polityki karnej, ale wskutek braku woli
politycznej kompetentnych organów władzy tego rozwiązania, które
proponuje nauka dotąd nie przyjęto.
Sprawa przeludnienia jest więc zasadniczą przeszkodą w pełnym przyjęciu standardów europejskich i nie można tu mówić jedynie o odpowiedzialności aparatu wykonującego kary.
Mówiąc o stosunku polskiego prawa karnego wykonawczego do ERW
warto zaznaczyć, że z wyjątkiem problemu przeludnienia i niektórych jego
następstw przepisy te byłyby zgodne z regułami, gdyby ich nie naruszyła
ostatnia nowelizacja kkw, która weszła w życie 1.01.2012 r. Nie wdając się
tu w szczegółową analizę przepisów nowelizujących, z których większość
jest do zaakceptowania, można jako przykład niezgodności z ERW podać
ograniczenie prawa skazanych do składania skarg (por. zmieniony art. 6
§ 2 i § 3 noweli do kkw, który stawia warunki dla rozpatrzenia skarg lub
próśb sprzecznie z regułą 70.1, która żadnych warunków nie przewiduje)
czy też usunięcie z art. 103 kkw możliwości składania skarg przez osobę
pozbawioną wolności za pośrednictwem właściwych organizacji pozarządowych (art.103 noweli kkw niezgodny z postanowieniami ERW dotyczącymi korzystania z pomocy prawnej – reguła 23 i kontaktowania się
z przedstawicielami organizacji zewnętrznych – reguła 24.1).
Występujące w kilku wypadkach niezgodności przepisów polskiego prawa z ERW są spowodowane przez organy nadrzędne wobec służby więziennej, tj. władzę ustawodawczą. W tym wypadku od aktywności obywatelskiej zależeć będzie doprowadzenie do odpowiednich zmian
w przepisach.
Ad 2.
Istotny wpływ na odpowiednią realizację międzynarodowych standardów wykonywania kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania ma, jak to już wcześniej zaznaczono, zarządzanie więziennictwem na
81
Teodor Szymanowski
szczeblu najwyższym, tj. przez organy rządowe oraz parlament (uchwalanie budżetu). Jak wiadomo minister sprawiedliwości sprawuje zwierzchni
nadzór nad funkcjonowaniem więziennictwa i ma wpływ na realizowaną
politykę penitencjarną m.in. przez wydawanie rozporządzeń, nominacje
kadrowe, proponowanie środków finansowych na działalność. Ten typ
aktywności jest ściśle związany z prawnym regulowaniem działalności
więziennictwa czy to przez wydawanie rozporządzeń wykonawczych, czy
przede wszystkim przygotowywanie projektów przepisów dotyczących
zmian w kkw, czy w Ustawie o Służbie Więziennej. Konkludując można
uznać, że określony wpływ na przestrzeganie i wprowadzanie standardów
europejskich do polskiego systemu penitencjarnego ma działalność ministra sprawiedliwości w zakresie zarządzania zakładami karnymi i aresztami śledczymi jak też oczywiście Służby Więziennej. Dlatego też w programie działalności resortu sprawiedliwości dotyczącej więziennictwa należy
wciąż mieć na uwadze ERW. Piszemy o tym dlatego, że do tej pory nie
uwzględniono tego postulatu wynikającego z Rekomendacji Rady Ministrów Rady Europy – Rec (2006) 2.
Ad 3.
W tym punkcie komentarza należy zwrócić uwagę na wykonywanie
kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania przez funkcjonariuszy SW i pozostałych pracowników więziennictwa w kontekście
przestrzegania ERW.
Osoby realizujące przepisy kkw oraz innych aktów prawnych mają
bezpośredni kontakt ze skazanymi i tymczasowo aresztowanymi, i stąd
ich szczególna rola a zarazem odpowiedzialność za przestrzeganie ERW.
Oczywiście nie mogą ponosić konsekwencji za ewentualne nieprzestrzeganie standardów europejskich w należytym stopniu w działalności, o której była mowa w pkt. 1 i 2. Ale zakres uprawnień i obowiązków względem osób pozbawionych wolności jest nie mniej ważny dla prawidłowego
funkcjonowania systemu penitencjarnego. W tym miejscu warto zwrócić
uwagę na kilka pozytywnych okoliczności w pracy personelu więziennego.
Pierwsza z nich – to znaczące zwiększenie kadry w ciągu minionego
10-lecia z 23 281 (na 79 634 osób pozbawionych wolności) w 2001 r. do
29 512 (na 80 428 osób pozbawionych wolności) w 2010 r., czyli jest to
wzrost ponad ¼ stanu personelu więziennictwa.
Druga okoliczność – to wysoki poziom wykształcenia kadry – w 2010 r.
wyższe wykształcenie posiadało 37,2%, a wyższe zawodowe – 10,2% pracowników, co osiągnięto po raz pierwszy w historii więziennictwa polskiego.
82
Trzecia, bardzo pozytywna okoliczność – to fakt, iż naruszanie przepisów prawa polegające na niewłaściwym stosunku do więźniów przejawiające się w sposób drastyczny zarówno w 2001 r. jak i 10 lat później
nie zdarzało się. W tych samych latach funkcjonariusze odpowiadali dyscyplinarnie (w 2010 r. – 251 razy) i w kilku przypadkach skończyło się
to nawet wydaleniem ze służby. Warto też podkreślić, co uwiarygodnia
powyższe dane, że w świetle wizytacji CPT, w ubiegłych kilku latach,
jak wynika ze sprawozdań Komitetu, pozytywne (lub zadawalające) oceny
dotyczyły stosunku personelu do skazanych polegające na bezpośrednich
relacjach ze skazanymi oraz niezbyt wielkiej liczby skazanych wnoszących skargi na postępowanie funkcjonariuszy i pracowników więziennictwa.
Powyższe optymistyczne stwierdzenia wcale nie oznaczają, iż nie ma
problemów z naruszaniem praw osób pozbawionych wolności. Dowodzą
tego zarówno ustalenia powizytacyjne CPT jak również wyniki badania
skarg wnoszonych przez więźniów do Biura Rzecznika Praw Obywatelskich. Z tego co wyżej napisano można wyprowadzić wniosek, że system
penitencjarny w Polsce nie toleruje rażącego łamania prawa krzywdzącego więźniów. Natomiast istnieją naruszenia standardów, na które pozwalają przepisy, ale którym działalność personelu mogłaby skutecznie
zapobiegać. Zagadnieniu temu poświęciłem ostatni fragment komentarza
do ERW.
W jaki sposób funkcjonariusze oraz pozostali pracownicy więziennictwa mogą przyczyniać się do przestrzegania ERW w bezpośrednim wykonywaniu kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania?
Oczywiście nie wchodzi w grę naruszanie, naciąganie czy omijanie
obowiązujących przepisów. Na to nie pozwala praworządność. Natomiast
jeśli przepisy obowiązujące nie zabraniają działań, które zalecają ERW,
nie ma powodu aby nie stosować się do wskazań tej, nazwijmy to górnolotnie, Europejskiej Konstytucji Penitencjarnej, skoro jest to korzystne dla
systemu penitencjarnego oraz osób pozbawionych wolności.
Tu przykładowo wymieniono kilka możliwości, które polegają na
pozytywnym względem więźnia postępowaniu, na jego wniosek lub
z własnej inicjatywy jego przełożonego:
• W związku z ograniczeniami dotyczącymi składania przez skazanego
wniosków, skarg lub próśb wprowadzonymi przez nowelizację kkw
obowiązującą od 1.01.2012 r. w art. 6 i w nawiązaniu do reguły 70 jego
przełożeni powinni pouczać go o warunkach złożenia tych skarg i próśb
tak, aby zostały one rozpatrzone.
83
Teodor Szymanowski
• W stosowaniu obostrzeń w wykonywaniu kary pozbawienia wolności
(m.in. w art. 88 § 5a i 5b, art. 88a kkw) należy w maksymalnym stopniu
uwzględniać ERW, tj. regułę 51.
• Przy kwalifikowaniu skazanych jako zagrażających bezpieczeństwu
lub jako zagrożonych niebezpieczeństwem powinno się uwzględniać
postanowienia reguł 51, i 52, a przy wzmożonych środkach ochrony
reguły 53.
• Nowela do kkw w art. 100 zniosła zasadę kierowania skazanego do
odbywania kary „we właściwym zakładzie położonym w miarę możliwości najbliżej jego miejsca zamieszkania”. W związku z regułą 17.1,
która wymienioną zasadę promuje ten błąd można naprawiać przez
umieszczanie skazanych, tak jak to przewidywał dawny art. 100 kkw
w zakładzie bliskim miejsca zamieszkania skazanego, co nie narusza
przecież obowiązujących przepisów.
• Przy przenoszeniu skazanych do innego zakładu karnego, przewidzianym w art. 100 § 1 kkw można uwzględniać regułę 17.3, co oznacza
jego podmiotowe traktowanie, a nie narusza w niczym przepisów kkw.
• W związku z realizacją postanowień art. 79b a także innych przepisów
o klasyfikacji skazanych, warto uwzględnić reguły 103.2 do 103.4 tak,
aby skazanego zaangażować w opracowywanie indywidualnego planu
odbywania kary.
• Zgodnie z zaleceniami Komitetu Ministrów Rady Europy ERW powinny
być rozpowszechniane również wśród osób pozbawionych wolności,
ponieważ ich zadaniem jest angażowanie więźniów aby swym zachowaniem przyczyniali się do prawidłowego osiągania celów systemu
penitencjarnego w Polsce.
• Pożądane jest, aby wszyscy funkcjonariusze i pracownicy więziennictwa,
którzy dostrzegą sytuacje, w których europejskie reguły nie są stosowane, mimo obiektywnych ku temu możliwości, dawali o tym znać
swoim przełożonym, włącznie z kierownictwem CZSW, lub do redakcji „Forum Penitencjarnego”.
Kończąc ten krótki komentarz do ERW, jako obserwator i badacz więziennictwa polskiego od ponad 50 lat, a także przewodniczący komisji, która
przygotowała kkw z 1997 r. wyrażam opinię, że współczesne więziennictwo
niezależnej RP dokonało ogromnego postępu na historyczną skalę i jest organem nastawionym na praworządne i humanitarne wykonywanie swych zadań.
Można też mieć nadzieję, że inkorporacja Europejskich Reguł Więziennych nie tylko formalna, ale też w świadomości ludzkiej, pozwoli na dokonanie dalszego postępu.
84
Rekomendacja 1747 (2006)
Europejska Karta Więzienna
1. Zgromadzenie Parlamentarne przyjęło w dniu 27 kwietnia 2004 r.
Rekomendację 1656 (2004) w sprawie sytuacji w europejskich więzieniach i aresztach śledczych, w której zalecono Komitetowi Ministrów
sporządzenie we współpracy z Unią Europejską Europejskiej Karty
Więziennej.
2. Zgromadzenie wyraża ubolewanie nad dość powściągliwą reakcją
Komitetu Ministrów na jego propozycję opracowania Europejskiej Karty Więziennej. Zgromadzenie przywołuje odpowiedź na Rekomendację
1656 (2004), wystosowaną przez Komitet Ministrów w czerwcu 2004 r.,
w której wyraził on życzenie pozostania przy istniejących instrumentach i kontynuowania prac nad uaktualnieniem Europejskich Reguł
Więziennych.
3. Zgromadzenie pozytywnie odnosi się do decyzji Komitetu Ministrów
dotyczącej uaktualnienia Rekomendacji Nr R (87) 3 Komitetu Ministrów Europejskie Reguły Więzienne oraz pozytywnie ocenia znakomitą
pracę nad nowelizacją reguł więziennych, wykonaną pod egidą Europejskiego Komitetu Problemów Przestępczości.
4. Zgromadzeniu zależy na tym, aby realizacja propozycji sformułowanych
w Rekomendacji 1656 (2004) była aktywnie monitorowana i weryfikowana. Sytuacja w więzieniach w wielu krajach europejskich jest
niepokojąca, by nie powiedzieć krytyczna. Przeludnienie, choroby,
niedożywienie lub opłakane warunki sanitarne są udziałem setek tysięcy
więźniów. Zdaniem Zgromadzenia, nieprzystosowanie jednostek penitencjarnych i brak jakiejkolwiek polityki karnej w niektórych państwach
członkowskich oraz brak właściwej koordynacji polityki karnej i więziennictwa pomiędzy państwami oznacza, że Europa musi przyjąć konsekwentny, skuteczny i ambitny program promujący europejską politykę
penitencjarną, a także opracować dokument określający bezwzględnie
wiążące wszystkie państwa członkowskie standardy i wspólne kryteria, umożliwiające harmonizację kar i warunków odbywania kary oraz
monitorowanie ich wdrażania.
5. Europejska Karta Więzienna ma na celu zapewnienie przestrzegania praw i godności osób pozbawionych wolności. Dokument ten ma
określać szczegółowe i wiążące zasady, obowiązujące każdą osobę
związaną z systemem więziennictwa, dotyczące poszanowania praw
85
Rekomendacja 1747 (2006) Europejska Karta Więzienna
człowieka wszystkich osób pozbawionych wolności od chwili zatrzymania, poprzez okres tymczasowego aresztowania, aż po umieszczenie
w zakładzie karnym i odbywanie kary, równocześnie regulując kwestię
resocjalizacji więźniów.
6. Europejska Karta Więzienna będzie spójnym narzędziem działania,
pod warunkiem monitorowania stosowania zawartych w niej zasad
i reguł. Jeżeli mamy opracować bezwzględnie wiążące ramy prawne dla
państw – stron i zagwarantować skuteczne wdrażanie jej postanowień,
karta będzie musiała zostać wyposażona we własne, odpowiednie
i skuteczne mechanizmy nadzoru.
7. Europejska Karta Więzienna będzie ambitnym dokumentem, o ile
zostanie ona skierowana nie tylko do 46 państw członkowskich Rady
Europy, ale również do państw spoza Rady Europy oraz innych organizacji, takich jak Unia Europejska.
8. Na koniec, Zgromadzenie ubolewa nad faktem, iż żadne państwo spoza
Rady Europy nie przystąpiło jeszcze do Europejskiego Komitetu ds.
Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (ETS Nr 126), zgodnie z Protokołem Nr 1 (ETS
Nr 151).
9. Pragnąc promować skuteczne wdrożenie Rekomendacji Rec (2006) 2
Europejskie Reguły Więzienne w państwach członkowskich, Zgromadzenie zaleca Komitetowi Ministrów:
9.1.niezwłoczne opracowanie dla państw członków nowej konwencji
określającej szczegółowe i wiążące zasady traktowania więźniów
na podstawie Europejskiej Karty Więziennej załączonej do raportu,
która doprowadziła do uchwalenia niniejszej rekomendacji (dokument 10922);
9.2.zaangażowania Unii Europejskiej w przygotowywanie projektu
konwencji na szczeblu międzyrządowym za pośrednictwem Parlamentu Europejskiego i Komisji Europejskiej;
9.3.wzmocnienie roli Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT), w szczególności poprzez udzielenie mu mandatu ogólnego do nadzorowania sytuacji w zakładach karnych i aresztach
śledczych, oraz poszanowania praw osób pozbawionych wolności;
9.4.rozważenie propozycji utworzenia we współpracy z Unią Europejską europejskiego obserwatorium więziennictwa, którego zadaniem będzie monitorowanie sytuacji w europejskich więzieniach
i aresztach śledczych, i które będzie kontynuowało cele i zadania
86
Rekomendacja 1747 (2006) Europejska Karta Więzienna
istniejącej struktury Rady Europy, CPT, wspomagając misję tego
organu.
10.Co więcej, Zgromadzenie zachęca Komitet Ministrów do aktywnego
promowania ratyfikacji Europejskiej Konwencji ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu przez kraje
spoza Rady Europy.
11. Ponadto, Zgromadzenie wzywa Radę Europy do:
11.1. aktywnego i bezzwłocznego implementowania Rekomendacji
Komitetu Ministrów Rec (2006) 2 Europejskie Reguły Więzienne;
11.2. przyjęcia i implementowania krajowych programów zmierzających do poprawienia warunków w instytucjach penitencjarnych, opartych na zasadach wymienionych w Europejskich
Regułach Więziennych;
11.3. wzmocnienia, na szczeblu krajowym, kluczowej roli rzeczników
[praw obywatelskich] oraz misji parlamentarzystów polegającej
na przeprowadzaniu kontroli w więzieniach i aresztach śledczych
w celu skutecznego stosowania Europejskich Reguł Więziennych
oraz przyszłej karty więziennej;
_________________________
1. Tekst przyjęty przez Stały Komitet, działający w imieniu Zgromadzenia,
w dniu 29 maja 2006 r. (zob. Dok. 10922, raport Komitetu ds. Prawnych
i Praw Człowieka, sprawozdawca: Michel Hunault; oraz Dok. 10936,
opinia Komitetu ds. Społecznych, Zdrowia i Rodziny, sprawozdawca:
Ali Riza Gülçiçek).
87
Jerzy Migdał
Europejska Karta Więzienna
Komentarz
W dniu 29 maja 2006 r. Stały Komitet działający w imieniu Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy przyjął Rekomendację 1747 (2006)
Europejska Karta Więzienna.
W rezolucji Stały Komitet zwraca uwagę, iż Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy przyjęło w dniu 27 kwietnia 2004 r. Rekomendację
1656 (2004) w sprawie sytuacji w europejskich więzieniach i aresztach
śledczych, w której zalecano Komitetowi Ministrów sporządzenie we
współpracy z Unią Europejską Europejskiej Karty Więziennej.
Zalecenie opracowania Europejskiej Karty Więziennej spotkało się
z krytyczną reakcją Komitetu Ministrów Rady Europy, który w odpowiedzi
wystosowanej w czerwcu 2004 r. argumentował na rzecz pozostania przy
dotychczasowych rozwiązaniach i koncentrowania się nad pracami związanymi z uaktualnieniem Europejskich Reguł Więziennych.
Zdaniem Zgromadzenia nie było to podejście właściwe, choć równocześnie Zgromadzenie jak najbardziej akceptuje decyzje Komitetu Ministrów dotyczące uaktualnienia Europejskich Reguł Więziennych oraz
wysoko ocenia prace Europejskiego Komitetu Problemów Przestępczości
nad nowelizacją reguł więziennych.
Zgromadzenie wskazuje jednak na konieczność kontynuowania prac
nad propozycjami sformułowanymi w Rekomendacji 1656 (2004).
Sytuacja w więzieniach w wielu krajach europejskich jest niepokojąca,
aby nie powiedzieć krytyczna. Przeludnienie, choroby, niedożywienie lub
opłakane warunki sanitarne są udziałem setek tysięcy więźniów. Zdaniem
Zgromadzenia, nieprzystosowanie zakładów penitencjarnych i brak jakiejkolwiek polityki karnej w niektórych państwach członkowskich oraz brak
właściwej koordynacji polityki karnej i więziennictwa pomiędzy państwami oznacza, że Europa musi przyjąć konsekwentny, skuteczny i ambitny program promujący europejską politykę penitencjarną, a także opracować dokument określający bezwzględnie wiążące wszystkie państwa
członkowskie standardy i wspólne kryteria umożliwiające harmonizacje
kar i warunków odbywania kary oraz monitorowanie ich wdrażania.
89
Jerzy Migdał
Europejska Karta Więzienna ma na celu zapewnienie przestrzegania
praw i godności osób pozbawionych wolności. Dokument ten ma określać
szczegółowe i wiążące zasady, obowiązujące każdą osobę związaną z systemem penitencjarnym, dotyczące poszanowania praw człowieka wszystkich osób pozbawionych wolności od chwili zatrzymania, poprzez okres
tymczasowego aresztowania, aż po umieszczenie w zakładzie karnym
i odbywanie kary, równocześnie regulując kwestię resocjalizacji więźniów.
Według autorów rekomendacji Europejska Karta Więzienna będzie
doskonałym narzędziem działania, pod warunkiem monitorowania stosowania zawartych w niej zasad i reguł. Jeżeli mają zostać opracowane bezwzględnie wiążące ramy prawne dla państw-stron i mają one zagwarantować skuteczne wdrażanie jej postanowień Karta będzie musiała zostać
wyposażona we własne, odpowiednie i skuteczne mechanizmy nadzoru.
Zdaniem Zgromadzenia Europejska Karta Więzienna będzie właściwym rozwiązaniem, o ile zostanie skierowana nie tylko do 46 państw
członkowskich Rady Europy, ale również do państw spoza Rady Europy
oraz innych organizacji, takich jak Unia Europejska. Zgromadzenie ubolewa nad faktem, iż żadne państwo spoza Rady Europy nie przystąpiło
jeszcze do Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (ETS Nr 126),
zgodnie z Protokołem Nr 1 (ETS Nr 151).
Pragnąc promować skuteczne wdrożenie Rekomendacji Rec (2006) 2
Europejskie Reguły Więzienne w państwach członkowskich, Zgromadzenie
zaleca Komitetowi Ministrów:
– niezwłoczne opracowanie dla państw członków nowej konwencji
określającej szczegółowe i wiążące zasady traktowania więźniów
na podstawie projektu Europejskiej Karty Więziennej załączonej
do raportu, która doprowadziła do uchwalenia niniejszej rekomendacji (dokument 10922);
– zaangażowania Unii Europejskiej w przygotowanie projektu konwencji na szczeblu międzyrządowym za pośrednictwem Parlamentu Europejskiego i Komisji Europejskiej;
– wzmocnienie roli Komitetu ds. Zapobiegania Torturom oraz
Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT),
w szczególności poprzez udzielenie mu mandatu ogólnego do nadzorowania sytuacji w zakładach karnych i aresztach śledczych,
oraz poszanowania praw osób pozbawionych wolności;
– rozważenie propozycji utworzenia we współpracy z Unią Europejską
europejskiego obserwatorium więziennictwa, którego zadaniem
90
Komentarz do Rekomendacji 1747 (2006) Europejska Karta Więzienna
będzie monitorowanie sytuacji w europejskich więzieniach i aresztach śledczych, i które będzie kontynuowało cele i zadania istniejącej
struktury Rady Europy, CPT, wspomagając misję tego organu.
Co więcej, Zgromadzenie zachęca Komitet Ministrów do aktywnego promowania ratyfikacji Europejskiej Konwencji ds. Zapobiegania Torturom oraz
Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu przez kraje spoza Rady Europy.
W dokumencie tym Zgromadzenie wzywa ponadto Radę Europy do:
– aktywnego i bezzwłocznego implementowania Rekomendacji
Komitetu Ministrów Rec (2006) 2 Europejskie Reguły Więzienne;
– przyjęcia i implementowania krajowych programów zmierzających
do poprawienia warunków w instytucjach penitencjarnych, opartych
na zasadach wymienionych w Europejskich Regułach Więziennych;
– wzmocnienia, na szczeblu krajowym, kluczowej roli rzecznika
praw obywatelskich oraz misji parlamentarzystów, polegającej
na przeprowadzaniu kontroli w więzieniach i aresztach śledczych
w celu skutecznego stosowania Europejskich Reguł Więziennych
oraz przyszłej karty więziennej.
Wydaje się, iż na obecnym etapie brak jest realnych możliwości by
w krótkim okresie czasu wypracować tekst Konwencji Europejskiej Karty
Więziennej uwzględniającej założenia przedstawione w rezolucji a możliwe do zaakceptowania nie tylko przez kręgi Unii Europejskiej, ale także
wszystkie 46 państw Rady Europy oraz innych państw spoza Rady Europy. Kartę pomyślano jako dokument bezwzględnie wiążący i narzucający
wysokie standardy, także materialne, w traktowaniu osób pozbawionych
wolności oraz zawierający mechanizmy skutecznego nadzoru nad przestrzeganiem jej postanowień, nie jest dokumentem możliwym do zaakceptowania przez kraje nieprzygotowane do przyjęcia tych daleko idących,
a co ważniejsze, wiążących zobowiązań co do traktowania osób pozbawionych wolności. Natomiast w dniu 11 stycznia 2006 r. weszły w życie
nowe Europejskie Reguły Więzienne, stanowiąc nowe zalecenia Komitetu
Ministrów Rady Europy dla państw w zakresie standardów wykonywania
kary pozbawienia wolności.
Europejskie Reguły Więzienne z 2006 r. nie są tylko poprawioną wersją poprzednich regulacji międzynarodowych. Zawierają nową filozofię
wykonywania kary pozbawienia wolności i dlatego ich znaczenie daleko
wykracza poza wąsko pojętą politykę penitencjarną.
Wcześniejsze dokumenty międzynarodowe miały inne podejście do tej
kary. Nie kwestionowały jej istoty, ani potrzeby jej stosowania. Reguły
Minimum Postępowania z Więźniami uchwalone w 1955 r. przez I Kongres
91
Jerzy Migdał
Narodów Zjednoczonych w sprawie Przestępczości i Postępowania
z Przestępcami precyzowały, co jest dopuszczalne jako pewne minimum
w postępowaniu z osobami pozbawionymi wolności. Wskazywały, jakie
minimalne warunki muszą osobom uwięzionym być zapewnione, by zapewniały zachowanie tak zdrowia fizycznego, jak i psychicznego. Generalnie
miały wyznaczać standardy postępowania wobec uwięzionych, chroniące
przed niewłaściwym traktowaniem przez wykonujących tę karę. Narzucały
wizję, iż skazany mimo uwięzienia, ma prawo do poszanowania jego
ludzkiej godności. Europejskie Reguły Więzienne z 1973 r., a szczególnie
z 1987 r. w istocie stanowiły regionalną bardziej wymagającą wersję reguł
ONZ. Istnieje szeroko reprezentowany pogląd, iż katalog praw więźnia
należy tworzyć właśnie w oparciu o Reguły Minimum ONZ i Europejskie
Reguły Więzienne. Przewidywane w tych dokumentach reguły są uzupełnieniem ogólnych sformułowań Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka,
Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Dokumenty europejskie podnosiły zatem godność więźnia do rangi podstawowej zasady wykonywania kary
pozbawienia wolności i narzucały wysokie standardy jej realizacji, ale
jednocześnie nie kwestionowały zasadności stosowania kary pozbawienia
wolności, choć zdecydowanie nie były do niej nastawione euforycznie.
Europejskie Reguły Więzienne z 2006 r. nie tylko od strony aksjologicznej,
ale także pod względem semantycznym – traktują problematykę wykonywania kary pozbawienia wolności odmiennie od wcześniejszych dokumentów. Czerpiąc z dorobku idei zawartych we wcześniejszych regułach
i doświadczeniach praktyki, modyfikują swoje nastawienie, odchodząc od
nierealnych oczekiwań stawianych karze pozbawienia wolności, formułując jednocześnie nowe przesłanie. Europejskie Reguły Więzienne z 2006 r.
na obecnym etapie rozwoju cywilizacyjnego karę więzienia przyjmują
do wiadomości, ale równocześnie przyznają wprost, że kara pozbawienia
wolności szkodzi, a zatem jej wykonanie powinno odbywać się w sposób, który minimalizuje szkody, od początku służąc społecznej integracji skazanego.
Z punktu widzenia państw członkowskich Rady Europy jak i państw spoza Rady Europy, Europejskie Reguły Więzienne są łatwiejsze do zaakceptowania, gdyż są zaleceniami które mogą być wdrażane przez poszczególne państwa stopniowo i nie rodzą konkretnych zobowiązań już w chwili ich
przyjęcia. Zakreślają one kierunki reformy systemów penitencjarnych, ale
przyjęta formuła zaleceń powoduje iż kraje akceptujące co do zasady ich zapisy, a budujące dopiero systemy demokratyczne albo mające trudności materialne, mają czas do ich implementacji do krajowego porządku prawnego.
92
o stosowaniu tymczasowego aresztowania,
warunkach jego odbywania i zabezpieczeniu
przed jego nadużywaniem
(przyjęta przez Komitet Ministrów 27 września 2006 r.,
podczas 947. spotkania zastępców ministrów)
biorąc pod uwagę fundamentalne znaczenie zasady domniemania niewinności i prawa do wolności osobistej,
zdając sobie sprawę z nieodwracalnych szkód, jakie pozbawienie wolności może spowodować wobec osoby ostatecznie uznanej za niewinną i negatywnego wpływu, jaki pozbawienie wolności może mieć na utrzymanie
więzi rodzinnych;
biorąc pod uwagę konsekwencje finansowe jakie niesie za sobą stosowanie tymczasowego aresztowania dla państwa, osób wobec których jest
stosowane i gospodarki w ogóle;
biorąc pod uwagę znaczną liczbę osób tymczasowo aresztowanych
i problemy związane z przeludnieniem w więzieniach;
uwzględniając orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka,
raporty Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu oraz opinie organów
ds. praw człowieka przy ONZ;
biorąc pod uwagę Rekomendację Rec (2006) 2 Komitetu Ministrów
Europejskie Reguły Więzienne i Rekomendację Nr R (99) 22 Komitetu
Ministrów dotyczącą przeludnienia w więzieniach i wzroście populacji
więziennej;
biorąc pod uwagę konieczność zapewnienia, że tymczasowe aresztowanie
jest zawsze stosowane wyjątkowo i zawsze musi być uzasadnione;
mając na uwadze prawa człowieka i podstawowe wolności wszystkich osób
pozbawionych wolności, a zwłaszcza konieczność zapewnienia im nie
tylko możliwości przygotowania obrony i utrzymania relacji rodzinnych,
93
Rekomendacja Rec (2006) 13 o stosowaniu tymczasowego aresztowania (...)
ale także zapewnienia im warunków zgodnych z ich statusem prawnym,
opierającym się na zasadzie domniemania niewinności;
biorąc pod uwagę wagę i znaczenie rozwoju norm międzynarodowych
dotyczących okoliczności, w których stosowanie tymczasowego aresztowania jest uzasadnione, procedur, według których jest ono stosowane lub
kontynuowane i warunków, w których osoby tymczasowo aresztowane są
przetrzymywane, a także mechanizmy skutecznej implementacji takich
norm;
zaleca, aby rządy państw członkowskich, upowszechniły i kierowały się
w ich ustawodawstwie i praktyce zasadami określonymi w załączniku
do niniejszej rekomendacji, która zastępuje Rezolucję (65) 11 w sprawie tymczasowego aresztowania i Rekomendację Nr R (80) 11 Komitetu
Ministrów dla państw członkowskich w sprawie stosowania tymczasowego aresztowania podczas procesu.
Zasady stosowania tymczasowego aresztowania, warunki jego odbywania i zabezpieczenie przed jego nadużyciem
Preambuła
Niniejsze zasady mają na celu:
a) ustalenie ścisłych ograniczeń dotyczących stosowania tymczasowego
aresztowania;
b) zachęcanie do korzystania, w miarę możliwości, ze środków alternatywnych;
c) postawienie wymogu stosowania i przedłużania stosowania tymczasowego aresztowania oraz środków alternatywnych przez organy sądowe;
d) zapewnienie, aby osoby tymczasowo aresztowane przebywały w warunkach i systemie odpowiednim do ich statusu prawnego, który opiera się
na domniemaniu niewinności;
e) przyjęcie wymogu zapewnienia odpowiedniego wyposażenia i zarządzania majątkiem osób tymczasowo aresztowanych;
f) zapewnienie ustanowienia skutecznych zabezpieczeń przed ewentualnym łamaniem przepisów.
94
Niniejsze zasady są odzwierciedleniem praw człowieka i podstawowych
wolności wszystkich osób, ale w szczególności zakazu tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania, prawa do rzetelnego procesu i prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego oraz do poszanowania życia
prywatnego i rodzinnego.
Niniejsze zasady mają zastosowanie do wszystkich osób podejrzanych13
o popełnienie przestępstwa. Zawierają one jednak także przepisy wymagające szczególnych zabezpieczeń w stosunku do nieletnich i innych grup
osób szczególnie wrażliwych.
I. Definicje i zasady ogólne
Definicje
1. [1] „Tymczasowe aresztowanie” to pozbawienie wolności podejrzanego zarządzone przez organy sądowe przed wydaniem wyroku. To również okres pozbawienia wolności na podstawie przepisów dotyczących
międzynarodowej współpracy sądowej i ekstradycji, z zastrzeżeniem ich
szczególnych wymagań. Nie obejmuje ono zatrzymania przez policję lub
funkcjonariuszy organów ścigania (lub kogokolwiek do tego uprawnionego) w celu przesłuchania.
[2] „Tymczasowe aresztowanie” obejmuje także wszelkie okresy pozbawienia wolności po wydaniu wyroku skazującego, osób oczekujących na
wykonanie kary lub potwierdzenie skazania, kiedy są one traktowane jako
osoby nieskazane.
[3] „Tymczasowo aresztowany” to osoba, która przebywa w areszcie śledczym i nie odbywa kary pozbawienia wolności lub jest pozbawiona wolności na innej podstawie.
2. [1] „Środki alternatywne” wobec tymczasowego aresztowania mogą
obejmować np.: zobowiązanie do stawienia się przed organem sądowym w razie potrzeby, do nie utrudniania postępowania karnego i do
powstrzymania się od pewnych zachowań, w tym dotyczących wykonywanego zawodu lub zatrudnienia; wymóg składania dziennych lub okresowych raportów do organu sądowego, policji lub innego organu; wymóg
13
W tłumaczeniu niniejszej rekomendacji użyty został termin „podejrzany”. Należy jednak pamiętać, że tekst rekomendacji dotyczy także oskarżonych w rozumieniu prawa polskiego, zgodnie bowiem z definicjami zawartymi
w pkt. I rekomendacji odnosi się ona do pozbawienia wolności do czasu wydania wyroku skazującego.
95
zaakceptowania dozoru wykonywanego przez instytucję wyznaczoną
przez organ sądowy; wymóg poddania się monitoringowi elektronicznemu; wymóg przebywania pod wskazanym adresem, z lub bez określenia
warunków dotyczących czasu przebywania pod tym adresem; wymóg nie
przebywania lub nie opuszczania bez pozwolenia określonych miejsc lub
dzielnic; wymóg nie zbliżania się bez pozwolenia do określonych osób;
wymóg wydania paszportu lub innych dokumentów tożsamości; oraz wymóg świadczenia finansowego lub zabezpieczenia określonych środków,
albo inne formy gwarancji dotyczące postępowania podczas oczekiwania
na proces.
[2] Jeżeli jest to wykonalne, środki alternatywne powinny być stosowane
w państwie, w którym podejrzany zwykle zamieszkuje, jeśli jest to inne państwo niż to, w którym przestępstwo zostało prawdopodobnie popełnione.
Zasady Ogólne
3. [1] W świetle zarówno zasady domniemania niewinności, jak i poszanowania prawa do wolności, tymczasowe aresztowanie osób podejrzanych
o popełnienie przestępstwa jest wyjątkiem, a nie normą.
[2] Nie ma obowiązkowego wymogu, aby osoby podejrzane o popełnienie przestępstwa (lub poszczególne grupy takich osób) były tymczasowo
aresztowane.
[3] W indywidualnych przypadkach, tymczasowe aresztowanie może być
stosowane tylko w sytuacji absolutnej konieczności i jako środek ostateczny; nie może być stosowane w celu ukarania.
4. W celu uniknięcia niewłaściwego stosowania tymczasowego aresztowania powinien być dostępny możliwie najszerszy zakres alternatywnych,
mniej restrykcyjnych środków, które mogą być stosowane wobec podejrzanych.
5. Tymczasowo aresztowani powinni być traktowani w sposób zgodny
z ich statusem prawnym. Oznacza to zakaz stosowania ograniczeń innych
niż niezbędne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, bezpieczeństwa instytucji, bezpieczeństwa więźniów i pracowników oraz
ochrony praw innych osób, a w szczególności spełnienia wymogów określonych w Europejskich Regułach Więziennych oraz innych przepisach
części III niniejszego tekstu.
96
II. Stosowanie tymczasowego aresztowania
Uzasadnienie
6. Tymczasowe aresztowanie powinno być stosowane jedynie w odniesieniu do podejrzanych o popełnienie przestępstw zagrożonych karą pozbawienia wolności.
7. Tymczasowe aresztowanie może zostać zastosowane gdy zostaną spełnione łącznie cztery następujące warunki :
a) istnieje uzasadnione podejrzenie, że dana osoba popełniła przestępstwo, i
b) istnieją poważne podstawy by sądzić, że w przypadku jej zwolnienia,
mogłaby ona (1) zbiec, lub (2) popełnić poważne przestępstwo, lub (3)
utrudniać postępowanie karne, lub (4) stanowić poważne zagrożenie dla
porządku publicznego, i
c) nie ma możliwości zastosowania środków alternatywnych adekwatnych
do zagrożeń, o których mowa w punkcie b, oraz
d) jest to czynność dokonywana w ramach postępowania karnego.
8. [1] W celu ustalenia, czy istnieją lub nadal aktualne są przesłanki,
o których mowa w regule 7 pkt b, a także czy wystarczające byłoby zastosowanie środków alternatywnych, organy sądowe odpowiedzialne za stosowanie i przedłużanie stosowania tymczasowego aresztowania wobec podejrzanych o popełnienie przestępstwa powinny stosować obiektywne kryteria.
[2] Ciężar ustalenia, że istnieje poważne ryzyko, które nie może być ograniczone, spoczywa na organach ścigania lub sędzim śledczym. 9. [1] Ustalenie ryzyka powinno być oparte na indywidualnych okolicznościach danego przypadku, ale szczególną uwagę należy zwrócić na:
a) charakter i wagę zarzucanego przestępstwa;
b) prawdopodobny wymiar kary w przypadku skazania;
c) wiek, stan zdrowia, charakter, sytuację rodzinną, cechy osobiste i społeczne danej osoby, w szczególności jej więzi społeczne; oraz
d) zachowanie się danej osoby, zwłaszcza ocenę jak wypełniła wszelkie
zobowiązania, które mogły zostać nałożone w trakcie poprzednich postępowań karnych.
97
[2] Fakt, że dana osoba nie jest obywatelem lub nie ma żadnych innych
powiązań z państwem, w którym przestępstwo miało być popełnione, nie
może być sam w sobie wystarczającą przesłanką do stwierdzenia, że istnieje ryzyko ucieczki.
10. W miarę możliwości, należy unikać stosowania tymczasowego aresztowania w stosunku do podejrzanych, którzy sprawują opiekę nad niemowlętami.
11. Przy podejmowaniu decyzji o przedłużeniu stosowania tymczasowego
aresztowania, należy mieć na uwadze, że dowody, które uprzednio mogły
stanowić przesłankę do stosowania takiego środka, lub niezastosowania
środków alternatywnych, mogą tracić znaczenie wraz z upływem czasu.
12. Naruszenie wymogów nałożonych w ramach stosowania środków
alternatywnych może podlegać sankcji, ale nie uzasadnia automatycznego
zastosowania tymczasowego aresztowania. W takich przypadkach zamiana środków alternatywnych na tymczasowe aresztowanie wymaga szczególnego uzasadnienia.
Właściwość sądu
13. Odpowiedzialność za stosowanie tymczasowego aresztowania, jego
przedłużanie i stosowanie innych środków, spoczywa na organie sądowym.
14. [1] Po zatrzymaniu przez funkcjonariusza organów ścigania (lub inną
uprawnioną do tego osobę), podejrzany o popełnienie przestępstwa powinien zostać niezwłocznie postawiony przed organem sądowym w celu
ustalenia, czy zatrzymanie jest uzasadnione, czy wymaga przedłużenia
i czy podejrzanego należy tymczasowo aresztować, czy zastosować wobec
niego środki alternatywne.
[2] Okres pomiędzy zatrzymaniem a postawieniem przed takim organem
powinien być nie dłuższy niż czterdzieści osiem godzin, w wielu przypadkach okres krótszy może być wystarczający.
15. Wystąpienie niebezpieczeństwa publicznego określonego w art. 15 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka nie może spowodować, że przerwa
pomiędzy zatrzymaniem a postawieniem przed organem sądowym w celu
zastosowania tymczasowego aresztowania będzie dłuższa niż siedem dni,
chyba że wyznaczenie posiedzenia sądu jest absolutnie niemożliwe.
98
16. Organ sądowy odpowiedzialny za stosowanie lub przedłużanie tymczasowego aresztowania, jak również za stosowanie środków alternatywnych, rozpoznaje i rozstrzyga sprawy bez zbędnej zwłoki.
17. [1] Przyczyny stosowania tymczasowego aresztowania powinny być
okresowo weryfikowane przez organ sądowy, który nakazuje zwolnienie
podejrzanego, jeżeli stwierdzi, że jeden lub więcej warunków określonych
w regule 6 i 7 b), c), d) nie jest spełniony.
[2] Czas pomiędzy weryfikacjami nie powinien być dłuższy niż miesiąc,
chyba że prawo przewiduje możliwość złożenia w dowolnym czasie wniosku o zwolnienie [i domagania się jego zbadania].
[3] Odpowiedzialność za zapewnienie, że takie weryfikacje się odbywają
spoczywa na organach ścigania lub śledczym organie sądowym, a w przypadku nie zawnioskowania przez organ ścigania lub śledczy organ sądowy
o przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania, osoba wobec której środek był stosowany jest automatycznie zwalniana.
18. Każda osoba tymczasowo aresztowana, a także każda osoba wobec
której przedłużono stosowanie tego środka lub zastosowano środki alternatywne, ma prawo odwołania się od takiego orzeczenia i musi zostać
o tym prawie poinformowana przy wydawaniu orzeczenia podlegającego
zaskarżeniu.
19. [1] Tymczasowo aresztowany ma prawo do niezwłocznego zbadania
przez sąd, czy pozbawienie go wolności było zgodne z prawem.
[2] Prawo to może być spełnione poprzez okresowe badanie [zgodności
z prawem] tymczasowego aresztowania, jeżeli pozwala ono na podniesienie wszystkich istotnych kwestii.
20. Wystąpienie niebezpieczeństwa publicznego określonego w art. 15
Europejskiej Konwencji Praw Człowieka nie ma wpływu na prawo osób
tymczasowo aresztowanych do żądania zbadania, czy pozbawienie ich
wolności było zgodne z prawem.
21. [1] Każde orzeczenie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania,
o kontynuowaniu jego stosowania lub zastosowania środków alternatywnych wydane przez organ sądowy musi być uzasadnione. Osoba zainteresowana musi otrzymać kopię uzasadnienia.
[2] Tylko w wyjątkowych okolicznościach uzasadnienie orzeczenia może
zostać sporządzone w innym dniu niż dzień, w którym zapadło orzeczenie.
99
Czas trwania tymczasowego aresztowania
22. [1] Tymczasowe aresztowanie może być stosowane jedynie tak długo,
jak długo spełnione są wszystkie warunki określone w regule 6 i 7.
[2] W żadnym razie czas jego trwania nie może przekroczyć, ani być niewspółmierny do kary, która może być orzeczona za dane przestępstwo.
[3] W żadnym przypadku stosowanie tymczasowego aresztowania nie
może naruszać prawa osoby tymczasowo aresztowanej do osądzenia
w rozsądnym terminie.
23. Określenie maksymalnego czasu stosowania tymczasowego aresztowania nie może wykluczać badania rzeczywistej potrzeby jego stosowania
w regularnych odstępach czasu z uwzględnieniem konkretnych okoliczności danej sprawy.
24. [1] Na organach ścigania albo sądowych organach śledczych spoczywa odpowiedzialność działania z należytą starannością w prowadzeniu
dochodzenia i zapewnienia, że istnienie przesłanek uzasadniających stosowanie tymczasowego aresztowania podlega stałej weryfikacji.
[2] Sprawy osób tymczasowo aresztowanych powinny być rozpoznawane
priorytetowo.
Pomoc prawna, obecność osoby na posiedzeniu wobec której ma być
stosowane tymczasowe aresztowanie
25. [1] Zamiar i powody zastosowania tymczasowego aresztowania powinny być niezwłocznie przekazane zainteresowanej osobie w języku dla
niej zrozumiałym.
[2] Osoba, wobec której ma być zastosowane tymczasowe aresztowanie
ma prawo do pomocy prawnej w postępowaniu dotyczącym stosowania
tego środka i musi mieć zapewnioną możliwość konsultacji ze swoim
adwokatem w celu przygotowania obrony. Osoba taka musi zostać powiadomiona o tych prawach w odpowiednim czasie i w języku dla niej
zrozumiałym.
[3] Jeżeli osoba wobec której ma być zastosowane tymczasowe aresztowanie nie może ponieść kosztów pomocy prawnej, koszty te należy pokryć ze
środków publicznych.
100
[4] Wystąpienie niebezpieczeństwa publicznego określonego w art. 15
Europejskiej Konwencji Praw Człowieka nie powinno mieć wpływu na
prawo do skorzystania z pomocy prawnej w kontekście postępowania dotyczącego tymczasowego aresztowania.
26. Zarówno osoba wobec której ma być zastosowane tymczasowe aresztowanie, jak i jej obrońca, powinni mieć zapewniony dostęp, w odpowiednim czasie, do dokumentacji mającej znaczenie dla rozstrzygnięcia
w sprawie.
27. [1] Osoba, wobec której ma być zastosowane tymczasowe aresztowanie i która jest obywatelem innego kraju, ma prawo do kontaktu z konsulem swojego kraju, o czym powinna być poinformowana w odpowiednim
czasie, tak aby mogła uzyskać poradę i pomoc.
[2] Prawo to w miarę możliwości powinno obejmować również osoby
posiadające obywatelstwo zarówno kraju, w którym ma być zastosowane
tymczasowe aresztowanie, jak i innego kraju.
28. Osoba, wobec której ma być zastosowane tymczasowe aresztowanie, powinna mieć prawo do obecności na posiedzeniu sądu. W pewnych
okolicznościach wymóg ten może zostać spełniony za pośrednictwem
odpowiednich wideo-połączeń.
29. Jeżeli osoba, wobec której ma być zastosowane tymczasowe aresztowanie nie posługuje się językiem używanym podczas postępowania, należy zapewnić jej pomoc tłumacza finansowaną ze środków publicznych.
30. Osobie, która ma stanąć przed sądem należy zapewnić możliwość
umycia się, a mężczyznom również ogolenia, chyba że istnieje ryzyko,
że spowoduje to zasadniczą zmianę w jej normalnym wyglądzie.
31. Powyższe reguły zamieszczone w niniejszej sekcji, stosuje się również
w przypadku przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania.
Informowanie rodziny
32. [1] Osoba, wobec której ma być zastosowane albo przedłużone tymczasowe aresztowanie, powinna mieć prawo do poinformowania, w odpowiednim czasie, członków rodziny o dacie i miejscu posiedzenia sądu decydującego o zastosowaniu tego środka, chyba że stanowiłoby to poważne
ryzyko dla prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości lub
bezpieczeństwa publicznego. 101
[2] W każdym przypadku decyzja o powiadomieniu rodziny powinna należeć do osoby, wobec której ma być zastosowane albo przedłużone tymczasowe aresztowanie, chyba że nie jest ona uprawniona do podjęcia takiej
decyzji, albo istnieje inny ważny powód, dla którego należy jej odmówić
tego prawa.
Zaliczenie tymczasowego aresztowania na poczet wymierzonej kary
33. [1] Okres tymczasowego aresztowania poprzedzający skazanie zalicza
się na poczet wymierzonej kary.
[2] Okres tymczasowego aresztowania może być brany pod uwagę przy
ustalaniu wysokości kary niezwiązanej z pozbawieniem wolności.
[3] Charakter i czas trwania wcześniej nałożonego środka alternatywnego
również może być brany pod uwagę przy ustalaniu wysokości kary.
Odszkodowanie
34. [1] Należy rozważyć wypłacenie odszkodowania osobom, które nie
zostały skazane za przestępstwo, za podejrzenie popełnienia którego były
tymczasowo aresztowane; odszkodowanie może obejmować utracone zarobki, utracone możliwości i zadośćuczynienie za krzywdy moralne.
[2] Odszkodowanie może nie być przyznane, jeżeli okaże się, że osoba
tymczasowo aresztowana swoim zachowaniem przyczyniła się do zasadności podejrzenia popełnienia przestępstwa lub celowo utrudniała postępowanie karne.
III. Warunki tymczasowego aresztowania
Ogólne
35. Zasady dotyczące stosowania tymczasowego aresztowania, z zastrzeżeniem poniższych przepisów, powinny być zgodne z Europejskimi Regułami Więziennymi.
Opuszczanie aresztu śledczego
36. [1] Osoby tymczasowo aresztowane mogą na ograniczony czas opuszczać areszt śledczy tylko w związku z prowadzonym postępowaniem,
za zgodą sędziego lub prokuratora i za wyraźną zgodą własną.
[2] Po powrocie do aresztu śledczego osoby tymczasowo aresztowane, jeżeli wyrażą takie żądanie, podlegają, tak szybko jak to możliwe, badaniom
102
lekarskim dokonywanym przez lekarza lub w wyjątkowych sytuacjach
przez wykwalifikowaną pielęgniarkę.
Kontynuacja leczenia
37. [1] Należy umożliwić osobom tymczasowo aresztowanym kontynuowanie niezbędnego leczenia, również dentystycznego, któremu byli poddani przed tymczasowym aresztowaniem, jeżeli taką decyzję podejmie
lekarz pracujący w areszcie śledczym.
[2] Osoby tymczasowo aresztowane powinny, jeżeli jest to konieczne,
mieć możliwość skonsultowania się ze swoim lekarzem lub dentystą bądź
poddania się leczeniu.
[3] Odmowa umożliwienia konsultacji lub leczenia przez własnego lekarza lub dentystę powinna być uzasadniona. [4] Kosztów własnego leczenia nie ponosi administracja aresztu śledczego. Korespondencja
38. Ilość korespondencji otrzymywanej i wysyłanej przez osoby tymczasowo aresztowane nie powinna być ograniczona.
Głosowanie/udział w wyborach
39. Osoby tymczasowo aresztowane powinny mieć możliwość udziału
w wyborach powszechnych i referendach.
Edukacja
40. Pobyt w areszcie śledczym nie powinien nadmiernie zakłócać edukacji
dzieci i osób młodych oraz nie powinien utrudniać dostępu do edukacji na
wyższym poziomie.
Dyscyplina i kary
41. Kara dyscyplinarna nałożona na osobę tymczasowo aresztowaną nie
może mieć wpływu na długość tymczasowego aresztowania i na przygotowanie obrony.
42. Kara umieszczenia w celi izolacyjnej nie może mieć wpływu na dostęp do obrońcy i powinna umożliwiać zachowanie minimalnego kontaktu
z rodziną. Nie powinna mieć również wpływu na warunki bytowe takie,
jak: posiadanie łóżka, umożliwienie wykonywania ćwiczeń fizycznych,
zachowanie higieny osobistej, dostęp do lektur i kontakt z duchownym.
103
Personel
43. Personel pracujący w areszcie śledczym musi być starannie dobrany
i przeszkolony, aby móc w pełni uwzględniać szczególny status i potrzeby
osób pozbawionych wolności. Procedura rozpatrywania skarg
44. [1] Osoby tymczasowo aresztowane muszą mieć zapewnioną możliwość składania skarg, zarówno w systemie zewnętrznym jak i wewnętrznym, oraz dostęp, z zachowaniem poufności, do właściwego organu
upoważnionego do rozpoznawania skarg.
[2] Możliwość złożenia skargi jest niezależna od prawa do wszczęcia
postępowania sądowego.
[3] Skargi będą rozpatrywane tak szybko, jak to możliwe. 104
Maria Ejchart
o stosowaniu tymczasowego aresztowania,
warunkach jego odbywania i zabezpieczeniu
przed jego nadużywaniem
Komentarz
Rekomendacja dotycząca stosowania tymczasowego aresztowania,
warunków jego odbywania i zabezpieczenia przed jego nadużywaniem
została uchwalona stosunkowo niedawno, 27 września 2006 r. Zastąpiła
dwa wcześniejsze dokumenty – Rezolucję (65) 11 w sprawie tymczasowego aresztowania i Rekomendację Nr R (80) 11 Komitetu Ministrów dla
państw członkowskich w sprawie stosowania tymczasowego aresztowania
podczas trwania procesu.
Jak czytamy we wstępie do rekomendacji jej uchwalenie stanowi wyraz przywiązania do wartości jakie niesie za sobą zasada domniemania
niewinności oraz prawo do wolności osobistej, ale również niepokój spowodowany wzrostem liczby osób tymczasowo aresztowanych oraz konsekwencjami przeludnienia w europejskich jednostkach penitencjarnych.
Wśród podstawowych zasad, wartości i praw, które dotyczą osób
tymczasowo aresztowanych, a które Komitet Ministrów miał na uwadze
uchwalając tę rekomendację, należy pamiętać w szczególności o zakazie
tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania, prawie do rzetelnego
procesu i prawie do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Warto jednak
zwrócić uwagę na zamieszczenie we wstępie do niniejszej rekomendacji
następujących zasad dotyczących stosowania tymczasowego aresztowania:
– zasadę stosowania tego środka jedynie w sytuacjach wyjątkowych
i uzasadnionych, m.in. ze względu na nieodwracalne szkody, jakie
pozbawienie wolności może spowodować wobec osoby ostatecznie
uznanej za niewinną oraz konsekwencje finansowe jakie niesie za
sobą stosowanie tymczasowego aresztowania dla państwa, a także
– zasadę, zgodnie z którą osobom pozbawionym wolności należy zapewnić możliwość przygotowania obrony i utrzymania relacji rodzinnych.
105
Maria Ejchart
Cele komentowanej rekomendacji są następujące: ustalenie ograniczeń
dotyczących stosowania tymczasowego aresztowania; zachęcanie do korzystania ze środków alternatywnych; wprowadzenie wymogu stosowania
i przedłużania stosowania tymczasowego aresztowania jedynie przez sąd;
dbałość o warunki w jakich przebywają osoby tymczasowo aresztowane
oraz ustanowienie zabezpieczeń przeciwko nadużywaniu tego środka.
Komitet Ministrów zaleca, aby państwa członkowskie przyjęły te zasady,
upowszechniły je i kierowały się nimi w swoich ustawodawstwach.
W pkt. I rekomendacji zamieszczone zostały definicje pojęć używanych w dokumencie. Warto podkreślić, że pomimo tego iż rekomendacja
posługuje się pojęciami „podejrzany”, „osoba podejrzana o popełnienie
przestępstwa” to pojęcia te należy rozumieć szerzej niż na gruncie polskiej
procedury karnej. Zgodnie bowiem z definicjami pkt 1.[1], [2] i [3] tekst
rekomendacji odnosi się do osób pozbawionych wolności przed wydaniem wyroku skazującego i nie odbywających kary pozbawienia wolności.
Spośród zasad ogólnych zawartych w rekomendacji (pkt 3-5) warto podkreślić tę mówiącą o tym, że tymczasowe aresztowanie jest środkiem ostatecznym, który powinien być stosowany wyjątkowo. Jak zostało
wspomniane powyżej jest to konsekwencja zasady domniemania niewinności i poszanowania prawa do wolności osobistej. Zasada wyjątkowości
stasowania tymczasowego aresztowania jest niezwykle ważna, zwłaszcza
w kontekście polskiej praktyki stosowania tymczasowego aresztowania,
zgodnie z którą w przypadku podejrzenia popełnienia ciężkiego przestępstwa stosowanie tymczasowego aresztowania jest normą.
Kolejną ważną zasadą wyrażoną w rekomendacji jest konieczność zagwarantowania szerokiego zakresu środków nieizolacyjnych, które powinny być stosowane w celu ograniczenia niewłaściwego, czyli nadmiernie
częstego bądź długotrwałego, stosowania tymczasowego aresztowania.
Taki nakaz wynika również z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka, który wskazuje, że art. 5 § 3 Europejskiej Konwencji Praw
Człowieka nakłada na organy postępowania karnego, orzekające w sprawie uchylenia lub utrzymania tymczasowego aresztowania, obowiązek
rozważenia zastosowania innych niż tymczasowe aresztowanie środków
służących zapewnieniu stawienia się danej osoby na rozprawie. W tym
kontekście Trybunał podkreśla, że „inne środki zapobiegawcze są wyraźnie przewidziane przez polskie prawo do zabezpieczenia prawidłowego
toku postępowania karnego. Na mocy artykułu 5 § 3 władze, podejmując
decyzję czy dana osoba powinna być zwolniona, czy też zatrzymana, zobowiązane są do rozważenia alternatywnych środków w celu zapewnienia
106
Komentarz do Rekomendacji Rec (2006) 13 o stosowaniu tymczasowego aresztowania (...)
jego obecności na rozprawie.” (Wyrok ETPCz z dnia 03.06.2008 r. w sprawie Jarosław Jakubiak przeciwko Polsce, skarga nr 39595/05).
Należy zaznaczyć, że zakres środków zapobiegawczych, mniej restrykcyjnych od tymczasowego aresztowania, przewidzianych w prawie polskim jest szeroki, jednakże praktyka stosowania tych środków wskazuje
na niewielką ich popularność.
Najczęściej stosowanym nieizolacyjnym środkiem zapobiegawczym
jest dozór policyjny. Szczególnie często stosowany jest on na etapie postępowania przygotowawczego, w oparciu o postanowienie prokuratora.
Liczba stosowania dozoru przez jednostki prokuratury utrzymuje się nieprzerwanie na tym samym poziomie i wynosi około 30 tys. w skali roku.
Z analizy danych statystycznych wynika, że jedynie w jednostkowych
przypadkach organy postępowania karnego stosują poręczenie osoby godnej zaufania i poręczenie społeczne. Za takie bowiem należy uznać liczby
oscylujące w granicach 100 – a w niektórych okresach nie przekraczające tej liczby. Szczególnie zastanawiająca jest znikoma liczba zastosowanych poręczeń społecznych w latach 2008 – 2010, nie przekraczająca
10 rocznie. Wart odnotowania jest fakt, że w 2010 r. tę formę zabezpieczenia w toku postępowania sądy rejonowe za właściwą uznały tylko
w 2 przypadkach14.
Zestawienie powyższych danych, dotyczących stosowania nieizolacyjnych środków zapobiegawczych z utrzymującym się wciąż na wysokim
poziomie stosowaniem tymczasowego aresztowania skłania do zastanowienia, czy obecne przepisy realizują cel omawianej rekomendacji.
Ogólne przesłanki stosowania tymczasowego aresztowania przewidziane w Kodeksie postępowania karnego są zasadniczo zgodne z tymi,
które wskazuje omawiana rekomendacja, choć należy zwrócić uwagę na
pewne odmienności. Zgodnie z polskim prawem stosowanie tymczasowego aresztowania jest możliwe jedynie w razie wystąpienia przynajmniej
jednej z przesłanek szczególnych, którymi są: (1) uzasadniona obawa
ucieczki lub ukrywania się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można
ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu.
Zgodnie natomiast z zasadami zawartymi w rekomendacji fakt, że dana
osoba nie jest obywatelem lub nie ma żadnych innych powiązań z państwem, w którym przestępstwo miało być popełnione, nie może być sam
w sobie wystarczającą przesłanką do stwierdzenia, że istnieje ryzyko
14
http://www.hfhr.pl/wp-content/uploads/2011/11/HFPC_FOR_PRB_raport_nieizolacyjne_srodki_zapobiegawcze.pdf
107
Maria Ejchart
ucieczki; (2) uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień, albo w inny bezprawny sposób
utrudniał postępowanie karne; (3) oskarżonemu zarzuca się popełnienie
przestępstwa zagrożonego surową karą (tylko w przypadku przestępstw
zagrożonych karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co
najmniej 8 lat lub przed sądem odwoławczym, gdy sąd I instancji wydał wyrok skazujący na co najmniej 3 lata pozbawienia wolności). W tym
miejscu należy zwrócić uwagę, iż z orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika, że przesłanka wysokiej kary grożącej oskarżonemu nie ma charakteru samodzielnego. W przepisie mowa jest, że w tym wypadku „potrzeba
zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu
surową karą”. To uregulowanie osłabia niejako dwie poprzednie przesłanki. Stosując tymczasowe aresztowanie w oparciu o te właśnie dwie powyższe przesłanki sąd musi w uzasadnieniu każdorazowo uzasadnić na
czym polegają „obawy”, o których jest mowa w tych przepisach, tj. jakie
okoliczności wskazują, że taka obawa zachodzi. W wypadku zagrożenia
surową karą przesłanki, o których mowa w punktach 1 i 2 konkretyzuje
(urealnia) perspektywa ciążącej nad oskarżonym kary. Podkreślić należy również fakt, że rekomendacja wymaga aby zagrożenie wymierzenia
wysokiej kary miało charakter realny, prawdopodobny, a nie jedynie kodeksowy; 4) tymczasowe aresztowanie może wyjątkowo nastąpić także
wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony któremu zarzucono
popełnienie zbrodni lub umyślnego występku popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza
gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.
Dla uzyskania pełniejszego obrazu należy wskazać przepisy wyłączające dopuszczalność stosowania tymczasowego aresztowania. Od tymczasowego aresztowania należy odstąpić gdy pozbawienie oskarżonego
wolności: (1) spowodowałoby dla jego życia lub zdrowia poważne niebezpieczeństwo; (2) pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny. W omawianej rekomendacji znalazło
się jeszcze jedno ograniczenie, którego nie przewiduje polskie prawo,
a mianowicie, należy unikać stosowania tymczasowego aresztowania
w stosunku do osób, które sprawują opiekę nad niemowlętami.
Wśród kolejnych punktów rekomendacji warto zwrócić uwagę na kilka. Art. 13 mówi o tym, że odpowiedzialność za stosowanie i przedłużanie
stosowania tymczasowego aresztowania spoczywa na organie sądowym.
Zasada ta oczywiście obowiązuje również w polskim prawie i została
108
Komentarz do Rekomendacji Rec (2006) 13 o stosowaniu tymczasowego aresztowania (...)
wprowadzona w 1997 r., czyli przed wejściem w życie nowych kodeksów
karnych, jako konsekwencja przyłączenia się Polski do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.
Zgodnie z pkt. 17 [3] w przypadku nie zawnioskowania o dalsze stosowanie tymczasowego aresztowania, osoba wobec której było ono stosowane jest automatycznie zwalniana. Podkreślić należy, że w polskiej praktyce
zwolnienie następuje po wpłynięciu do aresztu śledczego oryginału postanowienia sądu wraz z nakazem zwolnienia, w praktyce oznacza to niekiedy kilkudniowe oczekiwanie na zwolnienie (zwłaszcza w przypadku,
gdy termin stosowania tego środka upłynął bądź decyzja o uchyleniu jego
stosowania zapadła w piątek, albo jednostka w której przebywa tymczasowo aresztowany jest oddalona od sądu). Sytuację, w której oczekiwanie na
zwolnienie przedłuża się do następnego dnia po decyzji sądu, albo upłynie termin stosowania środka, należy uznać za naruszającą podstawowe
prawo do wolności osobistej.
Warto wskazać również na ciekawy przepis pkt. 24 [2], który nakazuje
sądowi rozpoznawać sprawy osób tymczasowo aresztowanych priorytetowo. W polskim prawie taki przepis nie funkcjonuje, choć praktyka sadów
zgodna jest z tym zaleceniem.
O problemie dotyczącym stosowania tymczasowego aresztowania
w Polsce mówi się od dawna. Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z dn. 3 lutego 2009 r. w sprawie Kauczor przeciwko Polsce 45219/06
uznał, że w Polsce występuje problem strukturalny związany z nadużywaniem stosowania tymczasowego aresztowania, wynikający z błędnej
praktyki, stojącej w sprzeczności z Europejską Konwencją Praw Człowieka. Trybunał rozważając systemowy problem związany ze stosowaniem
tymczasowego aresztowania odniósł się do liczby skarg oraz orzeczeń
przeciwko Polsce, które ETPCz wydał.
Ponadto, dwa lata przed wydaniem tego wyroku – 6 czerwca 2007 r.,
Komitet Ministrów Rady Europy przyjął adresowaną do Polski rezolucję
w sprawie systemowego problemu stosowania tymczasowego aresztowania w Polsce, w której przedstawione zostały postulaty zarówno legislacyjne, jak i odnoszące się do zmiany praktyki stosowania tymczasowego
aresztowania.
Dotychczasowe zmiany legislacyjne dotyczące stosowania tymczasowego aresztowania idą w dobrym kierunku, znacznie spadła również liczba tymczasowo aresztowanych. Jednak problem wciąż stanowi dla władz
polskich duże wyzwanie wymagające wprowadzenia dalszych gwarancji
prawnych dla osób tymczasowo aresztowanych.
109
o wykonywaniu przez administracje więzienne
kary dożywotniego pozbawienia wolności oraz
innych długoterminowych kar pozbawienia wolności
(przyjęta wraz z urzędowym komentarzem przez Komitet Ministrów
na jego 855. posiedzeniu w dniu 9 października 2003 r.)15
Komitet Ministrów, na mocy artykułu 15.b Statutu Rady Europy,
zważywszy, że w interesie państw członkowskich Rady Europy leży ustanowienie wspólnych zasad dotyczących wykonywania kar pozbawienia wolności w celu wzmocnienia międzynarodowej współpracy w tej
dziedzinie;
biorąc pod uwagę, że wykonywanie kar pozbawienia wolności wymaga
– z jednej strony zachowania równowagi pomiędzy celami zapewnienia
bezpieczeństwa, porządku i dyscypliny w zakładach karnych, oraz z drugiej
strony – zapewnienia więźniom godnych warunków życia, a także systemów aktywnego i konstruktywnego przygotowania ich do zwolnienia;
biorąc pod uwagę, że postępowanie z więźniami powinno być dostosowane do indywidualnych okoliczności oraz być zgodne z zasadami sprawiedliwości, równości i rzetelności;
mając na uwadze rezolucję w sprawie wykonywania kar długoterminowego
pozbawienia wolności przyjętą w październiku 2001 r. przez europejskich
ministrów sprawiedliwości w czasie ich 24. Konferencji w Moskwie;
biorąc pod uwagę, że zniesienie kary śmierci w państwach członkowskich
spowodowało wzrost liczby kar dożywotniego pozbawienia wolności;
wyrażając zatroskanie wzrostem, w wielu państwach, liczbą i długością
długoterminowych kar pozbawienia wolności, które przyczyniają się do
15
Recommendation Rec(2003)23 of the Committee of Ministers to member states on the management by
prison administrations of life-sentence and other long-term prisoners – (CM(2003)109 Addendum 3 and CM/
Del/Dec(2003)853/10.1d). The explanatory memorandum thereto, as set out in document CM(2003)109.
Recommandation Rec(2003)23 concernant la gestion par les administrations pénitentiaires des condamnés à
perpétuité et des autres détenus de longue durée
https://wcm.coe.int/rsi/common/renderers/rend_standard.jsp?DocId=75279&SecMode=1&Lang=fr
111
Rekomendacja Rec (2003) 23 o wykonywaniu (...) kary dożywotniego pozbawienia wolności (...)
przeludnienia zakładów karnych i mogą wpływać na skuteczne i humanitarne postępowanie więźniami;
mając na uwadze, że wdrażanie zasad zawartych w Rekomendacji
Nr R (99) 22 o przeludnieniu w więzieniach i wzroście populacji więziennej, jak również zapewnienie administracjom więziennym odpowiednich zasobów i personelu, może służyć znaczącemu ograniczeniu problemów w wykonywaniu długoterminowych kar pozbawienia wolności oraz
ułatwić bezpieczniejsze i lepsze warunki izolacji;
biorąc pod uwagę, że prawodawstwo oraz praktyka dotyczące postępowania z więźniami dożywotnimi oraz długoterminowymi powinny
być zgodne z wymogami zawartymi w Europejskiej Konwencji Praw
Człowieka i orzecznictwem organów, którym powierzono jej stosowanie;
mając na uwadze znaczenie zasad zawartych w poprzednich rekomendacji, w szczególności:
– Rekomendacja Nr R (82) 16 o czasowym opuszczaniu więzienia;
– Rekomendacja Nr R (82) 17 dotycząca warunków izolacji i postępowania z więźniami niebezpiecznymi;
– Rekomendacja Nr R (84) 12 dotycząca więźniów cudzoziemców;
– Rekomendacja Nr R (87) 3 Europejskie Reguły Więzienne;
– Rekomendacja Nr R (87) 20 w sprawie postaw społecznych wobec
przestępczości nieletnich;
– Rekomendacja Nr R (89) 12 o edukacji w więzieniu;
– Rekomendacja Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji
i środków alternatywnych;
– Rekomendacja Nr R (97) 12 o personelu odpowiedzialnym za wykonywanie kar i innych środków;
– Rekomendacja Nr R (98) 7 dotycząca etycznych i organizacyjnych
aspektów opieki zdrowotnej w więzieniu;
– Rekomendacja Nr R (99) 22 dotycząca przeludnienia w więzieniach
i wzroście populacji więziennej;
– Rekomendacja Rec (2000) 22 o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych;
– Rekomendacja Rec (2003) 22 o warunkowym zwolnieniu,
zaleca, aby rządy państw członkowskich:
– kierowały się w swoich prawodawstwach, politykach i praktykach
w zakresie postępowania z więźniami dożywotnimi oraz innymi więźniami
112
długoterminowymi zasadami zawartymi w załączniku do niniejszej
rekomendacji;
– zapewniły, aby ta rekomendacja i towarzyszące jej sprawozdanie zostały
rozpowszechniane możliwie najszerzej.
Definicje więźniów dożywotnich oraz długoterminowych
1. Dla celów tej rekomendacji, dożywotni więzień to osoba, która odbywa
karę dożywotniego pozbawienia wolności. Długoterminowy więzień,
to osoba, która odbywa karę pozbawienia wolności lub kary pozbawienia wolności sięgające łącznie pięciu lat albo dłuższe.
Ogólne cele kary
2. Celem wykonania kary dożywotniego pozbawienia wolności oraz
innych długoterminowych kar pozbawienia wolności powinno być:
•
zapewnienie, aby więzienia były bezpiecznymi oraz zabezpieczonymi miejscami dla więźniów, i dla wszystkich tych, którzy pracują
z nimi oraz tych, którzy ich odwiedzają;
•
przeciwdziałanie szkodliwym skutkom kar dożywotniego oraz
długoterminowego pozbawienia wolności;
•
poszerzenie i poprawienie możliwości więźniom [długoterminowym i dożywotnim], aby z powodzeniem powrócili do społeczeństwa i prowadzili po zwolnieniu życie zgodne z prawem.
Ogólne zasady wykonywania kar dożywotniego pozbawienia wolności
oraz długoterminowego pozbawienia wolności
3. Należyta uwaga powinna być poświęcona zróżnicowaniu charakterystyk osobowości, jakie znajdujemy wśród więźniów dożywotnich
i długoterminowych oraz powinno się brać pod uwagę stworzenie
im indywidualnych planów wykonania kary (zasada indywidualizacji).
4. Życie więzienne powinno być tak organizowane, aby upodobnić
je najbardziej, jak to możliwe do codziennego życia ludzi wolnych
(zasada normalizacji).
113
5. Więźniowie powinni mieć stworzone możliwości do ponoszenia osobistej odpowiedzialności za swoje codzienne życie więzienne (zasada
odpowiedzialności).
6. Powinno się rozróżniać jakiekolwiek ryzyko stwarzane przez więźnia
dożywotniego lub długoterminowego dla zewnętrznej społeczności, dla
nich samych, dla innych więźniów oraz dla tych, którzy pracują z nimi
lub odwiedzają ich (zasada ochrony i bezpieczeństwa).
7. Dożywotni i inni długoterminowi więźniowie nie powinni być
segregowani tylko z powodu długości odbywanej kary (zasada
nie-segregacji).
8. Planowanie indywidualnego postępowania z więźniem dożywotnim
lub długoterminowym powinno zmierzać do ostrożnie progresywnego
przejścia przez system więzienny (zasada progresji).
Planowanie kary
9. W celu osiągnięcia celów ogólnych oraz przestrzegania wspomnianych
wyżej zasad, powinien być wdrożony wszechstronny plan wykonania
kary wobec każdego więźnia z osobna. Ten plan powinien być przygotowany i wdrażany przy udziale, tak dalece jak to możliwe, danego więźnia oraz nakierowany specjalnie na koniec okresu izolacji –
w ścisłym współdziałaniu z kuratorem sądowym oraz innymi
właściwymi organami władzy.
10. Plan co do kary powinien obejmować ocenę ryzyka oraz potrzeb
każdego więźnia i być wykorzystywany w systematycznym działaniu
obejmującym:
• umieszczenie więźnia w chwili przyjęcia;
• progresywne przejście przez system więzienny, od bardziej do
mniej restrykcyjnych warunków, aż do – optymalnie – końcowej
fazy odbywania kary w zakładzie otwartym, najlepiej na zewnątrz
zakładu karnego;
• wykonywanie pracy, zdobywanie wykształcenia, szkolenie, i inne
zajęcia zmierzające do racjonalnego wykorzystania czasu spędzonego
w więzieniu oraz wspieranie szans udanego powrotu do społeczeństwa po zwolnieniu;
114
• stwarzanie zachęt do udziału w programach dostosowanych do
stopnia ryzyka oraz potrzeb, tak aby obniżyć skłonność do szkodliwych zachowań oraz powrotu do przestępstwa po zwolnieniu;
• zapewnienie spędzania czasu wolnego oraz innych zajęć nakierowanych na zapobieganie lub przeciwdziałanie szkodliwym
skutkom długoterminowego pozbawienia wolności;
• stworzenie sprzyjających warunków oraz środków nadzoru do
prowadzenia życia zgodnego z prawem i przystosowania się do
społeczeństwa po warunkowym przedterminowym zwolnieniu.
11. Planowanie kary powinno zacząć się tuż po przyjęciu więźnia do
zakładu i podlegać ocenie w regularnych odstępach czasu oraz
w razie potrzeby być modyfikowane.
Ocena ryzyka oraz potrzeb
12. Powinno dokonywać się ostrożnego oszacowania przez administrację więzienną, czy poszczególni więźniowie stwarzają ryzyko dla
siebie czy innych. Ocena stopnia ryzyka [zagrożenia] powinna
obejmować zagrożenie dla siebie, innych więźniów lub osób pracujących z więźniem, dla odwiedzających go lub dla społeczeństwa,
oraz prawdopodobieństwo ucieczki lub popełnienia innego poważnego przestępstwa w więzieniu, lub po zwolnieniu.
13. Ocena potrzeb powinna zmierzać do zdefiniowania potrzeb osobistych oraz cech powiązanych z przestępstwem lub przestępstwami
więźnia oraz szkodliwością jego zachowań (‘potrzeby kryminologiczne’). W sposób możliwie najpełniejszy potrzeby kryminologiczne
powinny być tak traktowane, aby ograniczać zagrożenie popełnienia
przez więźnia nowego przestępstwa lub innych zachowań dewiacyjnych zarówno w trakcie pozbawienia wolności, jak i po zwolnieniu.
14. Ocena początkowego ryzyka [zagrożenia] oraz potrzeb powinna
być dokonana przez odpowiednio przygotowany personel i, o ile to
możliwe, przeprowadzona w ośrodku diagnostycznym.
15.a.Ocena ryzyka oraz potrzeb powinna być dokonywana okresowo
w celu podejmowania adekwatnych decyzji przy wykonywaniu kar
dożywotniego oraz długoterminowego pozbawienia wolności.
115
15.b.Ponieważ instrumenty do oceny stopnia ryzyka oraz potrzeb zawsze noszą margines błędu, nigdy nie powinny być jedyną metodą
wykorzystywaną do podejmowania decyzji, ale powinny być uzupełniane przez inne sposoby wystawiania ocen.
15.c. Wszelkie instrumenty oceny ryzyka oraz potrzeb powinny podlegać
ewaluacji, aby poznawać ich silne i słabe strony.
16. Ponieważ ani niebezpieczność, ani potrzeby kryminologiczne nie
są same przez się cechami trwałymi, ich oceny powinny być powtarzane co jakiś czas przez specjalistyczny personel, aby sprostać
wymaganiom planowania kary lub gdy z innych względów jest to
konieczne.
17. Ryzyko oraz potrzeby kryminologiczne powinny być zawsze odnoszone do zarządzania ryzykiem oraz potrzebami. Oceny te powinny
zatem być wykorzystywane przy wyborach właściwych działań lub
modyfikacji już podjętych działań.
Bezpieczeństwo i zabezpieczenie
18.a.Utrzymanie kontroli w więzieniu powinno być oparte na stosowaniu bezpieczeństwa dynamicznego, to jest rozwijania przez personel pozytywnych stosunków z więźniami opartych na stanowczości
oraz rzetelności, w połączeniu ze zrozumieniem ich sytuacji osobistej, oraz każdego zagrożenia stwarzanego przez poszczególnych
więźniów.
18.b.Tam, gdzie wykorzystywane są takie urządzenia techniczne jak
alarm czy system telewizji wewnętrznej, powinny one być zawsze
podłączone do metod bezpieczeństwa dynamicznego.
18.c.Rutynowe noszenie środków przymusu fizycznego, włączając w to
broń i pałki, przez osoby mające kontakt z więźniami, powinno być
zakazane w pomieszczeniach więziennych.
19.a.Reżim więzienny powinien być organizowany tak, aby pozwalać na
elastyczne reagowanie na zmieniające się wymogi bezpieczeństwa
i zabezpieczenia.
19.b.Osadzenie w danym więzieniu lub oddziale więziennym powinno
wynikać z wszechstronnej oceny ryzyka oraz rozeznania znaczenia
umieszczenia więźniów w środowisku, które – biorąc pod uwagę ich
116
potrzeby – służyć będzie redukowaniu stwarzania jakiegokolwiek
zagrożenia z ich strony.
19.c.Szczególne ryzyko oraz wyjątkowe okoliczności, wliczając w to
prośby samych więźniów, mogą pociągać za sobą pewne formy izolacji poszczególnych więźniów. Powinno się podejmować szczególne
wysiłki, aby unikać izolowania lub, gdy to nieuniknione, skracania
czasu jego stosowania.
20.a.Oddziały o maksymalnym stopniu zabezpieczenia powinny być
wykorzystywane tylko jako środek ostateczny, a osadzanie tam
powinno podlegać okresowym przeglądom.
20.b.Na terenie oddziałów o maksymalnym stopniu zabezpieczenia
powinno się stosować różny reżim wobec tych, którzy stwarzają
szczególne ryzyko ucieczki oraz tych, którzy stwarzają ryzyko dla innych więźniów i/lub dla osób pracujących z nimi, lub odwiedzających
więzienie.
20.c.Przywiązując należytą uwagę do zachowania się więźnia, reżim
w oddziałach maksymalnego zabezpieczenia powinien być tak zorganizowany, aby stwarzać atmosferę odprężenia, pozwalać na kontakty
między więźniami, swobodne poruszanie się w ramach oddziału oraz
oferować różne zajęcia.
20.d.Zarządzanie niebezpiecznymi więźniami powinno być zgodne
z zasadami postępowania określonymi w Rekomendacji Nr R (82)
17 dotyczącej warunków izolacji i postępowania z więźniami niebezpiecznymi.
Przeciwdziałanie negatywnym skutkom kar dożywotniego oraz długoterminowego pozbawienia wolności
21. W celu zapobieżenia i przeciwdziałania szkodliwym skutkom kar
dożywotniego oraz długoterminowego pozbawienia wolności administracje więzienne powinny:
• objaśnić więźniowi na początku kary, a jeżeli to konieczne
również później, reguły więzienne oraz zakres jego obowiązków
i praw;
• zapewnić więźniom możliwość osobistych wyborów w tak wielu,
jak to możliwe, sprawach codziennego życia więziennego;
117
• oferować odpowiednie warunki materialne oraz odpowiednie
bodźce fizyczne, umysłowe oraz emocjonalne;
• stwarzać przyjemne i przyjazne dla użytkowników wystroje
pomieszczeń więziennych w postaci mebli i dekoracji.
22. Specjalne wysiłki powinny być podjęte dla zapobieżenia rozpadowi
związków rodzinnych. W tym celu:
• więźniowie powinni być osadzani, w sposób najdalej możliwy,
w zakładach usytuowanych w pobliżu miejsca zamieszkania ich
rodzin lub bliskich krewnych;
• listy, telefony oraz wizyty powinny być dopuszczane z maksymalną
możliwą częstotliwością i prywatnością. O ile zagrażałoby to zabezpieczeniu lub bezpieczeństwu, lub byłoby to usprawiedliwione
przez ocenę ryzyka, takim kontaktom mogłyby towarzyszyć
uzasadnione środki bezpieczeństwa, takie jak monitorowanie
korespondencji lub przeszukanie przed i po wizytach.
23.a.Powinny być także popierane inne kontakty ze światem zewnętrznym,
takie jak dostęp do prasy, radia i telewizji oraz odwiedzin przez osoby obce.
23.b.Szczególne wysiłki powinny być podjęte do udzielania różnych form
przepustek, jeżeli to konieczne pod eskortą, zgodnie z zasadami
określonymi w Rekomendacji Nr R (82) 16 o czasowym opuszczaniu
więzienia.
24. Więźniowie powinni mieć dostęp do odpowiedniego poradnictwa,
pomocy i wsparcia w celu:
• poradzenia sobie z popełnionym przestępstwem, cierpieniem
wyrządzonym ofierze oraz innymi przejawami poczucia winy;
• ograniczania ryzyka samobójstwa, szczególnie po skazaniu;
• przeciwdziałania szkodliwym skutkom długoterminowego pozbawienia wolności, takim jak instytucjonalizacja, pasywność, niska
samoocena oraz depresja.
Specjalne kategorie dożywotnich i innych długoterminowych więźniów
25. Władze więzienne powinny mieć na względzie możliwości repatriacji więźniów cudzoziemców, stosownie do Europejskiej Konwencji
118
o przekazywaniu osób skazanych oraz umów dwustronnych z odpowiednimi państwami. Więźniowie cudzoziemcy powinni być informowani o tych możliwościach. Jeżeli repatriacja nie jest możliwa,
wykonanie kary powinno uwzględniać zasady określone w Rekomendacji Nr R (84) 12 dotyczącej więźniów cudzoziemców.
26. Powinno się podejmować wysiłki w celu ochrony więźniów
zagrożonych groźbami i znęcaniem się przez innych więźniów.
O ile segregacja ochronna takich więźniów od współwięźniów jest
konieczna, to jednak powinno się unikać zupełnej izolacji, ale
zapewnić bezpieczne oraz wspierające otoczenie.
27. Powinno się podjąć działania zezwalające na odpowiednio wczesne
i fachowe diagnozowanie więźniów, którzy cierpią lub mogą cierpieć
na zaburzenia umysłowe i zapewnić im odpowiednią terapię. Wytyczne zawarte w Rekomendacji Nr R (98) 7 dotyczącej etycznych
i organizacyjnych aspektów opieki zdrowotnej w więzieniach, powinny być brane pod uwagę.
28. Więźniowie w podeszłym wieku powinni być wspomagani w celu
utrzymania dobrego poziomu zdrowia fizycznego oraz umysłowego.
W tym celu administracja więzienna powinna zapewnić:
• dostęp do odpowiednich służb diagnostycznych i leczniczych;
• możliwość pracy, ćwiczeń i innych aktywności, dostosowanych do
indywidualnych możliwości fizycznych i psychicznych więźnia;
• odpowiednie posiłki, biorąc pod uwagę specjalne potrzeby
dietetyczne.
29.a. W celu zezwolenia więźniom terminalnie chorym na śmierć w godności, należy rozważyć udzielenie im zwolnienia, tak aby mogli być
leczeni i odejść poza więzieniem. Jeżeli nie jest to możliwe, administracja więzienna powinna podjąć wszelkie wysiłki, aby zapewnić im
i ich rodzinom odpowiednie wsparcie i opiekę.
29.b.Odpowiednia pomoc powinna być także udzielona w celu wsparcia
tych więźniów, którzy zgłaszają praktyczne życzenia, np. spisanie
testamentu, urządzenie pogrzebu itp.
30.a. Ponieważ uwięzione kobiety stanowią zwykle niewielką mniejszość
osób odbywających karę długoterminowego lub dożywotniego
119
pozbawienia wolności, planowanie wykonania kar wobec nich powinno być szczególnie starannie rozważone, tak, aby wyjść naprzeciw
ich specyficznym potrzebom.
30.b.Szczególne starania wobec uwięzionych kobiet powinny zapewniać:
• unikanie izolacji społecznej przez osadzanie ich, tak dalece jak to
możliwe, w ogólnej populacji uwięzionych kobiet;
• udostępnianie specjalnych działań wobec kobiet, które były
obiektem nadużyć fizycznych, umysłowych lub seksualnych.
30.c.Matkom odbywającym karę dożywotniego lub długoterminowego
pozbawienia wolności nie powinno się odmawiać możliwości bycia
z małymi dziećmi tylko z powodu ich pozbawienia wolności. Kiedy
małe dzieci mieszkają razem z uwięzionymi matkami, administracja
więzienna powinna zapewnić im odpowiednie warunki.
31. Szczególną uwagę przy wykonywaniu kary powinno się przykładać
do problemów, jakie mają więźniowie, którzy prawdopodobnie
spędzą swoje naturalne życie w więzieniu. W szczególności, planowanie ich kary powinno być wystarczająco dynamiczne i zezwalać
im na udział w sensownych zajęciach i adekwatnych programach,
wliczając w to zajęcia psychospołeczne zaprojektowane tak, aby
pomóc im poradzić sobie z karą.
32.a.Nieletni więźniowie skazani na długoterminowe kary pozbawienia
wolności powinni być trzymani tylko w zakładach dostosowanych
do ich specjalnych potrzeb.
32.c.Reżim i planowanie kary dla takich nieletnich powinny być wyznaczane przez odpowiednie zasady określone w Konwencji ONZ
o prawach dziecka oraz w Rekomendacji Nr R (87) 20 o społecznych
reakcjach na przestępczość nieletnich oraz zwracać szczególną uwagę na:
• zapewnienie właściwego nauczania szkolnego i pozaszkolnego;
• potrzebę utrzymania ścisłych kontaktów z ich rodzicami i rodziną;
• zapewnienie im odpowiedniego wsparcia i ukierunkowania ich
rozwoju emocjonalnego;
• udostępnienie odpowiednich aktywności sportowych i w czasie
wolnym;
120
• staranne planowanie przenoszenia nieletnich do reżimu dla
dorosłych, biorąc pod uwagę rozwój osobowości nieletniego.
Zarządzanie reintegracją do społeczeństwa więźniów dożywotnich oraz
długoterminowych
33. W celu ułatwienia więźniom dożywotnim oraz długoterminowym
pokonania ich szczególnych problemów z przejściem od długoterminowego pozbawienia wolności do życia zgodnego z prawem
w społeczeństwie, ich pozbawienie wolności powinno być zaplanowane z odpowiednim wyprzedzeniem i brać pod uwagę w szczególności, co następuje:
• potrzebę specyficznych planów przed i po zwolnieniu, z odpowiednim uwzględnieniem zagrożeń i potrzeb;
• właściwego rozważenia możliwości uzyskania zwolnienia i kontynuowania oddziaływania poprzez programy po zwolnieniu,
działania i leczenia rozpoczętego w okresie pozbawienia wolności;
• potrzebę ścisłego współdziałania administracji więziennej ze
służbami kuratorskimi, socjalnymi oraz medycznymi.
34. Udzielenie i wykonanie warunkowego przedterminowego zwolnienia
z kary dożywotniego lub długoterminowego pozbawienia wolności
powinno być zgodne z zasadami określonymi w Rekomendacji
Rec (2003) 22 o warunkowym zwolnieniu.
Odwołanie warunkowego przedterminowego zwolnienia
35. Jeżeli następuje odwołanie warunkowego przedterminowego zwolnienia, przy wykonywaniu kary dożywotniego oraz długoterminowego
pozbawienia wolności, należy kierować się określonymi tu zasadami.
W szczególności kontynuowane powinno być ocenianie ryzyka oraz
potrzeb kryminologicznych i wykorzystywane do podejmowania
decyzji o sposobie osadzania więźnia i innych działań z punktu
widzenia przygotowania go do wcześniejszego zwolnienia i powrotu
do społeczeństwa.
Personel
36. Rekrutacja, selekcja, szkolenie, warunki pracy i mobilność, jak
również postępowanie w służbie personelu nadzorującego wykonanie
121
kar dożywotniego i długoterminowego pozbawienia wolności, powinny być co do zasady zgodne z zasadami zawartymi w Rekomendacji Nr R (97) 12 o personelu odpowiedzialnym za wykonywanie kar
i innych środków.
37.a. Ponieważ personel pracujący z dożywotnimi i długoterminowymi
więźniami musi radzić sobie w specyficznie trudnych sytuacjach
stwarzanych przez tych więźniów, powinien on otrzymywać
szczególne przygotowanie zawodowe, konieczne do podołania takim
obowiązkom.
37.b. Personel powinien w szczególności być szkolony w zakresie pełnego
zrozumienia dynamicznego podejścia do bezpieczeństwa, tak aby
mógł stosować je w wypełnianiu codziennych obowiązków.
37.c. Członkowie personelu kierowniczego, specjalistycznego i nadzorczego powinni, dodatkowo, być szkoleni w zakresie nadzorowania
i wspomagania szeregowych członków personelu w stosowaniu
dynamicznego bezpieczeństwa.
38. Biorąc pod uwagę ryzyko manipulowania personelem przez więźniów
odbywających długoterminowe kary pozbawienia wolności, powinna być stosowana mobilność i rotacja personelu.
39. Regularne spotkania i dyskusje powinny być organizowane między
różnymi kategoriami członków personelu w celu osiągania i utrzymania właściwego zrównoważenia między sympatyzującym zrozumieniem problemów więźniów a stanowczą kontrolą.
Badania
40. Badania skutków dożywotniego oraz długoterminowego pozbawienia
wolności powinny być podejmowane ze szczególnym uwzględnieniem
roli odgrywanej przez czynniki, które powstrzymują skutki negatywne oraz promują konstruktywną adaptację do życia więziennego.
41. Powinny być prowadzone i publikowane badania ewaluacyjne
na temat skuteczności programów nastawionych na zwiększanie
skuteczności postwięziennej adaptacji do społeczeństwa.
122
Teodor Szymanowski
Rekomendacja (2003) 23
o wykonywaniu przez administracje więzienne
kary dożywotniego pozbawienia wolności
oraz innych długoterminowych kar
pozbawienia wolności
Komentarz
Postanowienia powyższych rekomendacji mają doniosłe znaczenie,
szczególnie dla wykonywania kary pozbawienia wolności w Polsce,
ze względu na bardzo, wciąż jeszcze, surowy wymiar tych kar. Przekonują
o tym aktualne dane statystyczne.
Zgodnie z definicją Rekomendacji 2003 (23) do kar długoterminowych,
poza oczywiście skazaniem na dożywotnie pozbawienia wolności, zalicza
się te wszystkie kary, które sięgają 5 lat lub dłuższe. W świetle rocznej
informacji statystycznej CZSW z początkiem 2011 r. było skazanych na te
kary:
– 263 dożywotnie,
– 1517 na 25 lat , oraz
– 8237 na kary powyżej 5 lat.
Łącznie więc więźniów długoterminowych w rozumieniu rekomendacji jest w Polsce ponad 10 tysięcy. Warto tu też dodać, że z początkiem
1999 r. już po wejściu w życie obowiązującego kk, takich więźniów długoterminowych było 7220, czyli że istnieje tendencja wzrostowa, nie uzasadniona popełnianiem ciężkich przestępstw w Polsce.
Tak np. w 2010 r. trzech najpoważniejszych zbrodni (zabójstwa, rozboju i zgwałcenia) dopuściło się 0,3‰ ogółu skazanych, wobec których
uzasadnione są surowe kary pozbawienia wolności.
Tak znaczna liczba skazanych w Polsce sprawców przestępstw na
kary długoterminowe nie jest spowodowana tylko nadmiernie surową
(w stosunku do standardów europejskich) represją karną, ale również nie
w pełni wykorzystywaniem instytucji warunkowego zwolnienia, co wynika
123
Teodor Szymanowski
nie tylko z orzecznictwa sądów, ale też z nadmiernie surowych rygorów
ustanowionych w kk (w postaci odbycia kary 15 lat przez skazanych
na 25 lat pozbawienia wolności i odbycia 25 lat przez skazanych na dożywotnie pozbawienie wolności).
Nic więc dziwnego, że wśród postulatów Kongresu Penitencjarnego
(Warszawa 2011) znalazła się propozycja zmiany tych okresów odbycia
kary przed ewentualnym warunkowym zwolnieniem. Problem tu poruszany należy do polityki karnej i penitencjarnej, która stwarza bardzo
trudne warunki dla racjonalnego wykonywania kar długoterminowych pozbawienia wolności. Jednakże również niektóre przepisy prawa karnego
wykonawczego nie ułatwiają realizacji omówionych rekomendacji Rady
Europy w zakresie wykonywania długoterminowych kar pozbawienia
wolności, co odnosi się przede wszystkim do skazanych na kary 25 lat
i dożywotniego pozbawienia wolności.
Dotyczy to możliwości m.in. długotrwałego okresu odbywania kary
w zakładzie karnym typu zamkniętego, czy też korzystania z najważniejszych nagród, tj. kontaktów z bliskimi i uzyskania zezwolenia na czasowe
opuszczenie zakładu karnego. Są to przepisy w przeważającej mierze podyktowane nie wymogami bezpieczeństwa (czego nie można kwestionować) lecz pozostałościami represyjnego pojmowania kary, absolutnie nie
odpowiadającymi europejskim standardom.
Wspominamy tu o tym ponieważ niektóre z obowiązujących przepisów utrudniają implementację omawianych reguł racjonalnego wykonywania kary. Ich zmiana zależy oczywiście od władzy ustawodawczej, ale
stosując się do obowiązujących przepisów można jednocześnie wnosić
o pożądaną ich nowelizację.
Te uwagi krytyczne nie zwalniają jednak funkcjonariuszy SW ani
innych osób wykonujących długoterminowe kary pozbawienia wolności
od podejmowania wysiłków mających na celu możliwie najszerszą realizację postanowień omawianej rekomendacji.
Tu w świetle wiedzy kryminologicznej i penitencjarnej pragniemy
zwrócić uwagę zwłaszcza na następujące kwestie:
1. Rozstrzygając sprawy dotyczące bezpieczeństwa społecznego i zakładu karnego, a także ryzyka jakie stwarza część skazanych na kary długoterminowe, nie należy stawiać znaku równości między popełnieniem
nawet ciężkiego przestępstwa czy długością wymierzonej kary, a stopniem
zagrożenia jakie stwarza określony skazany.
2. Należy też zwracać uwagę na dynamikę zmian jakie mogą zachodzić
w zakresie stopnia bezpieczeństwa oraz w samym skazanym.
124
Komentarz do Rekomendacji Rec (2003) 23 o wykonywaniu (...) kary dożywotniego pozbawienia wolności (...)
3. Postanowienia rekomendacji zwracają uwagę na potrzebę progresywnego wykonywania kary i nadania większej rangi kontaktom społecznym skazanych na kary długoterminowe.
W istniejącym stanie prawnym takie zalecenia nie są łatwe do realizacji. Ale planując wykonanie kary wobec konkretnego skazanego,
co postulują rekomendacje, można próbować osiągnąć te cele w drodze
stopniowego rozszerzania nagród, np. dotyczących kontaktów z rodziną
lub bliskimi osobami.
4. Bardzo ważnym zadaniem, w świetle postanowień rekomendacji,
jest też zapewnienie skazanym opieki psychologicznej w pierwszym okresie po wyroku skazującym, jak też w chwilach kryzysów.
5. Wiadomo, że dla skazanych na kary długoterminowe zakład karny
i cela stają się na bardzo długo ich „domem i mieszkaniem”. Czy nie byłoby więc wskazane aby po spełnieniu określonych warunków (np. dotyczących odpowiedniego zachowania) zezwolić skazanym na pożądane przez
nich urządzenie celi, jej przyozdobienie, czy wyposażenie w określony
sprzęt, jeśli nie narusza to obowiązującego porządku w zakładzie karnym.
6. Ważnym zadaniem jest też aktywizacja skazanych na kary długoterminowe. Zatrudnienie poza terenem zakładu karnego jest z różnych
powodów praktycznie utrudnione lub niemożliwe. Pozostają więc zajęcia wykonywane w zakładzie karnym, również w mieszkalnej celi. Jeżeli
skazany nie stwarza zagrożenia dla bezpieczeństwa zakładu należy starać się zatrudniać go przy różnych pracach na terenie zakładu karnego
oraz umożliwić udział w zajęciach kulturalno-oświatowych i sportowych.
Należy również zachęcać skazanych na kary długoterminowe do podejmowania nauki w celu uzupełnienia wykształcenia lub zdobycia zawodu
i samokształcenia.
Zadaniem komentatora nie jest wskazywanie rodzaju zajęcia, które
mógłby wykonywać skazany, ale raczej zachęcać do stawiania pytań przez
personel wykonujący karę (i w porozumieniu ze skazanym), co mógłby
robić przez długie lata pobytu w zakładzie i podejmowania stosownych
działań celem jego aktywizacji.
7. Bardzo ważnym zadaniem jest też przygotowanie skazanych na kary
długoterminowe do powrotu do życia w społeczeństwie. W stosunku do
tych, którzy wychodzą z zakładu po kilku latach będą to najczęściej takie
przygotowawcze działania jakie mają zastosowanie do skazanych warunkowo zwalnianych. Zaś osoby zwalniane po bardzo długim okresie pobytu w zakładzie karnym, przekraczającym 5 i więcej lat, po stwierdzeniu,
że nie mają one oparcia w rodzinie, obok udzielania im standardowej
125
Teodor Szymanowski
pomocy postpenitencjarnej powinno się kontaktować je z przedstawicielami stowarzyszeń, organizacji lub instytucji i kościołami, a także osobami
wymienionymi w art. 38 kkw.
8. Ponieważ długoterminowe kary pozbawienia wolności powodują
zerwanie więzi skazanego z osobami bliskimi, należy podjąć próbę nawiązania kontaktu z jego rodziną, a jeżeli będzie to niemożliwe skontaktować
takiego skazanego z przedstawicielem organizacji, która może udzielić mu
pomocy lub wsparcia.
9. Bardzo pomocne dla właściwego unormowania problemu kar
długoterminowych w kk i następnie ich wykonywania w kkw byłoby
systematyczne, okresowe dokonywanie odpowiedniej ewaluacji unormowań prawnych w celu zwiększenia ich efektywności.
126
Rada Europy
Komitet Ministrów
Rekomendacja Nr R (82) 17
dotycząca warunków izolacji i postępowania
z więźniami niebezpiecznymi
(przyjęta przez Komitet Ministrów 24 września 1982 r.
Komitet Ministrów, na podstawie artykułu 15.b Statutu Rady Europy
mając na uwadze fakt, że pewną liczbę osób w populacji więziennej stanowią więźniowie niebezpieczni;
świadomy konieczności ochrony bezpieczeństwa publicznego i zapewnienia porządku w więzieniach oraz ich prawidłowego funkcjonowania;
uznając, że więźniom niebezpiecznym również należy zapewnić odpowiednie traktowanie;
biorąc pod uwagę Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Standardowe Reguły Minimum Postępowania z Więźniami w ogólności i Rezolucję 76 (2) Komitetu Ministrów Rady Europy
w sprawie postępowania ze skazanymi na kary długoterminowe w szczególności;
zaleca rządom państw członkowskich:
1. Stosowanie wobec więźniów niebezpiecznych, tak dalece jak to
możliwe, zwykłych przepisów więziennych;
2. Stosowanie środków bezpieczeństwa tylko w takim zakresie, w jakim
są one niezbędnie konieczne;
3. Stosowanie środków bezpieczeństwa z poszanowaniem godności
ludzkiej oraz praw człowieka;
4. Zapewnienie, aby stosowane środki bezpieczeństwa były zróżnicowane
w zależności od rodzaju niebezpieczeństwa;
5. Przeciwdziałanie ewentualnym negatywnym konsekwencjom wprowadzenia zaostrzonych środków bezpieczeństwa;
127
Rekomendacja Nr R (82) 17 dotycząca warunków izolacji i postępowania z więźniami niebezpiecznymi
6. Poświęcenie całej niezbędnej uwagi problemom zdrowotnym, które
mogą wyniknąć z wprowadzenia zaostrzonych środków bezpieczeństwa;
7. Zapewnienie nauczania, szkolenia zawodowego, pracy i zajęć w czasie
wolnym oraz innych rodzajów działalności, o ile nie sprzeciwia się
temu konieczność zapewnienia bezpieczeństwa;
8. Utrzymywanie systemu stałej kontroli w celu zapewnienia, że czas
spędzony w warunkach zwiększonego zabezpieczenia i poziom zabezpieczeń nie przekraczają niezbędnego minimum zwiększonego
zabezpieczenia;
9. Zapewnienie, aby oddziały o podwyższonym stopniu zabezpieczenia
(jeśli takie istnieją), dysponowały odpowiednią ilością miejsc i personelu oraz wszystkimi potrzebnymi udogodnieniami;
10. Przeprowadzenie przeszkolenia i przekazanie odpowiednich informacji wszystkim członkom personelu pracującym z więźniami niebezpiecznymi.
128
Zbigniew Lasocik
dotycząca warunków izolacji i postępowania
z więźniami niebezpiecznymi
Komentarz
Autorzy prezentowanych tu rekomendacji podjęli próbę zbudowania standardu wykonywania kary wobec tzw. więźniów niebezpiecznych
(dalej także „N”). Jednak nacisk należy położyć na słowie „próba”, bowiem dokument ten trudno uznać za bogaty w treść, a budowany system
gwarancji za skończony. Tym niemniej trzeba stwierdzić z satysfakcją,
że już w roku 1982 Rada Europy dostrzegała problem tej grupy osób pozbawionych wolności, a także odnotować kilka istotnych elementów rekomendacji, które stanowią rodzaj fundamentu, na którym przyszły standard
zostanie zbudowany.
System gwarancji praw więźniów zaliczanych do kategorii „N”,
którego zręby buduje omawiany tu dokument wspiera się na pięciu
filarach. Pierwszym jest prawo. W tym zakresie zaleca się rządom, aby
wobec tzw. więźniów niebezpiecznych stosowały zwykłe przepisy regulujące wykonanie kary. To zaś oznacza, że tak dalece jak to jest możliwe,
więzień kategorii „N” odbywa karę według zasad ogólnych, a tylko rygor
odbywania kary ulega zaostrzeniu. A skoro tak, to podlega on procesowi resocjalizacji, pracuje, uczy się, uczestniczy w zajęciach i nawiązuje
kontakty z rodziną, tylko jest intensywniej kontrolowany niż inni
więźniowie.
Drugi filar to racjonalne podejście do bezpieczeństwa. W praktyce
oznacza to zalecenie, aby miejsca w których wykonywana jest kara pozbawienia wolności wobec tej kategorii więźniów były szczególnie chronione, ale nie w takim stopniu, aby to zagrażało bezpieczeństwu więźniów.
Komitet Ministrów zwraca uwagę na istotną kwestię, jaką jest różnicowanie stosowanych środków bezpieczeństwa, które w praktyce wielu krajów
nie istnieje. Zalecenie to wynika z przekonania, że więzień, który dwukrotnie podejmował próbę ucieczki, zawsze połączoną z aktami agresji,
jest „inaczej niebezpieczny” niż człowiek, który w przypływie szaleństwa
129
Zbigniew Lasocik
(rozpaczy) pozbawił życia całą swoją rodzinę. Każdy z nich musi być traktowany inaczej.
Trzecim filarem budowanego systemu gwarancji jest dobrostan więźnia. Warto jednak zwrócić uwagę, że obawy autorów rekomendacji o stan
zdrowia tzw. więźniów niebezpiecznych biorą się z przekonania, że może
ono ulegać pogorszeniu tylko na skutek zastosowania środków bezpieczeństwa podejmowanych przez władze więzienne. Celem stosowania
takich środków jest zawsze zagwarantowanie personelowi najpełniejszej
kontroli nad skazanymi tej szczególnej kategorii, aż do ich zniewolenia.
W świetle zaleceń administracja penitencjarna ma teraz obowiązek chronić więźniów przed własnymi skłonnościami do tworzenia hiper-izolacji.
Kolejna kwestia, to warunki fizyczne i personel oddziałów „N”.
Kiedy Komitet Ministrów zaleca, aby dysponowały one odpowiednią
ilością miejsc, personelem i udogodnieniami, to nie wiadomo czy chodzi
o podwyższanie standardów ochrony praw człowieka, czy ochrony bezpieczeństwa. Udogodnienie to równie dobrze bezpieczna świetlica służąca
celom rekreacyjnym grupy więźniów, co system wewnętrznej wentylacji
pozbawiający więźnia dostępu do świeżego powietrza. Zalecane szkolenie
personelu może równie dobrze dotyczyć skutecznego obezwładniania, jak
również rozumienia szczególnych potrzeb człowieka poddanego ścisłej
izolacji.
I wreszcie ostatni element tworzonego systemu, to zasada stałego nadzoru nad procesem wykonywania kary w warunkach oddziału specjalnego
(„N”). Sprowadza się ona do zalecenia, aby władze administracyjne stale
kontrolowały zarówno czas trwania izolacji, jak i stopień zastosowanych
ograniczeń i zabezpieczeń. Ta zasada wyraża przekonanie twórców rekomendacji, że w praktyce bywa czasem tak, że władze państwowe decydują
o nadaniu więźniowi statusu „N” i najchętniej zapomniałyby o tym. Jednak
przepisy penitencjarne powinny być skonstruowane tak, żeby wymuszać
konieczność weryfikowania podjętej decyzji czy to na skutek inicjatywy
więźnia, czy też z urzędu.
Za rok Rekomendacja Nr R (82) 17 będzie liczyła sobie 30 lat. Dynamika zmian w prawie penitencjarnym i w praktyce życia więziennego
wskazuje na potrzebę wydania nowego, nowocześniejszego dokumentu.
130
Rada Europy
Komitet Ministrów
dotycząca przeludnienia w więzieniach
i wzrostu populacji więziennej
(przyjęta przez Komitet Ministrów 30 września 1999 r.
Komitet Ministrów na podstawie artykułu 15.b Statutu Rady Europy,
biorąc pod uwagę fakt, że zjawisko przeludnienia więzień i wzrostu populacji więziennej stanowi poważne wyzwanie dla administracji więziennej i systemu wymiaru sprawiedliwości jako całości, zarówno w zakresie
przestrzegania praw człowieka, jak i skutecznego zarządzania jednostkami
penitencjarnymi;
biorąc pod uwagę fakt, że efektywne zarządzanie populacją więzienną
uzależnione jest od takich okoliczności, jak: ogólny poziom przestępczości, priorytetów w zakresie zwalczania przestępczości, rodzajów kar
przewidzianych przez prawo, surowości orzekanych kar, częstotliwości
stosowania sankcji i środków alternatywnych, stosowania tymczasowego
aresztowania, efektywności i skuteczności organów ścigania, a także stosunku społeczeństwa do kwestii przestępczości i jej karania;
potwierdzając, że środki mające na celu przeciwdziałanie przeludnieniu
w więzieniach i zmniejszenie populacji więziennej muszą być zgodne ze
spójną i racjonalną polityką kryminalną, ukierunkowaną na zapobieganie
przestępczości i zachowaniom przestępczym, skuteczne egzekwowanie
prawa, bezpieczeństwo publiczne, indywidualizację sankcji i środków
karnych oraz reintegrację społeczną przestępców;
biorąc pod uwagę, że takie środki powinny być zgodne z podstawowymi
zasadami demokratycznego państwa, rządami prawa i podlegać nadrzędnemu celowi jakim jest zagwarantowanie poszanowania praw człowieka,
zgodnie z Europejską Konwencją Praw Człowieka i orzecznictwem organów, którym powierzono jej stosowanie;
131
Rekomendacja Nr R (99) 22 dotycząca przeludnienia w więzieniach i wzrostu populacji więziennej
uznając ponadto, że środki te wymagają wsparcia ze strony przywódców
politycznych i administracji, sędziów, prokuratorów i opinii publicznej,
jak również dostarczania wyważonych informacji na temat funkcji kary,
względnej skuteczności kary pozbawienia wolności i kar nieizolacyjnych
oraz rzeczywistości więziennej;
mając na uwadze Europejską Konwencję o Zapobieganiu Torturom oraz
Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu;
uznając znaczenie Rekomendacji Nr R (80) 11 dotyczącej stosowania tymczasowego aresztowania, Rekomendacji Nr R (87) 3 Europejskie Reguły
Więzienne, Rekomendacji Nr R (87) 18 dotyczącej uproszczenia wymiaru
sprawiedliwości w sprawach karnych, Rekomendacji Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych i Rekomendacji Nr R (92) 17 dotyczącej spójności orzekania w sprawach karnych.
– podjęły wszelkie właściwe środki, dokonując przeglądu ich ustawodawstwa i praktyki w odniesieniu do przeludnienia w więzieniach
i wzrostu populacji więziennej, w celu stosowania zasad określonych
w załączniku do niniejszej rekomendacji;
– zachęcały do jak najszerszego upowszechniania rekomendacji i sprawozdania dotyczącego przeludnienia w więzieniach i wzrostu populacji więziennej opracowanego przez Europejski Komitet Problemów
Przestępczości.
Załącznik do Rekomendacji Nr R (99) 22
I. Zasady podstawowe
1. Pozbawienie wolności powinno być uznawane za sankcję lub środek
ostateczny i dlatego powinno być przewidziane jedynie wówczas, gdy ze
względu na wagę przestępstwa wszelkie inne sankcje lub środki byłyby
oczywiście niewystarczające.
2. Zwiększanie pojemności więzień, jako mało skuteczny sposób rozwiązywania problemu przeludnienia, powinno być stosowane wyjątkowo. Kraje,
w których pojemność więzień jest wystarczająca w ujęciu ogólnym, ale jednostki są niewystarczająco dostosowane do lokalnych potrzeb, powinny dążyć do uzyskania bardziej racjonalnego wykorzystania pojemności więzień.
132
3. Należy zapewnić odpowiedni wachlarz sankcji i środków alternatywnych, o możliwie zróżnicowanej dolegliwości; prokuratorzy i sędziowie
powinni być zachęcani do korzystania z nich w jak najszerszym zakresie.
4. Państwa członkowskie powinny rozważyć możliwość dekryminalizacji
niektórych typów przestępstw lub przeklasyfikowania ich tak, aby kary za
nie przewidziane nie wiązały się z pozbawieniem wolności.
5. W celu opracowania spójnej strategii wobec przeludnienia w więzieniach i wzrostu populacji więziennej należy przeprowadzić szczegółową
analizę głównych czynników, dotyczących w szczególności takich zagadnień, jak: rodzaje przestępstw, za które przewidziane są długoterminowe
kary pozbawienia wolności, priorytety w zakresie zwalczania przestępczości, postawy i obawy społeczeństwa oraz praktyka orzekania kar.
II. Sposoby postępowania wobec problemu braku miejsc w więzieniach
6. W celu uniknięcia przeludnienia więzień powinna zostać ustanowiona
maksymalna pojemność jednostek penitencjarnych.
7. W razie przeludnienia, szczególny nacisk należy położyć na nakaz poszanowania godności ludzkiej i humanitarne traktowanie więźniów przez
administrację więzienną, docenienie roli pracowników i stosowanie skutecznych, nowoczesnych metod zarządzania. Zgodnie z Europejskimi
Regułami Więziennymi, szczególną uwagę należy zwrócić na wielkość
powierzchni przypadającej na każdego więźnia, warunki higieniczne i sanitarne, zapewnienie wystarczającej ilości żywności, przygotowanej w odpowiedni sposób, zapewnienie opieki medycznej i możliwości aktywności
fizycznej na świeżym powietrzu.
8. W celu przeciwdziałania niektórym negatywnym skutkom przeludnienia więzień, należy w miarę możliwości ułatwiać kontakty więźniów z ich
rodzinami. Należy maksymalnie wykorzystać wsparcie społeczne.
9. Szczególne sposoby wykonywania kary pozbawienia wolności, takie
jak systemy półotwarte i otwarte, możliwość opuszczenia jednostki lub
umieszczanie poza murami więzienia, należy stosować w jak największym
zakresie w celu przyczyniania się do resocjalizacji i społecznej readaptacji
więźniów, ułatwiania im utrzymywania więzi rodzinnych i społecznych
i zmniejszenia napięcia w stosunkach w więzieniu.
133
III. Środki stosowane przed skazaniem
Rezygnacja z prowadzenia niektórych postępowań karnych – ograniczenie
stosowania tymczasowego aresztowania
10. W celu pełnego wdrożenia zasad określonych w Rekomendacji
Nr R (87) 18 dotyczącej uproszczenia wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych powinny zostać podjęte odpowiednie środki; w szczególności, państwa członkowskie, biorąc pod uwagę swoje własne zasady
konstytucyjne lub tradycję prawną, odnosząc się do zasady oportunizmu
procesowego (lub innych środków prowadzących do tego samego celu),
powinny korzystać z uproszczonych procedur i pozasądowych postępowań ugodowych jako środków alternatywnych w przypadkach, w których
jest to możliwe, w celu uniknięcia prowadzenia pełnego postępowania
karnego.
11. Stosowanie tymczasowego aresztowania i jego długość powinny być
ograniczone do minimum zgodnego z interesem wymiaru sprawiedliwości. W tym celu państwa członkowskie powinny zapewnić zgodność ich
prawa i praktyki z odpowiednimi postanowieniami Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i orzecznictwem jej organów, i kierować się zasadami
określonymi w Rekomendacji Nr R (80) 11 dotyczącej pozbawienia wolności w oczekiwaniu na proces, w szczególności w odniesieniu do przesłanek na podstawie których stosuje się tymczasowe aresztowanie.
12. W najszerszy możliwy sposób należy korzystać z alternatyw dla tymczasowego aresztowania, takich jak zobowiązanie podejrzanego do przebywania pod wskazanym adresem, ograniczenie możliwości przebywania
lub zakaz opuszczania określonego miejsca bez zezwolenia, stosowanie
poręczenia majątkowego, dozoru bądź poręczenia instytucji określonych
przez organ sądowy. W związku z tym, należy również wziąć pod uwagę
możliwość stosowania dozoru elektronicznego.
13. W celu wykonywania tymczasowego aresztowania w sposób skuteczny i humanitarny, dostępne powinny być odpowiednie zasoby ludzkie
i finansowe, środki proceduralne i techniki zarządzania, jeżeli istnieje taka
potrzeba.
134
IV. Środki stosowane podczas procesu
System sankcji/środków – wymiar kary
14. Należy dołożyć starań, aby ograniczyć stosowanie długoterminowych kar pozbawienia wolności, które są dużym obciążeniem dla systemu
więziennictwa; krótkoterminowe kary pozbawienia wolności powinny być
zastępowane sankcjami i środkami alternatywnymi.
15. Wśród sankcji i środków alternatywnych, które mogą być stosowane
zamiast kary pozbawienia wolności, należy zwrócić uwagę na:
– warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności,
– nadzór kuratora, jako kara samoistna bez orzekania kary pozbawienia
wolności,
– intensywny nadzór,
– prace społeczne (tj. nieodpłatną pracę na rzecz społeczeństwa),
– przymusowe leczenie/zobowiązanie do poddania się leczeniu dla poszczególnych kategorii sprawców,
– mediacja pomiędzy sprawcą i ofiarą / odszkodowanie na rzecz ofiary,
– ograniczenie swobody poruszania się, przykładowo poprzez dozór
policyjny lub monitoring elektroniczny.
16. Stosowanie sankcji i środków alternatywnych powinno odbywać się
zawsze w zgodzie z warunkami i gwarancjami określonymi w Europejskich Regułach dotyczących sankcji i środków alternatywnych.
17. Do ustawodawstwa i praktyki powinno być wprowadzone łączenie kar
związanych z pozbawieniem wolności oraz kar i środków wolnościowych,
takich jak kara pozbawienia wolności bez zawieszenia połączona z wykonaniem prac społecznych, (intensywny) nadzór społeczny, elektronicznie
monitorowany areszt domowy lub, w stosownych przypadkach, obowiązek podjęcia leczenia.
Skazanie, rola prokuratorów i sędziów
18. Stosując prawo, prokuratorzy i sędziowie powinni mieć na uwadze
dostępne zasoby, w szczególności pojemność więzień. W związku z tym,
135
należy stale badać wpływ jaki system kar i zasady ich orzekania mają na
ewolucję populacji więziennej.
19. W celu uzyskania wsparcia prokuratorów i sędziów oraz uniknięcia
wydawania wyroków przynoszących efekt odwrotny od zamierzonego,
prokuratorzy i sędziowie powinni być zaangażowani w proces opracowywania polityki karnej oraz jej wpływu na przeludnienie w więzieniach
i wzrost populacji więziennej.
20. Między innymi w celu ograniczenia stosowania kary pozbawienia
wolności, upowszechnienia sankcji i środków alternatywnych oraz korzystania ze środków takich jak mediacja lub obowiązek naprawienia szkody
wyrządzonej pokrzywdzonemu, ustawodawca lub inne właściwe organy
powinni określić zasady wymierzania kar.
21. Przy określaniu wymiaru kary szczególną uwagę należy zwracać na
okoliczności obciążające i łagodzące, jak również uprzednią karalność.
V. Środki stosowane na etapie wykonania kary
Zastosowanie sankcji i środków alternatywnych – wykonywanie kar pozbawienia wolności
22. W celu uczynienia sankcji i środków alternatywnych rzeczywistą alternatywą dla krótkoterminowych kar pozbawienia wolności, należy zapewnić ich skuteczną realizację, w szczególności poprzez:
– zapewnienie infrastruktury dla wykonywania i monitorowania takich
sankcji i środków, również w celu wzmocnienia zaufania sędziów
i prokuratorów do ich skuteczności; oraz
– rozwój i wykorzystanie rzetelnych technik oceny, jak również strategii
nadzoru, w celu identyfikacji ryzyka powrotu sprawcy do przestępstwa
oraz zapewnienia ochrony i bezpieczeństwa publicznego.
23. Należy promować rozwój środków, które obniżają rzeczywistą długość kary, dając pierwszeństwo rozwiązaniom indywidualnym takim jak
warunkowe przedterminowe zwolnienie, przed środkami o charakterze
ogólnym (amnestia, zbiorowe ułaskawienie).
24. Warunkowe przedterminowe zwolnienie powinno być uznane za jeden
z najbardziej skutecznych i konstruktywnych środków, który nie tylko redukuje długość kary pozbawienia wolności, ale także znacząco przyczynia
się do ułatwienia powrotu skazanego do społeczeństwa.
136
25. W celu promowania i rozszerzania stosowania warunkowego przedterminowego zwolnienia, należy stworzyć jak najlepsze systemy wspierania
sprawców, pomoc i nadzór ze strony społeczeństwa; w szczególności należy zachęcać właściwe organy sądowe i administracyjne do stosowania
tego środka jako wartościowej i rzetelnej alternatywy dla kary pozbawienia wolności.
26. Należy opracować i wdrożyć skuteczne programy postępowania
w trakcie odbywania kary, nadzoru po zwolnieniu, w celu ułatwienia
przestępcom powrotu do społeczeństwa, zredukowania liczby przypadków recydywy, zapewnienia ochrony i bezpieczeństwa publicznego oraz
w celu przekonania sędziów i prokuratorów, że działania zmierzające do
skrócenia rzeczywistej długości kary oraz sankcje i środki alternatywne
stanowią rzeczywiste i konstruktywne rozwiązanie.
137
Maria Ejchart
dotycząca przeludnienia w więzieniach
i wzrostu populacji więziennej
Komentarz
1. Rekomendacja o przeludnieniu w więzieniach i wzroście populacji
więziennej została uchwalona 30 września 1999 r. i stanowi wyraz zaniepokojenia organów Rady Europy wzrostem populacji więziennej
w europejskich więzieniach i negatywnymi konsekwencjami tego
zjawiska.
Podkreślić należy, że te negatywne konsekwencje Komitet Ministrów
odnosi zarówno do więźniów, których prawa w sytuacji przebywania
w jednostce przeludnionej mogą być ograniczone bądź wręcz łamane,
jak i pracowników służby więziennej, dla których rodzi to poważne
wyzwanie w zarządzaniu przeludnionymi jednostkami.
2. W preambule do omawianej rekomendacji Komitet Ministrów
wskazuje również na czynniki przyczyniające się do efektywnego
zarządzania populacją więzienną, wskazując przyczyny przeludnienia więzień, czy też okoliczności mogące mieć wpływ na wzrost
populacji więziennej. Wśród nich wymienia ogólny poziom
przestępczości w państwie, priorytety państwa w zakresie zwalczania przestępczości, system i rodzaje kar przewidzianych przez prawo,
surowość orzekanych kar – czyli sposób w jaki kary są wymierzane,
częstotliwość stosowania sankcji i środków alternatywnych dla pozbawienia wolności, politykę stosowania tymczasowego aresztowania,
efektywność organów ścigania, a także stosunek społeczeństwa do
przestępczości. Tym samym przyjąć należy, co zresztą wprost jest
wyrażone w tekście dokumentu, że poradzenie sobie z problemem
przeludnienia i wzrostu populacji więźniów wymaga ścisłej współpracy przywódców politycznych danego państwa z sądami i sędziami
– w zakresie tworzenia odpowiedniego prawa i jego implementacji,
administracji więziennictwa, jak i sądów i sędziów – w zakresie polityki
139
Maria Ejchart
karnej, orzekania i korzystania z kar środków związanych z pozbawieniem wolności, prokuratorów – w odniesieniu do efektywności
i szybkości prowadzonych postępowań karnych i stosowania środków
zapobiegawczych, oraz opinii publicznej.
3. Niniejsza rekomendacja stanowi wezwanie rządów państw
członkowskich do podjęcia wszelkich możliwych środków w celu
zastosowania zasad w niej określonych, poprzez przegląd swojego
ustawodawstwa i praktyki we wszystkich obszarach działania organów państwa, mogących mieć wpływ na przeludnienie i wielkość
populacji więźniów. Innymi słowy, Komitet Ministrów oczekuje od
państw implementacji tych zasad, mając na uwadze, że wszystkie
podjęte środki muszą być zgodne z nadrzędnym celem jakim jest
poszanowanie i zagwarantowanie praw człowieka.
4. Wśród zasad podstawowych wymienionych w rekomendacji
szczególną uwagę należy zwrócić na trzy (pkt 1-5). Po pierwsze,
na wprost sformułowaną zasadę, zgodnie z którą każde pozbawienie wolności powinno być stosowane w ostateczności, wtedy kiedy
inne środki są oczywiście niewystarczające i powinno być zarezerwowane jedynie dla najpoważniejszych przestępstw. Jest to
wyraz wagi przykładanej do wartości jaką jest wolność człowieka.
Z drugiej strony, do przekonania o niskiej skuteczności kary pozbawienia wolności, zwłaszcza w kontekście zadania jakie ma spełniać,
którym w pierwszej kolejności ma być przygotowanie człowieka do
życia na wolności.
Po drugie, wskazać należy na zasadę wyrażoną w punkcie 2,
podkreślającą, że zwiększanie pojemności więzień nie jest skutecznym środkiem rozwiązania problemu przeludnienia i również może
być stosowane jedynie wyjątkowo. Należy pamiętać bowiem, że takie
działanie zazwyczaj wiąże się z pogorszeniem warunków w jakich
przebywają więźniowie, a co za tym idzie z ograniczeniem ich praw.
W sposób istotny utrudnia również warunki pracy funkcjonariuszy
i zarządzanie przeludnioną jednostką.
Trzecim istotnym zaleceniem, na które warto zwrócić uwagę jest
rozważenie możliwości dekryminalizacji niektórych typów przestępstw, bądź rozszerzenia wachlarza przewidzianych kar o kary
niezwiązane z pozbawieniem wolności, jak również zachęcanie
sędziów do korzystania z nich w jak najszerszym zakresie.
140
Komentarz do Rekomendacji Nr (99) 22 dotyczącej przeludnienia w więzieniach i wzrostu populacji więziennej
5. Wśród rekomendowanych sposobów postępowania w sytuacji wystąpienia problemu braku miejsc (pkt 6-9) Komitet Ministrów zaleca określenie maksymalnej pojemności jednostek penitencjarnych
w państwie. Ma to zapobiegać zwiększaniu pojemności poszczególnych jednostek poprzez adaptację pomieszczeń socjalnych na cele
mieszkalne, dostawianiu dodatkowych łóżek w celach i podobnym
działaniom pozwalającym na umieszczanie większej ilości więźniów
w razie zaistnienia takiej potrzeby. Wśród kolejnych zaleceń znalazła
się konieczność wspierania i ułatwiania kontaktów więźniów z ich
rodzinami oraz jak najszersze korzystanie ze szczególnych sposobów
wykonywania kary (system półotwarty, otwarty) lub możliwości
opuszczania jednostki w trakcie odbywania kary.
6. Kolejno przedstawione zasady odnoszą się do etapów pozbawienia
wolności, zależnych od statusu więźnia. I tak, wśród środków stosowanych przed skazaniem (pkt 10-13) rekomendacja wzywa do
ograniczenia stosowania tymczasowego aresztowania, korzystania,
w miarę możliwości, z uproszczonych procedur sądowych i postępowań ugodowych, w celu uniknięcia prowadzenia pełnego postępowania karnego i negatywnych skutków w postaci m.in. długotrwałego
pozbawienia wolności osób oczekujących na proces. W odniesieniu
do etapu procesowego (pkt 14-17), na uwagę zasługuje zalecenie
ograniczania stosowania kar długoterminowych i jak najszerszego
stosowania sankcji i środków nie wiążących się z pozbawieniem
wolności. Szczególne zalecenia zostały skierowane do sędziów
i prokuratorów (pkt 18-21), jako odpowiedzialnych za wymierzanie
kar i stosowanie środków, co istotne podkreślona została konieczność
ich współpracy i wsparcia w eliminowaniu problemu przeludnienia.
W odniesieniu do etapu wykonywania kary (pkt 22-26), za najbardziej
skuteczny środek mający wpływ na przeludnienie zostało uznane warunkowe przedterminowe zwolnienie, stąd też Komitet Ministrów RE
zaleca jego promowanie poprzez tworzenie skutecznych programów
wspierania więźniów przygotowywanych do przedterminowego
zwolnienia, pomocy po zwolnieniu, jak i nadzoru.
7. Podkreślić należy, że powyższe zalecenia stanowią niejako podsumowanie zasad, które w sposób bardziej szczególny zostały omówione
w innych dokumentach Rady Europy (Rekomendacje: Rec (2006) 13
o stosowaniu tymczasowego aresztowania, warunków jego odbywania i zabezpieczeniem przed jego nadużywaniem; Rec (2003) 23
141
Maria Ejchart
o wykonywaniu przez administracje więzienne kary dożywotniego
pozbawienia wolności oraz innych długoterminowych kar pozbawienia wolności; Rec (2003) 22 o warunkowym zwolnieniu; Nr R (82) 16
o czasowym opuszczaniu więzienia; Nr R (92) 16 Europejskie Reguły
dotyczące sankcji i środków alternatywnych). W niniejszej rekomendacji zebrane zostały czynniki mające wpływ na wielkość populacji
więziennej i zasady, które należy stosować.
8. Osobnego komentarza wymaga sytuacja w polskich więzieniach
w odniesieniu do problemu przeludnienia. Niezależnie bowiem od
zdecydowanego zmniejszenia się populacji więziennej w ostatnich
latach Polska cały czas boryka się z tym problemem oraz konsekwencjami z niego wynikającymi. Zgodnie z informacjami opublikowanymi na stronie Centralnego Zarządu Służby Więziennej zaludnienie
zakładów karnych i aresztów śledczych w Polsce wynosi 97,8% w skali
kraju. Jednak ze szczegółowych danych statystycznych (z października
2011 r.) wynika, że w wielu jednostkach zaludnienie przekracza 100%,
a w niektórych nawet 120%16. Co więcej, podstawą niniejszych statystyk jest określona w kkw norma 3 m² na jednego więźnia, która jest
jedną z najniższych norm w Europie. Według rekomendacji Europejskiego Komitetu do Spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu (CPT) powierzchnia
przypadająca na jednego więźnia w celi wieloosobowej powinna bowiem
wynosić minimum 4 m². Problem pogłębia ponadto fakt, że wciąż na
wysokim poziomie utrzymuje się liczba osób oczekujących na wykonanie kary. Zgodnie z informacją Ministerstwa Sprawiedliwości, na
dzień 7 września 2011 r. 44.300 orzeczeń dotyczących 37.113 osób
oczekiwało na wykonanie, z czego 33.399 osób nie stawiło się do odbycia kary pomimo upływu terminu. Natomiast ogólna liczba skazanych (sądy okręgowe i rejonowe) w I półroczu 2011 r. nieosadzonych
wyniosła 68.126 osób17. Na problem przeludnienia w polskich jednostkach penitencjarnych uwagę zwracał również Komitet do spraw
Zapobiegania Torturom (CPT) podkreślając (ostatnio w raporcie
z lipca 2011 r.), że władze polskie muszą zmierzać do wyeliminowania
tego zjawiska i podniesienia kodeksowo określonej normy powierzchni
16
http://sw.gov.pl/Data/Files/001142rdeb/2011-10-28_szczegolowa-informacja-o-zaludnieniu-oddzialowmieszkalnych.pdf
17
http://www.hfhrpol.waw.pl/zdrowiewwiezieniu/index.php?option=com_content&view=article&id=
192:44-300-orzecze-oczekuje-na-wykonanie-w-dalszym-cigu-o-przeludnieniu-jednostek-penitencjarnych
142
Komentarz do Rekomendacji Nr (99) 22 dotyczącej przeludnienia w więzieniach i wzrostu populacji więziennej
przypadającej na każdego więźnia. Wielokrotnie również istnienie
problemu podkreślał Europejski Trybunał Praw Człowieka, orzekając
naruszenie przez Polskę art. 3 EKPCz, na uwagę zasługuje zwłaszcza
wyrok w sprawie Orchowski przeciwko Polce (nr 17885/04), w której
Trybunał stwierdził, że przeludnienie w polskich więzieniach stanowi
problem systemowy.
9. Podsumowując, analiza obecnej sytuacji polskich więzień w świetle
zaleceń Rady Europy wskazuje na konieczność podjęcia dalszych reform mających na celu całkowite zlikwidowanie przeludnienia. Kompleksowe zmiany jakie mają być dokonane wymagają, aby dokładnie
przyjrzeć się przepisom i polityce orzekania kar i środków związanych
z pozbawieniem wolności. Z kolei z punktu widzenia wymogów
humanitarnego traktowania więźniów i szanowania ich praw podstawowych konieczne jest (choć wymóg ten nie został wprost wyrażony
w komentowanej rekomendacji) podniesienie standardu powierzchni
celi przypadającej na więźnia. W przeciwnym razie Polska cały czas
będzie mogła, w konkretnych przypadkach, być uznawana winną
poniżającego traktowania więźniów.
143
o warunkach pozbawienia wolności w państwach
członkowskich Rady Europy
1. W ostatnich latach w Europie i w Ameryce Północnej znacząco
wzrosła liczba osób osadzonych w więzieniach. Zjawisko to, które
można tłumaczyć przyczynami socjologicznymi, ekonomicznymi,
prawnymi i innymi, zasługuje na szczególną uwagę.
2. Wzrost liczby skazań jest wynikiem nie tylko wzrostu przestępczości
– szczególnie przestępstw związanych z użyciem przemocy i z narkotykami – ale także zaostrzania kar i orzekania przez sądy surowszych kar pozbawienia wolności.
3. W konsekwencji wiele więzień w Europie jest obecnie znacznie przeludnionych. W niektórych krajach postkomunistycznych sytuacja jest
dramatyczna, ale powody do niepokoju istnieją również w większości
państw Europy Zachodniej.
4. Przeludnienie jest jedną z głównych przyczyn pogarszania się
warunków więziennych.
5. Z powodu przeludnienia więzień coraz trudniejsze lub wręcz
niemożliwe staje się zwracanie szczególnej uwagi na więźniów
należących do specjalnych kategorii, np. cudzoziemców, więźniów
małoletnich lub dotkniętych zaburzeniami psychicznymi. Przeludnienie powoduje również, że więźniom poświęca się mniej uwagi
indywidualnie, co może być przyczyną ich powrotu do przestępczości
po opuszczeniu więzienia.
6. Istnieją przekonywające argumenty przemawiające za ograniczeniem
stosowania kary pozbawienia wolności, na przykład przez świadome
częstsze stosowanie kar alternatywnych dla pozbawienia wolności
i orzekanie łagodniejszych wyroków.
7. Zarówno Komitet Ministrów w Rekomendacji Nr R (80) 11, jak
i Zgromadzenie Parlamentarne w Rekomendacji 1245 (1994) zajęły
się zagadnieniem pozbawienia wolności [tymczasowego aresztowania] w czasie trwania postępowania. Niemniej jednak dokumenty
te określają, czy i kiedy areszt powinien być stosowany, a nie w jaki
sposób powinien być odbywany.
145
Rekomendacja 1257 (1995) o warunkach pozbawienia wolności w państwach członkowskich Rady Europy
8. Zgromadzenie jest zdania, że Europejskie Reguły Więzienne powinny w całości stosować się do osób tymczasowo aresztowanych.
9. Zgromadzenie wyraża uznanie dla Europejskiego Komitetu do spraw
Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu (CPT) za jego wysokiej jakości pracę oraz cenne
doświadczenie w sprawach warunków więziennych.
10. Zgromadzenie Parlamentarne powinno czuwać nad odpowiednim
wdrażaniem Europejskich Reguł Więziennych. Rada Europy powinna zwiększyć pomoc dla państw kandydujących oraz dla nowych
państw członkowskich, a także stymulować i koordynować działania
podjęte już przez te państwa w ramach reformy więziennictwa.
11. W związku z powyższym Zgromadzenie Parlamentarne zaleca, aby
Komitet Ministrów:
1) zlecił Europejskiemu Komitetowi do spraw Problemów Kryminalnych (CDPC):
a) przeanalizowanie możliwości częstszego stosowania kar alternatywnych dla kary pozbawienia wolności i zredukowania –
na ile to możliwe – długości kar pozbawienia wolności,
b) przeprowadzenie ponownych badań w celu ustalenia, w przypadku jakich przestępstw kara pozbawienia wolności mogłaby
być zastąpiona sankcjami i środkami o charakterze administracyjnym i ekonomicznym,
c) przeprowadzenie dalszych badań nad karami alternatywnymi
dla kary pozbawienia wolności, takimi jak dozór elektroniczny i dozór o zaostrzonym reżimie,
d) przeprowadzenie szczegółowych badań warunków, w jakich
odbywane jest tymczasowe aresztowanie,
e) uzupełnienie Europejskich Reguł Więziennych o katalog praw
więźnia,
f) przeprowadzenie dalszych badań nad konsekwencjami kary
pozbawienia wolności więźniów, które dotykają rodziny
więźniów, w szczególności dzieci,
146
Rekomendacja 1257 (1995) o warunkach pozbawienia wolności w państwach członkowskich Rady Europy
2) zachęcił rządy państw członkowskich, aby:
a) wdrożyły Rekomendację Komitetu Ministrów R (92) 17 o jednolitym skazywaniu oraz Rekomendację R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych,
b) działały zgodnie z wytycznymi dotyczącymi zatrzymania, zawartymi w drugim ogólnym raporcie Europejskiego Komitetu do spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub
Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu (ust. 36-43),
3) zachęciły te państwa członkowskie, które jeszcze tego nie zrobiły,
do ratyfikowania Europejskiej Konwencji o Przekazywaniu Postępowania w Sprawach Karnych oraz Konwencji o Przekazywaniu Osób Skazanych,
4) przyspieszyły i sprawnie zakończyły bieżące prace nad projektem protokołu do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka
dotyczącym praw więźniów,
5) zwróciły się do Zgromadzenia o zaopiniowanie projektu protokołu,
kiedy będzie on gotowy,
6) wzmocniły struktury i zwiększyły środki na rzecz działalności
Europejskiego Komitetu do spraw Zapobiegania Torturom oraz
Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu.
______________________________
[1] Obrady Zgromadzenia z dn. 1 lutego 1995 r. (5. posiedzenie) (zob. dok.
nr 7215, raport Komitetu do Spraw Prawnych i Praw Człowieka, sprawozdawca Mr. Franck; oraz Dok. 7216, opinia Komitetu do spraw Społecznych, Zdrowia i Rodziny, sprawozdawca: Earl of Dundee).
Tekst przyjęty przez Zgromadzenie w dniu 1 lutego 1995 r. (5. posiedzenie).
147
o warunkach pozbawienia wolności w państwach
członkowskich Rady Europy
Komentarz
W rekomendacji dotyczącej warunków pozbawienia wolności w państwach członkowskich Rady Europy przyjętej w 1995 r. Zgromadzenie
Parlamentarne Rady Europy zwraca uwagę na wzrost populacji więziennej
w krajach Europy i Ameryki Północnej oraz ujemne konsekwencje tego
zjawiska: przeludnienie więzień, pogarszanie się warunków uwięzienia,
trudności w realizacji zasady zindywidualizowanego traktowania więźniów i znaczenie tych trudności dla poziomu powrotu do przestępstwa po
opuszczeniu zakładu karnego. Jednocześnie Zgromadzenie Parlamentarne
wskazuje na złożoność czynników wpływających na wzrost liczby uwięzionych w poszczególnych krajach, do których należy m.in. zaostrzanie
polityki karnej i wydłużanie długości kar pozbawienia wolności orzekanych przez sądy.
W rekomendacji zawartych jest wiele zaleceń adresowanych do Komitetu Ministrów Rady Europy. Większość z tych zaleceń koncentruje się
wokół dwóch kwestii:
a) ograniczenia zakresu stosowania bezwzględnej kary pozbawienia
wolności na rzecz kar i środków alternatywnych,
b) poprawy warunków uwięzienia i umocnienia statusu prawnego
osób pozbawionych wolności.
I tak w odniesieniu do pierwszej z wymienionych kwestii Zgromadzenie Parlamentarne zaleca Komitetowi Ministrów m.in. podjęcie działań
zmierzających do zbadania możliwości szerszego stosowania sankcji
alternatywnych do bezwzględnej kary pozbawienia wolności i skrócenia
długości orzekanych kar pozbawienia wolności. Pod adresem Komitetu
Ministrów Zgromadzenie Parlamentarne kieruje także wezwanie do tego,
by zachęcił on rządy krajów członkowskich Rady Europy do implementacji dwóch rekomendacji, wydanych przez ten Komitet w 1992 r.:
149
a) rekomendacji na temat spójności orzekania (Recommendation
No. R /92/ 17 concerning consistency in sentencing),
b) rekomendacji Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków
alternatywnych (Recommendation No. R /92/ 16 on the European
rules on community sanctions and measures).
Odnośnie poprawy warunków uwięzienia i umocnienia statusu prawnego więźniów Zgromadzenie Parlamentarne zaleca Komitetowi Ministrów
m.in. podjęcie działań w celu uzupełnienia Europejskich Reguł Więziennych z 1987 r. o katalog praw osób pozbawionych wolności. Ponadto
zaleca Komitetowi Ministrów:
a) zlecenie Europejskiemu Komitetowi ds. Problemów Przestępczości
(European Committee on Crime Problems) szczegółowego zbadania warunków wykonywania tymczasowego aresztowania,
b) zachęcenie rządów państw członkowskich Rady Europy do
przestrzegania standardów Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Torturom dotyczących traktowania osób zatrzymanych w instytucjach policyjnych,
c) przyspieszenie i ukończenie prac nad projektem protokołu dodatkowego do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, dotyczącego
praw więźniów,
d) zwrócenie się do Zgromadzenia Parlamentarnego o zaopiniowanie
projektu tego protokołu dodatkowego po jego przygotowaniu.
Należałoby zaznaczyć, że w odpowiedzi na tę rekomendację Zgromadzenia Parlamentarnego (Reply to Recommendation 1257 /1995/ on
the conditions of detention in Council of Europe member states, adopted
by the Committee of Ministers on 16 January 1996) Komitet Ministrów
podzielił obawy Zgromadzenia odnośnie warunków uwięzienia w krajach
europejskich i zgodził się ze stanowiskiem, iż przeludnienie było podstawowym powodem pogorszenia warunków w ówczesnych więzieniach.
Poinformował ponadto Zgromadzenie Parlamentarne o kontynuowaniu
wysiłków zmierzających do promowania sankcji i środków wykonywanych w społeczeństwie jako humanitarnej i konstruktywnej alternatywy
do kar izolacyjnych. W odniesieniu do zalecanego przyspieszenia i ukończenia prac nad projektem protokołu dodatkowego do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka dotyczącego praw więźniów, Komitet Ministrów
poinformował Zgromadzenie Parlamentarne, że projekt takiego protokołu
został przekazany do zaopiniowania Komitetowi Sterującemu ds. Praw
Człowieka (Steering Committee for Human Rights).
150
Komentarz do Rekomendacji 1257 (1995) o warunkach pozbawienia wolności (...)
Biorąc pod uwagę późniejszy rozwój wypadków można dodać,
że w 2001 r. Komitet Sterujący ds. Praw Człowieka zaopiniował negatywnie projekt protokołu dodatkowego dotyczącego praw więźniów, rekomendując Komitetowi Ministrów skoncentrowanie się na nowelizacji
Europejskich Reguł Więziennych z 1987 r. i uwzględnienie w pracach
nowelizacyjnych orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
w sprawach więźniów oraz standardów wypracowanych przez Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom. Europejskie Reguły Więzienne
zostały znowelizowane w roku 2006. W tym samym roku Komitet Ministrów Rady Europy odrzucił popieraną przez Zgromadzenie Parlamentarne ideę wprowadzenia wiążącego aktu międzynarodowego obejmującego
prawa więźniów (European Prison Charter). Nie spowodowało to jednak
zaprzestania dyskusji na temat opracowania i przyjęcia wiążącego aktu
międzynarodowego dotyczącego praw więźniów. W ostatnich latach takie
dyskusje toczą się nie tylko w ramach Rady Europy, ale także w Unii Europejskiej i Organizacji Narodów Zjednoczonych. Europejska strategia
umacniania ochrony praw więźniów i poprawy warunków uwięzienia
(Strategies for improving prisoners’ rights and prison conditions in Europe) była przedmiotem referatu wygłoszonego przez D. van Zyl Smita
podczas konferencji poświęconej poprawie warunków uwięzienia przez
skuteczne monitorowanie i ustalanie standardów (Improving Detention
Conditions through Effective Monitoring and Standard-Setting), zorganizowanej przez Radę Europy w Turcji w dniach 17-18 marca 2011 r.
W świetle tego referatu aktualne stanowisko ekspertów Rady Europy
w kwestii umocnienia ochrony praw więźniów wydaje się popierać ideę
przyjęcia protokołu dodatkowego do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka o prawach osób pozbawionych wolności. W przeciwieństwie do
konwencji o prawach więźniów, protokół dodatkowy do Europejskiej
Konwencji Praw Człowieka nie wymagałby powołania kolejnego mechanizmu kontrolnego, ponieważ przestrzeganie przez państwa-strony gwarantowanych w nim praw podlegałoby kontroli Europejskiego Trybunału
Praw Człowieka. Tym samym przyjęcie protokołu dodatkowego, inaczej
niż w przypadku przyjęcia konwencji, pozwoliłoby na uniknięcie mnożenia mechanizmów kontrolnych i powielania pracy powołanych wcześniej
na podstawie aktów prawa międzynarodowego organów kontrolnych,
takich jak Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom czy Krajowe
Mechanizmy Prewencyjne.
151
Rezolucja 1663 (2009)
Kobiety w więzieniu
1. Liczba kobiet osadzonych w europejskich więzieniach wzrasta. Pomimo tego, kobiety w dalszym ciągu stanowią mniejszość populacji
więziennej. Więzienia zostały zaprojektowane z myślą o mężczyznach.
W związku z powyższym oraz z uwagi na fakt, że więźniarki wywodzą
się często z niższych warstw społecznych i są słabiej wykształcone niż
mężczyźni odbywający kary pozbawienia wolności, więzienia, reżim
więzienny, jak również programy resocjalizacyjne i edukacyjne nie
odpowiadają ich specyficznym potrzebom.
2. Ze względu na stosunkowo niski odsetek więźniarek oraz kobiet tymczasowo aresztowanych istnieje niewiele więzień kobiecych. Jeszcze
mniejsza liczba jednostek penitencjarnych przeznaczonych jest dla
tymczasowo aresztowanych kobiet. Oznacza to, że kobiety są umieszczane w placówkach oddalonych od ich miejsca zamieszkania, co
osłabia więzy rodzinne. W praktyce, niektóre kraje europejskie mają
zaledwie jedno więzienie dla kobiet, wskutek czego więźniarki mogą
zostać skierowane do zakładu zlokalizowanego w dużej odległości
od ich domów i rodzin. W kontekście powyższego, niezwykle istotne
jest podjęcie przez władze działań zmierzających do zredukowania
negatywnych skutków, jakie pozbawienie wolności wywiera na życie
rodzinne więźniarek.
3. W świetle powyższego, Zgromadzenie Parlamentarne przywołuje
Rekomendację 1469 (2000) Matki i dzieci w więzieniu oraz zachęca
kraje członkowskie do pełnej implementacji jej postanowień.
4. Zgromadzenie uważa również, że przy okazji każdej kolejnej weryfikacji Europejskich Reguł Więziennych, organ ekspercki Rady
Europy, Rada ds. Współpracy w zakresie Penologii, powinien dążyć
do wzmocnienia istniejących przepisów i uzupełnienia dotychczasowych regulacji o nowe przepisy, które zmobilizują kraje członkowskie
do poprawienia sytuacji kobiet w więzieniach.
5. Analogicznie, Zgromadzenie uznaje, że Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu
albo Karaniu (CPT) oraz Komisarz Praw Człowieka Rady Europy
153
Rezolucja 1663 (2009) Kobiety w więzieniu
powinni podczas kolejnych wizyt i w ramach zwykłej działalności
więcej uwagi poświęcać sytuacji kobiet pozbawionych wolności.
6. Ogólnie rzecz biorąc, w opinii Zgromadzenia, kara pozbawienia
wolności stosowana wobec kobiety, w szczególności gdy jest ona jedynym lub głównym opiekunem jednego lub kilkorga dzieci, powinna
być stosowana tylko pod warunkiem, że żadna inna kara nie byłaby
sprawiedliwa z uwagi na ciężar przestępstwa, nawet w obliczu potencjalnych kosztów emocjonalnych ponoszonych przez matkę i dziecko
(dzieci) oraz faktu zaburzenia funkcjonowania rodziny. W każdym
przypadku, karę pozbawienia wolności należy traktować jako środek
ostateczny, stosowany wyłącznie wobec braku możliwości zastosowania innych środków; w pierwszej kolejności, zwłaszcza w odniesieniu do przestępstw popełnianych bez użycia przemocy, należy brać
pod uwagę alternatywne formy karania, takie jak np. nakaz wykonywania prac społecznie użytecznych bądź innych kar stanowiących
wyraz idei sprawiedliwości naprawczej.
7. Zgromadzenie stoi na stanowisku, iż dla zapewnienia bardziej ludzkiego i skutecznego działania wymiaru sprawiedliwości wobec kobiet niezbędna jest reforma więziennictwa i wymiaru sprawiedliwości
karnej. W szczególności należy, w miarę możliwości, unikać stosowania kar izolacyjnych w stosunku do kobiet, które nie ukończyły 18.
roku życia.
8. Dążąc do poprawy warunków odbywania kary pozbawienia wolności
przez kobiety, Zgromadzenie wzywa kraje członkowskie do:
8.1. niezwłocznego implementowania postanowień Europejskich
Reguł Więziennych, z uwzględnieniem reguły 4, która stanowi,
że „brak środków nie uzasadnia warunków więziennych naruszających prawa człowieka”;
8.2. gromadzenia informacji dotyczących wszelkich aspektów pozbawienia wolności, danych rozróżnieniem ze względu na płeć
oraz publicznego udostępniania statystyk;
8.3. rejestrowania liczby, wieku i miejsca pobytu dzieci osoby pozbawionej wolności oraz opiekuna dzieci, niezwłocznie po przybyciu osoby osadzonej do więzienia (bez względu na jej płeć)
oraz udostępniania takich informacji;
154
8.4. zapewnienia, aby kobiety, które są jedynymi opiekunami dzieci nie były tymczasowo aresztowane, z wyjątkiem sytuacji
zwiększonego ryzyka ponownego popełnienia przestępstwa,
ucieczki lub wpływania na świadków. Należałoby również
rozważyć możliwość zawieszenia odbywania kary pozbawienia
wolności w trakcie ciąży;
8.5. zapewnienia corocznej kontroli w każdym więzieniu dla kobiet,
raport z której przygotowany zostanie przez niezależnego
inspektora i będzie przedmiotem debaty w parlamencie;
8.6. rozważenia utworzenia weekendowych zakładów karnych
przeznaczonych specjalnie dla kobiet;
8.7. dążenia do obniżenia liczby kobiet skazywanych na karę pozbawienia wolności z uwagi na fakt, że wśród kobiet obecnie
przebywających w więzieniach wiele jest uzależnionych od
narkotyków bądź cierpi na zaburzenia psychiczne;
8.8. zapewnienia kobietom upośledzonym lub dotkniętym chorobami przewlekłymi odpowiedniej pomocy i wsparcia (dostępu
do tłumaczy języka migowego, dokumentów w języku Braille’a,
opieki medycznej itd.), które, ze względu na ich upośledzenie,
może być im potrzebne na etapie postępowania przygotowawczego, sądowego i podczas odbywania kary; należy też zadbać
o to, aby kobiety takie nie były odseparowywane od innych
więźniarek i, poprzez odpowiednio dobrane programy i udogodnienia, mogły uczestniczyć w aktywnościach społecznych
i edukacyjnych organizowanych w więzieniu.
9. W przedmiocie odbywania kary pozbawienia wolności przez matki
lub kobiety ciężarne, Zgromadzenie wzywa kraje członkowskie do:
9.1. zapewnienia kobietom, wobec których w sytuacji braku rozwiązań alternatywnych orzeczono tymczasowe aresztowanie,
możliwie najkorzystniejszych warunków tymczasowego aresztowania. W przypadku nałożenia ograniczeń, które negatywnie
wpływają na życie rodzinne więźniarek, takich jak ograniczenie widzeń czy restrykcje dotyczące miejsca odbywania kary,
areszt śledczy ma obowiązek stosować takie ograniczenia
w sposób jak najmniej dolegliwy dla osadzonych;
155
9.2. zagwarantowania przestrzegania obowiązku informowania uwięzionych kobiet o miejscu przebywania ich dzieci oraz zapewniania ich, że dzieci znajdują się pod właściwą opieką i że kobiety po zakończeniu odbywania kary będą mogły powrócić
do rodziny. Mogłoby to zachęcić kobiety do zgłaszania faktu
posiadania potomstwa;
9.3. zagwarantowania dostosowania reżimu więziennego i placówek
więziennych do potrzeb kobiet ciężarnych, karmiących i opiekujących się swoimi dziećmi;
9.4. jeżeli niemowlęta i małe dzieci przebywające z matką w więzieniu muszą zostać od niej oddzielone, zapewnienia stopniowego rozdzielania matek i dzieci, tak aby proces ten był jak
najmniej bolesny i dolegliwy;
9.5. zagwarantowania dzieciom przebywającym w więzieniach
razem z matkami dostępu do żłobków znajdujących się poza
więzieniam, umożliwiając tym samym dzieciom nawiązywania
kontaktów z rówieśnikami, co ma na celu osłabienie negatywnych skutków społecznych izolacji na ich rozwój osobniczy;
9.6. upewnienia się, że władze więzienne uwzględniają specyficzne
potrzeby więźniarek niebędących obywatelkami danego kraju
wynikające z różnic językowych i kulturowych. Władze więzienne powinny zapewnić cudzoziemcom odbywającym karę
więzienia kontakt z władzami konsularnymi kraju ich pochodzenia. W szczególności należy, w miarę możliwości, w pełni
uwzględniać i spełniać potrzeby więźniarek będących obywatelkami innych państw, których dzieci przebywają za granicą;
9.7. zadbania o to, aby kobiety odbywały karę w takich jednostkach,
które znajdują się w rozsądnej odległości od miejsca zamieszkania ich rodzin.
10. W zakresie potrzeb związanych z higieną i zdrowiem więźniarek,
Zgromadzenie wzywa kraje członkowskie do:
10.1. zagwarantowania prowadzenia dostosowanej do specyficznych
potrzeb kobiet polityki penitencjarnej i realizowania odpowiednich programów dotyczących higieny i opieki zdrowotnej,
a w szczególności, zadbania o określenie i przestrzeganie
156
potrzeb higienicznych i zdrowotnych kobiet w ciąży, karmiących, w połogu oraz kobiet starszych;
10.2. zapewnienia, że badania lekarskie więźniarek (zarówno bezpośrednio po przyjęciu do więzienia, jak i w późniejszym okresie) będą się odbywać w sposób uniemożliwiający strażnikom
więziennym przysłuchiwanie się rozmowie pomiędzy lekarzem
a pacjentką oraz, o ile lekarz nie zażąda ich obecności podczas badania, poza zasięgiem wzroku strażników. Co więcej,
więźniarki powinny być badane osobno, a nie w grupach;
10.3. zadbania o to, aby w trakcie konsultacji z lekarzem swoboda
ruchu więźniarek nie była ograniczona np. za pomocą kajdanek,
ponieważ takie praktyki naruszają ich godność i uniemożliwiają
nawiązanie odpowiedniej relacji lekarz-pacjent (co może
wpłynąć niekorzystnie na możliwość postawienia przez lekarza
obiektywnej diagnozy);
10.4. zadbania o to, aby więźniarki w ciąży były w odpowiednim
czasie przewożone do zewnętrznych szpitali, tak aby ich dzieci
nie rodziły się w więzieniach. W szczególności kobiety w ciąży
nie powinny być przykuwane lub w inny sposób przywiązywane
do łóżek lub innych mebli w trakcie badania ginekologicznego
lub w trakcie porodu, bądź bezpośrednio po nim. Możliwe jest
opracowanie innych sposobów zapewnienia bezpieczeństwa,
co też władze więzienne powinny uczynić;
10.5. zagwarantowania specjalnej opieki, leczenia i wsparcia więźniarkom zakażonym wirusem HIV lub chorym na AIDS;
10.6. zapewnienia obserwacji więźniarek pod kątem występowania
objawów depresji i innych chorób psychicznych przez cały
okres odbywania kary. Ze szczególną uwagą należy obserwować
więźniarki najbardziej narażone na ryzyko wystąpienia tych
chorób, np. kobiety bardziej skłonne do samookaleczania się;
10.7. zapewnienia, że prowadzone są dalsze badania dotyczące
rodzajów i powszechności występowania schorzeń psychicznych dotykających więźniarki, oraz dostępności środków
potrzebnych do ich leczenia w każdym więzieniu dla kobiet;
10.8. zapewnienia, że inspektorzy więzienni prowadzą monitoring
działań podejmowanych na rzecz kobiet uzależnionych od
157
narkotyków i alkoholu, oraz że w każdym zakładzie karnym
realizowane są odpowiednie, adresowane do nich programy.
11. W zakresie potrzeb edukacyjnych więźniarek, Zgromadzenie wzywa
państwa członkowskie do:
11.1. dostrzeżenia problemu bardzo niskiego poziomu umiejętności
czytania, pisania i liczenia wśród więźniów, w tym kobiet, oraz
zapewnienia wszystkim kobietom minimum dwudziestu godzin
zajęć edukacyjnych i szkoleniowych w tygodniu;
11.2. zapewnienia dostępności żłobków, zarówno w więzieniach jak
i poza nimi, dla dzieci kobiet, które opiekują się małymi dziećmi,
co umożliwi im podjęcie pracy lub uczestniczenie w zajęciach
edukacyjnych, o ile wyrażą taką chęć;
11.3. zagwarantowania, że młodociane więźniarki są odseparowane
od dorosłych kobiet odbywających karę. Jednakże, jeżeli miałoby to prowadzić do ograniczenia możliwości edukacyjnych,
należy wprowadzić środki zapobiegające nawiązywaniu kontaktów pomiędzy więźniarkami młodocianymi i z długoletnimi
wyrokami, które dopuściły się poważnych przestępstw.
12. W zakresie organizowania widzeń z kobietami przebywającymi
w więzieniach, Zgromadzenie zachęca kraje członkowskie do:
12.1. upewnienia się, że wszystkie jednostki mają pomieszczenia dla
odwiedzających, z których w szczególności mogłyby skorzystać
małe dzieci;
12.2. upewnienia się, że podjęto specjalne starania w celu umożliwienia dzieciom więźniarek odwiedzanie swoich matek oraz
przeszkolono pracowników więzień w zakresie postępowania
z odwiedzającymi dziećmi. Wszelkie nowe działania wymagają
przeanalizowania pod kątem ich wpływu na uczestniczące
w widzeniach dzieci oraz powinny być opracowywane i wprowadzane z uwzględnieniem praw dziecka. Środki bezpieczeństwa
stosowane w trakcie wizyt nie mogą wywoływać u dzieci
poczucia zagrożenia;
12.3. upewnienia się, że więzienia dysponują nadzorowanymi placami
zabaw, na których dzieci mogą bawić się pod opieką dorosłych,
158
podczas gdy ich matki spotykają się na osobności z osobą
odwiedzającą;
12.4. zapewnienia wszystkim więźniarkom możliwości odbywania
widzeń intymnych oraz dostępu do środków antykoncepcyjnych;
12.5. zezwalania więźniarkom, o ile jest to możliwe, na spotkania
z dziećmi poniżej 18. roku życia poza murami więzienia
z wyjątkowych okazji, takich jak urodziny czy ważne
uroczystości religijne.
13. W zakresie poszanowania godności więźniarek, Zgromadzenie
wzywa kraje członkowskie do:
13.1. zagwarantowania, że strażnicy więzienni płci męskiej nie pełnią
funkcji wymagających bezpośredniego kontaktu fizycznego
z więźniarkami i nie nadzorują ich w sytuacjach, w których
kobiety mogą być rozebrane;
13.2. wprowadzenia zabezpieczeń chroniących kobiety przed wszelkimi formami nadużyć, w tym związanych z płcią, takich
na które szczególnie narażone są kobiety, zabezpieczających
je przed przemocą lub wykorzystywaniem przez inne osoby osadzone lub personel na terenie więzień lub w trakcie
transportu;
13.3. zagwarantowania więźniarkom możliwości wnoszenia skarg,
w sytuacji gdy padną ofiarą wykorzystywania seksualnego lub
znęcania się ze strony innych osób osadzonych, odwiedzających
lub personelu więzienia, na jego terenie lub w trakcie transportu.
14. W zakresie społecznej integracji więźniarek Zgromadzenie wzywa kraje członkowskie do zagwarantowania, że będą uwzględniać
i zaspokajać potrzeby wychodzących na wolność kobiet, w tym
potrzeby mieszkaniowe, dotyczące zatrudnienia, potrzebę ochrony
przed dyskryminacją na rynku pracy oraz sprawowania opieki nad
dziećmi, tym samym zmniejszając prawdopodobieństwo powrotu do
przestępstwa. Jeżeli przed osadzeniem więźniarka korzystała z opieki
pomocy społecznej, należy powiadomić odpowiednie organy o fakcie
jej wyjścia na wolność, aby organy te mogły wspierać jej reintegrację
społeczną. Zgromadzenie wzywa kraje członkowskie do opracowania
159
programów wspierania zatrudniania więźniarek, w celu zwiększenia
ich szans na znalezienie legalnej pracy i tym samym umożliwienia
im odprowadzania składek do systemu powszechnych ubezpieczeń
społecznych.
_____________________________
1. Obrady Zgromadzenia z dnia 28 kwietnia 2009 r. (13. posiedzenie) (zob. Dok.
nr 11619, raport Komitetu ds. Społecznych Zdrowia i Rodziny, sprawozdawca: Cliveti;
Dok. nr 11838, opinia Komitetu ds. Prawnych i Praw Człowieka, sprawozdawca:
Hajibayli; i Dok. 11665, opinia Komitetu ds. Równości Szans dla Kobiet i Mężczyzn,
sprawozdawca: Hägg). Tekst przyjęty przez Zgromadzenie w dniu 28 kwietnia 2009 r.
(na 13. posiedzeniu).
160
Rezolucja 1663 (2009)
Kobiety w więzieniu
Komentarz
W ostatnich latach na płaszczyźnie międzynarodowej można zauważyć rosnące zainteresowanie problematyką wykonywania kar i środków
pozbawiających wolności kobiety. Biuro ds. Narkotyków i Przestępczości (Office on Drugs and Crime) Organizacji Narodów Zjednoczonych
w 2008 r. opublikowało obszerny zestaw zaleceń adresowanych do dyrektorów więzień oraz osób odpowiedzialnych za reformowanie polityki karnej,
które dotyczą traktowania kobiet pozbawionych wolności przy uwzględnieniu ich cech socjodemograficznych i specyficznych potrzeb (United Nations
Office on Drugs and Crime. Handbook for prison managers and policymakers on women and imprisonment, New York 2008, tekst dostępny w internecie:www.unodc.org). Komentowana rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z 2009 r. na temat kobiet w więzieniach także zwraca
uwagę na charakterystykę socjodemograficzną kobiet pozbawionych wolności w europejskich więzieniach i ich specyficzne potrzeby.
Memorandum wyjaśniające do tej rezolucji (Explanatory memorandum
by Mrs Minodora Cliveti, dostępne w internecie na stronie Zgromadzenia
Parlamentarnego Rady Europy: http://assembly.coe.int) wskazuje na to,
że sformułowane w niej zalecenia opierają się na wynikach badań empirycznych na temat sytuacji kobiet-więźniarek w poszczególnych krajach
europejskich. W szczególności memorandum wyjaśniające odwołuje się
do wyników dwóch międzynarodowych projektów badawczych realizowanych przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej. Pierwszy z nich
obejmował m.in. wywiady z kobietami pozbawionymi wolności w sześciu
krajach: Anglii i Walii, Francji, Hiszpanii, Niemczech, Włoszech i na Węgrzech, a wyniki przeprowadzonych badań zostały opublikowane w tomie
„Women Integration & Prison” (M. Cruells, N. Igareda /red./ Women Integration & Prison. Barcelona 2005). Drugi projekt badawczy dotyczący
wykonywania kary pozbawienia wolności wobec kobiet realizowany był
161
w Chorwacji, Danii, Grecji, Hiszpanii, na Litwie, w Niemczech, Polsce,
Rosji i Słowenii, a jego efektem jest studium opublikowane w internecie
(International Study on Women’s Imprisonment, tekst dostępny na stronie Uniwersytetu w Greifswaldzie: http://www.rsf.uni-greifswald.de).
W ramach tego projektu w Polsce w latach 2003-2004 przeprowadzono
badania wśród kobiet pozbawionych wolności w dwóch zakładach karnych: w Krakowie-Nowej Hucie i w Grudziądzu. Wyniki badań uzyskane
w obydwu projektach prowadzą do wniosku, że w porównaniu z mężczyznami-więźniami kobiety pozbawione wolności były częściej ofiarami
przemocy i doświadczały różnych form wykluczenia społecznego przed
uwięzieniem, mają niższy poziom wykształcenia i częściej są bezrobotne, częściej występują u nich zaburzenia psychiczne i inne problemy
zdrowotne, a ponadto częściej samotnie wychowują małoletnie dzieci.
W świetle tych badań nie ulega wątpliwości, że specyficzne potrzeby kobiet pozbawionych wolności nie ograniczają się do potrzeb higienicznych,
i tych związanych z ciążą i karmieniem, natomiast mają znacznie szerszy wymiar psychologiczny i społeczny. Na konieczność uwzględniania
tych potrzeb zwraca uwagę rezolucja Parlamentu Europejskiego z 2008 r.
w sprawie szczególnej sytuacji kobiet w więzieniach oraz wpływu pobytu rodziców w więzieniu na życie społeczne i rodzinne (tekst dostępny
w internecie: http://eur-lex.europa.eu), a także komentowana rezolucja
Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy.
Rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z 2009 r. dotycząca kobiet w więzieniach rozpoczyna się od stwierdzenia, że liczba kobiet pozbawionych wolności w krajach europejskich wzrasta. Przekonanie
o wzroście liczby uwięzionych kobiet znajduje potwierdzenie w danych
statystycznych gromadzonych przez Radę Europy. Analiza statystyk więziennych z roku 2000 i 2009 prowadzi do wniosku, że w ostatnich latach
populacja kobiet pozbawionych wolności zmniejszyła się jedynie w kilku
krajach: Estonii, Łotwie, Rumunii i Szwajcarii (Tabela 1). W pozostałych państwach Europy objętych analizą liczba kobiet pozbawionych wolności wzrosła, przy czym w niektórych krajach ten wzrost był znaczący;
w Hiszpanii populacja uwięzionych kobiet zwiększyła się w tym czasie
z 3.668 do 5.391, w Polsce z 1.586 do 2.697, na Słowacji z 259 do 474,
w Turcji z 2.591 do 4.150, w Szkocji z 200 do 438, a w Islandii z 3 do
598 osób. Jednocześnie w niektórych krajach liczba kobiet pozbawionych
wolności rosła szybciej niż liczba uwięzionych mężczyzn, o czym świadczy
zwiększający się odsetek kobiet w populacji więziennej (np. w Chorwacji,
Czechach, Finlandii, Mołdawii, Polsce i Słowacji).
162
Komentarz do Rezolucji 1663 (2009) Kobiety w więzieniu
Zgromadzenie Parlamentarne zwraca uwagę, że pomimo obserwowanego w ostatnich latach wzrostu liczby kobiet pozbawionych wolności nadal stanowią one relatywnie niewielki odsetek wszystkich uwięzionych,
a ich specyficzne potrzeby nie są uwzględniane w dostatecznym stopniu
w więzieniach, które od wieków urządzane były przede wszystkim dla
mężczyzn-więźniów. Niewielki udział kobiet w populacji więziennej powoduje, że ograniczona jest liczba zakładów karnych przeznaczonych dla
kobiet, a to z kolei sprawia, że wiele spośród tymczasowo aresztowanych
i skazanych kobiet przebywa w więzieniach znacznie oddalonych od ich
miejsca zamieszkania i doświadczają one dużych trudności w utrzymywaniu kontaktów z rodziną w formie widzeń czy przepustek. Więzienia
zorientowane są na wykonywanie kar i środków izolacyjnych wobec mężczyzn, dlatego nie zapewniają kobietom zindywidualizowanego traktowania w zakresie dostosowania stopnia zabezpieczenia zakładu oraz oferty
zajęć edukacyjnych i innych zajęć resocjalizacyjnych do ich właściwości
i potrzeb.
Tabela 1. Liczba i odsetek kobiet pozbawionych wolności w krajach
europejskich w roku 2000 i 2009
Rok 2000
Kraj*
Liczba kobiet
pozbawionych
wolności
Odsetek kobiet
w populacji
więziennej
Rok 2009
Liczba kobiet
pozbawionych
wolności
Odsetek kobiet
w populacji
więziennej
Albania
54
3,7
123
2,7
Belgia
359
4,1
440
4,0
Bułgaria
274
2,9
298
3,0
Chorwacja
74
3,7
225
4,6
Czechy
970
4,3
1189
5,4
Dania
164
5,0
178
4,8
Estonia
285
6,0
195
5,5
Finlandia
142
5,3
241
6,7
Francja
1 828
3,7
2 321
3,5
Hiszpania
3 668
8,1
5 391
7,9
Holandia
644
4,7
725
6,2
Irlandia
84
2,9
129
3,3
Islandia
3
3,7
598
5,1
Litwa
263
3,0
353
4,3
163
Rok 2000
Kraj*
Liczba kobiet
pozbawionych
wolności
Odsetek kobiet
w populacji
więziennej
Rok 2009
Liczba kobiet
pozbawionych
wolności
Odsetek kobiet
w populacji
więziennej
Luksemburg
20
5,1
32
4,7
Łotwa
421
4,9
415
5,9
Macedonia
32
2,3
63
2,6
Mołdawia
387
4,0
418
6,2
Norwegia
147
5,6
208
6,3
Polska
1 586
2,4
2 697
3,2
Rumunia
1 932
3,9
1 268
4,7
Słowacja
259
3,6
474
5,2
Słowenia
40
3,5
64
4,7
Szwajcaria
383
6,0
374
6,1
Szwecja
288
5,1
374
5,2
Turcja
2591
3,6
4150
3,6
Węgry
1041
6,6
1065
6,5
Włochy
2235
4,2
2740
4,3
Anglia i Walia
3443
5,2
4296
5,1
Irlandia Płn.
30
3,1
52
3,6
Szkocja
200
3,4
438
5,4
* W tabeli uwzględniono jedynie te kraje, w przypadku których dostępne były dane
dotyczące liczby kobiet pozbawionych wolności w obydwu porównywanych latach,
tj. w roku 2000 i 2009.
Źródło: Council of Europe Annual Penal Statistics (SPACE 1), Survey 2000 oraz Survey 2009
(dane statystyczne dostępne są na stronach internetowych Rady Europy: www.coe.int).
W komentowanej rezolucji Zgromadzenie Parlamentarne podkreśla
potrzebę dążenia do poprawy sytuacji uwięzionych kobiet przy kolejnej
nowelizacji Europejskich Reguł Więziennych. Zaznacza także, że sytuacja kobiet pozbawionych wolności powinna być w większym stopniu
uwzględniania w pracy Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Torturom oraz Komisarza Rady Europy ds. Praw Człowieka.
Generalnie Zgromadzenie Parlamentarne opowiada się w tej rezolucji
za ograniczeniem stosowania tymczasowego aresztowania i bezwzględnej kary pozbawienia wolności wobec kobiet, a w szczególności wobec
kobiet samotnie wychowujących małoletnie dzieci. Bardziej szczegółowe
164
Komentarz do Rezolucji 1663 (2009) Kobiety w więzieniu
wskazania dotyczą unikania kary pozbawienia wolności – na ile jest to
możliwe – wobec kobiet, które nie ukończyły 18 lat, oraz rozważenia możliwości zawieszania wykonywania kary pozbawienia wolności w przypadku kobiet ciężarnych. W odniesieniu do kobiet pozbawionych wolności
Zgromadzenie Parlamentarne wzywa kraje członkowskie Rady Europy do
zapewnienia im w więzieniu odpowiedniej opieki medycznej z uwzględnieniem specjalnej opieki, której wymagają kobiety ciężarne, karmiące,
w podeszłym wieku, zakażone wirusem HIV lub chore na AIDS, cierpiące
na depresję lub inne zaburzenia psychiczne. Sporo uwagi Zgromadzenie
Parlamentarne poświęca potrzebie zapewnienia uwięzionym kobietom
prywatności i poszanowania godności w trakcie przeprowadzania badań
lekarskich.
Inne wskazania dotyczące kobiet pozbawionych wolności koncentrują
się wokół zapewnienia im odpowiednich zajęć edukacyjnych i szkoleniowych w wymiarze co najmniej 20 godzin tygodniowo przy uwzględnieniu
ich relatywnie niskiego poziomu wiedzy i umiejętności oraz oddzielenia
nieletnich dziewcząt od dorosłych kobiet. Zgromadzenie Parlamentarne
wzięło jednak pod uwagę fakt, że w niektórych krajach liczba nieletnich
dziewcząt umieszczonych w zakładach karnych lub oddziałach dla kobiet
jest tak niewielka, że rygorystyczne przestrzeganie zasady oddzielenia ich
od dorosłych kobiet w praktyce ograniczyłoby lub nawet uniemożliwiło
im udział w zajęciach edukacyjnych i innych konstruktywnych formach
aktywności; w takim wypadku zgodnie ze stanowiskiem Zgromadzenia
Parlamentarnego Rady Europy niezbędne jest przynajmniej oddzielenie
nieletnich dziewcząt od dorosłych kobiet skazanych za poważne przestępstwa.
Zgromadzenie Parlamentarne zachęca kraje członkowskie Rady Europy do takiej organizacji widzeń, które sprzyjają zachowaniu przez aresztowane i skazane kobiety więzi rodzinnych. W myśl szczegółowych zaleceń
w zakładach karnych powinny być pomieszczenia dla odwiedzających,
w których mogą przebywać dzieci; personel zakładu powinien być
przeszkolony w zakresie takiej organizacji widzeń, która pozwala na
przestrzeganie praw dzieci, w zakładach karnych powinny być miejsca
przeznaczone do zabawy dla dzieci w trakcie widzeń, uwięzionym kobietom należy zapewnić możliwość widzeń intymnych i dostęp do środków
antykoncepcyjnych oraz – jeśli to możliwe – zezwalać na spotkania
z małoletnimi dziećmi poza zakładem karnym. Rezolucja zawiera ponadto wskazania dotyczące ochrony kobiet pozbawionych wolności przed
wszelkimi formami nadużyć, w tym przed wykorzystywaniem seksualnym.
165
W ostatnim ustępie rezolucji Zgromadzenie Parlamentarne podkreśla
zadania państwa w zakresie przygotowania skazanych kobiet do zwolnienia i opieki postpenitencjarnej. Kraje członkowskie Rady Europy zostały
wezwane do udzielania kobietom przed zwolnieniem pomocy w rozwiązaniu takich problemów, jak: bezdomność, bezrobocie, dyskryminacja
na rynku pracy czy odzyskanie prawa do opieki nad dziećmi. Pomoc
w integracji społecznej, która traktowana jest przez Zgromadzenie Parlamentarne jako istotny sposób redukcji recydywy, powinna być udzielana kobietom opuszczającym zakłady karne przez personel więzienny
we współpracy z ośrodkami pomocy społecznej.
Poza wskazaniami o charakterze ogólnym, które odnoszą się do traktowania wszystkich kobiet pozbawionych wolności, rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego zawiera także wiele zaleceń dotyczących szczególnych kategorii uwięzionych kobiet, takich jak: kobiety ciężarne, karmiące,
matki przebywające w zakładzie karnym razem z małymi dziećmi, matki
mające małoletnie dzieci poza zakładem karnym, cudzoziemki pozbawione wolności, kobiety niepełnosprawne czy cierpiące na przewlekłe choroby. Postulaty Zgromadzenia Parlamentarnego adresowane do państw
członkowskich Rady Europy w większości skoncentrowane są wokół
ograniczania stosowania kar i środków izolacyjnych wobec kobiet, możliwie daleko idącego ograniczania ujemnych skutków uwięzienia dla kobiet
pozbawionych wolności i ich rodzin, dostosowania sposobu wykonywania
kary lub środka do specyficznych potrzeb poszczególnych kategorii kobiet
oraz podejmowania odpowiednich działań zmierzających do ich integracji społecznej po opuszczeniu zakładu. W polskich zakładach karnych,
w których umieszczone są tymczasowo aresztowane i skazane kobiety,
w ostatnich latach prowadzi się coraz więcej programów edukacyjnych
i terapeutycznych oraz innych zajęć zorientowanych na ułatwienie im
w przyszłości integracji społecznej. Komentowana rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z 2009 r., podobnie jak rezolucja
z 2008 r. Parlamentu Europejskiego w sprawie szczególnej sytuacji kobiet w więzieniach oraz wpływu pobytu rodziców w więzieniu na życie
społeczne i rodzinne, wskazuje na potrzebę kompleksowej analizy polityki stosowania tymczasowego aresztowania i orzekania bezwzględnej
kary pozbawienia wolności wobec kobiet oraz sposobu wykonywania
kar i środków izolacyjnych wobec kobiet z punktu widzenia zaleceń
sformułowanych w tych dokumentach.
166
Matki i dzieci w więzieniu
1. Rekomendacja Zgromadzenia 1257 (1995) o warunkach pozbawienia
wolności w państwach członkowskich Rady Europy zaleca ograniczenie stosowania kary pozbawienia wolności. 2. Pomimo tego, w wielu państwach członkowskich Rady Europy
wzrasta liczba kobiet, wobec których sądy stosują karę pozbawienia
wolności lub tymczasowe aresztowanie. Przeważającą większość kobiet kierowanych do zakładów karnych stanowią kobiety oskarżone
lub skazane za stosunkowo drobne przestępstwa, które nie stanowią
zagrożenia dla społeczeństwa. 3. Nie ma danych na temat liczby niemowląt i małych dzieci odseparowanych od swoich matek, przebywających w więzieniu. W krajach
europejskich w więzieniach przebywa 100 tys. kobiet, co według szacunków Ligi Howarda na rzecz Reformy Karnej, brytyjskiej organizacji pozarządowej oznacza, że problem ten dotyka blisko 10 tys.
niemowląt i dzieci poniżej 2. roku życia. 4. Eksperci są zgodni, że rozdzielenie z matką na tak wczesnym etapie
życia jest źródłem długotrwałych trudności takich jak zaburzenie
zdolności przywiązywania się do innych ludzi, nieprzystosowanie
emocjonalne i zaburzenia osobowości. Uznaje się również, że w warunkach więziennej izolacji rozwój niemowląt i małych dzieci ulega
zaburzeniu na skutek ograniczonego dostępu do szerokiego wachlarza bodźców. 5. Wobec negatywnych skutków jakie pozbawienie matki wolności
wywiera na dziecko, Zgromadzenie zaleca, aby Komitet Ministrów
zachęcił państwa członkowskie do: 1) opracowania i stosowania wobec matek małych dzieci kar opartych na wykonywaniu prac społecznie użytecznych, i tym samym
unikania stosowania wobec nich kary pozbawienia wolności;[2]
2) opracowania, na bazie Konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych o Prawach Dziecka oraz Europejskiej Konwencji Praw
167
Rekomendacja 1469 (2000) Matki i dzieci w więzieniu
Człowieka, programów edukacyjnych, które dotyczą problemu
matek i małych dzieci, przeznaczonych dla specjalistów pracujących w obszarze wymiaru sprawiedliwości; 3) uznania, że kara pozbawienia wolności w przypadku kobiet
w ciąży oraz matek małych dzieci powinna być stosowana tylko
w ostateczności, i to w stosunku do kobiet które zostały skazane
za najbardziej poważne przestępstwa, i które stanowią zagrożenie
dla społeczeństwa; 4) utworzenia zamkniętych i półotwartych placówek oferujących
usługi pomocy społecznej przeznaczonych dla niewielkiej liczby
matek, które wymagają takiego nadzoru; priorytetem funkcjonowania wspomnianych placówek ma być dobro dzieci, opieka
nad którymi sprawowana powinna być w odpowiednim dla nich
środowisku, przy jednoczesnym zachowaniu bezpieczeństwa
publicznego;
5) zapewnienia ojcom lepszych warunków odwiedzin tak, aby dzieci
mogły spędzać czas z obojgiem rodziców; 6) zapewnienia odpowiedniego przeszkolenia personelu w zakresie
opieki nad dziećmi; 7) opracowania odpowiednich wytycznych dla sądów, zgodnie
z którymi sądy miałyby rozważać orzeczenie kary pozbawienia
wolności w stosunku do kobiet w ciąży i matek małych dzieci jedynie w przypadku popełnienia przez nie poważnych przestępstw
z użyciem przemocy i pod warunkiem, że stanowią one ciągłe
zagrożenie dla społeczeństwa; 8) informowania o postępach poczynionych do roku 2005.
___________________________
[1] Obrady Zgromadzenia z dnia 30 czerwca 2000 r. (24. posiedzenie) (zob. Dok. 8762,
raport Komitetu ds. Społecznych Zdrowia i Rodziny, sprawozdawca: Vis).
Tekst przyjęty przez Zgromadzenie w dniu 30 czerwca 2000 r. (na 24. posiedzeniu).
[2] Kary nieizolacyjne mogą obejmować probację, wykonywanie prac społecznie
użytecznych, działania naprawcze, zadośćuczynienie poszkodowanym wyrządzonych
szkód lub warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności, która staje się
wykonalna, jeżeli sprawczyni popełni kolejne przestępstwo.
168
Matki i dzieci w więzieniu
Komentarz
Obrady Zgromadzenia Rady Europy, które odbyły się 30 czerwca 2000 r.
nawiązują do Rekomendacji 1257 (1995) o warunkach pozbawienia wolności w państwach członkowskich Rady Europy.
Odwołując się do szacunków Ligi Howarda Zgromadzenie zwraca
uwagę na fakt, iż w krajach europejskich liczba niemowląt i małych dzieci
odseparowanych od matek przebywających w więzieniu dotyczy blisko
10 tys. niemowląt i dzieci poniżej 2 roku życia. Jest to zjawisko bardzo
niepokojące, bowiem z licznych badań prowadzonych od wielu lat wynika,
że odseparowanie dziecka od matki lub osoby pełniącej jej rolę we wczesnych fazach rozwoju zaburza prawidłowy rozwój dziecka. Niezaspokojenie podstawowych potrzeb niemowlęcia i małego dziecka, a zwłaszcza
potrzeby bliskiego kontaktu i bezpieczeństwa hamuje i zaburza jego rozwój poznawczy, emocjonalny i społeczny. Powstałe w tym wczesnym
okresie zaburzenia rzutują znacząco na późniejszy rozwój dziecka, a często mają też negatywny wpływ na jego funkcjonowanie psychospołeczne
w życiu dorosłym.
Zgromadzenie powołując się na negatywne skutki odseparowania
dziecka od matki zaleca aby Komitet Ministrów zachęcił państwa członkowskie do unikania wobec kobiet w ciąży i posiadających małe dzieci
kar pozbawienia wolności, stosowania ich tylko w ostateczności i tylko
w stosunku do kobiet, które są sprawcami poważnych przestępstw, zwłaszcza z użyciem przemocy, i pod warunkiem, że stanowią ciągłe zagrożenie
dla społeczeństwa.
Jeżeli wobec kobiet w ciąży oraz tych, które są matkami małych dzieci nie mogą być zastosowane z racji powagi popełnionych przestępstw
i zagrożenia dla społeczeństwa kary nieizolacyjne, Zgromadzenie zaleca
utworzenie zamkniętych i półotwartych placówek, przy czym priorytetem
ich funkcjonowania powinno być dobro dzieci.
169
Jednym z zaleceń Zgromadzenia adresowanych do członków Rady
Europy jest również opracowanie na bazie konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych o prawach dziecka oraz Europejskiej Konwencji
Praw Człowieka programów edukacyjnych, dotyczących problemu matek
i małych dzieci, przeznaczonych dla specjalistów pracujących w obszarze wymiaru sprawiedliwości i odpowiedniego przeszkolenia personelu
w zakresie opieki nad dziećmi. Zgromadzenie zaleca również zapewnienie
ojcom dzieci przebywających wraz z matką lepszych warunków odwiedzin, tak, aby dzieci mogły spędzać czas z obojgiem rodziców.
Opierając się na analizie przepisów prawa obowiązujących w Polsce,
dotyczących wykonywania kary pozbawienia wolności wobec kobiet
w ciąży i matek posiadających małe dzieci, a także danych statystycznych i wynikach badań, można stwierdzić, że Polska w pełni respektuje
wszystkie zalecenia Zgromadzenia zawarte w Rekomendacji 1257 (1995)
i Rezolucji 1469 (2000).
Sądy polskie wobec kobiet w ciąży i matek posiadających małe dzieci
orzekają karę pozbawienia wolności, zgodnie z zaleceniami rezolucji, tylko wtedy, gdy są sprawcami groźnych przestępstw, zwłaszcza rozboju, poważnych przestępstw przeciwko zdrowiu i życiu, czy handlu narkotykami.
Art. 87 § 4 kkw stanowi, że „w celu umożliwienia matce pozbawionej
wolności sprawowania stałej i bezpośredniej opieki nad dziećmi organizuje się przy wskazanych zakładach karnych domy matki i dziecka, w których
dziecko może przebywać na życzenie matki do ukończenia 3 roku życia,
chyba że względy wychowawcze lub zdrowotne, potwierdzone opinią lekarza lub psychologa, przemawiają za oddzieleniem dziecka od matki albo
za przedłużeniem lub skróceniem tego okresu. Decyzje w tym zakresie
wymagają zgody sądu opiekuńczego”.
Przy zakładach karnych w Polsce utworzono 2 domy matki i dziecka.
Jeden znajduje się przy Zakładzie Karnym Nr 1 w Grudziądzu, gdzie również usytuowana jest filia Szpitala Ginekologiczno – Położniczego w Bydgoszczy, drugi dom matki i dziecka znajduje się przy Zakładzie Karnym
w Krzywańcu. Oddział szpitalny przy Zakładzie Karnym Nr 1 w Grudziądzu posiada 13 miejsc, nie wszystkie jednak kobiety trafiające do domu
matki i dziecka rodzą dzieci na tym oddziale (31 maja 2011 r. przebywały
tam tylko 3 kobiety, oczekujące rozwiązania).
Zgodnie z pkt. 34.3 Europejskich Reguł Więziennych „Więźniarki muszą mieć zapewnione prawo do porodu poza więzieniem, a w przypadku
narodzin dziecka w więzieniu władze muszą zapewnić wszelkie konieczne
wsparcie i udogodnienia”.
170
Komentarz do Rekomendacji 1469 (2000) Matki i dzieci w więzieniu
Kobiety przed terminem porodu mogą wystąpić o przerwę w karze,
aby poród mógł się odbyć w warunkach wolnościowych, bądź też mogą
uzyskać na okres porodu przepustkę.
Dom matki i dziecka przy Zakładzie Karnym Nr 1 w Grudziądzu
przeznaczony jest dla 26 kobiet i ich dzieci, natomiast w Krzywańcu dla
19 kobiet (w tym 3 miejsca w izbie chorych).
Tryb przyjmowania dzieci matek pozbawionych wolności do domów
dla matki i dziecka w zakładach karnych reguluje rozporządzenie ministra
sprawiedliwości nr 1709 z dn. 17 września 2003 r. w sprawie trybu przyjmowania dzieci matek pozbawionych wolności do domów matki i dziecka
przy wskazanych zakładach karnych oraz szczegółowych zasad organizowania i działania tych placówek (Dz. U. Nr 175, poz. 1708 i 1709).
Ponieważ zgodnie z art. 87 § 4 kkw dziecko może przebywać z matką
pozbawioną wolności w domu matki i dziecka na jej życzenie, § 3.1 rozporządzenia ministra sprawiedliwości stanowi, iż przyjęcie wraz z matką
dziecka następuje na pisemny wniosek matki złożony do dyrektora zakładu karnego, przy którym znajduje się dom. Po rozpatrzeniu wniosku dyrektor zakładu karnego zawiadamia właściwy sąd opiekuńczy i dopiero po
uzyskaniu zgody sądu matka wraz z dzieckiem zostają przyjęci do domu.
Takie unormowanie zasad przyjmowania dzieci matek pozbawionych
wolności do domów matki i dziecka pozwala kobietom skazanym (lub
tymczasowo aresztowanym, za zgodą organu do którego dyspozycji pozostają) na sprawowanie bezpośredniej opieki nad dzieckiem do 3 roku
życia, niezależnie od tego, czy urodziło się ono w więzieniu, czy na wolności.
Jak wynika z badań prowadzonych wśród skazanych sprawujących
podczas odbywania kary bezpośrednią opiekę nad swymi małymi dziećmi,
m.in badań prowadzonych przez pracowników Zakładu Socjologii Wychowania i Resocjalizacji Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, w wielu
wypadkach dzieci te nie są pierwszymi dziećmi skazanych kobiet. Wcześniej urodzone, na wolności, są oddawane do adopcji lub przebywają pod
opieką babć pełniących rolę rodzin zastępczych. Analiza historii życia badanych kobiet wskazuje, iż w większości pochodzą one z rodzin dysfunkcjonalnych, najczęściej rodzin z problemem alkoholowym. Przed aresztowaniem zwykle nie pracowały zawodowo, pozostając na utrzymaniu
często zmieniających się partnerów. Większość badanych kobiet nadużywała alkoholu, znaczna część brała również narkotyki.
Pobyt dziecka wraz z matką w domu matki i dziecka w więzieniu ma
swoje pozytywne i negatywne strony. Kobiety, które nie wyniosły z domów
171
rodzinnych wzorów opieki nad dzieckiem, przebywając wraz z dzieckiem
przy dużym wsparciu i kontroli wysoko wykwalifikowanej kadry, mogą
nabyć umiejętności opieki, bliski kontakt z dzieckiem służy też wytworzeniu się więzi emocjonalnej, dzięki której będą w stanie otoczyć swe dzieci
miłością.
Dla dzieci bliskość matki, która jest z nimi nieprzerwanie w dzień
i w nocy stwarza możliwość zaspokojenia podstawowych potrzeb,
zwłaszcza potrzeby bliskiego kontaktu i bezpieczeństwa. Wystrój pokoi,
w których przebywają matki z dziećmi, sale do zajęć pielęgnacyjnych
i wychowawczych, pomieszczenia sanitarne i gospodarcze, świetlice z zabawkami, plac zabaw są zbliżone do warunków domowych i nie przypominają normalnego oddziału więziennego, ale mimo to dopływ bodźców
stymulujących rozwój dzieci jest ograniczony.
Kobieta przebywająca wraz z dzieckiem w więzieniu to z jednej strony
skazana, wobec której konieczne jest podjęcie działań służących jej późniejszej readaptacji społecznej, a z drugiej matka, którą trzeba nauczyć
opieki nad dzieckiem.
Domem kieruje kierownik, natomiast w skład personelu wchodzą:
lekarz pediatra, psycholog, pielęgniarka, wychowawca i dietetyk. Jeżeli
w domu przebywa komplet kobiet wraz z dziećmi (26 w Grudziądzu i 16
w Krzywańcu), to każda z nich, podobnie jak ich dzieci, może być otoczona właściwą, indywidualną opieką. Praca wychowawcza z tymi kobietami
nie jest jednak łatwa. Część z nich wymaga intensywnej terapii z powodu
uzależnienia od alkoholu lub narkotyków, część wykazuje poważne zaburzenia osobowości, większość natomiast nie może liczyć na wsparcie
(ojca swego dziecka czy swojej rodziny) po opuszczeniu zakładu karnego.
Poważnym problemem jest zatem przygotowanie matki, aby po odbyciu
kary mogła prawidłowo opiekować się dzieckiem i prowadzić ustabilizowany tryb życia, nie wchodząc w kolizję z prawem. Ponieważ większość
kobiet trafiających wraz z dziećmi do domów matki i dziecka podczas
odbywania kary wykazuje znaczny stopień demoralizacji, konieczne jest
prowadzenie wobec nich bardzo intensywnych oddziaływań wychowawczych. Sama bowiem umiejętność prawidłowej opieki nad dzieckiem nie
wystarczy, aby na wolności były w stanie stworzyć dzieciom dom, w którym dzieci będą mogły prawidłowo rozwijać się.
Jeżeli dziecko wkrótce ukończy 3 lata i jego pobyt wraz z matką w więzieniu dobiega końca, skazana matka, o ile pozwalają na to przepisy, uzyskuje warunkowe przedterminowe zwolnienie lub przerwę w karze, aby
mogła zorganizować dziecku opiekę na wolności. Natomiast w przypadku
172
Komentarz do Rekomendacji 1469 (2000) Matki i dzieci w więzieniu
gdy zachodzi konieczność opuszczenia przez dziecko domu przed zwolnieniem matki z zakładu karnego, zakład karny umożliwia matce podjęcie
starań o oddanie dziecka pod opiekę rodzinie, bądź o umieszczenie go
w placówce opiekuńczo – wychowawczej położonej w pobliżu zakładu
karnego, w którym przebywa matka.
Mimo starań, aby warunki w domach matki i dziecka, w których przebywają skazane kobiety wraz z dziećmi jak najbardziej przypominały warunki domowe, i mimo starań, aby rozwój fizyczny i psychiczny dzieci
przebiegał prawidłowo, a matki w trakcie opieki nad dziećmi nabywały
prawidłowe postawy wychowawcze, należy pamiętać, że więzienie nie
jest miejscem gdzie powinny wychowywać się dzieci. Słuszne są zatem
zalecenia Zgromadzenia, aby przypadki skazywania matek mających małe
dzieci na karę pozbawienia wolności zdarzały się tylko w wyjątkowych
sytuacjach.
173
dotycząca więźniów cudzoziemców
(przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 21 czerwca 1984 r.
biorąc pod uwagę wysoki odsetek więźniów cudzoziemców przebywających w instytucjach penitencjarnych w państwach członkowskich;
uznając trudności, z jakimi zetknąć się mogą wspomniani więźniowie
z uwagi na takie czynniki jak różnice językowe, kulturowe, religijne oraz
odmienne zwyczaje;
pragnąc złagodzić potencjalne negatywne skutki izolacji więźniów
oraz ułatwić postępowanie z więźniami w celu zapewnienia im powrotu
do życia w społeczeństwie;
biorąc pod uwagę, że w postępowaniu z więźniami cudzoziemcami
należy uwzględnić ich szczególne potrzeby i upewnić się, że są traktowani
tak samo jak pozostali więźniowie;
uznając potrzebę opracowania określonych standardów na szczeblu europejskim;
mając na uwadze Rezolucję Nr (73) 5 w sprawie wzorcowych reguł
minimum postępowania z więźniami oraz Rezolucję Nr (75) 3 w sprawie
prawnych i administracyjnych aspektów przestępczości wśród pracowników migrujących,
zaleca rządom państw członkowskich, aby w sprawach dotyczących
prawa i praktyki kierowały się zasadami wymienionymi w załączniku do
niniejszej rekomendacji.
175
Rekomendacja Nr R (84) 12 dotycząca więźniów cudzoziemców
ZAŁĄCZNIK
Poniższe zasady zostały opracowane z myślą o więźniach cudzoziemcach, czyli więźniach różnych narodowości, którzy z uwagi na różnice
językowe, kulturowe, religijne lub odmienne zwyczaje mogą zetknąć się
z konkretnymi problemami. W przypadku więźniów oczekujących na proces lub ekstradycję, wspomniane zasady powinny być stosowane wyłącznie w takim zakresie, w jakim ich stosowanie nie sprzeciwia się celom
pozbawienia wolności.
Implementując wspomniane zasady należy uwzględnić wymogi organizacyjne placówek penitencjarnych, w tym wymóg zapewnienia bezpieczeństwa oraz dostępność środków.
Zasady te mają służyć zapewnieniu takiego sposobu postępowania
z więźniami cudzoziemcami, który sprzyja procesowi ich powrotu do życia
w społeczeństwie. Może to oznaczać konieczność przyjęcia w odniesieniu do konkretnych więźniów cudzoziemców określonych metod działania
uwzględniających takie czynniki, jak: narodowość, język, nakazy religijne oraz zwyczaje, tło kulturowe, wymiar kary oraz prawdopodobieństwo
wydalenia. Należy dołożyć wszelkich starań, aby upewnić się, że sposób
postępowania z więźniami cudzoziemcami nie szkodzi ich interesom.
I. Skierowanie do instytucji penitencjarnych
1. Narodowość nie powinna być wyłącznym kryterium skierowania
więźnia cudzoziemca do danego zakładu karnego. Jeżeli takie
skierowanie ma złagodzić poczucie izolacji więźnia i ułatwić
postępowanie z nim, można go dokonać z uwzględnieniem szczególnych potrzeb więźnia, w szczególności związanych z porozumiewaniem się z osobami tej samej narodowości, mówiących tym samym
językiem, wyznających tę samą religię oraz wywodzących się z tego
samego obszaru kulturowego. Przedstawioną powyżej możliwość
powinny przewidywać przede wszystkim te krajowe systemy penitencjarne, które uwzględniają życzenia więźniów w przedmiocie ich
skierowania do zakładu karnego.
II. Postępowanie z więźniami w zakładach karnych
A. Metody ograniczania izolacji i promowania powrotu do życia
w społeczeństwie
176
2. Aby ograniczyć u więźnia cudzoziemca poczucie izolacji, należy
ułatwić mu komunikację z innymi osobami tej samej narodowości,
mówiącymi tym samym językiem, wyznającymi tę samą religię oraz
wywodzącymi się z tego samego obszaru kulturowego, np. poprzez
zezwalanie na ich wspólną pracę, wspólne spędzanie czasu wolnego
oraz ćwiczenia fizyczne.
3. Należy dołożyć wszelkich starań, aby zapewnić więźniom cudzo��
ziemcom dostęp do tekstów pisanych w ich języku. W tym celu, zakłady
karne mogą ubiegać się o pomoc ze strony służb konsularnych oraz
odpowiednich organizacji prywatnych.
4. Jeżeli istnieje duże prawdopodobieństwo, że więzień pozostanie
w kraju osadzenia i wykazuje on chęć asymilacji i przyjęcia wzorców
kulturowych tego kraju, władze więzienne powinny mu w tym pomóc.
5. Więźniowie cudzoziemcy powinni mieć taki sam dostęp do edukacji
i szkoleń zawodowych jak pozostali więźniowie.
Aby zapewnić więźniom cudzoziemcom dostęp do kursów mających
na celu podwyższenie ich poziomu edukacji i kwalifikacji zawodowych, należy rozważyć możliwość udostępnienia im niezbędnych
specjalnych środków i udogodnień.
6. Odwiedziny i inne formy kontaktu ze światem zewnętrznym powinny
zostać zorganizowane w taki sposób, aby sprostać szczególnym potrzebom więźniów cudzoziemców.
7. Co do zasady, więźniowie cudzoziemcy��
��
powinni podlegać takim samym zasadom dotyczącym udzielania przerwy w odbywaniu kary
oraz prawa do opuszczania więzienia za zgodą władz jak pozostali
więźniowie. Ocenę ryzyka opuszczenia przez więźnia cudzoziemca
kraju lub próby uniknięcia kary należy przeprowadzać każdorazowo
w oparciu o istotne okoliczności konkretnej sprawy.
B. Środki służące zniwelowaniu bariery językowej
8. Więźniowie cudzoziemcy powinni, niezwłocznie po przyjęciu do
zakładu karnego, zostać poinformowani w języku który rozumieją,
o najważniejszych kwestiach dotyczących rutyny obowiązującego
porządku, o dostępnych szkoleniach oraz możliwości podjęcia
nauki oraz skorzystania z pomocy tłumacza, jeżeli taka istnieje.
177
Przedmiotowe informacje należy przekazywać w formie pisemnej,
albo też, jeżeli nie ma takiej możliwości, ustnej.
9. Więzień cudzoziemiec, który nie zna języka kraju, w którym odbywa
karę, powinien mieć zapewniony dostęp do tłumaczonych w formie
ustnej lub pisemnej informacji na temat wyroku, prawa do odwołania
się od wyroku, jeżeli mu ono przysługuje, oraz wszelkich orzeczeń
sądowych wydanych w trakcie odbywania przez więźnia kary pozbawienia wolności.
10. Aby umożliwić więźniom cudzoziemcom naukę języka używanego
w zakładzie karnym, należy zapewnić im odpowiednie możliwości
uczestniczenia w szkoleniach językowych.
C. Środki realizacji wymogów specjalnych
11. Należy szanować nakazy religijne oraz zwyczaje więźniów cudzo��
ziemców. W dopuszczalnym zakresie, więźniowie cudzoziemcy powinni mieć możliwość przestrzegania takich nakazów i zwyczajów.
12. Należy również uwzględnić problemy, które mogą powstać na tle
różnic kulturowych.
D. Środki służące złagodzeniu rygorów odbywania kary pozbawienia
wolności
13. Więźniowie cudzoziemcy, którzy w praktyce nie mają dostępu do
wszystkich udogodnień oferowanych pozostałym więźniom i dla
których warunki odbywania kary pozbawienia wolności są zwykle
cięższe, powinni być traktowani w sposób pozwalający na zrekompensowanie tych nierówności.
III. Pomoc władz konsularnych
14. Należy niezwłocznie powiadomić więźniów cudzoziemców o przysługującym im prawie do skontaktowania się z władzami konsularnymi, możliwości uzyskania pomocy ze strony tych władz oraz
o wszelkich działaniach, które właściwe organy mają podjąć w ich
sprawie, zgodnie z obowiązującymi umowami międzynarodowymi
dotyczącymi pomocy konsularnej. Jeżeli więzień cudzoziemiec
wyraża życzenie otrzymania pomocy od władz dyplomatycznych
lub konsularnych, w tym w formie działań związanych z powrotem
178
do życia w społeczeństwie w przypadku wydalenia, rzeczone władze
powinny być jak najszybciej powiadomione o tym fakcie.
15. Władze konsularne powinny, na jak najwcześniejszym etapie [postępowania karnego], udzielić pomocy pozbawionym wolności obywatelom [państwa obcego], szczególnie poprzez regularne odwiedziny.
16. W trakcie wykonywania swoich obowiązków władze konsularne powinny oferować wszelką możliwą pomoc zmierzającą do przyspieszenia powrotu więźniów cudzoziemców do życia w społeczeństwie,
zgodnie z odpowiednimi regulacjami i rozwiązaniami stosowanymi
w kraju pozbawienia wolności. Ich pomoc powinna w szczególności
dotyczyć podtrzymywania więzów rodzinnych poprzez ułatwianie
odwiedzin i kontaktów z członkami rodziny więźnia cudzoziemca.
17. Władze konsularne powinny podjąć wszelkie możliwe działania w celu
zapewnienia więźniom cudzoziemcom, w ramach obowiązującego
w zakładzie karnym regulaminu, dostępu do literatury i innych tekstów pisanych, pomagając tym samym więźniom cudzoziemcom
utrzymać związki z krajem rodzinnym.
18. Władze konsularne powinny rozważyć opracowanie ulotek informacyjnych dla przebywających w placówkach penitencjarnych rodaków.
Wspomniane ulotki powinny zawierać takie informacje, jak: adres
i numer telefonu najbliższego konsulatu, opis dostępnej pomocy,
której mogą udzielić konsulaty, np. w formie odwiedzin więźniów,
udzielania informacji na temat możliwości obrony osoby pozbawionej
wolności, dostarczania literatury i innych tekstów pisanych oraz
sugerowania możliwości powrotu do kraju, w szczególności transferu więźnia, zgodnie z istniejącymi umowami międzynarodowymi.
Rzeczone ulotki należy udostępniać więźniom na jak najwcześniejszym etapie pozbawienia wolności.
IV. Pomoc instytucji społecznych
19. Władze więzienne oraz instytucje społeczne zajmujące się
świadczeniem pomocy więźniom i organizowaniem ich powrotu
do życia w społeczeństwie powinny wspólnie zwrócić szczególną
uwagę na więźniów cudzoziemców i ich specyficzne problemy.
Instytucje społeczne w kraju pochodzenia więźnia powinny działać
we współpracy z władzami konsularnymi tego kraju.
179
20. Należy zachęcać instytucje społeczne do rozpowszechniania informacji przeznaczonych dla więźniów cudzoziemców na temat dostępnej dla nich pomocy. Władze więzienne powinny upewnić się,
że informacje te są łatwo dostępne dla więźniów cudzoziemców.
21. Należy ułatwiać więźniom cudzoziemcom nawiązywanie kontaktów
z instytucjami społecznymi.
22. Władze więzienne powinny, w trosce o udzielenie odpowiedniej pomocy więźniom cudzoziemcom, umożliwić instytucjom społecznym
w najszerszym możliwym zakresie, odwiedzanie i prowadzenie korespondencji z więźniami, pod warunkiem że więźniowie ci wyrażą
na to zgodę. W sytuacji, gdy dopuszczalna jest jedynie ograniczona
liczba odwiedzin, należy, w odpowiednich przypadkach, rozważyć
możliwość wydłużenia czasu odwiedzin oraz przyjęcia mniej restrykcyjnego podejścia do wysyłania i otrzymywania listów przez więźnia.
23. W celu usprawnienia kontaktów pomiędzy instytucjami społecznymi
i więźniami cudzoziemcami, właściwe organy każdego państwa
powinny ustanowić krajowe biuro kontaktowe dla instytucji
społecznych, które odpowiadają za powrót więźniów do życia w społeczeństwie i działają na jego terytorium. W momencie przyjęcia
więźniów cudzoziemców do więzienia władze więzienne powinny
podać im adres krajowego biura kontaktowego, jak również adres
placówek dyplomatycznych lub konsularnych.
24. Należy promować i wspierać racjonalne działania pomocowe przeznaczone dla więźniów cudzoziemców��
��
organizowane przez wolontariuszy. Wspomniani wolontariusze powinni działać pod nadzorem
władz więziennych, władz konsularnych bądź instytucji społecznych.
W najszerszym dopuszczalnym zakresie, wolontariusze powinni mieć
możliwość podejmowania działań, o których mowa w ustępie 22.
V. Szkolenia i działania personelu więziennego
25. Do normalnego programu szkoleń funkcjonariuszy Służby Więziennej
oraz pracowników więziennictwa należy włączyć szkolenia dotyczące
postępowania z więźniami cudzoziemcami. Ogólnie rzecz biorąc,
szkolenia takie powinny prowadzić do lepszego zrozumienia
trudności, jakich doświadczają więźniowie cudzoziemcy oraz
180
znajomości uwarunkowań kulturowych kraju, z którego pochodzą, co
pozwoli na zapobieżenie powstawaniu postaw dyskryminacyjnych.
26. Należy rozważyć możliwość oddelegowania części personelu do
intensywniejszej pracy z więźniami cudzoziemcami i poddania go
bardziej specjalistycznym szkoleniom, obejmującym np. naukę
języka lub rozpoznawanie specyficznych trudności występujących
u konkretnych grup więźniów cudzoziemców.
VI. Gromadzenie danych statystycznych
27. Należy zastanowić się nad rutynowym gromadzeniem danych statystycznych, które pozwolą na przeprowadzenie klasyfikacji więźniów
cudzoziemców��
pod względem czynników istotnych z punktu widzenia praktycznego zarządzania placówkami penitencjarnymi. W tym
kontekście należy pamiętać, że wskazane jest podzielenie populacji
więźniów cudzoziemców z uwagi na ich narodowość, wymiar kary,
główne przestępstwo, kraj zamieszkania oraz prawdopodobieństwo
wydalenia. Informacje statystyczne powinny w miarę możliwości
uwzględniać dane liczbowe uzyskane w danym roku oraz średnią
dzienną.
28. Należy również rozważyć możliwość przeprowadzania okresowych
badań ankietowych dotyczących kwestii, które trudno zanalizować
opierając się [wyłącznie] na rutynowych danych statystycznych.
VII. Wydalenie i powrót do kraju
29. Aby zapewnić więźniom jak najbardziej odpowiednie warunki pobytu w więzieniu, decyzje dotyczące wydalenia należy podejmować
w najkrótszym możliwym terminie, bez uszczerbku dla prawa więźnia
do skorzystania ze środków odwoławczych, z uwzględnieniem sytuacji
osobistej więźnia i skutków powrotu więźnia do życia w społeczeństwie.
30. Z uwagi na korzyści wynikające z powrotu więźnia do życia
w społeczeństwie, właściwe władze kraju wykonywania kary pozbawienia wolności powinny, niezależnie od decyzji dotyczącej wydalenia, rozważyć zasadność powrotu więźnia do kraju ojczystego, na
podstawie obowiązujących umów międzynarodowych.
181
Grażyna Szczygieł
dotycząca więźniów cudzoziemców
Komentarz
Postępująca liberalizacja warunków przemieszczania się obywateli
poszczególnych państw to nie tylko korzyści, to również problemy. Jednym z nich jest wzrost liczby przestępstw popełnianych przez cudzoziemców. Każde państwo ma obowiązek ścigania i karania sprawców
przestępstw. Ukaranie pociąga za sobą wykonanie kary. Optymalne rozwiązanie, zwłaszcza gdy orzeczono karę pozbawienia wolności, to wykonywanie kary w ojczyźnie skazanego. Wprawdzie jest sporządzona
w Strasburgu (21 marca 1983 r.) Konwencja o przekazaniu osób skazanych (Dz. U. z 1995 r., Nr 51, poz. 279), ale nie wszystkie państwa ją
ratyfikowały. Ponadto wśród warunków przekazania jest wymóg zgody
skazanego, a jak dowodzi praktyka, nie wszyscy skazani taką zgodę wyrażają. Tak więc w zakładach karnych wielu państw coraz częściej pojawiają
się cudzoziemcy. W polskich jednostkach penitencjarnych w kwietniu
2011 r. przebywało 593 cudzoziemców. Nie jest to zbyt liczna grupa, zważywszy chociażby na niektóre państwa Europy Zachodniej (np. Niemcy).
Należy jednak zauważyć, że są to obywatele 63 państw naszego globu.
Rodzi to wiele problemów, które warunkują: język, zwyczaje, religia, oddalenie od rodziny. Te czynniki nie tylko utrudniają wykonywanie kary,
ale potęgują jej dolegliwość.
Komitet Ministrów w rekomendacji w sprawie więźniów cudzoziemców zaleca kompensowanie „nadprogramowych” dolegliwości więźnia
w obcym środowisku. Powinno to następować poprzez stosowanie różnych metod i środków, które mają wyjść naprzeciw potrzebom cudzoziemców pozbawionych wolności, a których celem będzie:
• ograniczanie poczucia izolacji i pomoc w powrocie do społeczeństwa,
• minimalizacja bariery językowej,
183
Grażyna Szczygieł
• uwzględnienie szczególnych potrzeb tej kategorii skazanych,
• złagodzenie rygorów odbywania kary.
Zdaniem twórców rekomendacji osiągnięcie postawionych celów nie
jest możliwe bez współpracy administracji zakładu karnego z władzami
konsularnymi i pomocy ze strony tychże, a także współpracy z instytucjami społecznymi.
Na sugerowane przez Komitet Ministrów metody i środki należy spojrzeć z perspektywy naszych regulacji prawnych dotyczących wykonywania kary pozbawienia wolności. Na wstępie należy zauważyć, iż w Kodeksie karnym wykonawczym przyjęto zasadę niedyskryminacji skazanych ze
względu na narodowość. Do cudzoziemców przebywających w polskich
jednostkach penitencjarnych stosuje się te same przepisy co do obywateli
polskich i nie są oni izolowani od skazanych obywateli naszego kraju.
Trzeba też podkreślić, iż w Kodeksie karnym wykonawczym są przepisy
odnoszące się wyłącznie do cudzoziemców. Należy tu wskazać na prawo
skazanego cudzoziemca do prowadzenia korespondencji z właściwym
urzędem konsularnym czy widzeń z urzędnikiem konsularnym (art. 105
§ 2 kkw). Nie można także pominąć regulacji, które wprawdzie nie odnoszą się bezpośrednio do skazanych cudzoziemców, jednak w przypadku tej grupy skazanych mają szczególnie istotne znaczenie, a więc prawo
do wolności religijnej (art. 106 kkw), czy posiłków przygotowywanych
z uwzględnieniem wymogów religijnych i kulturowych (art. 109 kkw).
Przejdźmy więc do metod ograniczania izolacji i promowania powrotu
do życia w społeczeństwie. Twórcy rekomendacji w celu złagodzenia poczucia izolacji zalecają umożliwienie kontaktów pomiędzy skazanymi tej
samej narodowości, mówiącymi tym samym językiem, szczególnie sugerując wspólny udział tych skazanych w różnych formach aktywizacji, jak:
praca, zajęcia sportowe, czy spędzanie wolnego czasu. Należy zauważyć,
iż wymaga to umieszczania skazanych w tej samej jednostce penitencjarnej.
W polskich jednostkach penitencjarnych od dawna praktykuje się
umieszczanie skazanych mówiących tym samym językiem w jednej celi,
jeżeli nie są to skazani z grup antagonistycznych.
Również ważne w łagodzeniu poczucia izolacji, w ocenie twórców
rekomendacji, jest udostępnianie prasy i książek w ojczystym języku
skazanego. W przypadku tych działań niezbędna jest współpraca z władzami konsularnymi państw, których obywatele przebywają w zakładach
karnych. To właśnie konsulaty powinny przejąć na siebie obowiązek
dostarczania swoim obywatelom bieżącej prasy a także książek, kaset
z filmami, czy materiałów do samokształcenia.
184
Komentarz do Rekomendacji Nr R (84) 12 dotyczącej więźniów cudzoziemców
Bariera językowa w istotnym stopniu utrudnia dostęp do edukacji czy
szkoleń zawodowych, a właśnie w rekomendacji te formy aktywności
uznano za znaczące w ograniczeniu izolacji i promowaniu powrotu do życia w społeczeństwie. Oczywiście można organizować, jak zalecają twórcy rekomendacji, dla skazanych cudzoziemców, zwłaszcza tych, którzy po
opuszczeniu zakładu karnego zamierzają pozostać w naszym kraju, kursy
języka polskiego. Takie kursy generują koszty wykonywania kary pozbawienia wolności, zwłaszcza przy bardzo zróżnicowanej, ze względu na
narodowość, populacji skazanych. Należy zwrócić więc uwagę na samokształcenie tych skazanych, oczywiście przy zaopatrzeniu ich w pomoce
i podręczniki przetłumaczone na język którym posługują się i które są
niezbędne przy kursach podnoszących kwalifikacje zawodowe.
Ograniczaniu negatywnych skutków izolacji służą kontakty skazanego
ze światem poza murami więzienia, w prawnie przewidzianych formach,
a więc korespondencja, kontakty telefoniczne czy widzenia, a także zezwolenia na czasowe opuszczenie zakładu karnego. Nawet gdy skazany
utrzymuje kontakt z bliskimi, to najczęściej jest to korespondencja. Kontakt telefoniczny czy odwiedziny przez rodzinę to koszty, często znaczne,
zważywszy iż cudzoziemcy w naszych zakładach karnych to nie tylko
sąsiedzi zza miedzy, ale obywatele tak odległych państw, jak np. Pakistan,
Brazylia, Liban czy Wietnam. Oczywiście, jeżeli ktoś z rodziny odwiedzi skazanego można przedłużyć czas widzenia. Skazany cudzoziemiec,
jak już wspomniano, ma prawo do widzeń z urzędnikiem konsularnym.
Administracja zakładu karnego powinna zaś poinformować skazanego
o możliwości kontaktów z władzami konsularnymi i formach pomocy,
jakiej może oczekiwać.
Trudna w praktyce może okazać się kwestia przepustek czy przerwy
w odbywaniu kary. Podejmowanie prób uniknięcia odbywania kary można
w pewnym stopniu wyeliminować poprzez wnikliwą ocenę takiego ryzyka
przy udzielaniu zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego. Natomiast
gdy skazany otrzyma przepustkę istotne jest zagwarantowanie skazanemu środków na utrzymanie poza zakładem karnym, zwłaszcza gdy nie ma
rodziny w kraju w którym odbywa karę, czy znajomych, którzy udzieliliby mu niezbędnej pomocy. Tutaj istotna może być pomoc organizacji czy
stowarzyszeń, np. Patronatu.
Druga grupa środków, na które zwrócono uwagę w rekomendacji, to
środki służące minimalizowaniu barier językowych. W tym celu zaleca się
by więzień, w jak najkrótszym czasie po przekroczeniu murów zakładu
karnego, uzyskał informacje o najistotniejszych kwestiach dotyczących
185
Grażyna Szczygieł
wykonywania kary, w języku, który rozumie. Oczywiście najlepiej gdyby
te informacje zostały przekazane w formie pisemnej. Przetłumaczenie
regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności, regulaminu wewnętrznego zakładu karnego czy Kodeksu karnego wykonawczego, szczególnie w części dotyczącej praw skazanego oraz obowiązków i konsekwencji ich niewypełnienia, na język rosyjski, angielski, francuski czy
niemiecki nie jest problemem. Zważywszy jednak, iż w jednostkach penitencjarnych przebywają skazani aż z 63 państw naszego globu, z całą
pewnością pewna grupa nie włada żadnym z wymienionych języków.
Tak więc pomoc konsulatów jest niezbędna.
Twórcy rekomendacji zwracają także uwagę na udostępnienie skazanym w ich języku informacji dotyczących wyroku, możliwości odwołania
się (o ile taka istnieje), czy innych orzeczeń wydanych w trakcie wykonywania kary. Należy zwrócić uwagę na art. 8 § 2 kkw. Z przywołanego przepisu wynika, że skazany w postępowaniu przed sądem musi mieć
obrońcę, gdy nie włada językiem polskim. Godzi się wskazać na stanowisko reprezentowane w doktrynie18, a mianowicie iż art. 72 kpk, który
przyznaje oskarżonemu prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada on w wystarczającym stopniu językiem polskim,
ma zastosowanie w postępowaniu wykonawczym.
W przypadku środków realizacji wymogów specjalnych w rekomendacji zwrócono uwagę na poszanowanie nakazów religijnych poprzez
stworzenie warunków do ich przestrzegania. Oczywiście stworzenie takich warunków, zdaniem twórców rekomendacji, powinno następować
w dopuszczalnym zakresie. Dopuszczalny zakres to z całą pewnością nie
kolidowanie z działaniami służby więziennej podejmowanymi w celu zapewnienia skazanym bezpieczeństwa osobistego, nie zakłócanie ustalonego w zakładzie karnym porządku i nie naruszanie praw innych więźniów.
Wracając do Kodeksu karnego wykonawczego należy wskazać na prawo skazanego do wykonywania praktyk religijnych, korzystania z posług
religijnych, bezpośredniego uczestniczenia w nabożeństwach odprawianych w zakładzie karnym w dni świąteczne, słuchania nabożeństw transmitowanych przez środki masowego przekazu, posiadania niezbędnych
książek, pism i czasopism, uczestniczenia w prowadzonym w zakładzie
karnym nauczaniu religii, brania udziału w działalności charytatywnej
i społecznej kościoła lub związku wyznaniowego, spotkań indywidualnych
18
Z. Hołda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Gdańsk 2005, s. 93.
186
Komentarz do Rekomendacji Nr R (84) 12 dotyczącej więźniów cudzoziemców
z duchownymi kościoła lub związku wyznaniowego do którego należy
skazany. Duchowni mogą odwiedzać skazanych w pomieszczeniach
w których przebywają, a więc celach, oddziałach szpitalnych. W zakładach
karnych sprawują posługi religijne kapelani m.in.: Kościoła Rzymskokatolickiego, Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, Kościoła Zielonoświątkowego, Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, Kościoła Chrześcijan Baptystów – Towarzystwo
Biblijne i Traktatowe Związek Wyznawców Świadków Jehowy19.
Należy zwrócić uwagę, że Komisja Praw Człowieka20 uznała, iż w przypadku braku duchownego danego wyznania ograniczenie prawa do zapewnienia opieki religijnej nie jest naruszeniem Europejskiej Konwencji
Praw Człowieka (art. 9).
Skazani mają prawo do posiadania w celi przedmiotów kultu religijnego, w takiej ilości i wielkości, by nie naruszały obowiązującego porządku. Mogą również otrzymywać posiłki zgodne z wymogami religijnymi
i kulturowymi (np. potrawy postne, czy potrawy z wyeliminowaniem pewnych gatunków mięsa). Zważywszy, iż ustawodawca użył sformułowania
w miarę możliwości (art. 109 § 1 kkw) w ocenie doktryny21 administracja
jest zobowiązana do dołożenia starań w celu zapewnienia takich posiłków.
Kwestię zagwarantowania posiłków zgodnych z wymogami religijnymi
rygorystycznie potraktowała Komisja Praw Człowieka. Uznała bowiem,
iż wprawdzie prawo zapewnienia opieki religijnej zgodnie z art. 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka nie jest nieograniczone, jednak
ograniczenie opieki religijnej nie znajduje uzasadnienia w przypadku
odpowiedniego wyżywienia22.
Ostatnia grupa to środki, celem których jest złagodzenie rygorów
odbywania kary pozbawienia wolności. Należy zauważyć, iż twórcy rekomendacji mieli problemy ze wskazaniem tych środków. Ograniczyli
się bowiem tylko do zalecenia, że mają one rekompensować nierówności
wynikające z faktu, iż ci skazani nie mają dostępu do wszystkich udogodnień oferowanych więźniom, nie wskazując tychże środków czy metod
postępowania.
19
Zob. T. Szymanowski, Polityka karna i penitencjarna w Polsce w okresie przemian prawa karnego. Podstawowe problemy w świetle badań empirycznych, Warszawa 2004, s. 226.
20
Zob. A. Reynaud, Human rights in prisons, Strasbourg 1986, s. 92 i n.; P. Hofmański, Europejska Konwencja Praw Człowieka jej znaczenie dla prawa karnego materialnego, procesowego i wykonawczego, Białystok,
1994, s. 345.
21
Z. Hołda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Gdańsk 2005, s. 413.
22
Zob. A. Reynaud, Human rights in prisons, Strasbourg 1986, s. 92 i n. P. Hofmański, Europejska Konwencja Praw
Człowieka jej znaczenie dla prawa karnego materialnego, procesowego i wykonawczego, Białystok 1994, s. 345.
187
Grażyna Szczygieł
Z katalogu środków aktywizacji skazanych właściwie tylko zajęcia
sportowe i formy aktywności rozwijające zdolności skazanego (np. artystyczne) mogą być bez przeszkód realizowane, bowiem w ich przypadku bariera językowa nie jest istotna. Można więc tym skazanym częściej
organizować takie zajęcie, bądź wydłużać czas ich trwania.
Twórcy rekomendacji zwracają uwagę na szczególną rolę władz konsularnych przy realizacji tych zaleceń. Z całą pewnością bez pomocy tych
władz trudno jest wprowadzić w życie niektóre z zaleceń. Szczególnie
istotna będzie pomoc w dostarczaniu prasy, książek, kaset a także pomoc
w tłumaczeniu niezbędnych dla skazanego informacji dotyczących zasad wykonywania kary. Nie mniej istotna wydaje się rola przedstawicieli
konsulatów przy ułatwieniu skazanemu kontaktu z rodziną, zwłaszcza gdy
rodzina zdecyduje się na widzenie ze skazanym (np. wiza, pomoc w zakwaterowaniu) a także pomoc skazanemu, gdy uzyska przepustkę.
Twórcy rekomendacji zwracają uwagę na organizacje społeczne, które
zajmują się świadczeniem pomocy więźniom. Ich przedstawiciele powinni odwiedzać skazanych, oczywiście po wyrażeniu przez skazanego zgody, udzielać niezbędnej pomocy. Przedstawiciele tych organizacji powinni
aktywizować rodaków skazanych, jeżeli takowi przebywają w naszym
kraju, do udzielania skazanym pomocy, zwłaszcza jeżeli są to osoby, które
znają język polski.
W rekomendacji zaleca się prowadzenie szkoleń dla funkcjonariuszy
pracujących w bezpośrednim kontakcie ze skazanymi cudzoziemcami.
Z całą pewnością pewien zasób wiedzy o uwarunkowaniach kulturowych
kraju, z którego pochodzi skazany, obyczajach, religii może być istotny
w pracy z tymi skazanymi a także może pomóc w uniknięciu sytuacji
konfliktowych.
188
o edukacji w więzieniu
(przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 13 października 1989 r.
uznając, że prawo do edukacji ma znaczenie fundamentalne;
uznając wagę edukacji dla rozwoju jednostki i społeczeństwa;
biorąc pod uwagę, że duży odsetek więźniów nie odebrało satysfakcjonującego wykształcenia i dlatego mają liczne potrzeby związane z edukacją;
biorąc pod uwagę, że edukacja w więzieniach przyczynia się do poprawy
warunków odbywania kary;
biorąc pod uwagę fakt, że edukacja więźniów ułatwia ich powrót do społeczeństwa;
uznając, że stosowanie praw i środków zgodnie z niniejszymi rekomendacjami może być odmienne w stosunku do osób skazanych i tymczasowo
aresztowanych;
mając na uwadze Rekomendację Nr (87) 3 Europejskie Reguły Więzienne
i Rekomendację Nr (81) 17 o edukacji osób dorosłych;
zaleca, rządom państw członkowskich implementację następujących zasad:
1. Wszyscy więźniowie powinni mieć możliwość edukacji, która przewiduje dostęp do przyborów szkolnych, przygotowanie zawodowe,
zajęcia kulturalne i twórcze, zajęcia wychowania fizycznego i sportu,
edukację społeczną i dostęp do biblioteki;
2. Edukacja więźniów powinna być prowadzona na tym samym poziomie co edukacja osób z podobnej grupy wieku przebywających poza
więzieniem, zakres możliwości edukacyjnych powinien być tak
szeroki, jak to możliwe;
3. Celem edukacji więźnia powinien być jego rozwój, mając na uwadze
społeczny, ekonomiczny i kulturalny kontekst;
189
Rekomendacja Nr R (89) 12 o edukacji w więzieniu
4. Wszyscy pracownicy administracji więziennej powinni wspierać
i ułatwiać edukację więźniom, jak tylko jest to możliwe;
5. Edukacja więźniów powinna mieć taki sam status jak ich praca,
więźniowie nie powinni ponosić strat finansowych w związku z tym,
że się uczą;
6. Wszelki wysiłek powinien być podjęty, żeby zachęcić więźniów
do aktywnego udziału we wszelkich formach edukacji;
7. Nauczycielom powinny być zapewnione programy rozwojowe
w trosce o poziom ich nauczania i znajomość metod odpowiednich
w edukacji osób dorosłych;
8. Szczególną uwagę należy poświęcić tym więźniom, którzy mają
problemy w nauce zwłaszcza z czytaniem i pisaniem;
9. Celem przygotowania zawodowego powinien być rozwój indywidualny więźnia, uwzględniający trendy na rynku pracy;
10. Więźniowie powinni mieć, przynajmniej raz w tygodniu, bezpośredni
dostęp do dobrze wyposażonej biblioteki;
11. Szczególny nacisk powinien być nałożony na wychowanie fizyczne i sport;
12. Znaczącą rolę powinny odgrywać zajęcia kulturalne i twórcze,
ponieważ mają szczególny potencjał w rozwoju osobistym więźnia
i jego umiejętności wyrażania siebie;
13. Edukacja społeczna powinna kłaść nacisk na umiejętności praktyczne, które pozwolą więźniom radzić sobie w życiu codziennym
i ułatwią powrót do społeczeństwa;
14. Jeżeli jest to możliwie, więźniowie powinni uczestniczyć w zajęciach
edukacyjnych poza więzieniem;
15. Przedstawiciele społeczeństwa powinni być zaangażowani w edukację
wewnątrz więzienia;
16. Wszelkie środki powinny zostać podjęte, aby umożliwić więźniom
kontynuację nauki po opuszczeniu więzienia;
17. Dostępne powinny być fundusze i wyposażenie konieczne do
nauczania więźniów na odpowiednim poziomie oraz zatrudnieni
wykwalifikowani nauczyciele.
190
Grażyna Szczygieł
o edukacji w więzieniu
Komentarz
Populacja skazanych charakteryzuje się znacznie niższym poziomem
wykształcenia niż ogół społeczeństwa. Z badań wynika23, że większość
skazanych ma zaledwie wykształcenie podstawowe. Najmniej korzystnie
reprezentują się skazani młodociani. Także odsetek osób posiadających
zawód jest niewielki, a przecież to właśnie posiadanie zawodu daje szansę
na zdobycie pracy, a więc środków na utrzymanie.
Twórcy rekomendacji, dostrzegając zależności między wykształceniem
i posiadaniem zawodu a późniejszą pomyślną społeczną readaptacją
skazanych, zwracają szczególną uwagę na edukację więźniów. Należy
zauważyć, iż w rekomendacji o edukacji więźniów pojęcie edukacja zyskuje szeroki zakres. Tak więc dostęp do edukacji, to dostęp do przyborów szkolnych, przygotowanie zawodowe, zajęcia kulturalne i twórcze,
zajęcia wychowania fizycznego i sportu, edukacja społeczna i dostęp do
biblioteki. Tak szerokie spojrzenie na edukację wydaje się w pełni zasadne
w przypadku skazanych. Zdobycie przez skazanego zawodu czy uzupełnienie wykształcenia jest bardzo ważne, ale nie mniej istotne jest rozwijanie zdolności, zamiłowań. Tak więc należy zwrócić uwagę na zajęcia
twórcze, które są pomocne w rozwoju osobistym więźnia a także pozwolą
na zagospodarowanie wolnego czasu w zakładzie karnym, zwłaszcza
gdy skazany nie pracuje. Edukacja społeczna zaś powinna kłaść nacisk
na umiejętności praktyczne, które ułatwiają więźniom radzenie sobie
w codziennym życiu więziennym, jak również po opuszczeniu więzienia.
W analizowanym dokumencie zaleca się zapewnienie takiego poziomu
nauczania więźniów jak w przypadku osób przebywających poza murami,
a więc niezbędna jest integracja nauczania w zakładach karnych z ogólnym
23
Zob. A. Szymanowska, Więzienie i co dalej, Warszawa 2003.
191
Grażyna Szczygieł
systemem nauczania. Umożliwi to skazanemu kontynuację nauczania po
opuszczeniu zakładu karnego. Nauka powinna mieć taki sam status jak
praca, zatem twórcy rekomendacji zalecają podjęcie działań, by więzień
uczący się nie ponosił strat finansowych lub jakichkolwiek innych. Należy zauważyć, iż Europejski Komitet do Spraw Zapobiegania Torturom
wielokrotnie zalecał, iż w przypadku skazanych młodocianych pierwszeństwo przed pracą powinna mieć edukacja uwzględniająca trendy na rynku
pracy i zawodowy trening. W ocenie twórców rekomendacji istotne jest
zwrócenie uwagi na indywidualny rozwój więźnia. Także istotne znaczenie przypisują wychowaniu fizycznemu i zajęciom sportowym. Nie mniej
ważne jest umożliwienie uczestniczenia w zajęciach edukacyjnych poza
więzieniem.
Patrząc na powyższe zalecenia, z perspektywy obowiązujących regulacji prawnych, należy podkreślić, iż ustawodawca dużą wagę przywiązuje
do edukacji. Z katalogu praw skazanego wynika, że ma on prawo do:
• kształcenia i samokształcenia oraz wykonywania twórczości
własnej,
• korzystania z zajęć kulturalno-oświatowych i sportowych, radia,
telewizji, książek i prasy.
System nauczania w jednostkach penitencjarnych funkcjonuje na zasadach określonych w ustawie o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256,
poz. 2572 ze zm.). Tak więc skazani, którzy nie ukończyli 18 lat zobowiązani są do realizacji obowiązku szkolnego. Ponadto umożliwia się nauczanie w zakresie ponadpodstawowym (ponadgimnazjalnym) i na kursach
zawodowych. W tym przypadku pierwszeństwo mają skazani, którzy nie
mają wyuczonego zawodu bądź po opuszczeniu zakładu nie będą mogli
wykonywać zawodu oraz skazani, którzy nie ukończyli 21 roku życia.
Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na rozporządzenie ministra sprawiedliwości z dnia 13 lutego 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu prowadzenia nauczania w zakładach karnych (Dz. U. Nr 37, poz. 337),
w którym określono minimalną liczbę słuchaczy w każdym typie szkoły,
co, jak podkreśla się w doktrynie24 – nie tylko rzutuje na zakres nauczania,
ale uniemożliwia realizację art. 67 kkw.
Nauczanie odbywa się nie tylko w jednostkach penitencjarnych,
ale może również przebiegać w szkołach poza obrębem zakładu karnego.
24
Zob. M. Płatek, Wybrane zasady i instytucje Kodeksu karnego wykonawczego z 1997 r. w świetle Europejskich Reguł Więziennych z 11 stycznia 2006 r. [w:] X lat obowiązywania Kodeksu karnego wykonawczego,
pr. zb. pod red. S. Lelentala i G. B. Szczygieł, Białystok 2009, s. 122 -123.
192
Komentarz do Rekomendacji Nr R (89) 12 o edukacji w więzieniu
Dyrektor może wyrazić zgodę na naukę poza zakładem karnym bądź
udział w konsultacjach, jeżeli skazany spełnia ogólnie obowiązujące wymagania w oświacie. Oczywiście istotne będzie zachowanie skazanego
i niezagrażanie porządkowi prawnemu.
Należy zwrócić uwagę na regulacje, które umożliwiają pewną aktywność i samodzielność skazanego. Skazani młodociani a także skazani
dorośli, którzy odbywają karę w systemie programowanego oddziaływania, mogą przedstawić swój plan co do działań edukacyjnych, plan, który
będzie częścią indywidualnego programu oddziaływania. Również przy
opracowywaniu tego programu skazany może wypowiedzieć się co do
udziału w różnych formach aktywności o charakterze edukacyjnym. Takie
zajęcia są szczególnie istotne, jeżeli odbywają się poza terenem zakładu
karnego. Skazanym odbywającym karę w zakładzie karnym typu otwartego można zezwolić na udział w zajęciach i imprezach kulturalno-oświatowych i sportowych poza terenem zakładu karnego oraz na udział, tak jak
skazani z zakładu karnego typu półotwartego, w organizowanych przez
administrację zakładu grupowych zajęciach kulturalno-oświatowych
i sportowych organizowanych poza terenem zakładu.
W Kodeksie karnym wykonawczym nie zrównano statusu edukacji ze
statusem pracy, jak zalecają twórcy rekomendacji, ale wprowadzono pewne ulgi dla skazanych uczących się. Przewidziano możliwość zwolnienia
z obowiązku pracy skazanego, który podjął naukę. Skazanemu uczącemu
się, po roku nauki, jeżeli nie ma prawa do urlopu z tytułu wykonywanej pracy, można udzielić 14-dniowego urlopu, podczas którego korzysta
z uprawnień i ulg, jakie przysługują skazanemu pracującemu. Skazanym,
jeżeli nie dysponują środkami na zakup podręczników i pomocy naukowych udostępnia się je nieodpłatnie.
W celu zachęcania skazanych do udziału w zajęciach, nie tylko w formie biernej, są oferowane programy aktywizujące. W praktyce, mimo
iż w jednostkach penitencjarnych systematycznie wzrasta liczba programów mających na celu aktywizację skazanych, nie jest jednak najlepiej,
o czym świadczy chociażby raport z ostatniej wizyty przedstawicieli
Europejskiego Komitetu Przeciwdziałania Torturom oraz Nieludzkiemu
lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu. Z całą pewnością przyczyn
należy szukać w nadmiernie licznej populacji skazanych a także braku
środków finansowych.
193
Rezolucja (62) 2
Wyborcze, obywatelskie i socjalne prawa skazanych
(przyjęta przez zastępców ministrów w dniu 1 lutego 1962 r.)
Komitet Ministrów
mając na uwadze Rekomendację 195 (1959) Zgromadzenia Konsultacyjnego Rady Europy w sprawie reformy prawa karnego;
mając na uwadze rezolucję przyjętą w Paryżu w dniu 6 czerwca 1961 r.
przez ministrów uczestniczących w Konferencji Europejskich Ministrów
Sprawiedliwości;
mając na uwadze konieczność promowania w państwach członkowskich
Rady Europy takiego systemu więziennictwa, który, chroniąc społeczeństwo jednocześnie stoi na straży zasad poszanowania godności ludzkiej;
uwzględniając potrzebę stosownego uzupełnienia „Wzorcowych reguł
minimum postępowania z więźniami” przyjętych w sierpniu 1955 r. przez
Pierwszy Kongres Narodów Zjednoczonych do spraw Zapobiegania Przestępczości i Postępowania ze Sprawcami Przestępstw poprzez określenie –
w ramach wspólnego porozumienia – granic wykonywania przez więźnia
przysługujących mu praw indywidualnych, które system odbywania kary
może zgodnie z prawem wyznaczyć;
zaleca, aby rządy państw członkowskich Rady Europy stosowały następujące postanowienia w takim zakresie, w jakim są one zgodne z ich zasadami konstytucyjnymi i zobowiązaniami międzynarodowymi.
A. Zasady ogólne
1. Zasady wymienione w niniejszym dokumencie określają wpływ pozbawienia wolności na prawa wyborcze, obywatelskie lub socjalne,
które przysługiwałyby więźniom, zarówno skazanym, jak i tymczasowo aresztowanym, gdyby przebywali na wolności. Stanowią one
przykłady stosowania wzorcowych reguł minimum.
195
Rezolucja (62) 2 Wyborcze, obywatelskie i socjalne prawa skazanych
2. Jeżeli prawo danego państwa dopuszcza możliwość pozbawienia jednostki praw wymienionych w pkt. 1, pożądanym jest uwzględnienie
niniejszych reguł przy nowelizacji odpowiednich aktów prawnych.
Jeżeli właściwe przepisy krajowe nie regulują jakiejś kwestii,
niniejsze reguły należy postrzegać jako wyraz europejskiego sumienia prawnego w takiej kwestii.
3. Niniejsze postanowienia oparte zostały na zasadzie, zgodnie z którą
sam fakt pozbawienia wolności nie wpływa na możliwość korzystania ze wspomnianych praw; zasada ta jednak dopuszcza ograniczenie wykonywania takich praw w sytuacji, gdy byłoby ono niezgodne
z celem pozbawienia wolności lub utrudniałoby utrzymanie porządku
i bezpieczeństwa w zakładzie karnym.
4. W żadnym wypadku reguły wymienione w niniejszej rezolucji nie
mogą być interpretowane jako ograniczające czy unieważniające
prawa i wolności, o których mowa w Konwencji o Ochronie Praw
Człowieka i Podstawowych Wolności oraz załączonym do niej Protokole.
B. Prawa wyborcze
5. Jeżeli prawo przewiduje możliwość głosowania w wyborach bez
konieczności osobistej obecności w miejscu głosowania, osoba pozbawiona wolności powinna mieć możliwość skorzystania z takiej
formy, chyba że została ona pozbawiona prawa do głosowania na
mocy przepisów prawa lub orzeczenia sądu.
6. Przed wykonaniem czynnego prawa wyborczego dopuszczony do
głosowania więzień powinien mieć możliwość uzyskania informacji
pozwalających mu na świadome podjęcie decyzji wyborczej.
C. Prawa obywatelskie
7. (a) Z wyjątkiem sytuacji przewidzianej poniżej (w pkt. 8), sam fakt
pozbawienia wolności nie powinien utrudniać więźniowi korzystania z przysługujących mu praw obywatelskich, osobiście lub przez
działającego w jego imieniu przedstawiciela;
196
(b) jeżeli okaże się, że więzień nie może skorzystać z przysługujących
mu praw osobiście, należy umożliwić mu udzielenie pełnomocnictwa.
8. Administracja więzienia może zakazać więźniowi korzystania z praw
obywatelskich:
(a) jeżeli wykonywanie takich praw stoi w sprzeczności z celami kary
pozbawienia wolności lub ze sposobem postępowania ze skazanym;
(b) jeżeli, w przypadku osoby skazanej, wykonywanie przez tę osobę
praw obywatelskich może zostać odroczone, do momentu zwolnienia, bez uszczerbku dla dobra skazanego.
D. Prawa socjalne
9. Jeżeli więzień uzyskał prawo do świadczeń z ubezpieczenia
społecznego przed pozbawieniem wolności, sam fakt pozbawienia
wolności nie może skutkować odebraniem takich świadczeń.
10. Więzień powinien, w miarę możliwości, zachować prawo do świadczeń z zabezpieczenia społecznego w trakcie odbywania kary; należy
podjąć wszystkie niezbędne w tym celu działania.
11. Z wyjątkiem świadczeń emerytalnych, do otrzymywania których
więzień jest uprawniony z tytułu opłacanych przez siebie składek,
wypłata przysługujących więźniowi świadczeń może zostać zawieszona, albo ich wysokość obniżona na czas odbywania kary pozbawienia wolności; jednakże zasiłek rodzinny, przeznaczony dla
pozostających na utrzymaniu osoby pozbawionej wolności, powinien
być, niezależnie od jej zgody, nieprzerwanie wypłacany bezpośrednio
na rzecz uprawnionych.
E. Ochrona praw
12. Więzień może w każdym czasie dochodzić swoich praw w postępowaniu sądowym. Jeżeli działa on w charakterze powoda,
może kontynuować postępowanie toczące się w chwili pozbawienia
wolności, jeżeli wymagane czynności nie mogą zostać zawieszone do
czasu jego zwolnienia.
197
13. Analogicznie, więzień może wszcząć nowe postępowanie sądowe,
jeżeli nie jest możliwe odroczenie czynności do momentu jego
zwolnienia, a nie stoi to w sprzeczności z celami kary pozbawienia
wolności lub postępowania ze skazanym.
14. Więźniowi nie przysługuje prawo do osobistego stawiennictwa przed
właściwym sądem, chyba że jego obecność jest wymagana na mocy
przepisów prawa lub decyzji sądu.
15. W postępowaniach cywilnym i administracyjnym stroną może być
więzień zgodnie z określonymi w niniejszym dokumencie regułami,
przysługuje mu prawo do kontaktowania się ustnie i pisemnie z osobą
uprawnioną do reprezentowania jego interesów.
16. Z zastrzeżeniem przepisów szczególnych dotyczących kontaktów
z prawnikami, widzenia i korespondencja otrzymywana przez więźnia
mogą podlegać nadzorowi uprawnionych organów.
17. W celu zabezpieczenia swoich interesów więzień ma prawo do
niezwłocznego złożenia pisemnego wniosku do władz ministerialnych lub podobnych organów. Wszelką korespondencję z władzami
i organami należy przekazać adresatowi bez zbędnej zwłoki.
198
Krzysztof Kosowicz
Rezolucja (62) 2
Wyborcze, obywatelskie i socjalne
prawa skazanych
Komentarz
Rezolucja Komitetu Ministrów z 1 lutego 1962 r. składa się z pięciu
krótkich części. W pierwszej zawarte zostały ogólne zasady, jakimi powinny kierować się państwa członkowskie uchwalając lub nowelizując
przepisy dotyczące publicznych i socjalnych praw więźniów. Część druga dotyczy praw wyborczych. Część trzecia – praw obywatelskich. Część
czwarta określa zasady, jakimi powinny kierować się państwa członkowskie ustalając przysługujące więźniom prawa socjalne. W części piątej
mowa jest natomiast o konieczności zagwarantowania osobom pozbawionym wolności możliwości ochrony ich praw w postępowaniu sądowym.
Pozbawienie praw publicznych jest jednym ze środków karnych przewidzianych w art. 39 Kodeksu karnego. Obejmuje ono m.in. utratę czynnego i biernego prawa wyborczego do organu władzy publicznej.
Sąd może orzec pozbawienie praw publicznych w razie skazania na
karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 za przestępstwo
popełnione w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie.
Oznacza to, że jeżeli sąd nie orzeknie tego środka, skazanemu na karę
pozbawienia wolności przysługują wszystkie prawa publiczne, w tym
prawa wyborcze. Zasada przyjęta w naszym ustawodawstwie jest zatem
zgodna z założeniem, na którym opiera się komentowana rezolucja, wyrażonym w pkt. 3, polegającym na tym, że samo pozbawienie wolności
nie oznacza automatycznego pozbawienia praw publicznych, w tym praw
wyborczych. Zasada ta jest także wyrażona w art. 4 Kodeksu karnego
wykonawczego, zgodnie z którym skazany zachowuje prawa i wolności
obywatelskie, a ich ograniczenie może wynikać jedynie z ustawy oraz
z wydanego na jej podstawie prawomocnego orzeczenia.
Na podobnym stanowisku stoi także Europejski Trybunał Praw Człowieka, który w wyroku z dnia 6 października 2005 r. wydanym przez
Wielką Izbę stwierdził naruszenie art. 1 protokołu nr 3 do Europejskiej
199
Krzysztof Kosowicz
Konwencji Praw Człowieka w sprawie, w której skazany na karę dożywotniego pozbawienia wolności był automatycznie pozbawiony praw wyborczych (Hirst przeciwko Wielkiej Brytanii (Nr 2), skarga nr 74025/01).
Trybunał doszedł do wniosku, że prawo obowiązujące w Wielkiej Brytanii, pozbawiające wszystkich skazanych prawa wyborczego, niezależnie
od popełnionego przestępstwa, orzeczonej kary i sytuacji osobistej skazanego, stanowiło nadmierną i nieproporcjonalną ingerencję w ich prawa obywatelskie. Trzeba jednak zaznaczyć, że wyrok nie zapadł jednomyślnie.
Za naruszeniem art.1 protokołu nr 3 głosowało 12 sędziów, a 5 było przeciw.
Przepisy dotyczące wykonywania czynnego prawa wyborczego przez
osoby pozbawione wolności, w tym w zakładach karnych i aresztach śledczych, znajdują się w ustawie z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy
(Dz. U. Nr 21, poz. 112 ze zm.). Kodeks ten określa zasady i tryb zgłaszania kandydatów, przeprowadzania oraz warunki ważności wyborów:
1) do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej
Polskiej;
2) prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej;
3) do Parlamentu Europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej;
4) do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego;
5) wójtów, burmistrzów i prezydentów miast.
Zgodnie z art. 12 § 4 Kodeksu wyborczego, w wyborach (a więc
w wyborach do Sejmu i do Senatu, wyborach prezydenta Rzeczypospolitej, wyborach do Parlamentu Europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej,
wyborach do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego
oraz w wyborach wójtów, burmistrzów i prezydentów miast) rada gminy,
w drodze uchwały, na wniosek wójta, tworzy odrębny obwód głosowania
w zakładzie opieki zdrowotnej, domu pomocy społecznej, zakładzie karnym i areszcie śledczym oraz w oddziale zewnętrznym takiego zakładu
i aresztu, jeżeli w dniu wyborów będzie w nim przebywać co najmniej
15 wyborców. Nieutworzenie obwodu jest możliwe wyłącznie w uzasadnionych przypadkach na wniosek osoby kierującej daną jednostką.
Natomiast według § 5 wyżej powołanego artykułu w wyborach do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego oraz w wyborach wójta odrębny obwód głosowania w jednostce, o której mowa w § 4
tworzy się, jeżeli w dniu wyborów będzie w niej przebywać co najmniej
15 wyborców ujętych w rejestrze wyborców prowadzonym w gminie, na
terenie której położona jest dana jednostka.
200
Komentarz do Rezolucji (62) 2 Wyborcze, obywatelskie i socjalne prawa skazanych
Jeżeli w dniu wyborów w jednostce, o której mowa w § 4, będzie przebywać mniej niż 15 wyborców, można w niej utworzyć odrębny obwód
głosowania po zasięgnięciu opinii osoby kierującej daną jednostką.
W komentowanej rezolucji zaleca się ponadto, aby dopuszczony do głosowania więzień miał dostęp do informacji pozwalających mu na świadome podjęcie decyzji wyborczej. Zalecenie to zasługuje na pełną aprobatę;
w przeciwnym razie czynne prawo wyborcze miałoby charakter jedynie
iluzoryczny. Wydaje się, że w praktyce dostęp do informacji potrzebnej do
świadomego podjęcia decyzji wyborczej powinien być zrealizowany poprzez umożliwienie skazanemu bądź tymczasowo aresztowanemu korzystania z radia, telewizji, książek, prasy i materiałów wyborczych (art. 102
pkt 6 w zw. z art. 209 Kodeksu karnego wykonawczego).
Prawa socjalne osób pozbawionych wolności w zakładach karnych
i aresztach śledczych uregulowane są w ustawie z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jednolity Dz. U. z 2009 r.
Nr 205, poz. 1585 ze zm.). Zgodnie z art. 13 pkt 8 tej ustawy osoby wykonujące odpłatnie pracę, na podstawie skierowania do pracy, w czasie
odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania
– podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowemu,
chorobowemu i wypadkowemu od dnia rozpoczęcia wykonywania pracy
do dnia zakończenia wykonywania tej pracy.
Zgodnie natomiast z art. 130 ust 3. ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.
o emeryturach i rentach z funduszu ubezpieczeń społecznych (tekst jednolity Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.) osobie odbywającej karę
pozbawienia wolności, karę aresztu wojskowego albo karę aresztu za wykroczenie oraz osobie tymczasowo aresztowanej świadczenia wypłaca się
za pośrednictwem osób prawnych prowadzących działalność w zakresie
doręczania świadczeń:
1) pod adresem zakładu karnego lub aresztu śledczego;
2) na wniosek tej osoby – na jej rachunek w banku, albo osobie wskazanej przez tę osobę.
Ze wspomnianych powyżej przepisów wynika, że samo pozbawienie
wolności osoby, która wcześniej nabyła prawo do świadczenia emerytalnego lub rentowego z ubezpieczenia społecznego nie skutkuje pozbawieniem prawa do takich świadczeń. Powyższa zasada pozostaje w zgodzie
z założeniem wyrażonym w pkt. 9 komentowanej rezolucji.
201
Krzysztof Kosowicz
Inaczej rzecz przedstawia się w przypadku świadczeń z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby lub macierzyństwa. Zgodnie z art. 12 ust. 2
ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tekst jednolity
Dz. U. z 2010 r. Nr 77, poz. 512 ze zm.) zasiłek chorobowy nie przysługuje za okresy niezdolności do pracy przypadającej w czasie tymczasowego aresztowania lub odbywania kary pozbawienia wolności, z wyjątkiem
przypadków, w których prawo do zasiłku wynika z ubezpieczenia chorobowego osób wykonujących odpłatnie pracę na podstawie skierowania
do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania. Okresu, za który zasiłek chorobowy nie przysługuje,
nie wlicza się do okresu zasiłkowego. Z mocy art. 31 wyżej powołanej
ustawy, zasadę tę stosuje się odpowiednio do zasiłku macierzyńskiego, co
oznacza, że zasiłek ten nie przysługuje kobiecie w czasie tymczasowego
aresztowania lub odbywania przez nią kary pozbawienia wolności, chyba
że prawo to wynika z wykonywania przez nią odpłatnej pracy w czasie
odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania.
Z przepisów dotyczących świadczeń rodzinnych zdaje się natomiast
wynikać, że pozbawienie wolności członka rodziny, której ze względu na
wysokość dochodów przysługuje zasiłek rodzinny co do zasady nie ma
wpływu na prawo do zasiłku. Regulacja taka jest zgodna z zasadą wyrażoną w drugiej części, pkt 10 rezolucji. Skazanie członka rodziny, której
przysługuje zasiłek rodzinny, na karę pozbawienia wolności lub zastosowanie w stosunku do niego tymczasowego aresztowania może mieć jednak pośredni wpływ na prawo do zasiłku rodzinnego. Zgodnie bowiem
z art. 5 ust. 7 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992 ze zm.), w przypadku gdy członek rodziny przebywa w instytucji zapewniającej całodobowe utrzymanie
(a więc także – zgodnie z definicją zawartą w art. 3 pkt 7 ustawy – w zakładzie karnym albo areszcie śledczym), ustalając dochód rodziny w przeliczeniu na osobę, nie uwzględnia się osoby przebywającej w tej instytucji.
Odnosząc się do ostatniej części rezolucji, poświęconej ochronie praw
więźniów i osób tymczasowo aresztowanych, podkreślić należy, że obowiązujące obecnie przepisy pozostają w zgodzie z zaleceniami Komitetu Ministrów Rady Europy. Pozbawienie wolności nie stanowi bowiem
przeszkody w kontynuowaniu już wszczętych lub we wszczęciu nowych
postępowań sądowych.
202
Komentarz do Rezolucji (62) 2 Wyborcze, obywatelskie i socjalne prawa skazanych
Również przepisy dotyczące odwiedzin osób pozbawionych wolności,
tj. art. 217 Kodeksu karnego wykonawczego, znowelizowany po wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2 lipca 2009 r.25, wydają się spełniać
zalecenia Komitetu Ministrów.
Zasada wyrażona w pkt. 16 rezolucji, a dotycząca zakazu cenzury korespondencji z adwokatami, także znalazła się w przepisach Kodeksu karnego wykonawczego. Według brzmienia art. 8 § 3 tego kodeksu skazany
pozbawiony wolności może porozumiewać się ze swoim obrońcą lub pełnomocnikiem będącym adwokatem lub radcą prawnym podczas nieobecności innych osób. Korespondencja z tymi osobami nie podlega cenzurze
i zatrzymaniu, a rozmowy w trakcie widzeń i telefoniczne nie podlegają
kontroli. Przepis ten zawiera wyjątki uzasadnione podejrzeniem, że list
zawiera przedmioty, których dotyczy zakaz posiadania, przechowywania,
przekazywania, przesyłania lub obrotu. Z mocy art. 209 Kodeksu karnego
wykonawczego przepis ten stosuje się odpowiednio do osób tymczasowo
aresztowanych, należy jednak pamiętać o pewnych możliwych odstępstwach przewidzianych w przepisach kodeksu dotyczących wykonywania
tymczasowego aresztowania.
25
Wyrok TK z 2 lipca 2009 r., sygn. akt K 1/07, którym Trybunał orzekł o niezgodności art. 217 § 1 kkw
z art. 47 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz z art. 8 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności. Brak precyzji art. 217 § 1 w brzmieniu sprzed nowelizacji wytknął naszemu ustawodawcy także Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z 19 stycznia 2010 r. Wegera przeciwko Polsce
(skarga nr 141/07).
203
w sprawie społecznej sytuacji więźniów
Zgromadzenie
przekonane, że zasady dotyczące postępowania z więźniami muszą
uwzględniać tempo zmian społecznych, a co za tym idzie, odzwierciedlać
nowe trendy społeczno-kulturowe oraz zmiany w polityce karnej;
pamiętając, że opinia publiczna jest poważnie zaniepokojona wzrostem
przestępczości, a w szczególności nowymi zagrożeniami terrorystycznymi, oraz odczuwa silne współczucie w stosunku do ofiar przestępstw,
rozumie, jak ważna jest rola rządów i parlamentarzystów w wyjaśnianiu
celów reformy więziennictwa;
przekonane, że celem polityki penitencjarnej powinno być umożliwienie więźniom prowadzenia społecznie odpowiedzialnego życia po odbyciu kary, do którego muszą zostać przygotowani w okresie pobytu
w zakładzie karnym;
uznając, że niedopuszczalne jest dodatkowe karanie więźniów;
uznając, że ważne jest, aby rodzinie zaoszczędzić niepotrzebnych cierpień
spowodowanych faktem odbywania przez niego kary;
uwzględniając uchwalane w różnorodnych obszarach tematycznych
rezolucje Komitetu Ministrów wpływające na sytuację więźniów,
w szczególności Rezolucję (73) 5 w sprawie wzorcowych reguł minimum
postępowania z więźniami;
będąc zdania, że wspomniana wyżej rezolucja powinna zostać
znowelizowana w celu dostosowania jej założeń do aktualnych trendów
i rozszerzenia jej zakresu;
rekomenduje, aby Komitet Ministrów uwzględnił poniższe zasady przy
przygotowywaniu polityk oraz dalszych tekstów i dokumentów prawnych
dotyczących sytuacji więźniów w państwach członkowskich:
205
Rekomendacja 914 (1981) w sprawie społecznej sytuacji więźniów
I. Zasady główne
1. Pożądane jest wspomaganie występującej obecnie wśród państw
członkowskich Rady Europy tendencji jak najszerszego zastępowania
krótkoterminowych kar pozbawienia wolności innymi środkami, które są
równie efektywne, a pozbawione wad [kar izolacyjnych].
2. W takim zakresie, w jakim jest to możliwe, osoby tymczasowo aresztowane, po raz pierwszy skazane oraz młodociane powinny przebywać
w specjalnych placówkach, co uniemożliwi im zetknięcie się z recydywistami i niebezpiecznymi przestępcami. Najważniejsze jest izolowanie
osób uzależnionych od narkotyków od reszty skazanych.
3. Powinno się poprawić warunki panujące w więzieniach poprzez zredukowanie ilości przebywających w nich osób oraz tworzenie placówek
na szczeblu lokalnym.
4. Skutki pozbawienia wolności powinny zostać zminimalizowane;
zawsze należy szanować poczucie godności ludzkiej więźniów, pomagając im tym samym w powrocie do normalnego życia.
II. Stosunki ze światem zewnętrznym
1. Regulacje dotyczące odwiedzin, w tym „widzeń intymnych”, powinny być jak najmniej restrykcyjne i jak najbardziej korzystne dla więźniów, co pozwoli im na utrzymanie kontaktu z rodzinami i ze światem
zewnętrznym, i pozytywnie wpłynie na stabilność emocjonalną i poczucie
obowiązku więźniów.
2. Strażnicy więzienni, którzy są głównymi pośrednikami w kontaktach
więźniów ze światem zewnętrznym, powinni poznać podczas szkolenia
cele progresywnej polityki penitencjarnej.
3. Przerwa w wykonywaniu kary powinna być traktowana jako metoda umożliwiająca więźniom utrzymywanie kontaktu ze społeczeństwem;
należy zachęcać do jej stosowania w przypadku, gdy zachowanie więźnia
sugeruje, że powrót do życia na wolności odbędzie się bez przeszkód, a jej
zastosowanie będzie odpowiednie z punktu widzenia charakteru i surowości
nałożonej kary oraz sytuacji rodzinnej więźnia. Przerwa w wykonywaniu
kary powinna być udzielana przez komisję, w skład której wchodzić powinni
m.in. pracownicy opieki społecznej i dyrektor jednostki penitencjarnej.
206
III. Praca i szkolenia zawodowe
1. Praca w więzieniu musi być uznawana za istotny czynnik resocjalizacji, a nie tylko sposób na zapewnienie więźniom zajęcia. Warunki
i godziny pracy, stawki wynagrodzenia oraz działalność związków zawodowych powinny być w najwyższym możliwym stopniu dostosowane do
warunków otwartego rynku pracy. Należy zbadać kwestię czy osadzeni,
otrzymujący stawki wynagrodzenia porównywalne do stosowanych na
otwartym rynku pracy, powinni partycypować w kosztach pobytu w zakładzie karnym.
2. Edukacja i szkolenia zawodowe są podstawowym elementem przygotowywania więźniów do ponownego podjęcia normalnego życia. Co za
tym idzie, większy nacisk należy kłaść na programy bezpłatnych szkoleń edukacyjnych i zawodowych, które powinny uwzględniać uzdolnienia
więźniów oraz perspektywy zatrudnienia, jakie powstają po ukończeniu
rożnych rodzajów szkoleń.
3. Aby ułatwić osadzonemu w lokalnej jednostce penitencjarnej dostosowanie się do społeczeństwa, można pozwolić mu na podjęcie pracy,
nauki lub udział w szkoleniach zawodowych albo innych specjalnie przygotowanych działaniach prowadzonych poza taką instytucją w zwykłych
godzinach pracy. Wymienione instytucje muszą dołożyć szczególnych starań w celu promowania tego typu działań na swoim terenie.
4. W ramach przygotowywania osadzonego do zwolnienia, szczególną
uwagę należy zwrócić na znalezienie dla niego odpowiedniego zatrudnienia lub innych źródeł utrzymania oraz właściwego miejsca zamieszkania.
Jeżeli potrzeby zwalnianego dotyczą edukacji, udziału w szkoleniach
zawodowych, albo gdy trzeba mu udzielić pomocy finansowej, socjalnej
lub medycznej, należy podjąć wszelkie możliwe działania w celu zaspokojenia takich potrzeb i udzielenia takiej pomocy.
IV. Zdrowie fizyczne i psychiczne
1. Więźniowie muszą mieć możliwość wykonywania ćwiczeń fizycznych dostosowanych do ich wieku i stanu zdrowia. Powinni spędzać co
najmniej godzinę dziennie na świeżym powietrzu, chyba że istnieją szczególne okoliczności to uniemożliwiające.
2. Więźniowie powinni mieć możliwość uczestniczenia w odpowiednich zajęciach organizowanych w wolnym czasie. Należy zachęcać ich do
rozwijania osobistych zainteresowań. Na tyle, na ile można to odpowiednio
207
zorganizować, osadzonym powinno się umożliwić śledzenie wydarzeń ze
świata zewnętrznego za pomocą prasy, radia i telewizji. W rozsądnych
granicach należy zaspokajać ich potrzebę rozrywki.
3. Więźniowie powinni mieć możliwość praktyk religijnych wewnątrz
więzienia w takim zakresie, w jakim można je odpowiednio zorganizować.
V. Opieka postpenitencjarna
1. Byli więźniowie i więźniowie zwolnieni warunkowo powinni otrzymać pomoc podczas powrotu do życia na wolności. Jednak aby uniknąć
stygmatyzacji, byli więźniowie powinni, na tyle na ile jest to możliwe,
uzyskiwać taką pomoc za pośrednictwem zwykłych placówek pomocy
społecznej.
2. Dodatkowego wyjaśnienia wymaga rola państwa w znajdowaniu
zatrudnienia oraz koncepcja pracy chronionej.
3. Należy sprecyzować status organizacji pozarządowych oraz kryteria
wyboru i szkolenia wolontariuszy.
4. Do udzielania byłym więźniom pomocy przy powrocie do życia na
wolności należy zachęcać związki zawodowe, które mogą w szczególności wspierać tworzenie sprzyjającego klimatu w miejscu pracy.
VI. Zabezpieczenie socjalne
1. Jako że zatrzymanie nabytych albo nabywanych uprawnień z tytułu
zabezpieczenia socjalnego jest podstawowym czynnikiem resocjalizacji
więźnia, należy znowelizować przepisy w celu zbliżenia pozycji [prawnej]
więźniów do statusu wolnych obywateli.
2. Ochronie podlegać powinny przede wszystkim zasiłki chorobowe
i zasiłki dla bezrobotnych; docelowo więźniowie powinni zostać objęci
ubezpieczeniem emerytalnym i na wypadek niezdolności do pracy. Więźniowie potrzebują też ochrony przed wypadkami przy pracy w placówkach penitencjarnych.
3. Odpowiednie regulacje powinny przyznać członkom rodziny osoby osadzonej prawo do zachowania przysługującego jej uprawnienia do
zasiłku chorobowego i macierzyńskiego oraz świadczeń rodzinnych, niezależnie od przepisów zabezpieczenia społecznego odnoszących się do
więźniów, a obowiązujących w kraju odbywania kary.
208
4. W świetle powyższych zasad, należy znowelizować art. 68 b
Europejskiego kodeksu zabezpieczenia społecznego, który umożliwia umawiającym się stronom zawieszenie świadczeń zabezpieczenia
społecznego [m.in. przysługujących więźniom].
VII. Więźniarki z dziećmi
Realizując zasadę, zgodnie z którą dzieci nie mogą ponosić konsekwencji przestępstw popełnionych przez rodziców, należy podjąć specjalne
działania zmierzające do zaspokojenia potrzeb więźniarek przebywających z nowonarodzonymi dziećmi. Trzeba określić limit wieku dla dzieci,
które mogą przebywać w placówkach penitencjarnych [razem z matkami]; dzieci powinny mieć możliwość korzystania z usług socjalnych poza
więzieniem (np. żłobków, przedszkoli itp.).
VIII. Więźniowie cudzoziemcy
1. Za pożądane działanie powinno zostać uznane zmniejszenie
liczby więźniów odbywających karę za granicą. Bez względu na powyższe, międzynarodowe umowy dotyczące przekazywania więźniów
pomiędzy państwami muszą uwzględniać wolę więźnia wyrażoną w tej
kwestii.
2. Co do zasady, należy porzucić praktykę koncentrowania więźniów
cudzoziemców w wydzielonych placówkach penitencjarnych; jeżeli
jednak praktyka taka już występuje, powinna być stosowana ostrożnie
i z uwzględnieniem konkretnych okoliczności, a co najważniejsze, z należytym uwzględnieniem miejsca zamieszkania rodziny więźnia.
3. Aby upewnić się, że życie więzienne nie będzie miało szczególnie
negatywnego wpływu na więźniów cudzoziemców, należy popierać
wprowadzenie szeregu specjalnych udogodnień dla nich przeznaczonych,
np. prawa do kontaktu z władzami konsularnymi, wolności praktykowania
wyznania i stosowania diety oraz darmowej pomocy tłumaczy pisemnych
i ustnych, zwłaszcza w sytuacji konieczności dokonania formalności prawnych i administracyjnych;
rekomenduje Komitetowi Ministrów wezwanie tych rządów państw
członkowskich, które jeszcze tego nie uczyniły, do ratyfikowania:
209
– Konwencji o międzynarodowej ważności wyroków karnych
(z 1970 r.),
– Europejskiej Konwencji o przekazywaniu ścigania w sprawach
karnych (1972 r.).
_________________________________
[1]. Obrady Zgromadzenia z 29 stycznia 1981 r. (25. posiedzenie) (zob. Dok. 4573, raport
Komitetu ds. Społecznych i Zdrowia).
Tekst przyjęty przez Zgromadzenie w dniu 29 stycznia 1981 r. (na 25. posiedzeniu).
210
w sprawie społecznej sytuacji więźniów
Komentarz
Rekomendacja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy w sprawie społecznej sytuacji więźniów z 1981 r. została przyjęta w okresie charakteryzującym się w Europie Zachodniej nasilonym krytycyzmem wobec
więzień i innych instytucji totalnych oraz intensywnym poszukiwaniem
kar i środków alternatywnych do bezwzględnej kary pozbawienia wolności. W pracach Rady Europy poparcie dla sankcji alternatywnych znalazło
wyraz także we wcześniejszych dokumentach, np. w rezolucji Komitetu
Ministrów Rady Europy z 1976 r. w sprawie środków karnych alternatywnych do uwięzienia (Resolution /76/ 10 on certain alternative penal
measures to imprisonment).
Rekomendacja w sprawie społecznej sytuacji więźniów z 1981 r. w dużym stopniu ma charakter historyczny i w zasadzie adresowana jest do Komitetu Ministrów Rady Europy. Zgromadzenie Parlamentarne odwołuje
się w tej rekomendacji do rezolucji Komitetu Ministrów z 1973 r. w sprawie wzorcowych reguł postępowania z więźniami (Resolution /73/ 5 on
standard minimum rules for the treatment of prisoners) i zaleca mu m.in.
znowelizowanie wymienionej rezolucji. Jednocześnie Zgromadzenie Parlamentarne zaleca Komitetowi Ministrów, aby przy nowelizacji rezolucji
z 1973 r. i przygotowywaniu innych dokumentów dotyczących sytuacji
więźniów w krajach członkowskich Rady Europy uwzględnił zasady sformułowane w komentowanej rekomendacji.
W rekomendacji o społecznej sytuacji więźniów z 1981 r. Zgromadzenie Parlamentarne zwraca uwagę na to, że zmianom polityki karnej muszą
towarzyszyć reformy więziennictwa. Podkreśla ono rolę rządów państw
członkowskich Rady Europy w informowaniu społeczeństwa o celach reformy więziennictwa. Polityka penitencjarna w świetle tej rekomendacji
powinna być zorientowana na przygotowanie skazanych odbywających
karę pozbawienia wolności do prowadzenia odpowiedzialnego życia po
211
opuszczeniu zakładu karnego. Zgromadzenie Parlamentarne zaznacza,
że niedopuszczalne jest dodatkowe karanie więźniów przez zwiększanie
dolegliwości odbywanej przez nich kary pozbawienia wolności i wskazuje na potrzebę oszczędzania rodzinie skazanego niepotrzebnych cierpień
spowodowanych odbywaniem przez niego kary.
Wśród zasad, które w świetle tej rekomendacji powinny zostać
uwzględnione przez Komitet Ministrów Rady Europy w toku prac nad nowelizacją rezolucji z 1973 r. w sprawie wzorcowych reguł postępowania
z więźniami a także w toku prac nad innymi dokumentami dotyczącymi
sytuacji więźniów, Zgromadzenie Parlamentarne wyodrębniło kilka zasad
podstawowych:
a) zasadę zastępowania – tak dalece jak jest to możliwe – krótkoterminowych kar pozbawienia wolności innymi sankcjami, które
pozwalają na uniknięcie ujemnych skutków uwięzienia, a przy tym
są równie skuteczne,
b) zasadę umieszczania tymczasowo aresztowanych, skazanych
odbywających karę po raz pierwszy i skazanych młodocianych
w oddzielnych zakładach, w których nie mają oni możliwości
kontaktów z recydywistami i „kryminalistami” (recidivists and
criminals); uzależnieni od narkotyków powinni być oddzieleni od
pozostałych skazanych,
c) zasadę poprawy warunków uwięzienia przez obniżanie rozmiarów populacji więziennej i decentralizację więzień, tj. tworzenie
zakładów na szczeblu lokalnym,
d) zasadę minimalizowania ujemnych skutków uwięzienia i podtrzymywania szacunku więźniów do siebie samych, by ułatwić im tym
samym powrót do normalnego życia.
W dalszej części tej rekomendacji Zgromadzenie Parlamentarne formułuje zalecenia dotyczące:
a) kontaktów więźniów ze światem zewnętrznym,
b) pracy i szkolenia zawodowego,
c) fizycznego i psychicznego zdrowia więźniów,
d) pomocy po opuszczeniu zakładu karnego,
e) ubezpieczenia społecznego więźniów,
f) szczególnych warunków uwięzienia matek z małymi dziećmi,
g) cudzoziemców pozbawionych wolności.
Sformułowane w tej rekomendacji zasady podstawowe, podobnie jak
pozostałe zalecenia dotyczące postępowania z więźniami, znalazły wyraz
w późniejszych dokumentach Komitetu Ministrów Rady Europy,
212
Komentarz do Rekomendacji 914 (1981) w sprawie społecznej sytuacji więźniów
a w szczególności w Europejskich Regułach Więziennych z 1987 r. (Recommendation No. R /87/ 3 of the Committee of Ministers on the European Prison Rules) oraz w znowelizowanej wersji Europejskich Reguł
Więziennych z 2006 r. (Recommendation Rec/2006/2 of the Committee of
Ministers to member states on the European Prison Rules), która zastąpiła
wcześniejszą wersję reguł. Szczegółowe prezentowanie zaleceń Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy zawartych w rekomendacji na temat
społecznej sytuacji więźniów z 1981 r. nie wydaje się zatem potrzebne.
Należy jednak podkreślić rolę, jaką w procesie tworzenia europejskich
standardów postępowania z więźniami odegrało Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy poprzez inspirowanie działań Komitetu Ministrów.
Na uwagę zasługuje także fakt, że Zgromadzenie Parlamentarne od wielu
lat w swoich pracach poświęca dużo uwagi problemom polityki karnej
i penitencjarnej, konsekwentnie opowiada się za polityką redukcjonizmu
w odniesieniu do populacji więziennej, humanizacją wykonywania kary
pozbawienia wolności i podporządkowaniem sposobu wykonywania tej
kary celowi, jakim jest ułatwienie integracji społecznej skazanych.
213
Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy
o społecznych skutkach pozbawienia wolności
i jego skutkach dla rodziny
1. Zgromadzenie Parlamentarne powołuje się na swoją Rekomendację
1257 (1995) o warunkach pozbawienia wolności w państwach
członkowskich Rady Europy i na swój wniosek nr 503 (1995)
dotyczący tego samego zagadnienia, zgodnie z którymi Komitetowi
do spraw Społecznych, Zdrowia i Rodziny zlecono przygotowanie
sprawozdania na temat społecznych problemów związanych z pozbawieniem wolności.
2. Zgromadzenie zauważa, że pozbawienie wolności powoduje wiele
problemów społecznych, w szczególności w odniesieniu do życia
rodzinnego, w tym relacji z dziećmi, jak również w odniesieniu do
życia zawodowego. Zagadnieniom tym dotychczas nie poświęcano
wiele uwagi. Zgromadzenie zauważa również, że kara pozbawienia wolności, ze względu na jej skutki, nie jest całkowicie zgodna
z zasadą, że kara powinna dosięgać jedynie sprawcy przestępstwa;
w praktyce skutkami kary dotknięte są pośrednio rodziny osób pozbawionych wolności, chociażby tylko polegającymi na pogorszeniu
ich sytuacji finansowej.
3. Zgromadzenie zwraca również uwagę na szczególne problemy o charakterze społecznym, z jakimi mają do czynienia kobiety pozbawione
wolności, spowodowane funkcjonującymi na ich temat stereotypami,
mniejszymi szansami – w porównaniu z więźniami płci męskiej –
na powrót do ich małżonków i na znalezienie pracy po opuszczeniu
więzienia, a także na szkodliwe skutki utraty ich praw rodzicielskich,
zważywszy na to, że wiele z nich ma małoletnie dzieci, nad którymi
sprawowały opiekę przed pozbawieniem wolności.
4. Również zasada, zgodnie z którą kara powinna być ograniczona w czasie
tylko do okresu pozbawienia wolności, wydaje się nie być w pełni respektowana; skutki pozbawienia wolności trwają po zakończeniu jego
faktycznego okresu; widać to szczególnie wyraźnie po trudnościach,
jakie byli więźniowie napotykają w znalezieniu pracy.
215
Rekomendacja 1340 (1997) o społecznych skutkach pozbawienia wolności i jego skutkach dla rodziny
5. W związku z niekorzystnymi konsekwencjami pozbawienia wolności
w sferze życia społecznego i rodzinnego, które sprzeciwiają się celom
resocjalizacji i reintegracji, Zgromadzenie potwierdza spostrzeżenia
poczynione w wyżej wspomnianej rekomendacji.
6. Zgromadzenie zaleca, aby Komitet Ministrów zachęcił państwa
członkowskie do:
216
1) skrócenia okresów, w przypadku krótkoterminowych wyroków
pozbawienia wolności, po upływie których skazany mógłby
starać się o przedterminowe zwolnienie, w celu przeciwdziałania
rozpadowi więzi rodzinnych;
2) częstszego wykorzystywania kar nie związanych z pozbawieniem wolności, szczególnie kar zastępczych wykonywania prac
społecznie użytecznych, które umożliwiają więźniom zarówno
zachowanie pracy, jak i utrzymanie kontaktu z ich rodzinami;
3) dalszego płatnego zatrudniania jak największej ilości więźniów
w czasie wykonywania kary pozbawienia wolności;
4) zabezpieczenia świadczeń społecznych rodzinom więźniów
i zapewnienia im w razie potrzeby pomocy w pokonaniu
trudności finansowych bezpośrednio spowodowanych utratą
dochodów;
5) rozszerzenia opieki społecznej dla rodzin więźniów, w szczególności dla dzieci żyjących w więzieniach albo dla dzieci,
których rodzice są więźniami oraz do zapewnienia niezbędnej
informacji o istnieniu takiej opieki dla rodzin najbiedniejszych;
6)
poprawy warunków odwiedzin członków rodzin u więźniów,
w szczególności poprzez udostępnienie miejsc, w których
więźniowie mogliby przebywać sami z członkami ich rodzin;
7)
zapewnienia w razie potrzeby opieki medycznej, psychologicznej i psychiatrycznej w więzieniach;
8)
przystosowania warunków w więzieniach do stanu zdrowia
więźniów, w szczególności do potrzeb kobiet w ciąży i w okresie porodu, a także więźniów cierpiących na szczególnie ciężkie
choroby;
9) zorganizowania w więzieniach kursów dokształcających
i szkoleń przygotowujących do zawodu, odpowiadających
potrzebom rynku pracy;
10) zorganizowania w okresie pozbawienia wolności i po jego
zakończeniu zajęć resocjalizacyjnych w celu zapewnienia
trwałego powrotu do społeczeństwa i eliminacji uzależnień od
narkotyków i alkoholu;
11) zminimalizowania negatywnych konsekwencji skazania, które
dla byłych więźniów stanowią przeszkodę w znalezieniu zatrudnienia;
12) wprowadzenia szczególnych środków dla więźniów cudzoziemców, takich jak: tłumaczenia ustne i pisemne, zapewnienie
wolności praktyk religijnych, odpowiednio przystosowanej diety
oraz możliwości skontaktowania się z ich władzami konsularnymi;
13) wprowadzenia mechanizmów zachęcających byłych więźniów
do podjęcia zatrudnienia.
7. Zgromadzenie zachęca Komitet Ministrów do:
1) udoskonalenia i rozszerzenia współpracy i badań na poziomie
europejskim, dotyczących społecznych skutków pozbawienia
wolności takich, jak: wpływ pozbawienia wolności na psychiczne i fizyczne zdrowie więźniów, ubóstwo w więzieniach,
problemy dzieci żyjących w więzieniach lub dzieci których
rodzice są więźniami, szczególne problemy związane ze
wzrostem ilości kobiet w więźniach itd.;
2) szczegółowego zbadania wyników niektórych eksperymentów
dotyczących instytucji, w których znajdują się osoby pozbawione wolności, z uwzględnieniem niepowodzenia obecnych
systemów pozbawienia wolności oraz w celu ich polepszenia,
w zależności od różnych doświadczeń państw członkowskich
Rady Europy i na podstawie informacji pochodzących od:
a) dyrektorów największych więzień w Europie;
b) więźniów, uzyskane za pośrednictwem władz zakładów
karnych;
217
c) odpowiednich organizacji, na zasadzie dobrowolności;
3) zalecenia podjęcia koniecznych czynności w celu zmniejszenia
zjawiska recydywy oraz wsparcia roli rodzin więźniów w procesie resocjalizacji w trakcie pozbawienia wolności i po jego
zakończeniu.
[1] Obrady Zgromadzenia z dnia 22 września 1997 r. (25. posiedzenie) (zob. Dok. 7816,
raport Komitetu ds. Społecznych, Zdrowia i Rodziny, sprawozdawca: Earl of Dundee).
Tekst przyjęty przez Zgromadzenie w dniu 22 września 1997 r. (na 25. posiedzeniu).
218
Grażyna Szczygieł
o społecznych skutkach pozbawienia wolności
i jego skutkach dla rodziny
Komentarz
Kara pozbawienia wolności to nie tylko dolegliwość dla skazanego.
Pobyt skazanego w zakładzie karnym to wiele problemów dotykających
także jego najbliższych. Dolegliwość tej kary nie zawsze kończy się z momentem opuszczenia przez skazanego zakładu karnego, często dotyczy
okresu po opuszczeniu więzienia (np. trudności z podjęciem pracy). Zważywszy, że niekorzystne aspekty wykonywania kary pozbawienia wolności rzutują na losy skazanych Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy
uznaje za celowe podejmowanie działań je minimalizujących. Zgromadzenie zaleca, aby Komitet Ministrów zachęcał państwa do korzystania z kar
wolnościowych, oczywiście w przypadku przestępstw mniejszej wagi. Zaś
gdy celowe jest orzeczenie kary pozbawienia wolności należy w trakcie
jej wykonywania, szczególnie w przypadku kar krótkoterminowych, ograniczać pobyt skazanego w więzieniu do minimum, np. poprzez skracanie
okresów ubiegania się o warunkowe zwolnienie.
W rekomendacji wskazano dwa kierunki działań minimalizujących
społeczne skutki pozbawienia wolności:
• działania obejmujące rodziny skazanych,
• działania obejmujące skazanych.
W działaniach dotyczących rodzin skazanych szczególną uwagę zwrócono na pomoc materialną rodzinom będącym w trudnej sytuacji finansowej. Nie mniej istotne jest podtrzymywanie więzi rodzinnych m.in.
poprzez tworzenie właściwych warunków do odbywania widzeń w zakładach karnych.
W przypadku działań dotyczących skazanych szczególną uwagę
zwraca się na działania, które mogą pomóc skazanemu w powrocie do
społeczeństwa i funkcjonowaniu bez wchodzenia w konflikt z prawem.
219
Grażyna Szczygieł
Istotne jest również zapewnienie skazanym pracy w więzieniu, a przede
wszystkim organizowanie kursów przygotowujących do zawodów poszukiwanych na rynku pracy. Równie ważne dla funkcjonowania skazanego
po opuszczeniu zakładu karnego jest podjęcie w więzieniu leczenia czy
terapii, w przypadku uzależnienia od narkotyków lub alkoholu. Zwrócono także uwagę na wprowadzanie szczególnych rozwiązań w przypadku
więźniów cudzoziemców.
Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy zaleca szeroką wymianę doświadczeń pomiędzy państwami członkami Rady Europy a także
prowadzenie badań nad społecznymi skutkami pozbawienia wolności.
Taka wymiana doświadczeń z całą pewnością powinna przyczynić się do
wypracowania bardziej skutecznych metod postępowania ze skazanymi
będącymi w izolacji penitencjarnej.
Patrząc na powyższe zalecenie nie trudno wskazać przykłady wprowadzania ich w życie w naszej praktyce penitencjarnej. Należy chociażby
wskazać na system terapeutyczny, który umożliwia skazanym uzależnionym od alkoholu czy narkotyków leczenie i terapię. Coraz liczniejsze
grono skazanych uczestniczy w kursach, na których mogą zdobyć umiejętności przydatne przy poszukiwaniu pracy po opuszczeniu więzienia.
220
o społecznej reintegracji skazanych
1. Polityka penitencjarna zmierzająca do readaptacji społecznej więźniów
stanowi istotny czynnik w procesie oceny funkcjonowania systemu demokratycznego w państwach członkowskich Rady Europy.
2. W związku z powyższym Zgromadzenie Parlamentarne przypomina Rekomendację Komitetu Ministrów Nr R (83) 7 o udziale
społeczeństwa w polityce karnej oraz swoje Rekomendacje 1257
(1995) o warunkach pozbawienia wolności w państwach członkowskich Rady Europy i 1656 (2004) o sytuacji w europejskich
więzieniach i aresztach śledczych.
3. Pomimo, że celem kary pozbawienia wolności jest ukaranie przestępcy
i umieszczenie go w miejscu, w którym w procesie przygotowania
do ostatecznego zwolnienia z więzienia i społecznej readaptacji nie
będzie mógł wyrządzić szkody innym, Zgromadzenie zauważa, że we
wszystkich państwach członkowskich Rady Europy kara pozbawienia wolności nie spełnia drugiego z wyżej wymienionych celów,
ponieważ duża grupa byłych więźniów powraca do przestępstwa
w ciągu pięciu lat od zwolnienia.
4. Powyższa sytuacja spowodowana jest wieloma przyczynami: brak
znaczącej pomocy dla więźniów ze strony władz penitencjarnych
w poszukiwaniu zatrudnienia i mieszkania w końcowym okresie odbywania kary pozbawienia wolności, wrośnięcie w kulturę więzienną,
brak wsparcia rodziny, brak nauczania i szkoleń zawodowych, a także
uprzedzenia społeczne.
5. Spędzenie wielu lat w więzieniu może być czynnikiem prowadzącym
do wyobcowania ze społeczeństwa, ponieważ niszczy ono więzi
pomiędzy więźniami i ich rodzinami, przyjaciółmi i pozostałą częścią
społeczeństwa.
6. Szansa na udaną readaptację społeczną zależy także od rodzaju
popełnionego przestępstwa oraz odbytej kary. W związku z powyższym Zgromadzenie zwraca uwagę na możliwości wymierzania
221
Rekomendacja 1741 (2006) o społecznej reintegracji skazanych
kar alternatywnych dla pozbawienia wolności za przestępstwa
mniejszej wagi.
7. Zgromadzenie, zauważając wysoki poziom analfabetyzmu wśród
więźniów, podkreśla, że edukacja stanowi podstawowe prawo
człowieka, i że władze więzienne powinny zapewnić odpowiednie
zajęcia edukacyjne dla więźniów w wymiarze do dwudziestu pięciu
godzin tygodniowo. Ponadto, uznając że sport (w szczególności
sporty drużynowe) może pomóc w odciągnięciu młodych ludzi od
przestępczości, Zgromadzenie uważa, że zajęcia sportowe powinny
być bardziej dostępne w więzieniach.
8. Więźniowie powinni mieć zapewniony dostęp do informacji,
ponieważ wiedza o wydarzeniach na świecie również stanowi istotny
czynnik readaptacji społecznej.
9. W związku z faktem, że dostosowanie się do warunków życia na
wolności może być trudne dla osób, które odbyły długoterminowe
kary pozbawienia wolności, Zgromadzenie uważa, że instytucje warunkowego przedterminowego zwolnienia, przerwy w wykonywaniu kary i przepustki z więzienia mogą być pomocne w zapewnieniu
udanej readaptacji społecznej.
10. Zgromadzenie podkreśla znaczenie właściwego zorganizowania
więzień oraz rolę jaką spełnia zarówno personel, jak i służby
społeczne, medyczne i prawne.
11. Polityka penitencjarna musi być ukierunkowana na umożliwienie
więźniom prowadzenia odpowiedzialnego społecznie życia po
zwolnieniu z więzienia i na przygotowanie więźniów do tej roli
jeszcze w czasie odbywania przez nich kary pobawienia wolności.
12. Zgromadzenie zaleca, aby Komitet Ministrów zlecił właściwym
komitetom ekspertów:
12.1. przygotowanie dla państw członkowskich rekomendacji o społecznej readaptacji więźniów, wzywającej państwa do:
12.1.1. zapewnienia doradztwa w zakresie readaptacji społecznej;
12.1.2. szkolenia personelu więzień poprzez utworzenie specjalnych ośrodków szkoleniowych, o ile takie dotychczas nie powstały;
222
12.1.3. podjęcia działań w celu umieszczania więźniów, którzy
odbywają karę pozbawienia wolności po raz pierwszy
oraz więźniów młodocianych, oddzielnie od recydywistów i pozostałych więźniów;
12.1.4. zapewnienia informacji dla rodzin więźniów;
12.1.5. stosowania, w odpowiednich przypadkach, kar alternatywnych dla pozbawienia wolności (warunkowe
zwolnienie z odbycia reszty kary, dozór elektroniczny);
12.1.6. stosowania elastycznych i łagodnych zasad dotyczących odwiedzin w więzieniach, także wizyt
„małżeńskich”;
12.1.7. podjęcia koniecznych działań w celu umożliwienia
i zachęcenia więźniów do uczestnictwa w kursach
zawodowych;
12.1.8. zezwolenia więźniom na korzystanie z gazet, radia
i/lub z telewizji w celu umożliwienia im bieżącego
śledzenia wydarzeń na świecie;
12.1.9.
przeprowadzenia akcji informacyjnych w celu
przeciwdziałania dyskryminacji opartej na uprzednich
skazaniach;
12.2. zapewnienia wymiany informacji pomiędzy dyrektorami europejskich więzień tak, aby mogli oni dzielić się swoimi
doświadczeniami w celu lepszego zorganizowania systemów
odbywania kary pozbawienia wolności;
12.3. szczególne rozważenie:
12.3.1. sytuacji kobiet i młodocianych w więzieniu;
12.3.2. kwestii zdrowia, higieny i dostępności leków w więzieniach;
12.3.3. szczególnych potrzeb więźniów skazanych na długoterminowe kary pozbawienia wolności;
13. Ponadto Zgromadzenie wzywa te państwa członkowskie Rady Europy, które dotychczas tego nie uczyniły, aby niezwłocznie podpisały
223
i ratyfikowały Protokół Fakultatywny do Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie Zakazu Stosowania Tortur oraz Innego Okrutnego, Nieludzkiego lub Poniżającego Traktowania albo Karania oraz
Konwencję Narodów Zjednoczonych o Prawach Dziecka.
______________________________
[1] Obrady Zgromadzenia z dnia 11 kwietnia 2006 r. (11. posiedzenie) (zob. dok. 10838,
raport Komitetu ds. Społecznych Zdrowia i Rodziny, sprawozdawca: Mr Gülçiçek).
Tekst przyjęty przez Zgromadzenie w dniu 11 kwietnia 2006 r. (na 11. posiedzeniu).
224
Grażyna Szczygieł
o społecznej reintegracji skazanych
Komentarz
Kara pozbawienia wolności nie spełniła nadziei, jakie z nią wiązano,
gdy ponad dwieście lat temu pojawiła się w kodeksach karnych ówczesnej
Europy. Znaczna część populacji skazanych odbywających tę karę, to osoby powracające do przestępstwa. W Polsce w 2010 r. w jednostkach penitencjarnych26 przebywało 35.256 recydywistów, zważywszy iż w tym czasie populacja skazanych liczyła 73.309 osób, a więc stanowili oni prawie
połowę (48,09%) skazanych odbywających karę pozbawienia wolności.
W grupie recydywistów 20.385 osób to skazani w warunkach określonych
w art. 64 kk. O negatywnych aspektach pozbawienia wolności powstało już tyle publikacji, że można stworzyć bibliotekę. Kara pozbawienia
wolności mimo swoich negatywnych cech z całą pewnością długo jeszcze pozostanie w katalogu kar kodeksów karnych państw naszego globu.
Cóż więc można zrobić.
Z rekomendacji Zgromadzenia Parlamentu Europejskiego wynikają
dwa kierunki działań:
• ograniczenie orzekania kary pozbawienia wolności poprzez
wymierzanie kar alternatywnych do kary pozbawienia wolności
za przestępstwa mniejszej wagi;
• wykonywanie kary pozbawienia wolności w taki sposób, by
minimalizować rozpoznane negatywne elementy jej wykonywania i koncentrować się na działaniach ułatwiających społeczną
readaptację skazanych.
W ocenie Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy należy przede
wszystkim zapewnić więźniom odpowiednie zajęcia edukacyjne, w tym
uczestnictwo w kursach zawodowych a także udział w zajęciach sportowych,
26
Roczna informacja statystyczna za rok 2010, CZSW, http://www.sw.gov.pl/Data/Fils/-public/rok-2010.pdf
225
Grażyna Szczygieł
zwłaszcza zajęciach grupowych. Nie mniej istotny, szczególnie w przypadku skazanych na kary długoterminowe, jest dostęp do informacji o wydarzeniach w kraju i na świecie poprzez korzystanie z różnych środków
masowego przekazu. Ważki problem, w ocenie twórców rekomendacji,
dla readaptacji skazanych jest kontakt skazanych ze światem poza murami
zakładu karnego. Zwrócono szczególną uwagę na kontakty bezpośrednie,
zalecając stosowanie elastycznych zasad dotyczących odwiedzin w więzieniach. Nie mniej istotne, przede wszystkim w przypadku więźniów skazanych na kary długoterminowe, są kontakty z najbliższymi poza murami
jednostek penitencjarnych. Tutaj pewnym rozwiązaniem są przepustki
czy przerwa w odbywaniu kary.
Oczywiście w podejmowaniu tych działań znacząca jest rola nie tylko
personelu więziennego, ale także służb społecznych. W przypadku służb
społecznych duże znaczenie ma okres przygotowania skazanego do opuszczenia zakładu karnego i bezpośrednio po jego opuszczeniu, zwłaszcza
gdy skazany nie utrzymywał kontaktów z rodziną.
Przedstawiona rekomendacja zobowiązuje Komitet Ministrów do zlecenia komitetowi ekspertów przygotowania odpowiedniej rekomendacji
dla państw członkowskich. Należy zauważyć, że znaczna część zaleceń,
które w ocenie Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy powinny
znaleźć się w rekomendacji o społecznej readaptacji więźniów znalazła
się w Kodeksie karnym wykonawczym. Tytułem tylko przykładu należy
wskazać na: klasyfikację skazanych, regulacje dotyczące kobiet i młodocianych, zapewnienie skazanym odpowiednich świadczeń zdrowotnych.
Oczywiście nie wszystkie zalecenia można wcielić w życie. Jedną z barier
jest przeludnienie jednostek penitencjarnych. Nie można także zapominać
o stosunku części społeczeństwa do osób opuszczających zakłady karne.
Dostrzega to także Zgromadzenie Parlamentarne, zalecając przeprowadzanie akcji informacyjnych w celu przeciwdziałania dyskryminacji opartej na uprzednich skazaniach. Informacje o odbywaniu kary pozbawienia
wolności, zwłaszcza jeżeli dotyczą pozytywnego przebiegu readaptacji,
nie są tak medialne jak ucieczka skazanego z zakładu karnego. Niezbędne są więc działania zmieniające stereotyp myślenia o zakładzie karnym,
przekonanie społeczeństwa, iż inwestowanie w pomoc w społecznej
readaptacji skazanych przyniesie społeczeństwu wymierną korzyść.
226
Rada Europy
Komitet Ministrów
o udziale społeczeństwa w polityce karnej
uznając, że państwa członkowskie Rady Europy powinny realizować
i rozwijać politykę wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych w celu
zapobiegania przestępczości, promowania rozwiązań alternatywnych
wobec kary pozbawienia wolności, reintegracji społecznej skazanych
i zapewnienia pomocy ofiarom przestępstw;
uznając, że wspomniana polityka stanowi właściwą odpowiedź na aktualne problemy państw członkowskich w obszarze przestępczości;
uznając, że wdrożenie polityki opiera się na założeniu, że polityka taka została przyjęta i jest aktywnie stosowana przez wszystkie osoby bezpośrednio
związane z jej wdrażaniem, w szczególności sędziów, sędziów pokoju,
personel więzienny oraz funkcjonariuszy policji;
uznając równocześnie, że powyższa polityka nie może być skutecznie
realizowana bez przychylnej postawy a nawet aktywnego udziału społeczeństwa;
uznając, że istotne jest przezwyciężenie obojętności, a tym bardziej
wrogości wobec takiej polityki, którą wykazują pewne grupy społeczne
oraz zapewnienie jak największego wsparcia [społecznego] dla celów
polityki;
uznając, że istotne jest zaangażowanie społeczeństwa w opracowywanie
i wdrażanie przedmiotowej polityki, w ramach odpowiednich struktur;
227
Rekomendacja Nr R (83) 7 o udziale społeczeństwa w polityce karnej
mając na uwadze Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności;
mając na uwadze Rezolucję (73) 5 w sprawie wzorcowych reguł
minimum postępowania z więźniami;
mając na uwadze obrady 13. Konferencji o badaniach kryminologicznych (w sprawie opinii społeczeństwa na temat wymiaru sprawiedliwości
w sprawach karnych, 1978 r.);
zaleca, aby rządy państw członkowskich promowały udział społeczeństwa
w opracowywaniu i wdrażaniu polityki wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych w celu zapobiegania przestępczości, promowania rozwiązań alternatywnych wobec kary pozbawienia wolności oraz zapewnienia
pomocy ofiarom przestępstw, w szczególności poprzez:
I. Informacje i badania
1. Rozszerzanie zakresu i poprawienie jakości statystyk kryminalnych
oraz rozwijanie badań naukowych nad przestępczością i wymiarem sprawiedliwości w sprawach karnych, w tym studiów nad wiktymizacją.
2. Rozpowszechnianie informacji, o których mowa powyżej w społeczeństwie w celu przeciwdziałania powstawaniu uprzedzeń i przyjmowaniu
z góry określonych założeń dotyczących wymiaru sprawiedliwości
w sprawach karnych.
3. Wprowadzanie podstaw prawa karnego i kryminologii do programu
nauczania w szkołach w celu opisanym powyżej oraz podnoszenie świadomości w odniesieniu do rzeczywistych problemów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych poprzez stosowanie odpowiednich środków
np. współpracę z mediami.
II. Udział społeczeństwa w polityce wymiaru sprawiedliwości
w sprawach karnych
4. Zaangażowanie społeczeństwa w opracowywanie polityki wymiaru
sprawiedliwości w sprawach karnych, zarówno na poziomie lokalnym jak
i krajowym, poprzez tworzone ad hoc komisje doradcze, stałe organy oraz
szeroko zakrojone konsultacje, prowadzone w szczególności w ramach
debaty publicznej.
228
5. Wyjaśnianie kierunków rozwoju realizowanej przez władze polityki
wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych oraz podejmowanie wysiłków zmierzających do poznania opinii społeczeństwa na temat przedmiotowej polityki.
III. Rola społeczeństwa we wdrażaniu polityki wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych
A. Rekomendacje ogólne
6. Uświadamianie społeczeństwu za pomocą odpowiednich informacji
i struktur o fundamentalnej roli, jaką powinno ono odgrywać w procesie wdrażania polityki przeciwdziałania przestępczości oraz wspierania
społecznej reintegracji przestępców, w szczególności poprzez angażowanie społeczeństwa w stosowanie rozwiązań alternatywnych wobec kary
pozbawienia wolności i wspieranie ofiar przestępstw.
B. Prewencja społeczna
7. Rozpowszechnianie, za pośrednictwem kursów i usług doradczych
skierowanych do rodziców, wiarygodnych informacji na temat problemów
przestępczości nieletnich, ze szczególnym naciskiem na jej przyczyny,
symptomy oraz zapobieganie.
8. Zapewnianie nauczycielom bardziej kompleksowego szkolenia w tym
zakresie tak, aby mogli sprostać przystosowawczym i behawioralnym problemom uczniów.
9. Traktowanie priorytetowo kwestii zatrudnienia młodych ludzi oraz
promowania szkoleń zawodowych dla osób wykazujących skłonności
przestępcze, poprzez ułatwianie im znalezienia pracy i zachęcanie pracodawców do ich zatrudniania.
10. Zachęcanie architektów i urbanistów, na szczeblu lokalnym i krajowym, do aranżowania przestrzeni miejskiej w sposób bardziej przyjazny
człowiekowi i projektowanie miast według rozkładu, który będzie sprzyjał
zapobieganiu przestępczości.
11. Uwzględnianie sugestii stowarzyszeń obywatelskich dotyczących
rozwoju społeczności miejskich i grup sąsiedzkich oraz umożliwianie im
uczestniczenia w planowaniu przestrzeni miejskiej w celu osiągnięcia poprawy jakości życia i ograniczenia kryminogennych aspektów urbanizacji.
229
12. Zachęcanie władz lokalnych do promowania dialogu społecznego na
wspomniane tematy zmierzającego do zwiększenia roli społeczeństwa
w zapobieganiu przestępczości.
13. Zestawienie w formie wykazu, we współpracy (w szczególności)
z firmami ubezpieczeniowymi i specjalistami ds. bezpieczeństwa, podstawowych środków zaradczych i technicznych, które należy podjąć w celu
ograniczenia możliwości popełniania przestępstw, ich publikowanie i zachęcanie społeczeństwa do ich stosowania.
C. Ogólne i szczególne środki zapobiegania przestępczości – stosowanie rozwiązań alternatywnych wobec kary pozbawienia wolności
14. Uświadamianie społeczeństwu, poprzez publikacje i konferencje oraz
za pośrednictwem środków masowego przekazu, o karnych i społecznych
konsekwencjach popełnienia rożnych rodzajów przestępstw, co ma pełnić
rolę środka odstraszającego.
15. Zachęcanie społeczeństwa do uczestniczenia w procesie reintegracji
więźniów poprzez pomaganie im, tak dalece jak to możliwe, w nawiązaniu
kontaktu z osobami gotowymi do udzielenia im wsparcia.
16. Podnoszenie poziomu zaangażowania personelu więziennego w proces reintegracji więźniów poprzez m.in. zapewnienie dostępu do odpowiednich kursów i seminariów.
17. Zadbanie o zachowanie więzów łączących więźniów z ich rodzinami,
np. poprzez ułatwienie, tak dalece jak to możliwe, kontaktów członków
rodzin więźniów z odpowiednimi pracownikami więziennictwa.
18. Uświadamianie społeczeństwu zalet stosowania wobec przestępców
środków nieizolacyjnych z punktu widzenia ich resocjalizacji.
19. Zachęcanie społeczeństwa do aktywnego udziału w stosowaniu kar
nieizolacyjnych wobec przestępców poprzez:
– zapewnienie odpowiednich struktur, takich jak komitety reintegracji
społecznej, stowarzyszenia pomocy społecznej i komitety pomocowe
dla przestępców poddanych próbie i przebywających na zwolnieniu
warunkowym;
– zwiększenie udziału wolontariuszy w ramach wspomnianych struktur;
230
– optymalizację wykorzystania konkretnych kompetencji wolontariuszy poprzez próbę określenia ich roli w odniesieniu do zadań
zawodowych pracowników opieki społecznej.
20. Wzywanie pracodawców i innych zaangażowanych osób do niedyskryminowania przestępców poddanych próbie oraz przebywających na
zwolnieniu warunkowym.
21. Promowanie wśród sędziów, sędziów pokoju i funkcjonariuszy policji
zrozumienia i akceptacji dla rozwiązań alternatywnych wobec kary pozbawienia wolności w szczególności:
– podczas wstępnych i dalszych szkoleń;
– poprzez udział wymienionych osób w lokalnych komitetach zapobiegania przestępczości, konferencjach, seminariach lub debatach
okrągłego stołu;
– poprzez publikacje przeznaczone dla konkretnych grup zawodowych.
22. Zachęcanie podczas spotkań i seminariów rodzin skazanych do przygotowania się do ich reintegracji.
23. Współpracę ze stowarzyszeniami zajmującymi się społeczną reintegracją przestępców, poprzez zapewnianie im wsparcia moralnego i materialnego.
24. Nawiązywanie kontaktów ze stowarzyszeniami zajmującymi się
ochroną interesów ofiar przestępstw w celu zapewnienia ich wsparcia dla
polityki wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, zmierzającej do
promowania reintegracji przestępców, w szczególności poprzez stosowanie środków nieizolacyjnych oraz zapewnianie odpowiedniego wsparcia
ofiarom.
D. Polityka wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych uwzględniająca interesy ofiary
25. Zachęcanie społeczeństwa, poprzez wystosowywanie apeli o solidarność oraz przekazywanie informacji o dostępnych udogodnieniach technicznych oraz właściwych działaniach, które należy podjąć, do przeciwdziałania popełnianiu przestępstw i pomagania ofiarom zarówno w czasie,
jak i po popełnieniu przestępstwa.
231
26. Zwracanie uwagi policji na:
–
potrzebę poszanowania uczuć ofiar przestępstw w każdych
okolicznościach, w szczególności poprzez życzliwe przyjęcie;
– konieczność szybkiego zawiadomienia rodzin ofiar przestępstw
lub skontaktowania poszkodowanych – jeśli wyrażą takie życzenie
– z lokalnymi służbami lub stowarzyszeniami, które mogą je
wesprzeć;
– konieczność informowania ofiar przestępstw o sposobach unikania
podobnych wypadków.
27. Organizowanie odpowiedniej pomocy psychologicznej, moralnej
i finansowej dla ofiar przestępstw.
28. Wydzielanie, w miarę możliwości, specjalnych pomieszczeń przyjęć
lub poczekalni dla ofiar przestępstw na posterunkach policji lub w budynkach sądów.
29. Ustanowienie skutecznego systemu pomocy prawnej dla ofiar, tak aby
w każdych okolicznościach miały one dostęp do wymiaru sprawiedliwości.
30. Ułatwianie wypłaty odszkodowań poszkodowanym przez sprawców,
np. poprzez uczynienie wypłaty takiego odszkodowania alternatywną
sankcją wobec kary pozbawienia wolności.
31. Zwiększenie dostępności odszkodowań wypłacanych przez państwo
ofiarom przestępstw, które nie mogą otrzymać takiego odszkodowania od
sprawcy.
32. Wspieranie stowarzyszeń zapewniających ofiarom pomoc psychologiczną, moralną i finansową oraz zachęcanie ich do zwiększenia udziału
wolontariuszy w podejmowanych działaniach.
232
Michał Porowski
o udziale społeczeństwa w polityce karnej
Komentarz
Przedmiotem rekomendacji jest problem udziału społeczeństwa
w kształtowaniu polityki kryminalnej oraz uczestnictwa wolontariuszy
i różnie zorganizowanych sił społecznych w jej realizacji, a zwłaszcza
w dziedzinie wspierania dążeń do zastępowania kary pozbawienia wolności karami i środkami wykonywanymi w naturalnym środowisku społecznym, pomocy w reintegracji społecznej przestępców, a także wspomagania
ofiar przestępstw. Aksjologiczną nadbudową tych zaleceń jest najpewniej
dążenie do przeniesienia na grunt wymiaru sprawiedliwości idei solidaryzmu społecznego; odpowiedzialności obywatelskiej, której nieodzownym
warunkiem jest zapewnienie im realnego wpływu na treść stanowionego
prawa oraz kontroli nad funkcjonowaniem wykonawczych organów państwa, i wreszcie – na ile dojrzała ku temu pod względem kulturowym, intelektualnym, mentalnym cywilizacja europejska – ludzkiego traktowania
sprawców zachowań naruszających statuujące tę cywilizację wartości.
Zawarte w tym akcie dezyderaty nie wnoszą w zasadzie niczego nowego ani do warsztatu naukowego penologów, ani do praktyki. Zarówno
bowiem część diagnostyczna, wyodrębniona za pośrednictwem formuły
uznając, że …, jak i ułożone przedmiotowo dyrektywy szczegółowe są
raczej podsumowaniem postulatów od dawna zgłaszanych przez naukę
i – przynajmniej w Polsce – w jakiejś części już realizowanych. Zatem dla
nas ważna jest nie tyle ich wartość instruktywna, ile potwierdzenie autorytetem gremiów międzynarodowych słuszności obranego w okresie transformacji ustrojowej kierunku reformowania polityki kryminalnej, który
opiera się m.in. na zasadzie ekonomii represji i udziału samorzutnych sił
społecznych we wszystkich stadiach postępowania karnego. Tej roli rekomendacji nie da się przecenić. A to dlatego, że partie polityczne, które szukają poparcia w grupach społecznych podatnych na hasła populistyczne,
233
Michał Porowski
wprowadzają do gry o władzę przestępczość i politykę karną. Pociąga
to zwykle za sobą poszerzanie pola kryminalizacji, obostrzanie kar oraz
nachalne urabianie resentymentalnych postaw wobec przestępców. To
z kolei skłania prędzej do naznaczenia ich piętnem groźnego dewianta,
a w ślad za tym do społecznej izolacji i wyrzucenia na margines spisanych na straty degeneratów, niż wyzwalaniu tak delikatnych i trudnych
uczuć jak przebaczenie, wspieranie ich w zadość uczynnym cierpieniu lub
choćby litości. Jest to jedna z poważniejszych barier utrudniających wprowadzenie w życie postulatów zawartych w rekomendacji, z czego zresztą
zdają sobie sprawę ich autorzy uznając, że istotne jest przezwyciężenie
obojętności, a tym bardziej wrogości wobec tej polityki, którą wykazują
pewne grupy społeczne oraz zapewnienie jak największego wsparcia [społecznego] dla celów polityki. Wyjaśnijmy, bo tłumaczowi umknął sens zdania, że chodzi tu o cele, którym służyć mają wyspecyfikowane działania
praktyczne (środki). A są nimi: zastępowanie kary pozbawienia wolności
rozwiązaniami alternatywnymi, społeczna reintegracja skazanych, udział
społeczeństwa w opracowywaniu i wdrażaniu tak ukierunkowanej polityki wymiaru sprawiedliwości oraz zapewnienie pomocy ofiarom przestępstw. Przyjmując jednocześnie, że oparta na tych założeniach polityka
nie może być skutecznie realizowana bez przychylnej postawy, a nawet
aktywnego udziału społeczeństwa, szczegółowe rekomendacje poprzedza
zalecenie szeroko zakrojonej akcji edukacyjnej, zmierzającej do rozbicia
stereotypów osadzonych na przesadnym poczuciu lęku przed przestępstwami i repulsywnych nastawieniach wobec ich sprawców.
Zastępowanie kary pozbawienia wolności rozwiązaniami
alternatywnymi
Potrzeba ta jest już dość dobrze uświadomiona zarówno przez naukę,
jak i praktykę. W warstwie teoretycznej jest uzasadniana wynikami badań
nad niekorzystnymi skutkami zdrowotnymi i psychospołecznymi długotrwałej izolacji, a czasem także, choć jeszcze nieśmiało, zakwestionowaniem tożsamości kulturowej więzienia jako instytucji trudnej do pogodzenia z współczesnym wyczuciem wartości (nawiązanie do ruchu na rzecz
abolicji więzień). W porządku praktycznym przemawia za tym zwłaszcza przeludnienie zakładów karnych, wydłużająca się kolejka skazanych
oczekujących na wykonanie kary i coraz częstsze opuszczanie przez nich
kraju, bezrobocie więzienne, wysokie koszty ekonomiczne utrzymania
234
Komentarz do Rekomendacji Nr R (83) 7 o udziale społeczeństwa w polityce karnej
systemu penitencjarnego, procesy odszkodowawcze wytaczane z powodu
naruszania minimalnych standardów zdrowotnych i higienicznych.
Przygotowane są ku temu także odpowiednie rozwiązania normatywne.
Kodeks karny nie tylko wprowadza do katalogu kar kary (grzywna, kara
ograniczenia wolności), środki karne (pozbawienie praw publicznych,
zakaz zajmowania określonych stanowisk, wykonywania określonego
zawodu, prowadzenia określonej działalności, prowadzenia pojazdów,
przepadek przedmiotów, obowiązek naprawienia szkody, nawiązka, świadczenie pieniężne, podanie wyroku do publicznej wiadomości) wykonywane
w naturalnym środowisku społecznym i inne instytucje, które pozwalają
uniknąć orzekania bądź efektywnego wykonania kary pozbawienia wolności (warunkowe umorzenie postępowania, warunkowe zawieszenie
wykonania kary, mediacja, dobrowolne poddanie się karze, nadzwyczajne złagodzenie, odstąpienie od wymierzenia kary), ale zastrzega ponadto,
że jeżeli ustawa przewiduje możliwość wyboru rodzaju kary, sąd orzeka
karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania
tylko wtedy, gdy inna kara lub środek karny nie może spełnić celów kary.
Dyrektywę tę umacnia dopuszczenie zastępowania kary pozbawienia wolności grzywną lub karą ograniczenia wolności, jeżeli jednocześnie z nią
sąd orzeknie środek karny, a przestępstwo jest zagrożone karą nie przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności. Wolę tę wyraźnie akcentuje także układ katalogu kar, który rozpoczyna kara najlżejsza oraz wydzielenie
środków karnych w odrębną od kar kryminalnych kategorię. Nie ma więc
wątpliwości, że polskie ustawodawstwo spełnia warunki nakreślone
w rekomendacjach i nie odbiega w treści od rozwiązań przyjętych w innych krajach Unii Europejskiej. Inną sprawą jest faktycznie realizowana polityka karna, która opiera się na dominacji kar bezwzględnego pozbawienia wolności, a w postępowaniu przygotowawczym na sankcjach
długotrwałego aresztu tymczasowego. Nie wnikając w przyczyny tego
stanu rzeczy, oprotestowanego w literaturze, trzeba podkreślić, że obecne
władze podejmują działania zmierzające do przezwyciężenia tej tendencji. Ministerstwo Sprawiedliwości podjęło wszak wraz z Zakładem Prawa
i Polityki Penitencjarnej Uniwersytetu Warszawskiego szeroko zakreślony
program badawczo-edukacyjny, którego celem jest rozpoznanie czynników wpływających na ograniczoną efektywność kar i środków wolnościowych, opracowanie skali ryzyka, która miałaby ułatwić sędziom trafniejszy wybór kar bez pozbawienia wolności oraz przeprowadzenie w tym
zakresie szkoleń dla kilkuset sędziów, sędziów penitencjarnych, kuratorów i funkcjonariuszy więziennych.
235
Michał Porowski
Udział społeczeństwa w polityce wymiaru sprawiedliwości
i zapobiegania przestępczości
Zalecenia odnoszące się do tej dziedziny zostały zakreślone niezwykle
szeroko i bardzo ambitnie. Aczkolwiek z punktu widzenia formalno-prawnego wszystkie one mogą być podjęte przez różnorakie organizacje społeczne ukonstytuowane na podstawie ustawy „Prawo o stowarzyszeniach”
(Dz. U. z 1989 r. Nr 20, poz. 140) albo ustawy o fundacjach (Dz. U.
z 1984 r. Nr 21, poz. 97 ze zm., Dz. U. z 1991 r. Nr 19, poz. 82), to jednak
trudno oczekiwać aż tak daleko posuniętego zainteresowania społeczeństwa losem przestępców i zaangażowania w zapobieganie przestępczości.
Wręcz przeciwnie. Z badań socjologicznych wynika, że w ogóle mamy do
czynienia raczej z zanikiem postaw prospołecznych i wycofywaniem się
w sferę prywatności, niż poszukiwaniem możliwości realizowania celów
społecznych. A co dopiero, gdy siły te miałyby być oddane w służbę ludzi
skalanych zbrodnią. Dystansowanie się od osób tak naznaczonych, budzących uczucia lęku, odrzucenia, pogardy jest nie tylko przywarą naszego społeczeństwa, lecz powszechnie obserwowaną prawidłowością. Toteż
wymienione w rekomendacji wezwanie do czynnego udziału w społecznej reintegracji byłych więźniów, wspomagania ich podczas odbywania
kary pozbawienia wolności, wykonywaniu środków alternatywnych,
uczestnictwa w opracowywaniu założeń polityki kryminalnej i wymiarze
sprawiedliwości może liczyć na odzew bardzo wąskiego kręgu adresatów.
A ramy prawne ku temu są gotowe. Nie ma formalnych przeszkód, by
zalegalizowane organizacje społeczne uczestniczyły w pracach komisji
sejmowych przy opracowywaniu aktów prawnych, inicjowały debatę publiczną na temat proponowanych rozwiązań, a nawet organizowały grupy zewnętrznego nacisku. I taka aktywność w innych dziedzinach życia
jest faktem, jak w przypadku ruchów feministycznych czy ekologicznych.
Przepisy prawne stwarzają też szerokie możliwości uczestnictwa zarówno
członkom zinstytucjonalizowanych inicjatyw obywatelskich, jak i osobom działającym samodzielnie we wszystkich stadiach realizacji prawa
karnego. Na poziomie procesu karnego zapewnia im to Konstytucja, Kodeks postępowania karnego (art. 28 § 1 i 3), Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 2001 r. Nr 98, poz. 1070 ze zm.), które przewidują
udział ławników w przewodzie sądowym na prawach równych z sędzią
zawodowym, a także możliwość występowania przed sądem po stronie
oskarżonego w procesowej roli przedstawiciela społecznego (art. 90 i 91
ze zm.). Możliwości te niepomiernie wzrastają w stadium wykonawczym.
236
Na czoło wysuwa się tu sprawowanie dozorów przez społecznych kuratorów sądowych nad skazanymi objętymi probacją, ku czemu stwarza podstawy i określa ich status ustawa o kuratorach sądowych (Dz. U. z 2001 r.
Nr 98, poz. 107) oraz bardzo szeroko zakreślone w Kodeksie karnym wykonawczym uprawnienia stowarzyszeń, fundacji, instytucji, kościołów
i związków wyznaniowych, osób godnych zaufania, podejmujących się
opieki nad skazanymi w czasie odbywania kary, pomocy w ich readaptacji, wspierania materialnego, duchowego, poradnictwa prawnego, zaspokajania wszystkich tych potrzeb, którym sami nie są w stanie zaradzić.
Enumeratywne wyliczanie form tej aktywności oraz przywoływanie przepisów je regulujących mijałoby się z celem i podobnie jak komentowana
rekomendacja grzęzły w plątaninie powtórzeń i szczegółów. Sprowadzając je do wspólnego mianownika, da się wydzielić trzy zasadnicze obszary
działania:
Zagwarantowanie tym podmiotom prawa udziału w radach oraz innych
organach kolegialnych, powoływanych przez prezesa Rady Ministrów,
ministra sprawiedliwości, wojewodów i podległych im organów, których
zadania są zbieżne z celami rzeczonych osób i instytucji. Zakres i sposób
ich uczestnictwa w tych gremiach określa rozporządzenie prezesa Rady
Ministrów w sprawie szczegółowego zakresu i trybu uczestnictwa podmiotów wymienionych w art. 38 kkw w wykonaniu kar, środków karnych,
zabezpieczających i zapobiegawczych, a także społecznej kontroli nad ich
wykonywaniem (Dz. U. z 2003 r. Nr 211, poz. 2051). Jasno stąd wynika,
że przedstawicielom społeczeństwa zapewniono wpływ na kształt polityki
penitencjarnej, przynajmniej z głosem doradczym, zarówno na szczeblu
centralnym, jak i w terenie, a ponadto, co jest szczególnie ważne w przypadku kar i środków izolacyjnych, możliwość sprawowania kontroli nad
ich wykonaniem. Instytucjonalnym zabezpieczeniem współdziałania organów państwowych i przedstawicieli społeczeństwa jest wprowadzenie do
systemu penitencjarnego Rady Głównej do Spraw Społecznej Readaptacji i Pomocy Skazanym oraz rad terenowych, które są ciałami złożonymi
z delegatów ministerstw zainteresowanych problematyką przeciwdziałania przestępczości, ich odpowiedników na szczeblu administracji terenowej oraz osób reprezentujących wcześniej wymienione organizacje,
związki zawodowe, samorządy zawodowego, środowiska naukowe. Ich
funkcjonowanie reguluje rozporządzenie prezesa Rady Ministrów w sprawie określenia szczegółowych zasad i trybu powoływania oraz działania
Rady Głównej do Spraw Społecznej Readaptacji i Pomocy Skazanym
(Dz. U. z 2001 r. Nr 5, poz. 46).
237
Michał Porowski
Drugi obszar wiąże się z dopuszczeniem wolontariuszy do prowadzenia
także na terenie zakładów karnych i aresztów śledczych pracy resocjalizacyjnej, zwłaszcza poprzez organizowanie zajęć kulturalnych, oświatowych, sportowych w porozumieniu i za zgodą dyrektorów tych zakładów.
Ich pozycję w hierarchii władz wewnątrzwięziennych umacnia prawo
dyrektorów do włączenia ich z głosem doradczym w skład komisji penitencjarnych, które opiniują bądź podejmują najważniejsze decyzje
z punktu widzenia więziennych losów skazanych.
Trzeci obszar to pomoc postpenitencjarna dla osób odbywających karę,
zwolnionych z zakładów karnych i ich rodzin. Świadczenia te mogą polegać na udzielaniu wsparcia materialnego, ułatwieniu znalezienia pracy
i tymczasowej kwatery, zapewnieniu opieki medycznej, duchowej, poradnictwa prawnego, pośrednictwa w kontaktach z urzędami. Uznając tę
pomoc za integralny element procesu wykonania kary, którego celem jest
społeczna reintegracja skazanych, przyjęto dwupostaciowy model organizacyjny. Do udzielania pomocy zostały zobowiązane organy administracji penitencjarnej w ramach programów przygotowania do zwolnienia,
a w okresie pozwolnieniowym i procesie wykonywania kar i środków
bez pozbawienia wolności – organy administracji rządowej, samorządu
terytorialnego, kuratorzy sądowi. Niezależnie od tych działań, które mają
charakter urzędowej powinności, pomocy tej podejmują się również wymieniane wcześniej organizacje społeczne, zwłaszcza o charakterze patronackim, zawiązywane na podstawie prawa o stowarzyszeniach i ustawy
o fundacjach. Aczkolwiek są usytuowane poza zasięgiem władczych
uprawnień aparatu wykonania kary, to jednak muszą z nim ściśle współpracować już wówczas, gdy podejmują działalność na terenie zakładów
karnych i wtedy, gdy korzystają z dotacji Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej, którego dysponentem jest minister sprawiedliwości, i z tego tytułu
określa w drodze rozporządzenia zakres i tryb udzielania pomocy, sposób
podziału środków oraz ich rozliczania (Dz. U. z 2005 r. Nr 69, poz. 618).
Ważnym ogniwem systemu pomocy jest też instytucja przedstawiciela
skazanego, który reprezentuje jego interesy w postępowaniu wykonawczym. Jest to funkcja o wyraźnie patronackim charakterze, której może
podjąć się za zgodą zainteresowanego osoba godna zaufania, a zwłaszcza członek podmiotów wymienionych w cytowanym już art. 38 kkw.
Jego status odbiega od uprawnień obrońcy lub pełnomocnika, a uprawienia sprowadzają się do występowania z wnioskami, skargami, prośbami
w imieniu skazanego, a także udziału w postępowaniu przed sądem, jeśli
wyrazi on na to zgodę.
238
Pomoc ofiarom przestępstw
Przez ofiarę przestępstw rozumieć należy osobę fizyczną, której dobro
chronione prawem zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez
przestępstwo. Bezprawność czynu, który stał się powodem szkód i cierpień
osób dotkniętych skutkami karygodnego zdarzenia (ofiara bezpośrednia,
pośrednia, uboczna, współofiara) uzasadnia udzielenie jej potrzebnej pomocy (materialnej, medycznej, prawnej, socjalnej) niezależnie od tego
czy sprawca został wykryty i toczy się przeciwko niemu postępowanie
karne, w którym ofierze przysługuje status pokrzywdzonego lub cywilne,
w którym korzysta ze statusu poszkodowanego. Pomocy tej nie można też odmówić ze względu na więzi rodzinne łączące sprawcę z ofiarą.
Zawsze zasługuje ona na współczucie, wsparcie i ochronę. Gwarantuje to
jej Polska Karta Praw Ofiary, wśród których zapisano prawo do: pomocy,
godności i szacunku, uwolnienia od wtórnej wiktymizacji, dostępu do wymiaru sprawiedliwości, mediacji i pojednania ze sprawcą, restytucji i kompensacji. Dla zrealizowania tych praw ważne znaczenie praktyczne ma
Krajowy Program na Rzecz Ofiar Przestępstw, przygotowany w roku 2004
przez rzecznika praw obywatelskich, którego celem jest promowanie wyrozumiałości i przyjaznych postaw wobec ofiar przestępstw, szeroka akcja
informacyjna o organizacjach świadczących pomoc, sytuacji prawnej osób
pokrzywdzonych oraz instytucji prawnych służących dochodzeniu zadośćuczynienia za wyrządzone przestępstwem szkody i krzywdy oraz Karta
Praw Osób Dotkniętych Przemocą w Rodzinie. Działalność praktyczną
w tej dziedzinie podejmują odpowiednie instytucje państwowe, organy
administracji rządowej i samorządowej, a także różnego rodzaju organizacje społeczne tworzone na podstawie prawa o stowarzyszeniach i fundacjach, jak Fundacja Pomocy Ofiarom Przestępstw czy Stowarzyszenie
Pomocy Ofiarom Przestępstw Veto.
Promowanie rozwiązań alternatywnych
wobec kary pozbawienia wolności
Postulat ten nie wymaga uzasadnienia. To jasne, że podstawowym warunkiem urzeczywistnienia polityki karnej, opartej na zastępowaniu kary
pozbawienia wolności rozwiązaniami alternatywnymi jest przezwyciężenie represyjnych nastawień wobec przestępców, tak po stronie społeczeństwa, jak i jego politycznej reprezentacji. Może to być efektem tylko
239
Michał Porowski
długofalowej pracy edukacyjnej, nastawionej na podnoszenie świadomości i kultury prawnej oraz urabiania postaw prospołecznych. Pewne działania w tym kierunku były i są podejmowane, choć ciągle jeszcze na niewielką skalę. Do ważniejszych zaliczyć można uzupełnianie programów
kursów dla nauczycieli, porządku dziennego rad pedagogicznych i szkolnych zebrań rodzicielskich referatami na temat przestępczości nieletnich,
podkultur młodzieżowych, roli prawa w rozwiązywaniu trudnych problemów społecznych. Inicjatywą zmierzającą w tym kierunku jest prowadzone od lat na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
i podjęte później przez inne ośrodki akademickie seminarium Prawo na co
dzień, które ma na celu popularyzację prawa wśród młodzieży szkolnej
i więźniów. Onegdaj szkołą taką były Międzywydziałowe Koła Penitencjarne, które stwarzały studentom możliwość angażowania się w naukowe
badania penitencjarne, różne formy pracy z młodzieżą podsądną, przeprowadzanie hospitacji zakładów karnych. Są to jednak przedsięwzięcia
o małym zasięgu. Dlatego na uwagę zasługuje opracowany ostatnio przez
Ministerstwo Sprawiedliwości Program Edukacji Prawnej, do którego
zgłosiło swój akces Ministerstwo Edukacji Narodowej, Rzecznik Praw
Dziecka, Stowarzyszenie Sędziów „Themis”, Wydawnictwo Pedagogiczne „Operon”. Program ten zakłada wprowadzenie zajęć z podstaw
prawa do programów nauczania w gimnazjach i szkołach ponadpodstawowych i objęcie edukacją prawną szerokich kręgów społecznych. Jest
to w pewnym sensie odpowiedź na propozycje zawarte również w tej
rekomendacji.
240
Rekomendacja Nr 1235 (1994)
o psychiatrii i prawach człowieka
1. Zgromadzenie zauważa, że nie przeprowadzono ogólnych badań
nad ustawodawstwem i praktyką w zakresie psychiatrii, które
obejmowałyby państwa członkowskie Rady Europy.
2. Zgromadzenie wskazuje, że z jednej strony na bazie Europejskiej
Konwencji Praw Człowieka powstało bogate orzecznictwo, a z drugiej Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu poczynił wiele
obserwacji w odniesieniu do praktyk dotyczących umieszczania chorych w zakładach lecznictwa psychiatrycznego.
3. Zgromadzenie zauważa, że w wielu państwach członkowskich akty
prawne dotyczące psychiatrii podlegają weryfikacji lub są dopiero
przygotowywane.
4. Zgromadzenie jest świadome tego, że w wielu krajach toczy się
ożywiona dyskusja dotycząca problemów związanych z określonymi
metodami leczenia, takimi jak lobotomia czy elektrowstrząsy oraz
przypadków wykorzystywania seksualnego w placówkach opieki
psychiatrycznej.
5. Zgromadzenie przywołuje Rekomendację Nr R (83) 2 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie ochrony prawnej osób
cierpiących na zaburzenia psychiczne, przymusowo umieszczanych
w instytucjach zamkniętych.
6. Zgromadzenie uważa, iż nadszedł czas, aby państwa członkowskie
Rady Europy uchwaliły przepisy prawne gwarantujące poszanowanie
praw człowieka pacjentów psychiatrycznych.
7. Z uwagi na powyższe, Zgromadzenie zachęca Komitet Ministrów
do przyjęcia nowej rekomendacji opartej na następujących zasadach.
I.
Procedura i warunki leczenia przymusowego:
a)
przymusowe poddanie leczeniu dopuszczalne jest jedynie w nadzwyczajnych sytuacjach, w oparciu o następujące kryteria:
–
pacjent stanowi poważne zagrożenie dla siebie i innych;
241
Rekomendacja Nr 1235 (1994) o psychiatrii i prawach człowieka
–
nieumieszczenie pacjenta w szpitalu psychiatrycznym
może prowadzić do pogorszenia jego stanu lub uniemożliwić mu uzyskanie odpowiedniego leczenia (kryterium to może zostać uwzględnione jako dodatkowe);
b)
w przypadku leczenia przymusowego, decyzja o umieszczeniu pacjenta w instytucji psychiatrycznej musi zostać podjęta
przez sędziego, a długość trwania leczenia musi być z góry
określona. Konieczne jest zastrzeżenie obowiązku regularnego i automatycznego weryfikowania decyzji o umieszczeniu
w szpitalu psychiatrycznym. Przy rozpatrywaniu każdej sprawy
należy przestrzegać zasad, które zostaną opracowane podczas
zbliżającej się konwencji bioetycznej Rady Europy;
c)
prawo musi dopuszczać możliwość odwołania się od decyzji;
d)
w momencie przyjęcia do instytucji psychiatrycznej pacjenci
muszą być zaznajamiani z kodeksem praw pacjenta;
e)
powinien zostać opracowany kodeks etyczny zawodu lekarza
psychiatry m.in. w oparciu o Deklarację Hawajską zatwierdzoną przez Zgromadzenie Ogólne Światowej Federacji Psychiatrycznej w Wiedniu w 1983 r.
II. Leczenie:
242
a)
należy odróżnić osoby upośledzone od pacjentów chorych
psychicznie;
b)
lobotomia i leczenie elektrowstrząsami wymagają uzyskania
świadomej zgody pacjenta lub wybranej przez niego osoby, doradcy bądź opiekuna, działającej w charakterze przedstawiciela
pacjenta oraz zatwierdzenia przez specjalną komisję, w skład
której wchodzą nie tylko eksperci z dziedziny psychiatrii;
c)
konieczne jest rzetelne i szczegółowe dokumentowanie leczenia, któremu poddawany jest pacjent;
d)
pacjentom psychiatrycznym należy zapewnić właściwą opiekę
odpowiednio przeszkolonego personelu pielęgniarskiego;
e)
pacjenci muszą mieć swobodny dostęp do „doradcy”, który
musi być niezależny od instytucji psychiatrycznej; analogicznie, „opiekun” powinien dbać o interesy małoletnich;
Rekomendacja Nr 1235 (1994) o psychiatrii i prawach człowieka
f)
należy wdrożyć system kontroli zbliżony do przewidzianego
przez Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom oraz
Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu.
III. Problemy i nadużycia w psychiatrii:
a)
kodeks etyczny musi wprost stanowić, że niedopuszczalne jest,
aby terapeuta składał pacjentowi propozycje natury seksualnej;
b)
należy wprowadzić ograniczenia w stosowaniu izolatek oraz
unikać umieszczania pacjentów w dużych salach sypialnych;
c)
niedozwolone powinno być stosowanie mechanicznych
środków ograniczania swobody ruchu. Stosowanie farmakologicznych środków obezwładniających musi przebiegać proporcjonalnie do zamierzonych celów, niedopuszczalne jest trwałe
naruszanie prawa jednostki do prokreacji;
d)
nie można wykorzystywać pacjenta do prowadzenia badań naukowych dotyczących zdrowia psychicznego bez jego wiedzy
lub wbrew jego woli, bądź woli jego przedstawiciela, a badania
takie należy prowadzić wyłącznie w interesie pacjenta.
IV. Sytuacja osób osadzonych:
a)
każda osoba skierowana do zakładu karnego musi zostać poddana badaniu lekarskiemu;
b)
do każdej instytucji penitencjarnej powinien być przydzielony
psychiatra oraz odpowiednio przeszkolony personel;
c)
wobec osadzonych należy stosować opisane wyżej zasady oraz
zasady kodeksu etycznego; w szczególności należy przestrzegać
obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej w takim zakresie,
w jakim odpowiada to wymogom odbywania kary pozbawienia
wolności;
d)
w niektórych instytucjach penitencjarnych należy wdrożyć programy socjoterapeutyczne dla osób cierpiących na zaburzenia
osobowości.
________________________________
1. Obrady Zgromadzenia z dnia 12 kwietnia 1994 r. (10. posiedzenie) (zob. Dok. 7040,
raport Komitetu ds. Prawnych i Praw Człowieka, sprawozdawca Stoffelen; i Dok. 7048,
opinia Komitetu ds. Społecznych Zdrowia i Rodziny, sprawozdawca: Eisma).
Tekst przyjęty przez Zgromadzenie w dniu 12 kwietnia 1994 r. (na 10. posiedzeniu).
243
Maria Gordon
o psychiatrii i prawach człowieka
Komentarz
Więźniowie z zaburzeniami psychicznymi
I. Wprowadzenie
Osoby pozbawione wolności, u których rozpoznaje się zaburzenia psychiczne są grupą zasługującą na specjalne zainteresowanie z kilku powodów.
Po pierwsze, z obowiązku podejmowania przez wymiar sprawiedliwości
czynności nastawionych na zapobieganie popełnianiu przestępstw. W kryminologii przyjmuje się, że odchylenia od normy psychicznej odgrywają
znaczącą rolę w etiologii przestępczości. Wyniki badań pokazują, że osoby
ujawniające zaburzenia psychiczne mają szczególną tendencję do popadania w konflikty interpersonalne i do naruszania norm obyczajowych27.
Po drugie, za odrębnym traktowaniem tych osób przemawiają względy
penitencjarne. Z badań na temat wpływu izolacji społecznej na zachowanie człowieka wiadomo, że każda jej forma zawiera elementy działające
destrukcyjnie na człowieka, powodujące znaczne obciążenie psychiczne.
Uwięzienie jest najostrzejszą postacią izolacji społecznej. Z psychologicznego punktu widzenia jest sytuacją trudną, bo występuje w niej wiele
czynników nienaturalnych dla człowieka, poczynając od licznych ograniczeń w realizowaniu ważnych potrzeb, poprzez zagrożenia fizyczne
i psychiczne, do zmieniających się, narzucanych i często zaskakujących
27
L. Lernell, Zarys kryminologii, PWN, Warszawa 1973; W. Świda, Kryminologia, PWN, Warszawa 1977;
Z. Ostrihańska, Psychologiczne determinanty niedostosowania społecznego i przestępczości w Polsce, [w:] J. Jasiński, (red.), Zagadnienia nieprzystosowania społecznego i przestępczości w Polsce, Ossolineum 1978; J. Sławińska, Nasilenie odchyleń od normy psychicznej wśród skazanych, Przegląd Penitencjarny nr 3, Warszawa 1983.
245
Maria Gordon
więźniów, wymagań28. Bezkonfliktowe funkcjonowanie w tych warunkach
wymaga zatem znacznego wysiłku psychicznego i niejednokrotnie sprawia więźniom poważne trudności. Badania eksperymentalne wykazały, że nawet ludzie dojrzali i zrównoważeni psychicznie nie radzą sobie
z trudnościami jakie stwarza sytuacja izolacji społecznej i ich zachowanie
ulega dezorganizacji29. Tym większe trudności w adaptacji do warunków
izolacji występują u osób z zaburzeniami psychicznymi. Ujawniają oni
różnorodne zachowania dezadaptacyjne, i przez to zakłócają proces resocjalizacji. Sami nie korzystają z możliwości zmiany swojego funkcjonowania koncentrując się nadmiernie na osobistych problemach. Powodują
też, nieraz niebezpieczne, zagrożenia dla porządku i bezpieczeństwa zakładu karnego, gdy na trudności związane z uwięzieniem reagują agresją.
Penitencjaryści praktycy od dawna dostrzegali, że trudności pewnej grupy
osób skazanych w uzyskiwaniu prawidłowego przystosowania do warunków izolacji więziennej i do wymagań wynikających z wykonywania kary
pozbawienia wolności wiążą się z ich psychiczną niepełnosprawnością.
Dostrzegali także konieczność modyfikowania modelu oddziaływań resocjalizacyjnych i dostosowywania go do potrzeb i możliwości tych osób30.
Po trzecie, specjalne podejście do osób zaburzonych psychicznie
i traktowanie ich odmiennie od pozostałych więźniów, wynika z zasady
humanitaryzmu w wykonywaniu kary pozbawienia wolności, która zobowiązuje do traktowania więźniów w sposób uwzględniający ich osobiste
właściwości, a zwłaszcza uwarunkowane nimi ograniczenia możliwości
adaptacyjnych. Postępowanie z tymi więźniami ma przede wszystkim
zapobiegać pogłębianiu się ich zaburzeń, a podejmowane w stosunku do
nich oddziaływania specjalistyczne mają poprawić ich zdolności przystosowania do życia społecznego.
Analiza regulacji prawnych i praktyki postępowania z więźniami zaburzonymi psychicznie w polskim systemie penitencjarnym po II wojnie
28
A. Lewicki, Psychologia kliniczna, PWN, Warszawa 1969; B. Waligóra, Funkcjonowanie człowieka
w warunkach izolacji więziennej, Wyd. UAM Poznań 1974; M. Ciosek, Psychologia sądowa i penitencjarna,
Wydawnictwa Prawnicze, Warszawa 2001.
29
P. G. Zimbardo, Psychologia uwięzienia: deprywacja, władza i patologia, [w:] Przełom w psychologii,
Wyd. Czytelnik 1978; H. i M. Eysenck, Podpatrywanie umysłu, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2003;
B. Waligóra, Deprywacja potrzeb u osób pozbawionych wolności, [w:] B. Hołyst (red.), Problemy współczesnej
penitencjarystyki w Polsce, Wydawnictwo Prawnicze Warszawa 1984.
30
J. Pionkowski, Odbywanie kary pozbawienia wolności przez psychopatów, [w:] Przegląd Więziennictwa
nr 2, Warszawa 1957; J. Sikora, Kilka słów o psychopatach, [w:] Biuletyn Służby Więziennej nr 1, Warszawa
1957a; J. Sikora, Nie można zbyć milczeniem problemu psychopatów, [w:] Przegląd Więziennictwa nr 2, Warszawa 1957b.
246
Komentarz do Rekomendacji 1235 (1944) o psychiatrii i prawach człowieka
światowej pokazuje dążenie do humanitarnego traktowania tych osób,
m.in. poprzez odwoływanie się do zaleceń Reguł Minimalnych ONZ,
a później także do Europejskich Reguł Więziennych.
Więźniowie chorzy psychicznie
Powszechny jest pogląd, że więźniowie chorzy psychicznie powinni
mieć możliwość korzystania z takiego samego standardu opieki medycznej co osoby chore pozostające na wolności, a także mieć dostęp do hospitalizacji psychiatrycznej.
Odpowiednie traktowanie więźniów z rozpoznaniem choroby psychicznej zalecają swym sygnatariuszom a więc i Polsce Reguły Minimalne
I Kongresu ONZ w sprawie Zapobiegania Przestępczości i Postępowania
ze Sprawcami Przestępstw, który odbył się w 1955 r. w Genewie. Zgodnie
z tymi zaleceniami „osoba, u której stwierdzono chorobę psychiczną nie
powinna pozostawać w więzieniu i należy niezwłocznie podjąć działania
w celu przeniesienia takiej osoby do instytucji psychiatrycznej”.
Również zasada 100 pkt 1 Zalecenia nr 3 Komitetu Ministrów do
Państw Członkowskich w sprawie Europejskich Reguł Więziennych
z 12 lutego 1987 r. przyjmuje, że „osoby, u których stwierdzono chorobę
psychiczną nie powinny być umieszczane w więzieniach, a tak szybko jak
to jest możliwe, przenosi się je do instytucji właściwych dla psychicznie
chorych”31.
Obowiązujące aktualnie przepisy prawa regulują postępowanie z więźniami chorymi psychicznie. Z ich treści wynika, że osoby te nie powinny
przebywać w warunkach izolacji więziennej32.
Zatem, jeśli mimo istnienia przepisów prawnych, które mają zapewnić
właściwe traktowanie sprawców chorych psychicznie, w polskich więzieniach przebywają osoby z rozpoznaniem choroby psychicznej, byłoby to
naruszeniem przepisów kkw i międzynarodowych standardów. Jednocześnie trzeba podkreślić, że w polskich jednostkach penitencjarnych mogą
czasowo przebywać pozbawieni wolności, którzy zachorowali psychicznie lub tacy sprawcy, u których po stanie remisji nastąpił nawrót choroby, wreszcie tacy sprawcy, których stan psychiczny należy zdiagnozować
celem ustalenia ich zdrowia psychicznego. Do tych kategorii mają zastosowanie zarówno przepisy polskiego prawa tj. ustawy psychiatrycznej
31
D. Gajdus, B. Gronowska, Europejskie standardy traktowania więźniów, wyd. „Dom Organizatora”, Toruń 1998.
Patrz art. 150 § 1 kkw, art. 153 § 1 kkw, art. 22 § 1 kpk, art. 31 § 1 kk, Kodeks karny, 1997.
32
247
Maria Gordon
i unormowania prawa penitencjarnego jak też powinno się do nich stosować standardy powyższych zaleceń Rady Europy.
Opiekę psychiatryczną nad chorymi psychicznie więźniami wypełniają
lekarze psychiatrzy zatrudnieni w większości zakładów karnych i aresztów
śledczych, niestety przeważnie w niepełnym wymiarze godzin. Placówkami specjalistycznymi, w których prowadzi się leczenie są więzienne oddziały psychiatryczne istniejące w sześciu zakładach karnych lub aresztach śledczych. Podstawowym zadaniem tych oddziałów jest prowadzenie
obserwacji sądowo – psychiatrycznych na mocy postanowienia sądowego.
Placówki te, poza nielicznymi wyjątkami, nie posiadają warunków niezbędnych do leczenia i rehabilitacji chorych psychicznie w postaci niezbędnej bazy oraz wyspecjalizowanej kadry terapeutów i pracowników
socjalnych. Zatem oddziały te wykonują zadania do których nie są właściwie przygotowane.
II. Więźniowie z niepsychotycznymi zaburzeniami
psychicznymi
Osoby tymczasowo aresztowane, które z powodu istniejących u nich
niepsychotycznych zaburzeń psychicznych ujawniają trudności adaptacyjne i zaburzenia zachowania są poddawane indywidualnej opiece psychologicznej i psychiatrycznej. Ze względu na swój status prawny przebywają w aresztach śledczych, zgodnie z decyzją organu dysponującego.
W przypadku nasilonych zaburzeń zachowania, np. zaburzeń reaktywnych, nasilonych tendencji samobójczych, mogą być umieszczeni w oddziałach psychiatrii sądowej lub oddziałach psychiatrycznych szpitali
więziennych, których w Polsce jest 6. Prowadzi się w nich obserwację
psychiatryczną lub leczenie. W przypadku skazanych ujawniających niepsychotyczne zaburzenia psychiczne istnieje możliwość ich odrębnego,
specjalnego traktowania w ramach systemu terapeutycznego wykonywania kary pozbawienia wolności.
Model resocjalizacji skazanych z zaburzeniami psychicznymi, przyjęty
w polskim systemie penitencjarnym, polega na poddawaniu ich oddziaływaniom resocjalizacyjnym i terapeutycznym w istniejących na terenie
zakładów karnych, wyodrębnionych organizacyjnie oddziałach. Są one
przeznaczone dla osób wymagających odrębnego traktowania z powodu
znacznego nasilenia zaburzeń zachowania uwarunkowanych niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzeniem umysłowym,
z założeniem czasowego ich pobytu w tych oddziałach. Pozostałym
248
więźniom z zaburzeniami psychicznymi powinno się zapewnić zindywidualizowane oddziaływanie w zwykłych zakładach karnych.
Model ten jest modyfikowaną, w zależności od potrzeb praktyki penitencjarnej i rozwoju wiedzy teoretycznej dotyczącej zaburzeń psychicznych, kontynuacją rozwiązań przyjętych w Polsce pod koniec lat pięćdziesiątych33.
Warto podkreślić, że zorganizowanie w tamtym czasie systemowego
rozwiązania problemu postępowania ze skazanymi, u których rozpoznawano zaburzenia psychiczne o charakterze niepsychotycznym, było poprzedzone przeprowadzeniem badań naukowych nad tą kategorią więźniów.
Poza tym, tworząc system postępowania ze skazanymi niepełnosprawnymi psychicznie korzystano z doświadczeń innych krajów w tym zakresie, zwłaszcza Danii i Anglii. Ważne znaczenie miały też wyniki dyskusji
między penitencjarystami praktykami i urzędnikami, do których należały
decyzje dotyczące przyjętego ostatecznie rozwiązania34.
Utworzenie sytemu terapeutycznego wykonywania kary pozbawienia
wolności i wyodrębnienie w jego ramach oddziałów terapeutycznych przeznaczonych dla osób z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi
i upośledzonych umysłowo z pewnością zwiększa szansę poprawy zdolności adaptacyjnych więźniów, którzy na warunki izolacji reagują zaburzeniami zachowania. Może też mieć wpływ na poprawę ich funkcjonowania społecznego.
Równocześnie trzeba zdawać sobie sprawę z trudności i ograniczeń
w osiąganiu celów terapeutycznych i resocjalizacyjnych w postępowaniu z tą grupą skazanych. Wynikają one z różnych przyczyn, tkwiących
zarówno po stronie osób zaburzonych, ale też spowodowanych specyficznymi właściwościami instytucji więzienia.
W oddziałach terapeutycznych przyjmuje się koncepcję kompleksowego traktowania skazanych jako osób wymagających zarówno rehabilitacji
zdrowotnej jak i społecznej. Jest to koncepcja zbliżona do idei społeczności terapeutycznej.
Zakłada się, że skazani z zaburzeniami psychicznymi powinni być poddawani oddziaływaniom resocjalizacyjnym, przy czym proces ich resocjalizacji ma charakter działalności terapeutycznej. Oznacza to, że stosowane
środki i metody resocjalizacji traktuje się jako instrumenty oddziaływań
33
M. Gordon, Resocjalizacja skazanych z zaburzeniami psychicznymi – możliwości i ograniczenia, [w:] Wykonywanie kary pozbawienia wolności w Polsce, red. H. Machel, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego 2006.
34
Tamże.
249
Maria Gordon
zmierzających do przywrócenia skazanym równowagi psychicznej, a zarazem jako sposoby stawiania i egzekwowania wymagań nastawionych na
kształtowanie umiejętności współżycia społecznego oraz aktywnego, samodzielnego i satysfakcjonującego zaspokajania własnych potrzeb. Poza
środkami i metodami oddziaływań resocjalizacyjnych w oddziałach tych
stosuje się oddziaływania specjalistyczne w postaci psychoterapii, farmakoterapii, terapii zajęciowej, ruchowej itp. Ważne znaczenie w pracy ze
skazanymi zaburzonymi psychicznie przypisuje się atmosferze w oddziale
tworzonej przez personel (psychologów, psychiatrów, pedagogów, terapeutów zajęciowych, pielęgniarzy, oddziałowych) pracujący zespołowo,
co zapewnia współdziałanie w programowaniu i realizowaniu oddziaływań terapeutycznych.
Oddziały terapeutyczne są częścią struktury zakładów karnych realizujących, jak wiadomo różnorodne i złożone zadania, niejednokrotnie
znacznie odbiegające od celów terapeutycznych. W rezultacie tylko niewielka liczba personelu więziennego jest zainteresowana korekcją zaburzeń zachowania i zaburzeń czynności psychicznych u skazanych. Nie zawsze też udaje się uzyskać u współpracowników zrozumienie i akceptację
specyficznych metod pracy personelu tych oddziałów.
Niektóre oddziały terapeutyczne, zwłaszcza oddalone od ośrodków
akademickich, stale borykają się z trudnościami z zatrudnieniem wystarczającej liczby kompetentnego personelu, to jest specjalistów wyposażonych w wiedzę o psychologicznych mechanizmach funkcjonowania osób
psychicznie zaburzonych, znających metody terapii i umiejących się nimi
skutecznie posługiwać.
Pierwszy oddział specjalny przeznaczony dla skazanych z zaburzeniami psychicznymi został zorganizowany w 1958 roku i był przeznaczony
dla kobiet. Pierwszy oddział dla mężczyzn powstał w następnym roku
w Zakładzie Karnym w Rawiczu i funkcjonuje tam do chwili obecnej.
Aktualnie istnieją 22 oddziały dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi, dysponujące 1.650 miejscami. Oznacza to, że systematycznym oddziaływaniom terapeutycznym stale poddawanych jest
około 2,0% populacji więźniów. Przeciętnie w ciągu roku terapią obejmuje się 2600 skazanych. Zgodnie z praktyką przyjętą od początku istnienia
tych oddziałów, o skierowaniu skazanego do oddziału terapeutycznego,
oprócz diagnozy zaburzeń psychicznych, decyduje występowanie zaburzeń zachowania o znacznym nasileniu, poważnie zakłócających porządek
w zakładzie karnym i niebezpiecznych dla skazanego, który je ujawnia.
Dlatego osoby z zaburzeniami psychicznymi reagujący na warunki izolacji
250
w sposób mniej drastyczny, nie są na ogół poddawane specjalistycznym
oddziaływaniom, bowiem sprawiają wrażenie dobrze przystosowanych
do wymagań i warunków izolacji. O tym, że mechanizmy ich zaburzonej
osobowości nie zostały w żadnym stopniu skorygowane, świadczą dopiero
zaburzenia funkcjonowania społecznego ponownie ujawniane po odbyciu kary, skutkujące popełnianiem po raz kolejny czynów zabronionych.
Jednocześnie z badań kryminologicznych i psychologicznych wynika,
że odsetek osób zaburzonych psychicznie w populacji sprawców przestępstw jest wysoki35. Oznacza to, że znaczna liczba więźniów z zaburzeniami psychicznymi nie jest obejmowana specjalistycznym oddziaływaniem.
Przewidziany w Kodeksie karnym wykonawczym system terapeutyczny
poza oddziałami terapeutycznymi nie został wprowadzony do praktyki.
Populacja więźniów odbywających karę pozbawienia wolności w oddziałach terapeutycznych jest znacznie zróżnicowana pod względem nozologicznym. Najliczniejszą grupę stanowią osoby z rozpoznaniem zaburzeń osobowości, przede wszystkim osobowości dyssocjalnej, ale także
zaburzeń osobowości uwarunkowanych czynnikami organicznymi. Poza
tym użytkownikami oddziałów terapeutycznych są osoby z rozpoznaniem
upośledzenia umysłowego lekkiego stopnia, zespołu psychoorganicznego,
padaczki, a ponadto choć w niewielkiej liczbie, neurotycy. Niejednokrotnie są to osoby z tzw. podwójną diagnozą, np. z rozpoznaniem osobowości
dyssocjalnej i uzależnienia od substancji psychoaktywnych czy zespołu
psychoorganicznego i uzależnienia od alkoholu36.
Takie zróżnicowanie zaburzeń psychicznych uniemożliwia posługiwanie się w pracy terapeutycznej jednym, odpowiednim dla wszystkich,
modelem oddziaływania. Wymaga postępowania dostosowanego do, wynikających z rodzaju zaburzeń, potrzeb, możliwości i ograniczeń osób
poddawanych terapii.
W literaturze przedmiotu przeważają poglądy, że osoby z zaburzeniami
psychicznymi ze swej istoty są mało podatne na korekcję ich zachowania
i cech osobowości warunkujących niedostosowanie społeczne. Co więcej, często nie dostrzegają potrzeby tych zmian i niechętnie uczestniczą
w procesie korekcyjnym. Jest tak np. w przypadku osób upośledzonych
umysłowo i z tego powodu słabo rozumiejących wymagania, obowiązki,
35
J. Sławińska, Nasilenie odchyleń od normy psychicznej wśród skazanych, Przegląd Penitencjarny nr 3, Warszawa 1983.
36
M. Gordon, Resocjalizacja skazanych z zaburzeniami psychicznymi – możliwości i ograniczenia, [w:] Wykonywanie kary pozbawienia wolności w Polsce, red. H. Machel, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego 2006.
251
Maria Gordon
a przede wszystkim przyczyny przeżywanych trudności adaptacyjnych
i w rezultacie niekrytycznych wobec własnego stylu zachowania. Podobnie jest, gdy chodzi o osoby z rozpoznaniem zaburzeń osobowości na podłożu organicznym czy zespołów psychoorganicznych. Uzyskanie trwałej
poprawy funkcjonowania jest w tych przypadkach ograniczone czynnikami biologicznymi, niepełnowartościowością centralnego układu nerwowego. Równocześnie umożliwienie im odbywania kary w oddziałach
terapeutycznych zapobiega eskalacji zaburzeń zachowania i zwiększa ich
osobiste bezpieczeństwo w środowisku więziennym.
Wnioski
Więźniowie wykazujący zaburzenia psychiczne zostali przez autorów
Europejskich Reguł Więziennych wyodrębnieni jako grupa specyficzna ze
zdrowotnego punktu widzenia i wymagająca odrębnego traktowania. Analiza uregulowań prawnych, rozwiązań organizacyjnych, zasad i metod postępowania z tymi więźniami pokazuje, że są oni podmiotem szczególnego
zainteresowania zarówno teoretyków, jak i praktyków odpowiedzialnych
za tworzenie systemu penitencjarnego w Polsce i realizację jego założeń.
Niemniej dalszy rozwój modelu odrębnego traktowania więźniów z zaburzeniami psychicznymi i dostosowanie tego modelu w pełni do standardów międzynarodowych zależy od podjęcia ważnych czynności. Dotyczy
to zwłaszcza osób pozbawionych wolności, u których rozpoznano chorobę
psychiczną. W następstwie takiej diagnozy powinny być one kierowane do
szpitali psychiatrycznych publicznej służby zdrowia.
Warunkiem podejmowania skutecznych działań nastawionych na zapewnienie osobom z zburzeniami psychicznymi właściwych dla nich
sposobów oddziaływania terapeutycznego jest posiadanie wiedzy o rozmiarach tego zjawiska. Tymczasem nie prowadzi się badań naukowych
i analiz statystycznych, które dostarczyłyby odpowiedzi na pytanie, ilu
więźniów charakteryzuje się zaburzeniami psychicznymi i jaki jest rodzaj
tych zaburzeń. Odpowiedź na te pytania pozwoliłaby ocenić czy więziennictwo polskie dysponuje wystarczającą liczbą miejsc w placówkach
specjalistycznych.
Ważne jest także podejmowanie badań naukowych dotyczących postępowania ze skazanymi z zaburzeniami psychicznymi, zwłaszcza badań nastawionych na ocenę skuteczności oddziaływań terapeutycznych z punktu
widzenia ich wpływu na zdolności adaptacyjne skazanych w trakcie odbywania kary i w środowisku społecznym, po zwolnieniu z zakładu karnego.
252
Wnioski z tych badań mogą przyczynić się do rozwoju merytorycznej
działalności oddziałów terapeutycznych.
Niezbędne jest też przyspieszenie czynności procesowych w stosunku
do więźniów chorych psychicznie wobec których w wyniku obserwacji
sądowo-psychiatrycznej wnioskowano o umieszczenie w zamkniętym
zakładzie psychiatrycznym (na podstawie art. 94 par. 1 kk). Regułą jest,
że przez kilka miesięcy czekają oni na umorzenie sprawy przez sąd.
Ponadto chorzy ci przez kolejne miesiące czekają na umieszczenie
w szpitalu psychiatrycznym społecznej służby zdrowia przebywając
w nieodpowiednich dla nich warunkach więzienia. Rozwiązanie tej kwestii
wymaga nie tylko stosownych decyzji ze strony resortu sprawiedliwości,
ale współdziałania z resortem służby zdrowia, do kompetencji którego należy zapewnienie odpowiedniej liczby miejsc w szpitalach psychiatrycznych, które nie powinny bronić się przed przyjmowaniem tych pacjentów,
bowiem zasługują oni tak samo na humanitarne traktowanie, jak wszystkie
osoby chore psychicznie.
Niezbędne jest rozszerzenie praktyki terapeutycznego oddziaływania na
skazanych, którzy wprawdzie nie ujawniają drastycznych zaburzeń zachowania w warunkach izolacji więziennej, ale którzy z powodu znacznego
nasilenia zaburzeń psychicznych nie nabywają w trakcie odbywania kary
w zwykłych warunkach, umiejętności niekonfliktowego funkcjonowania
w środowisku społecznym. W populacji skazanych z niepsychotycznymi
zaburzeniami psychicznymi dominują więźniowie z rozpoznaniem osobowości dyssocjalnej (antyspołecznego zaburzenia osobowości), a więc
osoby, które charakteryzują się szczególną skłonnością do lekceważenia
i naruszania zasad społecznego współżycia. Badania kryminologiczne
potwierdzają związek tych zaburzeń z przestępczością. Z kolei praktyka
penitencjarna pokazuje, że osoby dyssocjalne często dobrze radzą sobie
w warunkach izolacji więziennej, wykorzystując posiadane zdolności
manipulowania otoczeniem, przyjmują rolę „dobrego więźnia”, są nagradzane, korzystają z przywileju warunkowego przedterminowego zwolnienia, mimo że nie nastąpiła żadna zmiana w zaburzonej strukturze ich
osobowości. Znacząca liczba więźniów z antyspołecznym zaburzeniem
osobowości skłania do zastanowienia się nad zorganizowaniem przeznaczonych tylko dla nich placówek terapeutycznych. Umożliwiłoby to prowadzenie terapii i resocjalizacji według programów uwzględniających
specyficzne cechy funkcjonowania psychologicznego i społecznego tych
osób. Wydaje się, że organizowane obecnie oddziały penitencjarne stwarzają możliwość wprowadzenia tego postulatu do praktyki.
253
Maria Gordon
Należy zdawać sobie sprawę z ograniczonych, poprzez zaburzenia
psychiczne, możliwości przystosowania społecznego skazanych. Wielu
z nich mimo stosowanych przez długi czas oddziaływań terapeutycznych
nie nabywa trwałych umiejętności niekonfliktowego układania relacji
z otoczeniem i zaspokajania własnych potrzeb. Osoby te wymagają specjalistycznej i profesjonalnej pomocy także po zwolnieniu z zakładu karnego.
Dotyczy to np. osób, u których stwierdza się organiczne podłoże zaburzeń.
Pomocą powinny być także objęte osoby bliskie tym skazanym, które
często nie rozumieją mechanizmów ich zburzonego funkcjonowania.
254
Rezolucja (67) 5
Badania dotyczące więźniów, indywidualne
i dotyczące społeczności więziennej
(przyjęta przez zastępców ministrów w dniu 4 marca 1967 r.)
Komitet Ministrów
uznając, iż w państwach członkowskich Rady Europy, pomimo istnienia środków alternatywnych wobec kary pozbawienia wolności, bardzo duża liczba
skazanych odbywa kary lub poddawana jest leczeniu w zakładach karnych;
uznając potrzebę przygotowania skazanych do powrotu do społeczeństwa
i zapobieżenia ich powrotowi do przestępstwa;
uznając, że powyższych celów nie udało się dotąd zrealizować, co potwierdza duża liczba byłych więźniów powracających na drogę przestępstwa;
uznając również wysokie koszty budżetowe leczenia zamkniętego, a co za
tym idzie, potrzebę zwiększenia skuteczności takiego leczenia;
zważywszy, że z uwagi na powyższe konieczne jest przeprowadzenie
szczegółowych badań indywidualnych wśród więźniów oraz wśród całej
społeczności więziennej;
zważywszy na to, że jednym z celów działań podejmowanych przez Radę
Europy w obszarze dotyczącym przestępczości jest promowanie badań
kryminologicznych poprzez wymianę informacji i koordynowanie wysiłków podejmowanych w tym obszarze;
zważywszy na to, że taka współpraca umożliwiłaby harmonizację działań
podejmowanych w ramach europejskiej polityki karnej;
mając na uwadze rekomendacje Trzeciej Konferencji Dyrektorów Instytutów Badań Kryminologicznych,
(a)
promowanie badań więźniów i społeczności więziennych, np.
poprzez tworzenie centrów badawczych w ramach administracji
więziennej lub wspieranie badań podejmowanych przez
niezależne organizacje;
255
Rezolucja (67) 5 Badania dotyczące więźniów, indywidualne i dotyczące społeczności więziennej
(b) wspieranie personelu badawczego poprzez udostępnianie mu
placówek penitencjarnych i zapewnianie współpracy organów
publicznych;
(c)
uwzględnianie wyników badań przy opracowywaniu metod
działania w ramach polityki walki z przestępczością;
(d) promowanie badań mających na celu ocenę [skuteczności] nowych
środków stosowanych w ramach polityki karnej, w szczególności
w związku z wprowadzonymi lub planowanymi zmianami;
[Komitet Ministrów] zaleca przede wszystkim, aby promowane lub planowane przez rządy badania obejmowały wszelkie aspekty leczenia instytucjonalnego, czyli:
(a)
aby zindywidualizowane badania na więźniach obejmowały:
1) badania kliniczne;
2) badania porównawcze osobowości więźniów przed zastosowaniem
wobec nich określonego środka i po jego zastosowaniu;
3) badania, które zestawiają zachowanie badanego przed leczeniem i po nim;
4) badania współzależności pomiędzy cechami skazanego a skutkami
stosowanych form leczenia różnego typu;
(b) badania społeczności więziennej powinny obejmować:
1) badania roli, punktów widzenia i postaw więźniów;
2) badania roli, punktów widzenia i postaw pracowników więziennictwa;
3) badania relacji pomiędzy tymi dwiema grupami, które wspólnie
tworzą społeczność więzienną;
4) badania czynników więziennej struktury społecznej, które utrudniają
zmiany, tym samym stając się źródłem wyraźnego oporu wobec reform organizacji więziennictwa.
256
Teodor Szymanowski
Rezolucja (67) 5
Badania dotyczące więźniów, indywidualne
i dotyczące społeczności więziennej
Komentarz
Rezolucja ta została przyjęta blisko pół wieku temu, ale jest wciąż aktualna i bardzo ważna dla racjonalnego wykonywania kary i dokonywania
niezbędnych zmian w systemie penitencjarnym.
Na początku omawianej rezolucji znajduje się uzasadnienie jej dalej
sformułowanych zaleceń. Podstawowymi racjami potrzeby prowadzenia
badań jest konieczność poddawania oddziaływaniu leczniczemu znacznej
ilości skazanych.
W Polsce wedle szacunków pochodzących z badań stanowią oni około
¼ populacji pozbawionych wolności (zaburzenia somatyczne, nadużywanie i uzależnienie od alkoholu, uzależnienie od narkotyków, zaburzenia
osobowości). Tego typu indywidualne badania o charakterze diagnostycznym powinny być prowadzone wśród całej społeczności więziennej.
Drugim celem zaleceń jest propagowanie badań kryminologicznych,
aby efektywniej stosować środki oddziaływania na skazanych i tym samym lepiej zapobiegać ich powrotności do przestępstwa.
Wśród zaleceń zwracają uwagę następujące postanowienia dotyczące:
– tworzenia własnych ośrodków badawczych w obrębie więziennictwa,
– wspierania badań prowadzonych niejako z zewnątrz, tj. będą to instytucje i placówki naukowe lub inne organizacje niezależne, np.
towarzystwa naukowe, organizacje społeczne. Wyniki badań powinny być uwzględniane jako narzędzie ewaluacji stosowanych
środków polityki penitencjarnej, a także badania nowych środków
oddziaływań.
W Polsce np. szczególnie należałoby poddać badaniom rezultaty stosowania dozoru elektronicznego wobec skazanych, wyniki oddziaływania terapeutycznego wobec sprawców czynów popełnionych w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych – skazanych i tymczasowo aresztowanych.
257
Teodor Szymanowski
Kolejne zalecenia wskazują na metody zindywidualizowanych badań.
Ostatnie zalecenia odnoszą się do badań społeczności więziennej traktowanej jako określonej struktury społecznej i dotyczą:
– roli poglądów i postaw więźniów,
– roli poglądów i postaw pracowników więziennictwa,
– badania wzajemnych relacji między tymi grupami,
– badania czynników, które utrudniają zmiany stanowiąc źródła
oporu wobec reform organizacji więziennictwa.
W drugiej części komentarza warto pokrótce skonfrontować to, co się
dzieje w polskim więziennictwie w zakresie badań więźniów z przedstawionymi zaleceniami.
Nie ulega więc wątpliwości, że w Polsce panuje pełna wolność badań
naukowych, które jednak w przypadku więziennictwa muszą być dostosowane do wymogów prawidłowego wykonywania kary i tymczasowego
aresztowania. Szereg badań indywidualnych osób pozbawionych wolności
o charakterze medycznym (psychiatrycznym) i psychologicznym należy
dokonywać, czasem obligatoryjnie, na podstawie przepisów, np. art. 210,
212, 212a §1 i 212b § 1 kkw w stosunku do tymczasowo aresztowanych
oraz art. 101, 116 § 1 pkt 3 kkw w odniesieniu do skazanych.
Innego typu badania są przewidywane w art. 14 kkw – zebranie informacji o skazanych czy też wywiad środowiskowy i art. 83 kkw (badania psychologiczne i psychiatryczne potrzebne dla dokonania właściwej
klasyfikacji, jak też podjęcia stosownego oddziaływania). Można przyjąć,
że wymienione typy badań są powszechne, jednak brakuje podejmowania
prób ich naukowego wykorzystania.
Jeśli chodzi o badania sensu stricte naukowe, to są one również przewidziane w prawie karnym wykonawczym, jak np.:
– art. 43 § 4 pkt 4 lit.d kkw przewiduje m.in. przyznanie środków
z funduszu pomocy na „podejmowanie, organizowanie i zlecanie
badań naukowych dotyczących sytuacji osób pokrzywdzonych
przestępstwem i skazanych”,
– art. 71 kkw – przewidujący możliwość przeprowadzania eksperymentów penitencjarnych,
– art. 2 pkt 5, ppkt 3 obowiązującej ustawy o Służbie Więziennej
przewiduje „inicjowanie, przeprowadzanie i wspieranie badań
naukowych dotyczących zadań Służby Więziennej”.
O ile mi wiadomo Ministerstwo Sprawiedliwości przez cały okres od
1989 r. nie przeznaczyło środków finansowych na prowadzenie badań
258
Komentarz do Rezolucji (67) 5 Badania dotyczące więźniów, indywidualne i dotyczące społeczności więziennej
ważnych dla funkcjonowania systemu penitencjarnego w Polsce. Nie
oznacza to jednak, że takich badań nie prowadzono, zwłaszcza po wejściu
w życie nowego kkw w 1998 r. Wystarczy tu wspomnieć przykładowo
o publikacjach na podstawie badań takich autorów jak: K. Ostrowska,
G. Szczygieł, A. Szymanowska, I. Niewiadomska, A. Nawój, prace z kręgu pracowników katedry kryminologii kierowanej przez prof. A. Rzeplińskiego, czy autora tego tekstu.
Pragnę z uznaniem podkreślić, że kierownictwo Służby Więziennej jak
również poszczególnych jednostek penitencjarnych oraz funkcjonariusze
więzienni odnoszą się do prowadzących badania z życzliwością i okazują
wielką pomoc, czego wielokrotnie doświadczył piszący te słowa. Jednocześnie trzeba dodać, że w zakładach karnych i aresztach śledczych w każdym roku są prowadzone badania, na podstawie których są przygotowywane prace magisterskie (być może liczone w setkach).
Omówione zalecenia Rezolucji (67) 5 powinny zachęcać do dalszego
wspierania badań przez więziennictwo, a od kierownictwa resortu sprawiedliwości należałoby oczekiwać, aby w przygotowaniu nowych aktów
prawnych uwzględniano wnioski wynikające z prac naukowych.
259
Rada Europy
Komitet Ministrów
dotycząca więziennych i kryminologicznych
aspektów kontrolowania rozprzestrzeniania się
chorób zakaźnych w tym AIDS
oraz związanych z tym problemów zdrowotnych
(przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 18 października 1993 r.
uznając, że w interesie państw członkowskich Rady Europy leży uzyskanie większej jedności pomiędzy jej członkami, oraz że jednym ze sposobów realizacji tego celu jest wspólne działanie, zarówno w obszarze opieki
zdrowotnej w więzieniach jak i w obszarze polityki karnej;
świadomy zakresu wyzwań, przed którymi stoją władze więzienne odpowiedzialne za opracowywanie środków zapobiegawczych oraz zapewnienie opieki medycznej, psychologicznej i społecznej więźniom będącym
nosicielami wirusa HIV;
przekonany o konieczności opracowania europejskiej strategii walki z zakażeniami HIV w więzieniach;
biorąc pod uwagę stanowisko Światowej Organizacji Zdrowia w sprawie
konsultacji na temat zapobiegania i kontroli AIDS w więzieniach, dotyczące specjalnego programu do walki z AIDS;
przywołując Rekomendację Nr R (87) 25 dotyczącą wspólnej europejskiej
publicznej polityki zdrowotnej walki z syndromem nabytego niedoboru
odporności (AIDS);
przywołując wnioski przyjęte przez 8. Konferencję Szefów Administracji
Więziennych (Strasburg, 2-5 czerwca 1987 r.) w sprawie chorób zakaźnych w więzieniach, ze szczególnym uwzględnieniem AIDS;
261
Rekomendacja Nr R (93) 6 dotycząca więziennych i kryminologicznych aspektów kontrolowania (...) chorób zakaźnych (...)
przywołując wnioski przyjęte przez 16. Konferencję Europejskich Ministrów Sprawiedliwości (Lizbona 21-23 czerwca 1988 r.), dotyczącą prawa
karnego i kwestii kryminologicznych związanych z rozprzestrzenianiem
się chorób zakaźnych, w tym AIDS;
przyjmując z zadowoleniem Rekomendację 1080 (1988) Zgromadzenia
Parlamentarnego Rady Europy w sprawie skoordynowanej europejskiej polityki zdrowotnej zapobiegania rozprzestrzenianiu się AIDS w więzieniach;
odwołując się do Rekomendacji Komitetu Ministrów Nr R (89) 14 w sprawie kwestii etycznych związanych z zakażeniem HIV w placówkach opieki zdrowotnej i miejscach publicznych;
świadomy tego, że poszanowanie praw podstawowych więźniów, w szczególności prawa do opieki zdrowotnej, oznacza obowiązek zapewnienia
więźniom takiego samego dostępu do leczenia zapobiegawczego oraz
opieki zdrowotnej jaki ma ogół społeczeństwa;
odwołując się w tym zakresie do Europejskiej Konwencji o Ochronie
Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz Europejskiej Karty Praw
Socjalnych;
odwołując się do Rekomendacji Komitetu Ministrów Nr R (87) 3 Europejskie Reguły Więzienne, które pomagają zagwarantować przestrzeganie
minimalnych standardów człowieczeństwa i godności w więzieniach;
zważywszy, że w celu zapewnienia zgodności środków zapobiegawczych
i ochrony zdrowia z wymogami etycznymi i zapewnienia ich skuteczności,
konieczna jest dobrowolna współpraca ze strony populacji więziennej,
–
zadbały o praktyczną realizację, w ramach krajowych i regionalnych
polityk zdrowotnych służących walce z zakażeniem HIV i innymi chorobami zakaźnymi, zasad i ustaleń zawartych w załączniku do niniejszej
rekomendacji opracowanych w oparciu o aktualny stan wiedzy;
– rozpowszechniły, w jak najszerszym zakresie, niniejszą rekomendację, w szczególności wśród osób i organizacji odpowiedzialnych za
wdrażanie polityki zdrowotnej w więzieniach, a także wśród wszystkich funkcjonariuszy publicznych i podmiotów zajmujących się
polityką karną oraz powiązanymi aspektami kryminologicznymi kontroli chorób zakaźnych.
262
I. Kwestie dotyczące więzień
A. Zasady ogólne
1. Istnieje pilna potrzeba opracowania w każdym państwie spójnej polityki walki z HIV/AIDS w więzieniach.
Polityka ta powinna być tworzona w ścisłej współpracy z organami
ochrony zdrowia oraz włączona do ogólnej polityki walki z chorobami
zakaźnymi w więzieniach.
Należy promować sposoby i metody zapobiegania HIV/AIDS w więzieniach.
Integralną częścią polityki więziennej powinna być edukacja zdrowotna obejmująca przekazywanie informacji z zakresu ochrony zdrowia
wszystkim osadzonym i pracownikom więziennictwa.
2. Badania lekarskie powinny być przeprowadzane systematycznie,
a w chwili przyjmowania do więzienia powinny obejmować metody
wykrywania chorób towarzyszących, w tym uleczalnych chorób
zakaźnych, a w szczególności gruźlicy. Badanie jest również okazją
do przekazywania wiedzy z zakresu ochrony zdrowia i kształtowania
u więźniów poczucia odpowiedzialności za własne zdrowie.
3. Należy również umożliwić więźniom poddanie się dobrowolnym testom na HIV/AIDS oraz zapewnić doradztwo specjalistyczne przed
wykonaniem i po wykonaniu testu. Personel medyczny działający pod
kierunkiem lekarza powinien przed przeprowadzeniem testu wyjaśnić
więźniom, jakie konsekwencje mogą pociągać za sobą wyniki testu
oraz poinformować o nich z zachowaniem pełnej poufności, chyba
że więzień oświadczy, że nie chce znać wyników testu.
Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy, zakazuje się przeprowadzania
więźniom obowiązkowych testów, jako że byłoby to nieskuteczne
i dyskryminujące, a tym samym nieetyczne.
4. Na każdym etapie zakażenia HIV/AIDS więźniowie powinni otrzymywać pomoc medyczną i psychospołeczną w takim samym zakresie,
w jakim jest ona dostępna dla całego społeczeństwa. Ogólnie rzecz
biorąc, więźniowie powinni mieć dostęp do takich samych usług medycznych, jakie oferowane są osobom przebywającym na wolności.
Współpraca z krajowymi i lokalnymi placówkami opieki medycznej
ułatwia leczenie więźniów seropozytywnych oraz więźniów chorych na
AIDS, jak również kontynuowanie leczenia po przyjęciu do więzienia
i po jego opuszczeniu.
263
5. Więźniom seropozytywnym należy zapewnić opiekę medyczną,
wsparcie psychologiczne oraz pomoc opieki społecznej w celu
ułatwienia ich integracji po wyjściu na wolność.
6. Należy podjąć szczególne wysiłki zmierzające do rozpowszechniania wśród Służby Więziennej i więźniów informacji dotyczących
sposobów zakażenia HIV, jak również zasad higieny i środków zapobiegawczych ograniczających ryzyko zakażenia w trakcie pobytu
w więzieniu i po wyjściu na wolność.
Władze więzienne i organy ochrony zdrowia powinny przekazywać
informacje na temat zachowań ryzykownych lub, jeśli wymagają tego
okoliczności, udzielać indywidualnych porad.
Informacje należy udostępniać więźniom w języku który rozumieją,
uwzględniając uwarunkowania kulturowe.
7. W celu zapobiegania zakażeniom wirusem HIV, władze więzienne
i organy ochrony zdrowia powinny udostępniać więźniom prezerwatywy, w trakcie odbywania kary oraz przed zwolnieniem warunkowym
lub ostatecznym zwolnieniem. Każde państwo powinno mieć swobodę
wyboru najodpowiedniejszego sposobu dystrybuowania prezerwatyw:
mogą one być rozdawane przez personel medyczny, sprzedawane w stołówkach lub dystrybuowane za pomocą innych rozwiązań
odpowiadających przyjętym w danym czasie założeniom, strukturze
populacji więziennej oraz sposobowi funkcjonowania jednostki.
8. Informacje na temat stanu zdrowia więźniów mają charakter poufny.
Lekarz może przekazać innym pracownikom medycznym lub, w sytuacjach wyjątkowych, kierownictwu jednostki tylko takie informacje,
które są konieczne dla leczenia więźniów i sprawowania opieki nad
nimi lub niezbędne do dokonania oceny ich stanu zdrowia oraz stanu
zdrowia pracowników więzienia, z uwzględnieniem zasad etyki medycznej i regulacji prawnych. W normalnych warunkach przekazywanie rzeczonych informacji wymaga uzyskania zgody osoby, której
one dotyczą. Ujawnienie informacji powinno podlegać takim samym
zasadom, jakie obowiązują poza więzieniem.
Status serologiczny dotyczący zakażenia HIV/AIDS nie jest, co do
zasady, uznawany za informację która musi być ujawniana.
9. Ponieważ nie uważa się, aby istniała konieczność segregacji i izolacji
osób seropozytywnych w społeczeństwie bądź wprowadzania ograniczeń w obszarze ich zatrudniania, uprawianych przez nie sportów czy
też aktywności podejmowanych w wolnym czasie, to samo podejście
należy przyjąć w stosunku do więźniów seropozytywnych.
264
W sytuacji, gdy więźniowie próbują wykorzystać innych więźniów
seksualnie lub w inny sposób wyrządzić krzywdę im lub pracownikom jednostki, podjęcie środków dyscyplinarnych lub zastosowanie
kary celi izolacyjnej może być uzasadnione niezależnie od ich statusu
serologicznego.
10. Więźniowie we wszystkich oddziałach więzienia powinni mieć dostęp
do pomieszczeń sanitarnych odpowiadających normom akceptowanym w społeczeństwie.
11. Pracownicy zakładów karnych i więźniowie powinni mieć dostęp
do wszelkich środków umożliwiających przestrzeganie zasad
higieny.
12. Więźniowie seropozytywni powinni otrzymywać informacje o postępach leczenia i uzyskiwać specjalistyczne doradztwo w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności, a szczególnie po zapoznaniu się
z wynikami testu.
Personel medyczny w więzieniach powinien upewnić się, że więźniowie mogą kontynuować leczenie i korzystać ze wsparcia psychologicznego po wyjściu z więzienia, i zachęcać więźniów do korzystania
z dostępnej pomocy medycznej i psychologicznej.
13. Więźniowie zakażeni wirusem HIV nie powinni być pozbawieni możliwości przeniesienia do jednostek typu półotwartego lub ośrodków,
bądź innych zakładów otwartych lub o obniżonym rygorze.
14. Więźniowie zakażeni HIV w terminalnym stadium choroby powinni,
w miarę możliwości, być przedterminowo zwalniani i mieć zapewnioną odpowiednią opiekę poza więzieniem.
15. W ramach więziennego systemu opieki zdrowotnej należy udostępnić
odpowiednie środki finansowe i zasoby ludzkie, które pozwolą na rozwiązanie nie tylko problemu chorób zakaźnych i HIV/AIDS, ale także
innych problemów zdrowotnych dotykających więźniów.
16. Osoby pozbawione wolności nie mogą być poddawane naukowym
badaniom medycznym, chyba że mają one wedle wszelkiego
prawdopodobieństwa przynieść im bezpośrednią i znaczącą korzyść
zdrowotną.
Konieczne jest ścisłe przestrzeganie zasad etycznych dotyczących
przeprowadzania badań na ludziach, w szczególności w zakresie uzyskania świadomej zgody pacjenta i zachowania poufności informacji. Wszelkie badania medyczne przeprowadzane w więzieniach muszą zostać zatwierdzone przez komitet ds. etyki lub w ramach alternatywnej procedury
gwarantującej przestrzeganie wspomnianych zasad etycznych.
265
Należy zachęcać do prowadzenia badań w zakresie zapobiegania,
leczenia i kontrolowania rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych wśród
populacji więziennej, pod warunkiem, że takie badania będą źródłem informacji, których nie dostarczają badania przeprowadzane w społeczeństwie w warunkach wolnościowych.
Więźniowie powinni mieć taki sam dostęp do badań klinicznych dotyczących chorób towarzyszących HIV/AIDS jak osoby przebywające
na wolności.
Można rozważyć podjęcie monitoringu epidemiologicznego HIV/AIDS
obejmującego anonimowe nieskorelowane badania przesiewowe jedynie
pod warunkiem, że takie metody są stosowane wśród ogółu społeczeństwa
oraz, jeżeli ich zastosowanie w populacji więziennej wiąże się z dużym
prawdopodobieństwem uzyskania wyników użytecznych dla samych więźniów.
Jeżeli w więzieniu są przeprowadzane badania epidemiologiczne,
przebywający tam więźniowie powinni być informowani w odpowiednim
czasie o tym fakcie.
Publikacja lub ogłaszanie wyników badań musi odbywać się w sposób zapewniający całkowitą poufność informacji dotyczących tożsamości
uczestniczących w nich więźniów.
B. Środki szczególne
17. Władze więzienne powinny, w miarę możliwości, stosować środki
zapobiegające nielegalnemu wprowadzaniu na teren więzienia narkotyków i innych substancji przeznaczonych do wstrzykiwania.
Jednakże, takie środki nie powinny być stosowane ze szkodą dla podejmowanych wysiłków ściślejszej integracji więzień ze społeczeństwem.
18. Profilaktyka zdrowotna wymaga wprowadzenia i opracowania programów edukacji zdrowotnej służących zmniejszeniu ryzyka [zachorowań],
w tym informowania o potrzebie dezynfekcji sprzętu używanego do
wstrzykiwania lub stosowania sprzętu jednorazowego użytku.
Należy udostępnić więźniom środki dezynfekujące, nie tylko dla ochrony przed chorobami zakaźnymi, ale również w celu umożliwienia im
przestrzegania zasad higieny.
19. Konieczne jest opracowanie programów zdrowotnych i społecznych,
które powinny przygotować uzależnionych od narkotyków więźniów
do wyjścia na wolność i pomóc w zorganizowaniu ich pobytu na warunkowym zwolnieniu (umieszczenie w noclegowni, ośrodku opieki
266
postpenitencjarnej, szpitalu, zapewnienie opieki ambulatoryjnej lub
wsparcia grupy terapeutycznej), pod warunkiem kontynuowania przez
więźnia odpowiedniego leczenia.
20. Sądy i inne właściwe organy powinny w szerszym zakresie stosować
środki nieizolacyjne, aby zachęcać osoby uzależnione od narkotyków
do podejmowania leczenia w placówkach opieki zdrowotnej lub w instytucjach społecznych.
Należy zachęcać osoby uzależnione od narkotyków do uczestniczenia
w oferowanych programach odwykowych.
21. Więźniom i ich rodzinom, małżonkom lub partnerom, którzy mają prawo do odwiedzin bez dozoru, należy udzielić informacji dotyczących
HIV/AIDS oraz zaoferować pomoc psychologiczną i wsparcie.
Więźniom i ich partnerom należy udostępnić środki zapobiegawcze
i antykoncepcyjne, zgodnie z powszechnie obowiązującym prawem.
22. Programy edukacji zdrowotnej należy dostosować do konkretnych
potrzeb więźniarek.
Seropozytywne więźniarki w ciąży muszą otrzymywać taką samą pomoc i wsparcie, jakie otrzymują ciężarne kobiety przebywające na
wolności.
Należy dostarczyć im jak najwięcej informacji na temat ryzyka
zakażenia nienarodzonego dziecka i, jeżeli prawo krajowe przewiduje
taką możliwość, zezwolić na dobrowolne przerwanie ciąży.
Seropozytywne dziecko kobiety przebywającej w więzieniu powinno
pozostać z matką, jeżeli takie jest jej życzenie, zgodnie z regulacjami
więziennymi. Dziecko powinno mieć dostęp do odpowiednich specjalistycznych usług medycznych.
23. Programy edukacji zdrowotnej powinny być dostosowane do potrzeb
więźniów, szczególnie młodych, aby promować postawy i zachowania
sprzyjające zapobieganiu rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych,
w tym HIV/AIDS.
24. Więźniowie cudzoziemcy zakażeni wirusem HIV lub chorzy na AIDS
powinni otrzymywać takie same informacje, pomoc psychologiczną
i mieć dostęp do takich samych usług medycznych jak pozostali
więźniowie.
25. Nie powinno się uniemożliwiać przekazania zakażonego wirusem HIV
lub chorego na AIDS więźnia zgodnie z postanowieniami dwustronnej
umowy lub Konwencji Rady Europy o przekazywaniu osób skazanych.
Personel medyczny w kraju skazania powinien przesłać dokumentację
medyczną dotyczącą osoby skazanej przekazywanej do jej kraju
267
pochodzenia, bezpośrednio do służb medycznych w kraju odpowiedzialnym za wykonanie kary, z uwagi na fakt, że dokumentacja ta
objęta jest tajemnicą lekarską.
26. Przygotowania do deportacji więźnia cudzoziemca zakażonego
wirusem HIV lub chorego na AIDS mogą zostać przełożone na
późniejszy termin ze względów humanitarnych, jeżeli więzień jest
bardzo poważnie lub terminalnie chory.
II. Aspekty kryminologiczne
27. Priorytetem w kontrolowaniu chorób zakaźnych, w tym HIV/AIDS,
jest wprowadzenie środków zapobiegawczych i rozpowszechnianie
informacji służących podniesieniu świadomości i poczucia odpowiedzialności społeczeństwa.
28. Sankcje karne za zakażenie chorobą zakaźną i HIV/AIDS powinny być
przewidziane w ramach istniejącego katalogu przestępstw, a wszczęcie
postępowania karnego należy uznać za rozwiązanie ostateczne.
29. Wspomniane postępowanie karne powinno mieć na celu ukaranie
tych, którzy pomimo prowadzonych kampanii informacyjnych podnoszących świadomość i nastawionych na zapobieganie rozprzestrzenianiu HIV/AIDS, narażają na ryzyko życie, integralność fizyczną lub
zdrowie innych osób.
30. Pracownicy administracji służby zdrowia oraz personel medyczny,
którzy naruszyli normy i praktyki służące zapobieganiu rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych lub którzy nie dopełnili obowiązku
leczenia osób zakażonych HIV lub chorych na AIDS, powinni
podlegać karom dyscyplinarnym oraz, w uzasadnionych przypadkach,
sankcjom przewidzianym przepisami obowiązującego prawa karnego.
268
Teodor Bulenda
dotycząca więziennych i kryminologicznych
aspektów kontrolowania
rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych
w tym AIDS oraz związanych z tym
problemów zdrowotnych
Komentarz
1. Tytuł rekomendacji wskazuje, że zawarte w niej zalecenia dotyczą
kontrolowania rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych, w tym AIDS,
w aspekcie więziennym i kryminologicznym oraz problemów zdrowotnych w więzieniach związanych z tego rodzaju chorobami i ich kontrolą.
Więcej jest zaleceń w tym pierwszym aspekcie niż w drugim. Terminowi
„kontrola” nadano funkcjonalną treść. Został on użyty w szerszym znaczeniu i nie sprowadza się tylko do sprawdzenia stanu faktycznego, porównania tego co istnieje z tym, co powinno być. Oprócz sprawdzania zawiera
się w nim warstwa oceniania, diagnozowania, wnioskowania i postulowania. Do znaczenia tego terminu montuje się również możliwość wpływu
na zmianę kontrolowanej rzeczywistości. To funkcjonalne ujęcie kontroli w komentowanej Rekomendacji ma sprowadzać się do zapobiegania
rozprzestrzenianiu się w więzieniu chorób zakaźnych, choroby AIDS oraz
zakażenia wirusem HIV.
2. W rekomendacji większą uwagę skoncentrowano na zaleceniach
dotyczących zapobieganiu HIV/AIDS niż w ogóle chorobom zakaźnym
w populacji więziennej. Zalecenia zostały wyrażone w kategorii powinności („powinno się”, „należy”, „konieczne jest”), możności („powinno
się w miarę możliwości”), a nawet uznaniowości („można rozważyć”). Są
one adresowane do organów postępowania wykonawczego, zwłaszcza do
administracji więziennej oraz organów medycznych, lekarzy, pielęgniarek
i innego personelu medycznego.
269
Teodor Bulenda
3. Nosicielstwo wirusa HIV oraz choroba AIDS nie są przeszkodą do
przyjęcia tymczasowo aresztowanych i skazanych do jednostek penitencjarnych, przebywania w nich, i w zasadzie nie stanowią też wyłącznego
powodu do stosowania wobec tych osób środków skutkujących skrócenie
pobytu w tych jednostkach. Zaleca się zajmowanie osobami uwięzionymi w kontekście chorób zakaźnych już od początku osadzenia ich w więzieniu, w tym zdiagnozowanie ich stanu zdrowia. Osobom tym powinno
tworzyć się warunki do badań, leczenia i terapii, udzielać im informacji
dotyczącej ich kondycji fizycznej i psychicznej oraz ewentualnie podejmowanych rodzajów czynności medycznych, ich skutków i następstw.
Jednym z podstawowych postulatów jest, aby więźniowie z chorobami
zakaźnymi byli objęci opieką przez lekarzy, pielęgniarki i innych fachowców medycznych, posiadających odpowiednią wiedzę na temat chorób
zakaźnych, HIV/AIDS, umiejętności w zakresie diagnozowania, leczenia
i terapii, jednocześnie podnoszący swoje kwalifikacje.
4. W postępowaniu z nosicielami wirusa HIV oraz chorymi na AIDS
zaleca się, odwołując się do znanych już zasad, zapewnienie im opieki
medycznej na równi z innymi, zakaz dyskryminacji, dostępność do lekarza
i innego personelu medycznego, dobrowolność poddania się badaniom,
testom, ograniczenie ingerencji w ich prawo do prywatności w zakresie
powyższego nosicielstwa i choroby, poufność informacji, tajemnicę lekarską i zakaz eksperymentu medycznego z wyjątkiem leczniczego. Po prostu, postuluje się by traktować ich normalnie, bez niepotrzebnych lęków,
sensacji, ekstraordynaryjnych zabiegów itp. Zalecenia nie czynią z nosicielstwa wirusa HIV lub choroby AIDS przesłanki do klasyfikacji lub segregacji więźniów, rozmieszczenia ich wewnątrz jednostki penitencjarnej,
eliminowania ich lub ograniczania im możliwości korzystania z wszystkich przewidzianych prawem środków oddziaływania na osoby pozbawione wolności, zatrudnienia, nauczania, zajęć kulturalno-oświatowych
i sportowych oraz innych zajęć grupowych.
5. Obok środków profilaktycznych, zapobiegawczych chorobom zakaźnym, zalecenia dopuszczają możliwość stosowania środków o charakterze represyjnym. Przykładowo, wobec więźniów z HIV i AIDS uważa
się za uzasadnione ferowanie środków dyscyplinarnych lub kary umieszczenia w celi izolacyjnej, gdy próbują wykorzystywać innych więźniów
seksualnie lub w inny sposób wyrządzić im krzywdę lub pracownikom
więzienia (9). Natomiast wobec osób powodujących zakażenia chorobą
270
Komentarz do Rekomendacji Nr R (93) 6 dotyczącej (...) kontrolowania chorób zakażnych (...)
zakaźną oraz HIV/AIDS, postuluje się włączenie takiego zachowania do
katalogu przestępstw. Dla medyków winnych rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych, którzy naruszyli normy i praktyki temu służące oraz nie
dopełnili obowiązku leczenia osób z HIV/AIDS zaleca się poddać ich odpowiedzialności dyscyplinarnej i karnej (30). W tym miejscu należy dodać,
że w polskim prawie karnym odpowiedzialności karnej podlegają nosiciele wirusa HIV, którzy świadomie, bezpośrednio zarażają innych (art. 161
§ 1 kk). Podobnie jest w wypadku osób dotkniętych chorobą weneryczną
lub zakaźną, ciężką chorobą nieuleczalną lub realnie zagrażającą życiu,
narażających bezpośrednio inne osoby na zarażenie taką chorobą (art. 161
§ 2 kk).
6. W rekomendacji są zalecenia, które budzą wątpliwości i są dyskusyjne. Przykładem mogą być zalecenia dotyczące dystrybucji prezerwatyw, udostępniania ich więźniom (7) oraz odwiedzin bez dozoru partnerów
więźniów i udostępnianie im środków zapobiegawczych i antykoncepcyjnych (21). Być może dałoby się je zaakceptować, przyjmując odpowiednią wykładnię zawężającą. W naszym ustawodawstwie ogranicza się taką
możliwość w zasadzie do osób bliskich. Innym przykładem może być zalecenie udzielenia w miarę możliwości warunkowego przedterminowego
zwolnienia więźniom zakażonym HIV w terminalnym stadium choroby
(14). Wątpliwość wiąże się z kreowaniem takiego stanu zdrowia, jako
przesłanki do udzielenia takiego zwolnienia. Chyba, że odczyta się owe
zalecenie inaczej, jako powinność głębszego, bardziej przychylnego rozpatrzenia sprawy o warunkowe zwolnienie dla takich osób, uwzględniając
przesłanki właściwe dla tej instytucji prawnej. Trafniejsze jednak jest nasze ustawodawstwo, które przewiduje w takiej sytuacji zawieszenie postępowania wykonawczego, a w określonych wypadkach i jego umorzenie.
Warunkowe przedterminowe zwolnienie jest uznawane w polskim prawie
karnym jako środek poddający sprawcę przestępstwa próbie. Można mieć
wątpliwości, czy jest sens poddania próbie osoby w terminalnym stadium
tego rodzaju choroby.
7. W polskiej penitencjarystyce problematyka dotycząca nosicielstwa
wirusa HIV i choroby AIDS pojawiła się w drugiej połowie lat 80. XX
wieku. Od tego czasu do dziś różne były pomysły na sposób postępowania
więźniów z HIV/AIDS. W początkowych latach mieliśmy do czynienia
z przesadną ostrożnością przejawiającą się m.in. izolowaniem ich od
innych uwięzionych, umieszczaniem w odrębnych celach, oddziałach,
271
Teodor Bulenda
stosowaniem specyficznych środków ostrożności (np. palenia resztek
ich posiłków, prania oddzielnie ich bielizny), ujawnianiem ich zakażenia
i choroby przez służbę medyczną administracji więziennej, nie tylko
kierownictwu jednostek penitencjarnych itp. Gdyby odnieść zalecenia
tej rekomendacji do tego jak wtedy było, to nasuwa się jeden wniosek,
a mianowicie, że zdecydowana większość zaleceń nie byłaby respektowana.
Obecnie jest diametralnie odwrotnie.
8. Generalnie można stwierdzić, że komentowana rekomendacja,
a ściślej jej zalecenia służą prawidłowemu penitencjarnemu i medycznemu postępowaniu z więźniami chorymi na choroby zakaźne, w tym na
AIDS i z nosicielami wirusa HIV. Mają one za cel zapobieganie – jak
zaznaczono w tytule rekomendacji – rozprzestrzenianiu się tych chorób,
kontrolę nad nimi oraz ochronę godności i praw osób chorych zakaźnie
i zarażonych w okresie uwięzienia. Ponadto mogą być przydatne – może
w niedługiej przyszłości – w pracach nad unifikacją postępowania z więźniami w Europie, również tymi, o których wyżej mowa.
272
Rada Europy
Komitet Ministrów
dotycząca etycznych i organizacyjnych
aspektów opieki zdrowotnej
w więzieniu
(przyjęta przez Komitet Ministrów 8 kwietnia 1998 r.
podczas 627. spotkania wiceministrów)
Komitet Ministrów działając na podstawie artykułu 15.b Statutu Rady Europy,
biorąc pod uwagę, że opieka medyczna w więzieniach i poza nimi powinna być oparta o takie same zasady etyczne;
będąc świadomym, że szacunek dla podstawowych praw więźniów wymaga zapewnienia im profilaktyki medycznej i leczenia na takim samym
poziomie, na jakim są one dostępne powszechnie;
zdając sobie sprawę z tego, że personel medyczny w więzieniach często
spotyka się z trudnościami, wynikającymi ze sprzecznych oczekiwań administracji więziennej i więźniów, w konsekwencji czego musi stosować
się do bardzo surowych zasad etycznych;
biorąc pod uwagę, że w interesie lekarzy więziennych, pozostałego personelu medycznego, więźniów i administracji więziennej jest postępowanie
w oparciu o jasno sprecyzowane prawo do opieki zdrowotnej w więzieniu
i szczególnej roli lekarzy więziennych i pozostałego personelu medycznego;
biorąc pod uwagę szczególną sytuację w więzieniach związaną z przeludnieniem, istnieniem chorób zakaźnych, uzależnieniem od narkotyków,
zaburzeniami psychicznymi, przemocą, odosobnieniem, koniecznością
przeprowadzania badań, wymagającą zdecydowanej postawy etycznej
przy świadczeniu opieki medycznej;
mając na uwadze Europejską Konwencję Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Europejską Kartę Socjalną i Konwencję o Prawach
Człowieka i Biomedycynie;
273
Rekomendacja Nr R (98) 7 dotycząca etycznych i organizacyjnych aspektów opieki zdrowotnej w więzieniu
mając na uwadze Europejską Konwencję o Zapobieganiu Torturom i Nieludzkiemu i Poniżającemu Traktowaniu i Karaniu oraz rekomendację dotyczącą opieki zdrowotnej w więzieniach streszczoną w 3. sprawozdaniu
ogólnym z działalności Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Torturom i Nieludzkiemu i Poniżającemu Traktowaniu i Karaniu;
odnosząc się do swojej Rekomendacji Nr R (87) 3 Europejskie Reguły
Więzienne, które pomagają zagwarantować minimalne standardy człowieczeństwa i godności w więzieniu;
odwołując się do Rekomendacji Nr R (90) 3 dotyczącej badań medycznych
i Rekomendacji Nr R (93) 6 dotyczącej więziennych i kryminologicznych
aspektów kontrolowania rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych w tym
AIDS oraz związanych z tym problemów zdrowotnych, oraz wytyczne
WHO z 1993 r. dotyczące zakażeń wirusem HIV i AIDS w więzieniach;
mając na uwadze Rekomendację 1235 (1994) o psychiatrii i prawach człowieka oraz Rekomendację 1257 (1995) o warunkach pozbawienia wolności w państwach członkowskich Rady Europy, przygotowanych przez
Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy;
odnosząc się do Zasad Etyki Lekarskiej w Ochronie Osób Zatrzymanych
i Więźniów przed stosowaniem Tortur oraz innego Okrutnego, Nieludzkiego lub Poniżającego Traktowania albo Karania, przyjętej przez
Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1982 r.;
odnosząc się do szczegółowych deklaracji Światowego Stowarzyszenia
Lekarzy (WMA) dotyczących etyki lekarskiej, w szczególności deklaracji
z Tokio (1975), deklaracji z Malty dotyczącej osób podejmujących protest
głodowy (1991) oraz oświadczenia dotyczącego kontroli osobistej więźniów (1993);
biorąc pod uwagę ostatnie reformy w strukturze, organizacji i regulacji
więziennej służby zdrowia w kilku państwach członkowskich, w szczególności w związku z reformami systemów opieki zdrowotnej;
biorąc pod uwagę różne struktury administracyjne państw członkowskich,
które wymagają implementacji rekomendacji zarówno na poziomie federalnym jak i stanowym;
274
– wzięcie pod uwagę, dokonując przeglądu swojego ustawodawstwa
i praktyki w dziedzinie świadczenia opieki zdrowotnej w więzieniu,
zasad i zaleceń zawartych w załączniku do niniejszej rekomendacji;
– zapewnienie możliwie jak najszerszego rozpowszechniania rekomendacji wraz z jej uzasadnieniem, zwracając szczególną uwagę na
wszystkie osoby i organy odpowiedzialne za organizację i świadczenie
profilaktyki i opieki zdrowotnej w więzieniach.
I. Charakterystyka prawa do opieki medycznej w więzieniu
A. Dostęp do lekarza
1. Z chwilą rozpoczęcia wykonywania kary i podczas pobytu w więzieniu,
więźniowie powinni o każdej porze mieć zapewniony niezwłoczny
dostęp do lekarza albo wykwalifikowanej pielęgniarki, niezależnie od
systemu odbywania kary, jeśli wymaga tego ich stan zdrowia. Wszyscy
więźniowie powinni korzystać z odpowiednich badań przy przyjęciu
do więzienia. Specjalny nacisk powinien być nałożony na badanie
zaburzeń umysłowych, psychologicznej adaptacji do więzienia, objawów abstynencyjnych wynikających z zażywania narkotyków, leków
albo alkoholu, a także na badanie chorych na choroby zakaźne i z chronicznymi dolegliwościami.
2. Aby zaspokajać potrzeby więźniów wynikające z ich stanu zdrowia,
lekarze i wykwalifikowane pielęgniarki powinni być dostępni w pełnym
wymiarze godzin w dużych jednostkach penitencjarnych, w zależności
od liczby więźniów, ich rotacji oraz ich przeciętnego stanu zdrowia.
3. System więziennej opieki medycznej powinien przynajmniej zapewnić
konsultacje ambulatoryjne i pomoc ratunkową. Gdy stan zdrowia
więźniów wymaga leczenia, które nie może być zapewnione w więzieniu, powinno być ono, przy zachowaniu wszystkich standardów
bezpieczeństwa, zapewnione w jednostkach publicznej służby zdrowia.
4. Więźniowie powinni mieć dostęp do lekarza w razie nagłej potrzeby,
o każdej porze dnia i nocy. Osoba kompetentna do udzielenia pierwszej pomocy powinna być zawsze obecna na terenie więzienia.
275
W razie poważnych i nagłych wypadków, lekarz, członkowie zespołu
pielęgniarskiego i kierownictwo więzienia powinni być ostrzeżeni, a aktywny udział funkcjonariuszy przy nagłych wypadkach jest niezbędny.
5. Zapewniony powinien być dostęp do konsultacji i pomocy psychiatrycznej. W większych jednostkach penitencjarnych powinien być
zespół opieki psychiatrycznej. Jeśli to nie jest dostępne, również
i w mniejszych jednostkach, konsultacje powinny być zapewnione
przez lekarza psychiatrę prowadzącego praktykę w szpitalu bądź prywatnie.
6. Usługi wykwalifikowanego lekarza dentysty powinny być dostępne
dla każdego więźnia.
7. Administracja więzienna powinna zadbać o współpracę z miejscowymi
publicznymi i prywatnymi przychodniami medycznymi. Ponieważ nie
jest łatwo zapewnić odpowiednie leczenie dla więźniów uzależnionych
od narkotyków, alkoholu lub leków, konsultanci zewnętrzni udzielający
pomocy specjalistycznej dla osób uzależnionych, powinni być wzywani w celach doradczych i leczniczych.
8. Tam gdzie jest to niezbędne, szczególne usługi powinny być świadczone
więźniarkom. Kobiety w ciąży powinny być poddane kontroli medycznej i powinny mieć zapewnioną możliwość urodzenia dziecka
w szpitalu publicznym w warunkach odpowiednich do ich stanu.
9. Podczas transportu do szpitala, pacjentowi powinien towarzyszyć
lekarz bądź pielęgniarka, jeżeli jego stan tego wymaga.
B. Ekwiwalentność opieki medycznej
10. Polityka zdrowotna w więzieniach powinna być zgodna z krajową,
powszechną polityką zdrowotną. Więzienna opieka medyczna powinna zapewnić pomoc lekarską, psychiatryczną i stomatologiczną,
a także realizować programy higieny i medycyny zapobiegawczej,
w warunkach porównywalnych z dostępnymi w ramach powszechnej
służby zdrowia dla ogółu społeczeństwa. Lekarze więzienni powinni korzystać z pomocy specjalistów. Jeśli druga opinia lekarska jest
wymagana, to jest obowiązek zapewnienia jej.
11. Więzienna służba zdrowia powinna dysponować odpowiednią liczbą wykwalifikowanych pracowników medycznych, pielęgniarek i personelu
276
technicznego, jak również odpowiednich pomieszczeń, instalacji
i urządzeń o jakości porównywalnej, jeśli nie identycznej, z tymi,
które są dostępne w ramach publicznej służby zdrowia.
12. Rola ministra zdrowia powinna zostać wzmocniona w dziedzinie oceny
jakości higieny, ochrony zdrowia i organizacji służby zdrowia w więzieniach, zgodnie z ustawodawstwem krajowym. Jasny podział odpowiedzialności i uprawnień powinien zostać ustanowiony przez ministerstwo
zdrowia lub inne właściwe ministerstwo, które powinno współpracować w realizacji zintegrowanej polityki zdrowotnej w więzieniach.
C. Zgoda pacjenta i poufność badań
13. Poufność badań powinna być zagwarantowana i respektowana na takich
samych zasadach jak w powszechnym systemie opieki zdrowotnej.
14. Jeżeli więźniowie cierpią na jakąkolwiek chorobę, która powoduje
trudności w rozumieniu ich sytuacji, zawsze powinni mieć prawo do
informacji i wyrażenia zgody, zanim jakiekolwiek badanie medyczne
albo leczenie zostanie w stosunku do nich podjęte, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez prawo. Powody przeprowadzenia każdego
badania powinny być wyjaśnione i zrozumiane przez więźnia. Wskazania do jakiegokolwiek leczenia powinny być więźniom wyjaśnione.
Należy również wyjaśnić możliwość wystąpienia efektów ubocznych.
15. Świadoma zgoda powinna być uzyskiwana w przypadku osób chorych psychicznie, jak również w sytuacjach, w których obowiązkowe
czynności medyczne nie pozostają w zgodzie z wymogami bezpieczeństwa, na przykład w przypadku odmowy poddania się leczeniu
lub odmowy przyjmowania posiłków.
16. Wszelkie odstępstwa od zasady wyrażenia zgody powinny być zgodne
z prawem i zasadami stosowanymi w powszechnym systemie opieki
zdrowotnej.
17. Tymczasowo aresztowani powinni mieć zapewnione prawo do
żądania konsultacji z ich własnym lekarzem lub innym lekarzem, na
ich własny koszt.
18. Skazani mogą zasięgnąć drugiej opinii lekarskiej i lekarz więzienny
powinien wyrazić na to zgodę. Jednakże, za każdą decyzję co do
zasadności tego wniosku, lekarz ponosi odpowiedzialność.
277
18. W razie przeniesienia więźnia do innego więzienia, należy przekazać
jego pełną dokumentacją medyczną. Dokumenty medyczne powinny
być przewożone w warunkach zapewniających ich pełną poufność.
Więźniowie powinni być poinformowani o tym, że ich dokumentacja
medyczna zostanie przekazana. Powinni mieć prawo do sprzeciwu
wobec ich przekazania, zgodnie z ustawodawstwem krajowym.
Wszyscy więźniowie zwalniani z więzienia powinni otrzymać
pisemną informację o ich stanie zdrowia, którą mogliby przekazać
swojemu lekarzowi rodzinnemu.
D. Niezależność zawodowa
19. Lekarze pracujący w więzieniach powinni zapewnić każdemu
więźniowi takie same standardy opieki zdrowotnej jak te, które
otrzymują pacjenci w ramach publicznej służby zdrowia. Potrzeby
zdrowotne więźnia powinny być zawsze główną troską lekarza.
20. Decyzje medyczne i inne oceny dotyczące zdrowia więźniów powinny być podejmowane jedynie na podstawie kryteriów medycznych.
Pracownicy służby zdrowia powinni posiadać pełną niezależność
w zakresie swoich kwalifikacji i kompetencji.
21. Za działania wykonywane przez pielęgniarki i pozostałych członków
personelu medycznego, bezpośrednią odpowiedzialność powinien
ponosić starszy lekarz, który nie powinien zlecać personelowi pozamedycznemu zadań innych niż dopuszczone przez prawo oraz zgodnych
z zasadami etyki lekarskiej. Jakość usług medycznych i pielęgniarskich
powinna być oceniana przez wykwalifikowany organ ds. zdrowia.
22. Wynagrodzenie lekarzy więziennych nie powinno być niższe niż otrzymywane przez lekarzy pracujących w ramach publicznej służby zdrowia.
II. Szczególna rola lekarza więziennego i innych pracowników
służby zdrowia w kontekście środowiska więziennego
A. Wymagania ogólne
23. Rolą lekarza więziennego jest przede wszystkim dostarczanie odpowiedniej opieki medycznej i pomoc wszystkim więźniom, za których
ponosi odpowiedzialność.
278
24. Oznacza to również doradztwo w sprawach zarządzania więzieniem
w zakresie żywienia i środowiska, w którym przebywają więźniowie,
jak również w odniesieniu do higieny i warunków sanitarnych.
25. Jeżeli jest to konieczne, pracownicy służby zdrowia powinni udzielać
odpowiednich informacji oraz przeprowadzać odpowiednie szkolenia
na tematy związane ze zdrowiem dla personelu więziennego.
B. Informacja, profilaktyka i edukacja zdrowotna
26. Przy przyjęciu do więzienia każda osoba powinna otrzymać informacje
o prawach i obowiązkach, wewnętrznych przepisach, jak również
wskazówki co do tego, jak i gdzie może uzyskać pomoc i radę. Te informacje powinny być przekazane w sposób zrozumiały dla każdego
więźnia, a specjalne instrukcje więźniom nie potrafiącym czytać.
27. Program edukacyjny na temat zdrowia powinien być wdrożony we
wszystkich jednostkach. Zarówno więźniowie jak i administracja
więzienia powinni otrzymywać podstawowe informacje o promocji
zdrowia, w szczególności z uwzględnieniem ochrony zdrowia osób
pozbawionych wolności.
28. Nacisk należy położyć na wyjaśnienie korzyści jakie dają badania
przesiewowe, dobrowolne i anonimowe w zakresie chorób zakaźnych
i możliwych negatywnych skutków zapalenia wątroby, chorób przenoszonych drogą płciową, gruźlicy lub zakażenia HIV. Więźniowie,
którzy przechodzą badania muszą mieć zapewnioną późniejszą
konsultację medyczną.
29. Program edukacji zdrowotnej powinien mieć na celu wspieranie rozwoju zdrowego stylu życia oraz umożliwienie więźniom podejmowania
właściwych decyzji w odniesieniu do ich własnego zdrowia i zdrowia
ich rodzin, ochrony ich integralności, zmniejszenia ryzyka uzależnienia
i recydywy. Takie podejście powinno motywować więźniów do uczestniczenia w programach ochrony zdrowia, w których uczą się w spójny
sposób zachowania i strategii minimalizacji ryzyka dla ich zdrowia.
C. Szczególne postaci patologii i profilaktyczna opieka zdrowotna
w więzieniach
30. Jakiekolwiek oznaki przemocy zauważone przez lekarza podczas
badania przy przyjęciu do więzienia powinny być w pełni przez
279
niego udokumentowane, razem z istotnymi oświadczeniami więźnia
i jego konkluzjami. Informacje te powinny być, za zgodą więźnia,
udostępnione administracji więzienia.
31. Jakiekolwiek informacje o przypadkach przemocy wobec więźniów,
które miały miejsce w trakcie pozbawienia wolności powinny być
przekazane właściwym organom. Z reguły takie działania powinny
być podjęte za zgodą więźnia.
32. W niektórych wyjątkowych sytuacjach, w każdym przypadku w ścisłej zgodności z zasadami etyki zawodowej, świadoma zgoda więźnia
na zgłoszenie poważnego incydentu, stanowiącego prawdziwe
niebezpieczeństwo, nie jest niezbędna, jeżeli lekarz tak uzna, w imię
odpowiedzialności zarówno za pacjenta, jak i resztę społeczności
więziennej. Personel medyczny powinien zbierać, w razie potrzeby,
okresowe dane statystyczne dotyczące zauważonych urazów, w celu
przekazywania ich zarządzającym więzieniem i ministerstwu, zgodnie z krajowymi przepisami o ochronie danych osobowych.
33. Pracownicy służby zdrowia powinni być odpowiednio przeszkoleni, tak żeby ich zachęcić do zgłaszania fizycznych i psychicznych
problemów zdrowotnych, które mogą zauważyć wśród populacji
więziennej.
D. Szkolenia personelu więziennej służby zdrowia
34. Lekarze więzienni powinni być dobrze przygotowani, zarówno w zakresie rozpoznania chorób somatycznych, jak i psychicznych. Ich szkolenie powinno obejmować nabycie wstępnej wiedzy teoretycznej, zrozumienie środowiska więziennego i jego wpływ na praktykę medyczną
oraz ocenę umiejętności i staż pod okiem bardziej doświadczonych
lekarzy. Powinny być również organizowane regularne szkolenia
w miejscu pracy.
35. Właściwe szkolenia powinny być również dostępne dla innych pracowników służby i obejmować wiedzę na temat funkcjonowania
więzienia i stosownych przepisów więziennych.
280
III. Organizacja opieki zdrowotnej w więzieniach
ze szczególnym uwzględnieniem sposobu postępowania
w przypadku często występujących problemów
A. Choroby zakaźne, w szczególności: zakażenie HIV, AIDS, gruźlica,
wirusowe zapalenie wątroby
36. Należy podjąć odpowiednie działania profilaktyczne w celu uniknięcia
zakażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową.
37. Testy w kierunku HIV powinny być wykonywane wyłącznie za zgodą
więźnia, w sposób anonimowy i zgodnie z obowiązującymi przepisami. Konsultacja medyczna powinna być dostępna zarówno po, jak
i przed wykonaniem testu.
38. Izolacja pacjenta z chorobą zakaźną jest uzasadniona tylko wtedy,
jeżeli takie same środki zostałyby podjęte poza środowiskiem
więziennym, z tych samych powodów medycznych.
39. Osoby, które są nosicielami wirusa HIV, nie powinny być traktowane
odmiennie, z zastrzeżeniem postanowień zawartych w pkt. 40.
40. Poważnie chorzy na choroby związane z AIDS, powinni być leczeni
w ramach więziennej służby zdrowia, bez konieczności uciekania się do całkowitego ich odosobnienia. Pacjenci, którzy muszą być
chronieni przed chorobami zakaźnymi przenoszonymi przez innych
pacjentów, powinni być odizolowani tylko wtedy, gdy takie działanie
jest niezbędne dla ich dobra, aby zapobiec nabyciu równoczesnych
infekcji, szczególnie w przypadkach, gdy ich układ odpornościowy
jest poważnie osłabiony.
41. W przypadku wykrycia gruźlicy, wszelkie niezbędne środki powinny być zastosowane w celu zapobieżenia rozprzestrzenianiu się
zakażenia, zgodnie z odpowiednimi przepisami. Interwencje terapeutyczne powinny być podejmowane w takim samym zakresie, w jakim
byłyby podejmowane poza więzieniem.
42. Ponieważ jedyną skuteczną metodą zapobiegania rozprzestrzenianiu się wirusa zapalenia wątroby typu B są szczepienia przeciwko
temu wirusowi, powinny być one dostępne zarówno dla więźniów,
jak i dla personelu. Informacje i odpowiednie środki powinny być
udostępniane, biorąc pod uwagę fakt, że zapalenie wątroby typu B i C
281
jest przekazywane głównie przy okazji dożylnego zażywania narkotyków, poprzez nasienie i krew.
B. Uzależnienie od narkotyków, alkoholu oraz leków: zarządzanie
lekami i ich dystrybucja
43. Opieka nad więźniami z problemami związanymi z narkomanią
i alkoholizmem musi być cały czas rozwijana, biorąc pod uwagę zalecenia dla osób uzależnionych od narkotyków wydane przez Grupę
Współpracy ds. zwalczania nadużywania narkotyków i nielegalnego
handlu narkotykami [Co-operation Group to Combat Drug Abuse
and Illict Trafficking in Drugs] (Grupa Pompidou). Dlatego też należy
zapewnić odpowiednie szkolenia dla lekarzy i personelu więziennego
oraz rozwijać współpracę z zewnętrznymi ośrodkami doradczymi,
w celu kontynuowania terapii po powrocie do społeczeństwa.
44. Lekarze więzienni powinni zachęcać więźniów do korzystania z systemu pomocy społecznej i psychoterapeutycznej, w celu zapobiegania zagrożeniom związanym z nadużywaniem narkotyków, leków
i alkoholu.
45. Leczenie objawów odstawienia narkotyków, alkoholu lub leków powinno być prowadzone według tych samych zasad, które są stosowane w ramach publicznej służby zdrowia.
46. Więźniowie, którzy przeszli kurację odwykową, powinni być zachęceni przez lekarza do podjęcia wszelkich niezbędnych kroków
w celu uniknięcia powrotu do nałogu, zarówno w więzieniu, jak i po
jego opuszczeniu.
47. Więźniowie powinni mieć dostęp do specjalistycznego doradcy,
który jest w stanie zapewnić im odpowiednie wsparcie, zarówno
w więzieniu, jak i po jego opuszczeniu. Dorady tacy powinni być
również wsparciem dla więziennego personelu medycznego.
48. Więźniom powinno się zezwalać na posiadanie przepisanych im
leków. Jednak leki, których przedawkowanie jest niebezpieczne
należy wydawać w dawkach jednorazowych.
49. W konsultacji ze specjalistą w zakresie farmacji, lekarz więzienny
powinien przygotować listę leków zazwyczaj przepisywanych
więźniom. Wyłączną odpowiedzialność za recepty ponoszą lekarze,
282
a leki powinny być rozprowadzane tylko przez upoważniony personel.
C. Osoby, które nie powinny być poddawane dalszej izolacji: poważne
upośledzenie fizyczne, zaawansowany wiek, choroby terminalne
50. Więźniowie z poważnymi upośledzeniami fizycznymi i osoby
w podeszłym wieku powinny przebywać w warunkach umożliwiających im normalne funkcjonowanie i nie powinni być izolowani od
reszty populacji więziennej. Dla więźniów niepełnosprawnych i poruszających się na wózku inwalidzkim powinny być wprowadzone udogodnienia podobne do tych, jakie funkcjonują poza więzieniem.
51. Decyzja o tym kiedy pacjenci chorzy terminalnie mają być przeniesieni do szpitala poza murami więzienia powinna być podejmowana
wyłącznie ze względów zdrowotnych. W oczekiwaniu na przeniesienie pacjenci powinni otrzymać opiekę optymalną dla terminalnej fazy
choroby, w ramach więziennej placówki zdrowia. W takich przypadkach należy uwzględnić okresową opieką zastępczą w hospicjum.
Powinno się również rozważyć zastosowanie prawa łaski z powodów
zdrowotnych lub wcześniejsze zwolnienie.
D. Objawy chorób psychicznych, zaburzenia psychiczne i poważne
zaburzenia osobowości, ryzyko samobójstw
52. Administracja więzienna i ministerstwo odpowiedzialne za zdrowie
psychiczne powinny współpracować w celu organizowania opieki
psychiatrycznej dla więźniów.
53. Pomoc psychiatryczna i społeczna dla więźniów powinny mieć na celu
udzielanie więźniom pomocy i porad oraz zmierzać do wzmocnienia
ich umiejętności radzenia sobie i adaptacji. Podmioty dostarczające
te usługi powinny koordynować swoje działania. Ich niezależność zawodowa powinna być zapewniona, z uwzględnieniem specyficznych
warunków więzienia.
54. Skazani za przestępstwa seksualne powinni mieć dostęp do badań
psychiatrycznych i psychologicznych oraz do odpowiedniego leczenia podczas pobytu w więzieniu oraz po jego opuszczeniu.
55. Więźniowie cierpiący na poważne zaburzenia psychiczne powinni
przebywać i być leczeni w odpowiednio wyposażonym, i posiadającym
283
odpowiednio przeszkolonych pracowników, oddziale szpitalnym.
Decyzja o przyjęciu więźnia do szpitala publicznego powinna być
podejmowana przez psychiatrę i zatwierdzona przez właściwe władze.
56. Przypadki, w których nie można uniknąć całkowitej izolacji pacjentów z zaburzeniami psychicznymi powinny być ograniczone do absolutnego minimum, i tak szybko jak to możliwe zastąpione ciągłą,
indywidualną opieką pielęgniarską.
57. W wyjątkowych okolicznościach dopuszczalne jest stosowanie przymusu wobec pacjentów ciężko chorych psychicznie, przez krótki
okres, aż do momentu uzyskania pożądanego efektu poprzez zastosowanie właściwego leczenia uspokajającego.
58. Zarówno personel medyczny jak i inni pracownicy powinni stale
oceniać ryzyko popełnienia samobójstwa. W chwilach kryzysu powinno się stosować siłę fizyczną w celu zapobieżenia samookaleczeniom, ścisłą i stałą obserwację, dialog i odpowiednie wsparcie.
59. Po zwolnieniu z więzienia powinna być zapewniona kontynuacja
leczenia w ośrodku specjalistycznym.
E. Odmowa leczenia, protest głodowy
60. W przypadku odmowy poddania się leczeniu, lekarz powinien zażądać
pisemnego oświadczenia podpisanego przez pacjenta w obecności
świadka. Lekarz powinien udzielić pacjentowi pełnej informacji
o prawdopodobnych korzyściach z leczenia, możliwych alternatyw
terapeutycznych i ostrzec go o ryzyku związanym z jego odmową.
Należy zrobić wszystko, żeby pacjent miał pełne zrozumienie swojej
sytuacji. Jeżeli trudności ze zrozumieniem wynikają z nieznajomości
języka, należy skorzystać z usług doświadczonego tłumacza.
61. Diagnoza medyczna więźnia podejmującego protest godowy może
być dokonana tylko za wyraźną zgodą pacjenta, chyba że cierpi on
na poważne zaburzenia psychiczne, które wymagają przekazania go
służbom psychiatrycznym.
62. Protestującym, odmawiającym przyjmowania posiłków, należy w sposób obiektywny przedstawić szkodliwe skutki ich działań dla ich
samopoczucia fizycznego, tak aby zrozumieli niebezpieczeństwo
długotrwałej głodówki.
284
63. Jeżeli w opinii lekarza stan głodującego znacznie się pogarsza, jest
on zobowiązany do zgłoszenia tego faktu odpowiednim władzom
i podjęcia działań zgodnych z prawem krajowym (oraz standardami
zawodowymi).
F. Przemoc w więzieniu: postępowania i sankcje dyscyplinarne, kary
izolacyjne, środki przymusu bezpośredniego, reżim dla więźniów
niebezpiecznych
64. Więźniowie, którzy z uzasadnionych przyczyn obawiają się aktów
przemocy, w tym ewentualnej przemocy seksualnej ze strony innych
więźniów, lub którzy w przeszłości byli ofiarami ataków, lub w inny
sposób zostali pokrzywdzeni przez członków społeczności więziennej,
powinni mieć dostęp do pełnej ochrony ze strony członków personelu
więziennego.
65. Rola lekarza więziennego nie powinna polegać na zezwalaniu lub
zatwierdzaniu użycia siły przez funkcjonariuszy, którzy ponoszą
odpowiedzialność za zapewnienie porządku i dyscypliny.
66. W przypadku zastosowania kary dyscyplinarnej polegającej na izolacji
więźnia, innej kary dyscyplinarnej lub innych środków bezpieczeństwa,
które mogłyby mieć negatywny wpływ na zdrowie fizyczne lub psychiczne więźnia, pracownicy służby zdrowia powinni zapewnić pomoc
medyczną lub leczenie, na żądanie więźnia lub personelu więzienia.
G. Specjalne programy zdrowotne: programy socjoterapeutyczne,
wzmacnianie więzi rodzinnych i kontaktów ze światem zewnętrznym,
matki i dzieci
67. Programy socjoterapeutyczne powinny być organizowane na takich
samych zasadach jak poza zakładami karnymi i pod szczególną
kontrolą. Lekarze powinni być gotowi do konstruktywnej współpracy
w celu umożliwienia więźniom korzystania z takich programów,
a tym samym zdobycia umiejętności społecznych, które mogą pomóc
w zmniejszeniu ryzyka powrotu do przestępstwa po zwolnieniu.
68. Należy rozważyć możliwość wyrażenia zgody na spotkania więźniów
z ich partnerami seksualnymi, bez wizualnego dozoru.
69. Bardzo małe dzieci matek pozbawionych wolności powinny mieć
możliwość pozostania z nimi, w celu umożliwienia matkom sprawowania
285
nad nimi opieki niezbędnej dla utrzymania prawidłowego stanu
zdrowia oraz zachowania więzi emocjonalnych i psychologicznych.
70. Szczególne udogodnienia należy zapewnić matkom i towarzyszącym
im dzieciom (żłobki, opieka dzienna).
71. Lekarze nie powinni angażować się w decyzje administracyjne
dotyczące separacji matek i dzieci, które osiągnęły pewien wiek.
H. Kontrole osobiste, zaświadczenia i badania lekarskie
72. Dokonywanie kontroli osobistych należy do kompetencji władz administracyjnych, lekarz więzienny nie powinien się w nie angażować.
Jednakże, intymne badania lekarskie powinny być przeprowadzane
przez lekarza, gdy istnieje obiektywnie uzasadniona przyczyna jego
zaangażowania.
73. Lekarze więzienni nie powinni sporządzać żadnych medycznych lub
psychiatrycznych zaświadczeń dla celów obrony lub oskarżenia, chyba
że na formalny wniosek więźnia lub żądanie sądu. Nie powinni również
występować w roli biegłego sądowego w postępowaniach sądowych
dotyczących tymczasowo aresztowanych. Pobrany materiał może być
gromadzony i badany przez lekarzy więziennych tylko na potrzeby
diagnostyki i wyłącznie w celach medycznych.
74. Badania medyczne na więźniach powinny być prowadzone zgodnie
z zasadami określonymi w Rekomendacji Nr R (87) 3 o Europejskich Regułach Więziennych, Nr R (90) 3 w sprawie badań medycznych nad ludźmi i Nr R (93) 6 dotyczącej więziennych i kryminologicznych aspektów kontrolowania rozprzestrzeniania się
chorób zakaźnych, w tym AIDS oraz związanych z tym problemów
zdrowotnych w więzieniu.
286
Teodor Bulenda
dotycząca etycznych i organizacyjnych
aspektów opieki zdrowotnej w więzieniu
Komentarz
1. Komentowana rekomendacja składa się z preambuły i obszernego załącznika do tej rekomendacji. W preambule przytoczono założenia i wybrane dokumenty międzynarodowe, które zostały uwzględnione
w opracowaniu tej rekomendacji oraz postulaty wprowadzenia zaleceń
do ustawodawstwa i praktyki penitencjarnej i ich respektowania.
Załącznik zawiera 74 zasady i zalecenia, które w trzech wyodrębnionych częściach dotyczą: charakterystyki prawa do opieki medycznej
w więzieniu, roli lekarza więziennego i innych pracowników więziennej
służby zdrowia, organizacji opieki zdrowotnej, sposobu postępowania
w wybranych rodzajach problemów zdrowotnych. W tytule rekomendacji
zostały wyeksponowane dwa aspekty opieki zdrowotnej, tj. etyczny
i organizacyjny. Jednakże jej treść ujawnia również inne aspekty, w tym
prawny.
2. Zdrowie człowieka, bez względu w jakiej sytuacji się on znajduje,
jest jednym z podstawowych dóbr osobistych i podlega prawnej ochronie. Jego ochrona należy do obowiązków państwa. W wypadku człowieka
uwięzionego zdrowie i jego ochrona od dawna zostały wpisane do prawa
i polityki penitencjarnej. Zalecenia omawianej rekomendacji zostały sformułowane, gdy problem zaspokojenia potrzeb zdrowotnych więźniów był
już w Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach europejskich, w znacznym stopniu rozwiązywany a organizacja świadczeń i usług medycznych
funkcjonowała na względnie dobrym poziomie. Odnosząc je do obecnego
naszego ustawodawstwa i praktyki penitencjarnej łatwo zauważyć, że na
ogół są one zbieżne z realizowanymi u nas standardami.
287
Teodor Bulenda
3. Zalecenia rekomendacji zostały skierowane do różnych podmiotów,
przede wszystkim do tych, których zadania, kompetencje i obowiązki
bezpośrednio odnoszą się do wykonywania kar kryminalnych, środków
karnych i innych izolacyjnych środków. Jest to zrozumiałe, gdyż za ochronę zdrowia osób pozbawionych wolności odpowiedzialność ponoszą
przede wszystkim organy postępowania wykonawczego, w tym zwłaszcza organy administracji więziennej. Są one odpowiednio obligowane do
zapewnienia tym osobom opieki medycznej, tworzenia warunków służących do urzeczywistnienia przysługującego im prawa do zdrowia i jego
ochrony. Przymusowe pozostawanie, w krańcowych przypadkach nawet
dożywotnio, w gestii tych organów uzasadnia objęcie ich opieką medyczną i to równą takiej, jaka przysługuje innym osobom. Zalecenia dają temu
jednoznaczny wyraz.
4. Jedne zalecenia są właściwe dla postępowania wykonawczego i mają
wymiar penitencjarny, drugie zaś są właściwe dla postępowania medycznego i mają wymiar stricte medyczny. W komentowanej rekomendacji
zalecenia dotyczące obu wymiarów zostały umiejętnie skompilowane.
W ustawodawstwie i praktyce penitencjarnej w wielu wypadkach dochodzi do konfliktów celów penitencjarnych z celami medycznymi, raz preferencje daje się jednym, raz drugim. Uwidaczniają to również omawiane
zalecenia. Co więcej, Komitet Ministrów formułując owe zalecenia zdawał sobie sprawę ze specyfiki środowiska więziennego, występujących
w nim zespołów ludzi, w tym zwłaszcza uwięzionych, bazy, urządzeń,
w którym zachodzi konieczność ograniczeń w realizacji celów, działań
penitencjarnych i medycznych, jeżeli nie prawnych, to rzeczywistych.
5. W rekomendacji mamy do czynienia z prospektywnym podejściem,
które wyraża się w zaleceniu odpowiedniej opieki zdrowotnej na czas
uwięzienia i po uwięzieniu. W tym drugim, opieka ma służyć także ułatwieniu więźniom ich readaptacji, reintegracji społecznej po opuszczeniu
jednostek penitencjarnych. Udzielane im świadczenia mają przede wszystkim służyć zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu i poprawie ich zdrowia. Więźniowie mają prawo do uzyskania informacji o stanie swojego
zdrowia i do konsultacji medycznych. Część zaleceń dotyczy postępowania medycznego i penitencjarnego z wybranymi kategoriami więźniów,
a mianowicie: chorych na choroby zakaźne, w tym nosicieli wirusa HIV
i chorych na AIDS, przejawiających zaburzenia psychiczne, uzależnionych
od narkotyków, alkoholu i leków, niepełnosprawnych, kobiet, również
288
Komentarz do Rekomendacji Nr R (98) 7 dotyczącej etycznych i organizacyjnych aspektów opieki (...)
tych w ciąży, posiadających małoletnie dzieci, a także chorych na gruźlicę
i zapalenie wątroby.
6. Zalecenia pozostawiają znaczną autonomię więźniowi wobec interwencji medycznej. Pozostawiają mu swobodę decydowania o sobie, wyrażania zgody na interwencję medyczną, na świadczenia medyczne. Zaleca
się, aby „wszelkie odstępstwa od zasady wyrażenia zgody były zgodne
z prawem i powinny rządzić się tymi samymi zasadami, które mają zastosowanie w powszechnym systemie opieki zdrowotnej” (16). Polskie prawo penitencjarne zawiera odstępstwo od zasady dobrowolności leczenia,
od zgody pacjenta. Przepisy tego prawa dopuszczają dokonanie w określonych warunkach zabiegu lekarskiego wbrew woli więźnia. Zabieg taki
można wykonać, mimo sprzeciwu więźnia, gdy życiu więźnia zagraża poważne niebezpieczeństwo (art. 118 kkw). Takiego rozwiązania prawnego
nie ma w odniesieniu do ludzi nieuwięzionych.
7. Z treści rekomendacji wynika, że zalecenia odnoszą się do ugruntowanych już w systemie medycznym rodzajów działalności, a mianowicie:
do promocji zdrowia, diagnozowania, leczenia, rehabilitacji, rewalidacji
i terapii, do działań mających na celu troszczenie się o zdrowie więźniów.
Wielokrotnie w zaleceniach powtarza się, że opieka zdrowotna więźniów
ma być na takim samym poziomie jaki przewidziano w powszechnym systemie. W zaleceniach szczególną uwagę przywiązuje się także do edukacji
zdrowotnej.
8. Wiele jest zaleceń dotyczących organizacji opieki zdrowotnej sprawowanej nad więźniami oraz roli i zadań personelu medycznego, w tym
przede wszystkim lekarzy. Uznaje się w nich, że opieka ta jest sprawowana przez więzienne zakłady opieki zdrowotnej. Na podstawie tych zaleceń
można wnioskować, że Komitet Ministrów nie przesądza o tym, czy mają
to być zakłady państwowe czy prywatne. Co do roli i zadań medycznego
personelu więziennego zaleca się, aby medycy swoją rolę pełnili respektując także zasady etyczne. Wymaga się od nich profesjonalizmu i wysokich
kwalifikacji oraz, aby nałożone na nich obowiązki wykonywali starannie.
Wymaga się, zwłaszcza od lekarzy i pielęgniarek, aby byli dostępni dla
więźniów w pełnym wymiarze godzin i w liczbie odpowiedniej do liczby
więźniów. Zadaniem lekarzy ma być również „doradztwo w sprawach zarządzania więzieniem w zakresie żywienia i środowiska, w którym przebywają więźniowie, jak również w odniesieniu do higieny i warunków
289
Teodor Bulenda
sanitarnych” (24). Na uwagę zasługuje podkreślenie w zaleceniach potrzeby kooperacji, współdziałania z miejscowymi publicznymi i prywatnymi
zakładami opieki zdrowotnej.
9. Omawiana rekomendacja zawiera zalecenia, w których postuluje
się rozwiązania budzące wątpliwości lub które nie są w pełni realizowane
w naszym porządku prawnym i praktyce penitencjarnej. Przykładem może
być postulowanie zagwarantowania poufności badań i respektowania jej
„na takich samych zasadach, jak w powszechnym systemie opieki zdrowotnej”. Nie spełnia tego postulatu przyjęte w naszym ustawodawstwie
i praktyce udzielanie świadczeń zdrowotnych więźniom przebywającym
w zakładzie karnym typu zamkniętego w obecności funkcjonariusza niewykonującego zawodu medycznego (art. 115 § 7 kkw); zezwolenie na
posiadanie przez więźniów przepisanych im leków, z wyjątkiem leków,
których przedawkowanie jest niebezpieczne (48), zakaz udziału lekarza
w „procesie zatwierdzania użycia siły przez funkcjonariuszy” (65) oraz rozważenie możliwości „wyrażenia zgody na spotkania więźniów z ich partnerami seksualnymi, bez wizualnego dozoru” (68). Nie precyzuje się m.in.,
czy partnerzy mogą rekrutować się tylko spoza populacji więziennej.
10. Polityka ustawodawcza dotycząca postępowania z więźniami
oraz działalność administracji więziennej znamionują się, zwłaszcza po
zmianie ustrojowej w naszym kraju, stałym podnoszeniem jakości opieki zdrowotnej nad osobami pozbawionymi wolności. Zalecenia zawarte
w komentowanej rekomendacji są cenne dla wzbogacenia tego procesu i doskonalenia ochrony zdrowia tych osób. Te zaś, które są zbieżne
z naszymi już realizowanymi rozwiązaniami można uznać za potwierdzające słuszność i użyteczność naszego ustawodawstwa i praktyki
penitencjarnej.
290
Rada Europy
Komitet Ministrów
o warunkowym zwolnieniu
(przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 24 września 2003 r.
uznając, że w interesie państw członkowskich Rady Europy leży ustalenie
wspólnych zasad dotyczących wykonywania kary pozbawienia wolności,
co wzmocni współpracę międzynarodową w tym zakresie;
uznając, że warunkowe zwolnienie jest jednym z najskuteczniejszych
i najbardziej konstruktywnych środków zapobiegania powrotowi do przestępstwa i promowania powrotu do życia w społeczeństwie w ramach planowej,
wspomaganej i nadzorowanej reintegracji więźniów ze społeczeństwem;
uznając, że należy korzystać z tego środka w sposób odpowiadający
okolicznościom danej sprawy oraz zgodnie z zasadami sprawiedliwości
i uczciwości;
uznając, że koszty materialne pozbawienia wolności poważnie obciążają
społeczeństwo oraz, jak wynika z badań, że kara pozbawienia wolności
w wielu przypadkach wpływa negatywnie na skazanego i uniemożliwia
proces resocjalizacji;
uznając, z uwagi na powyższe, potrzebę zmniejszania wymiaru kar pozbawienia wolności w największym możliwym stopniu oraz uznając, iż zastosowanie warunkowego przedterminowego zwolnienia stanowi ważny
element na drodze do osiągnięcia celu, o którym mowa powyżej;
uznając, że środek w postaci warunkowego zwolnienia wymaga wsparcia
liderów politycznych, urzędników administracji, sędziów, prokuratorów,
adwokatów i opinii publicznej, którym to osobom i grupom należy przedstawić szczegółowe wyjaśnienie przyczyn zmian zasad odbywania kary
pozbawienia wolności;
291
Rekomendacja Rec (2003) 22 o warunkowym zwolnieniu
uznając, że regulacje prawne i praktyka stosowania warunkowego zwolnienia powinny odpowiadać podstawowym zasadom demokratycznego
państwa prawnego, którego zasadniczym celem jest zagwarantowanie
przestrzegania praw człowieka zgodnie z postanowieniami Europejskiej
Konwencji Praw Człowieka oraz orzecznictwem organów, którym powierzono jej stosowanie;
pamiętając o Europejskiej Konwencji o nadzorze nad warunkowo skazanymi i warunkowo zwolnionymi (ETS nr 51);
uznając znaczenie:
– Rezolucji (65) 1 w sprawie kary w zawieszeniu, probacji i innych
rozwiązań alternatywnych wobec kary pozbawienia wolności;
– Rezolucji (70) 1 praktyczna organizacja środków nadzoru i opieki
nad warunkowo skazanymi i warunkowo zwolnionymi sprawcami
przestępstw;
– Rezolucji (76) 2 w sprawie postępowania ze skazanymi na długoterminowe kary pozbawienia wolności;
– Rezolucji (76) 10 w sprawie określonych środków alternatywnych
wobec kary pozbawienia wolności;
– Rekomendacji Nr R (82) 16 w o czasowym opuszczaniu więzienia;
– Rekomendacji Nr R (87) 3 Europejskie Reguły Więzienne;
– Rekomendacji Nr R (89) 12 o edukacji w więzieniu;
– Rekomendacji Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji
i środków alternatywnych;
– Rekomendacji Nr R (92) 17 w sprawie spójności orzecznictwa karnego;
– Rekomendacji Nr R (97) 12 o personelu odpowiedzialnym za
wykonywanie kar i innych środków;
– Rekomendacji Nr R (99) 22 w dotyczącej przeludnienia w więzieniach
i wzrostu populacji więziennej;
– Rekomendacji Rec (2000) 22 o usprawnieniu implementacji europejskich reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych;
292
Komitet Ministrów zaleca, aby rządy państw członkowskich:
1) wprowadziły do obowiązujących przepisów prawa możliwość warunkowego zwolnienia, jeżeli istniejące ustawodawstwo jej nie przewiduje;
2) kierowały się w swoich aktach prawnych, polityce karnej i penitencjarnej, i praktykach regulujących kwestie warunkowego zwolnienia
zasadami zawartymi w załączniku do niniejszej rekomendacji;
3) zadbały o rozpowszechnianie, w jak najszerszym zakresie, treści
rekomendacji w sprawie warunkowego zwolnienia i memorandum
wyjaśniającego.
I. Definicja warunkowego zwolnienia
1. W rozumieniu niniejszej rekomendacji, warunkowe zwolnienie oznacza przedterminowe zwolnienie skazanego więźnia na indywidualnie
określonych warunkach. Niniejsza definicja nie obejmuje amnestii
i ułaskawień.
2. Warunkowe zwolnienie należy do nieizolacyjnych środków karnych.
Wprowadzenie tego środka do ustawodawstwa i stosowanie w indywidualnych przypadkach regulują Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych zawarte w Rekomendacji Nr R (92) 16,
jak również Rekomendacji Rec (2000) 22 o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych.
II. Zasady ogólne
3. Celem warunkowego zwolnienia powinno być wspieranie więźniów
na etapie przystosowywania się na nowo do praworządnego życia
w społeczeństwie poprzez określanie warunków pobytu na wolności
oraz sprawowanie nadzoru nad zwalnianą osobą, co ma pozwolić na
osiągnięcie tego celu i przyczynić się do zwiększenia bezpieczeństwa
publicznego oraz obniżenia poziomu przestępczości w społeczeństwie.
4.a. W celu zmniejszenia szkodliwych skutków pozbawienia wolności
i promowania powrotu do życia w społeczeństwie na warunkach,
293
które mają zagwarantować bezpieczeństwo pozostałych członków
społeczeństwa, prawo powinno zapewniać możliwość skorzystania
z warunkowego zwolnienia wszystkim skazanym więźniom, także tym,
wobec których orzeczono karę dożywotniego pozbawienia wolności.
4.b. Jeżeli z uwagi na niski wymiar kary pozbawienia wolności zastosowanie warunkowego zwolnienia nie jest możliwe, należy poszukać
innych sposobów realizacji opisanych powyżej celów.
5. Przystępując do odbywania kary więźniowie powinni wiedzieć w jakim terminie uzyskają prawo do ubiegania się o warunkowe zwolnienie po odbyciu minimalnego okresu kary (okres ten definiuje się
w kategoriach bezwzględnych lub poprzez odniesienie do części
orzeczonej kary) oraz jakie są kryteria przyznania warunkowego
zwolnienia („system dyskrecjonalnego warunkowego zwolnienia”),
albo też kiedy warunkowe zwolnienie będzie im przysługiwać z mocy
prawa po odbyciu określonej części kary zdefiniowanej w kategoriach bezwzględnych lub poprzez odniesienie do części orzeczonej
kary („system obligatoryjnego warunkowego zwolnienia”).
6. Długość minimalnego lub ustalonego okresu odbywania kary, po
którym dopuszczalne jest warunkowe zwolnienie, powinna być
określona w sposób umożliwiający osiągnięcie celu warunkowego
zwolnienia.
7. Należy uwzględnić kwestie oszczędności, jakie można by poczynić
stosując system automatyczny warunkowego zwolnienia, w odniesieniu do kar w przypadku których zindywidualizowana ocena
negatywna wiązałaby się jedynie z niewielkim przesunięciem daty
zwolnienia.
8. W celu zmniejszenia ryzyka powrotu do przestępstwa u warunkowo
zwalnianych więźniów, należałoby wprowadzić możliwość ustalania
zindywidualizowanych, dostosowanych do konkretnego przypadku
warunków zwolnienia, takich jak:
– obowiązek zapłaty odszkodowania lub naprawienia szkody
wyrządzonej ofiarom przestępstwa;
– obowiązek podjęcia leczenia uzależnienia od narkotyków lub alkoholu, lub jakiejkolwiek innej choroby pozostającej w wyraźnym
związku z popełnionym przestępstwem;
294
– obowiązek podjęcia pracy lub innej dozwolonej formy aktywności
zawodowej, takiej jak rozpoczęcie nauki lub szkoleń zawodowych;
– obowiązek udziału w programach rozwoju zawodowego;
– zakaz zamieszkiwania lub przebywania w określonych miejscach.
9. Co do zasady, warunkowemu zwolnieniu powinien towarzyszyć
dozór obejmujący wsparcie oraz środki kontrolne. Charakter, długość
i intensywność dozoru należy dostosować do każdego przypadku.
W okresie warunkowego zwolnienia należy dopuścić możliwość
dostosowania jego warunków do zmieniającej się sytuacji.
10. Warunki lub środki dozoru powinny zostać wprowadzone na czas
odpowiednio proporcjonalny do nieodbytej części kary.
11. Warunki i środki dozoru ustalone na czas nieokreślony należy
stosować jedynie w sytuacji absolutnej konieczności, w celu ochrony
społeczeństwa oraz z uwzględnieniem gwarancji określonych w regule 5 Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych doprecyzowanych w Rekomendacji Rec (2000) 22.
III. Przygotowanie do warunkowego zwolnienia
12. Przygotowanie do warunkowego zwolnienia powinno przebiegać
w ścisłej współpracy ze wszystkimi pracownikami jednostki penitencjarnej oraz osobami zaangażowanymi w prowadzenie dozoru
nad skazanym przebywającym na wolności. Ponadto, przygotowanie
należy zakończyć przed upływem minimalnego lub ustalonego okresu odbywania kary.
13. Służby więzienne powinny zapewnić więźniom możliwość uczestniczenia w odpowiednich programach przygotowujących do warunkowego zwolnienia oraz zadbać o to, aby więźniowie byli motywowani do wzięcia udziału w kursach edukacyjnych i szkoleniowych
przygotowujących do życia w społeczeństwie. Zaleca się wprowadzanie, w jak najszerszym zakresie, szczegółowych modyfikacji
dotyczących wykonywania kary pozbawienia wolności, takich jak
umieszczanie w zakładach półotwartych, otwartych lub placówkach
położonych poza terenem jednostki penitencjarnej, w celu przygotowania więźniów do powrotu do życia w społeczeństwie.
295
14. Przygotowanie do warunkowego zwolnienia powinno uwzględniać
również możliwość utrzymywania, budowania lub odbudowywania
przez więźniów związków z ich rodzinami oraz nawiązywania
kontaktów ze służbami, organizacjami lub stowarzyszeniami pozarządowymi, które mogą pomóc warunkowo zwalnianym więźniom
dostosować się do życia w społeczeństwie. W tym celu więźniowie
powinni mieć możliwość korzystania z różnego rodzaju przerw w odbywaniu kary.
15. Należy dążyć do wcześniejszego określenia odpowiednich warunków
pobytu na wolności oraz środków dozoru. Więźniowie powinni być
szczegółowo informowani o potencjalnych warunkach pobytu na
wolności, pomocy która może im zostać udzielona, wymogach kontroli oraz ewentualnych skutkach naruszenia warunków przedterminowego zwolnienia, i mieć szansę wypowiedzenia się w tej kwestii.
IV. Przyznanie warunkowego zwolnienia
System dyskrecjonalnego warunkowego zwolnienia
16. Minimalny okres odbywania kary, po którym więźniowie mogą
ubiegać się o warunkowe zwolnienie, należy ustalić zgodnie z obowiązującym prawem.
17. Właściwe organy powinny wszcząć niezbędne procedury tak, aby
podjęcie decyzji o przyznaniu warunkowego zwolnienia mogło nastąpić
niezwłocznie po odbyciu przez więźnia minimalnego okresu kary.
18. Należy jasno i wyraźnie określić kryteria, które musi spełnić więzień,
w celu uzyskania prawa do warunkowego zwolnienia. Kryteria te powinny być również realistyczne, czyli uwzględniać cechy osobowości
więźnia oraz uwarunkowania społeczne i ekonomiczne, a także
dostępność programów powrotu do życia w społeczeństwie.
19. Brak możliwości znalezienia pracy podczas warunkowego zwolnienia nie powinien stanowić podstawy do odmowy lub opóźnienia jego
przyznania. Należy podjąć wysiłki w celu podjęcia innego rodzaju
aktywności zawodowej. Brak stałego miejsca zamieszkania nie stanowi podstawy do odmowy lub opóźnienia przyznania warunkowego
zwolnienia. W takim przypadku należy zapewnić więźniowi miejsce
tymczasowego pobytu.
296
20. Kryteria przyznania warunkowego zwolnienia należy stosować w taki
sposób, aby zapewnić warunkowe zwolnienie wszystkim więźniom,
którzy uznani zostali za spełniających minimalne kryteria gwarantujące ich powrót do życia w charakterze praworządnych obywateli.
To na organach władzy spoczywa obowiązek wykazania, że więzień
nie spełnia wspomnianych kryteriów.
21. Jeżeli decyzja uprawnionego organu będzie odmowna, konieczne jest
wyznaczenie terminu ponownego rozpatrzenia wniosku o przyznanie warunkowego zwolnienia. W każdym przypadku więźniowie powinni mieć możliwość ponownego wnioskowania do uprawnionego
organu, bezzwłocznie po pojawieniu się okoliczności, które w istotny
i korzystny dla nich sposób zmieniają ich sytuację.
System obligatoryjnego warunkowego zwolnienia
22. Okres odbywania kary, po którym więźniowie mogą ubiegać się
o warunkowe zwolnienie, powinien być określony przepisami prawa.
23. Przesunięcie terminu warunkowego zwolnienia powinno być dopuszczalne wyłącznie w nadzwyczajnych okolicznościach określonych
przepisami prawa.
24. Decyzja o przesunięciu terminu zwolnienia powinna uwzględniać
nowy termin zwolnienia.
V. Wyznaczenie warunków
25. Przy ustalaniu warunków zwolnienia oraz podejmowaniu decyzji
o ewentualnym objęciu więźnia dozorem uprawniony organ powinien dysponować sprawozdaniami, w tym ustnymi oświadczeniami,
składanymi przez pracowników zakładu karnego, którzy znają więźnia oraz jego sytuację osobistą. Posiadane informacje powinny
również udostępnić osoby sprawujące dozór nad warunkowo zwolnionym więźniem lub inne osoby znające jego sytuację osobistą.
26. Uprawniony organ powinien upewnić się, że więzień rozumie
nałożone na niego warunki, jest świadomy jaka pomoc może mu
zostać udzielona, rozumie konieczność poddania się kontroli oraz zna
ewentualne skutki naruszenia warunków zwolnienia.
297
VI. Stosowanie warunkowego zwolnienia
27. Jeżeli zastosowanie warunkowego zwolnienia zostało odłożone
w czasie, więźniowie czekający na warunkowe zwolnienie powinni
przebywać w warunkach jak najbardziej zbliżonych do tych, których
mogliby się spodziewać na wolności.
28. Za stosowanie warunkowego zwolnienia oraz środków dozoru odpowiedzialny jest organ wykonujący, który działa zgodnie z regułami
7, 8 i 11 Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych.
29. Stosowanie warunkowego zwolnienia powinno przebiegać w myśl
reguł 37-75 Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych oraz zgodnie z podstawowymi wymogami dotyczącymi
skuteczności, określonymi w odpowiednich przepisach reguł 9-13
Rekomendacji Rec (2000) 22 o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych.
VII. Skutki naruszenia wyznaczonych warunków
30. W przypadku drobnych naruszeń wyznaczonych warunków organ
stosujący warunkowe zwolnienie powinien zawiadomić warunkowo
zwolnionego o tym fakcie i ostrzec go o konsekwencjach naruszeń.
Istotne naruszenie wymaga bezzwłocznego zgłoszenia uprawnionemu organowi podejmującemu decyzję o ewentualnym odwołaniu warunkowego zwolnienia. Jednakże organ ten powinien rozważyć, czy
wystarczającej sankcji nie będzie stanowiło zastosowanie środków
takich jak ponowne zawiadomienia, dalsze ostrzeżenia, wprowadzenie surowszych warunków pobytu na wolności, czy też czasowe
cofnięcie prawa do warunkowego zwolnienia.
31. Ogólnie rzecz biorąc, na przypadki naruszenia wyznaczonych warunków należy reagować zgodnie z treścią reguły 85 Europejskich
Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych oraz pozostałych
odpowiednich postanowień Rozdziału X tego dokumentu.
VIII. Gwarancje proceduralne
32. Decyzje o przyznaniu, opóźnieniu lub odwołaniu warunkowego
zwolnienia, jak również wyznaczeniu lub zmianie warunków i środków
298
z nim związanych powinny być podejmowane przez organy powołane
przepisami prawa, zgodnie z procedurami uwzględniającymi następujące gwarancje proceduralne:
a) osoba skazana powinna mieć prawo do osobistego wysłuchania
oraz do uzyskania pomocy w ramach obowiązujących przepisów prawa;
b) organ podejmujący decyzję powinien szczegółowo uwzględniać
wszelkie okoliczności, takie jak oświadczenia osoby skazanej
składane na poparcie jej wniosku;
c) osoba skazana powinna mieć odpowiedni dostęp do dokumentacji jej dotyczącej;
d) decyzja powinna zawierać uzasadnienie; decyzje powinny być
przekazywane w formie pisemnej.
33. Osoby skazane powinny mieć możliwość zaskarżenia decyzji do
uprawnionego niezależnego organu wyższego szczebla powołanego
na mocy prawa, zarówno na podstawie materialnoprawnej, jak i ze
względu na naruszenie gwarancji proceduralnych.
34. Dostępne powinny być również procedury zaskarżania sposobu
zastosowania warunkowego zwolnienia.
35. Wszelkie procedury zaskarżania powinny uwzględniać gwarancje
określone w regułach 13-19 Europejskich Reguł dotyczących sankcji
i środków alternatywnych.
36. Żadne z postanowień punktów 32-35 nie powinno być interpretowane
jako ograniczające jakiekolwiek prawa, które mogą zostać przyznane
w tym zakresie przez Europejską Konwencję Praw Człowieka.
IX. Metody usprawnienia procesu decyzyjnego
37. Należy zachęcać do stosowania i opracowywania skutecznych instrumentów oceny ryzyka i potrzeb, które w połączeniu z innymi
środkami wspierać będą proces decyzyjny.
38. Konieczne jest organizowanie sesji informacyjnych lub programów
szkoleniowych przeznaczonych dla organów podejmujących decyzje
299
oraz wszystkich osób zaangażowanych w ułatwianie więźniom
przebywającym na warunkowym zwolnieniu powrotu do życia
w społeczeństwie, w których udział brać będą specjaliści w dziedzinie prawa i nauk społecznych.
39. Należy podjąć kroki zmierzające do zapewnienia spójności podejmowanych decyzji.
X. Informacje i konsultacje dotyczące warunkowego zwolnienia
40. Politycy, władze sądownicze, organy podejmujące decyzje i organy
stosujące warunkowe zwolnienie, liderzy społeczni, stowarzyszenia
pomagające ofiarom przestępstw i więźniom, jak również nauczyciele akademiccy i badacze zainteresowani tą tematyką powinni
otrzymywać informacje i mieć możliwość odbywania konsultacji
w zakresie funkcjonowania instytucji warunkowego zwolnienia oraz
wprowadzania nowych rozwiązań legislacyjnych i zmian praktyki
stosowania tej instytucji.
41. Organy podejmujące decyzje powinny mieć dostęp do informacji
dotyczących liczby więźniów, u których zastosowanie warunkowego
zwolnienia przyniosło pozytywne i negatywne skutki oraz przyczyn
powodzenia lub niepowodzenia zastosowania tego środka.
42. Należy organizować kampanie medialne i inne działania w celu informowania opinii publicznej o funkcjonowaniu i nowych rozwiązaniach
praktyki stosowania zwolnienia oraz roli tej instytucji w wymiarze
sprawiedliwości karnej. Informacje takie powinny być niezwłocznie
udostępniane w sytuacji wystąpienia jakichkolwiek drastycznych
i głośnych przypadków naruszeń prawa w okresie przebywania na
wolności warunkowo zwolnionego więźnia. Z uwagi na fakt, że takie
wydarzenia przykuwają uwagę mediów, należy podkreślać również
cele i pozytywne skutki stosowania warunkowych zwolnień.
XI. Badania i dane statystyczne
43. W celu uzyskania szerszej wiedzy na temat adekwatności istniejących
systemów warunkowych zwolnień oraz ich dalszego rozwoju, konieczne jest przeprowadzanie ocen i zbieranie danych statystycznych
będących źródłem informacji o funkcjonowaniu tych systemów i ich
300
skuteczności w realizowaniu podstawowych celów warunkowych
zwolnień.
44. Oprócz zalecanej powyżej ewaluacji, należy wspierać prowadzenie
badań w przedmiocie funkcjonowania systemu warunkowych zwolnień. Badania takie powinny uwzględniać poglądy, postawy i stosunek
wobec instytucji warunkowego zwolnienia władz sądowniczych
i organów podejmujących decyzje, organów stosujących, ofiar przestępstw, członków społeczeństwa i więźniów. Pozostałe aspekty, które
należy wziąć pod uwagę dotyczą następujących kwestii: opłacalności
stosowania warunkowego zwolnienia, skuteczności wyrażanej w obniżeniu liczby przypadków powrotu do przestępstwa, zakresu w jakim
skazani warunkowo zwolnieni z powodzeniem przystosowują się do
życia w społeczeństwie, oraz potencjalnego wpływu rozwoju programów warunkowych zwolnień na orzekanie kar i środków karnych
oraz wykonywanie wyroków. Badaniu należy poddać również charakter programów przygotowujących więźniów do warunkowego
zwolnienia.
45. Należy prowadzić statystyki uwzględniające takie dane, jak: liczba
więźniów, którym przyznano warunkowe zwolnienie w odniesieniu
do liczby więźniów, którzy mogli się o nie ubiegać, wymiar kary
i rodzaj popełnionych przestępstw, część kary odbyta przed przyznaniem warunkowego zwolnienia, liczba odwołań, wskaźnik recydywy
oraz karalność, oraz historia społeczno-demograficzna warunkowo
zwalnianych więźniów.
301
o warunkowym zwolnieniu
Komentarz
Zgodnie z definicją zawartą w załączniku do rekomendacji Komitetu
Ministrów Rady Europy o warunkowym zwolnieniu z 2003 r. (dalej także:
rekomendacji), „warunkowe zwolnienie” (conditional release) należy
rozumieć jako wcześniejsze zwolnienie skazanego odbywającego karę
pozbawienia wolności przy nałożeniu na niego zindywidualizowanych
obowiązków na czas próby. W świetle tej rekomendacji nie stanowi warunkowego zwolnienia wcześniejsze zwolnienie skazanego na mocy amnestii
lub ułaskawienia. Nie jest także zwolnieniem warunkowym, przewidziane
w niektórych systemach karnych, wcześniejsze zwolnienie skazanych, na
których w okresie zwolnienia ciąży jedynie generalny obowiązek niepopełniania kolejnych przestępstw, natomiast brak jest możliwości nałożenia
na nich zindywidualizowanych obowiązków, dostosowanych do ich właściwości i sytuacji.
Tak zdefiniowane warunkowe zwolnienie stanowi „środek wykonywany w społeczeństwie” w rozumieniu rekomendacji Rady Europy – Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych z 1992 r.
(Recommendation No. R/92/ 16 of the Committee of Ministers to member
states on the European rules on community sanctions and measures). Termin „sankcje i środki wykonywane w społeczeństwie” (community sanctions and measures) oznacza w tej rekomendacji takie sankcje i środki,
które pozostawiają sprawcę przestępstwa w społeczeństwie przy jednoczesnym ograniczeniu jego wolności przez nałożenie na niego warunków
lub obowiązków. W odróżnieniu od „sankcji” orzekanych przez sąd lub
sędziego, „środki” stosowane są przed lub zamiast orzeczenia sankcji,
albo stanowią sposoby wykonania kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym. W komentowanej rekomendacji dotyczącej warunkowego
zwolnienia znajdują się liczne odesłania do wcześniejszych rekomendacji
Rady Europy w dziedzinie szeroko rozumianej polityki karnej, w tym do
303
wspomnianej wyżej rekomendacji z 1992 r. Europejskie Reguły dotyczące
sankcji i środków alternatywnych oraz przyjętej w 2000 r. rekomendacji
o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł dotyczących sankcji
i środków alternatywnych (Recommendation Rec/2000/22 of the Committee of Ministers to member states on improving the implementation of the
European rules on community sanctions and measures).
Należałoby dodać, że do warunkowego zwolnienia ma zastosowanie
także przyjęta ostatnio rekomendacja Komitetu Ministrów Rady Europy
z 2010 r. w sprawie Europejskich Reguł dotyczących probacji (Recommendation CM/Rec/2010/1 of the Committee of Ministers to member states on the Council of Europe Probation Rules), która ma charakter uzupełniający do licznych dokumentów Rady Europy dotyczących mediacji
w sprawach karnych, warunkowego przedterminowego zwolnienia, wykonywania długoterminowych kar pozbawienia wolności czy Europejskich
Reguł Więziennych. Użyty w niej termin „probation” (probacja) dotyczy
wykonywania w społeczeństwie sankcji i środków określonych prawem
i zastosowanych wobec sprawcy przestępstwa. Pojęcie to odnosi się do
szerokiego zakresu działań i interwencji, które obejmują nadzorowanie
oraz udzielanie wskazówek i pomocy, mających na celu włączenie sprawcy przestępstwa do społeczeństwa i przyczynianie się do poprawy bezpieczeństwa społecznego. Intensywne prace Rady Europy w dziedzinie
stosowania i wykonywania sankcji i środków pozostawiających sprawcę
przestępstwa na wolności, przy nałożeniu na niego określonych warunków i obowiązków, świadczą o ogromnym znaczeniu, jakie w europejskiej polityce karnej od lat przywiązuje się do ograniczania stosowania
bezwzględnej kary pozbawienia wolności bez szkody dla bezpieczeństwa
społecznego.
Jak wynika z memorandum wyjaśniającego do komentowanej rekomendacji (Explanatory memorandum on Recommendation on conditional release [parole]), na podjęcie przez Radę Europy prac nad przygotowaniem
rekomendacji w całości poświęconej warunkowemu zwolnieniu wpłynęło
kilka czynników. Jednym z nich było widoczne w wielu krajach członkowskich Rady Europy ograniczenie stosowania warunkowego zwolnienia, co można tłumaczyć zmieniającą się strukturą populacji więziennej,
w której wzrasta odsetek skazanych za poważne przestępstwa narkotykowe, seksualne i z użyciem przemocy, a także zmianami w nastawieniu
organów decydujących o warunkowym zwolnieniu. W sytuacji, kiedy niemal wszystkie kraje europejskie mają poważne problemy związane z przeludnieniem więzień i wysokim poziomem powrotu do przestępstwa po
304
Komentarz do Rekomendacji Rec (2003) 22 o warunkowym zwolnieniu
odbyciu kary pozbawienia wolności, a badania naukowe wskazują na to,
że odpowiednio stosowane warunkowe zwolnienie pozwala na obniżenie
poziomu recydywy, ograniczenia w stosowaniu tej instytucji nie znajdują
uzasadnienia. Komitet Ministrów Rady Europy zwraca na to uwagę w preambule do rekomendacji dotyczącej warunkowego zwolnienia, kiedy zaznacza, że koszty utrzymywania miejsc w więzieniach stanowią poważne
obciążenie finansowe dla społeczeństwa, które nie przynosi oczekiwanych
skutków indywidualnoprewencyjnych. W tej rekomendacji Rada Europy
po raz kolejny jednoznacznie opowiada się za skracaniem – na tyle, na
ile jest to możliwe – długości wymierzanych kar pozbawienia wolności
oraz za skracaniem faktycznego pobytu skazanych w zakładach karnych,
poprzez stosowanie warunkowego zwolnienia. Podtrzymuje przy tym stanowisko wyrażone w rekomendacji z 1999 r. dotyczącej przeludnienia
w więzieniach i wzrostu popluacji więziennej (Recommendation No. R/99/
22 of the Committee of Ministers to member states concerning prison
overcrowding and prison population inflation), zgodnie z którym, warunkowe zwolnienie, zapewniające skazanym planowe i nadzorowane przechodzenie do życia na wolności, stanowi jeden z najbardziej skutecznych
i konstruktywnych sposobów zapobiegania powrotowi do przestępstwa
i wspierania ich reintegracji społecznej. Jak podkreślono w memorandum
wyjaśniającym do komentowanej rekomendacji, warunkowe zwolnienie
skazanego nie oznacza rezygnacji z wykonania pozostałej części kary pozbawienia wolności, a stanowi zmianę sposobu wykonywania kary przez
umieszczenie go w warunkach wolnościowych, przy nałożeniu na niego
zindywidualizowanych warunków i/lub obowiązków.
Biorąc pod uwagę fakt, że zalecenia zawarte w rekomendacji dotyczącej warunkowego zwolnienia powinny być interpretowane przy uwzględnieniu innych dokumentów Rady Europy dotyczących orzekania i wykonywania sankcji i środków pozostawiających sprawcę przestępstwa
w społeczeństwie, wyczerpujący komentarz do tej rekomendacji wymagałby opracowania książkowego. W komentarzu skróconym ze względu
na ograniczenia redakcyjne, warto w pierwszym rzędzie podkreślić sformułowane przez Radę Europy zasady ogólne dotyczące stosowania warunkowego zwolnienia, którymi państwa członkowskie powinny kierować
się w pracach ustawodawczych, polityce karnej i praktyce.
Zgodnie z zasadami ogólnymi wyodrębnionymi w komentowanej rekomendacji w części II załącznika, celem warunkowego zwolnienia powinno
być udzielenie skazanym pomocy w przechodzeniu od życia w więzieniu do zgodnego z prawem życia na wolności przez nałożenie na nich
305
obowiązków i poddanie ich nadzorowi. Warunkowe zwolnienie, które
sprzyja ograniczaniu ujemnych skutków uwięzienia i ułatwia skazanym
powrót do społeczeństwa w warunkach zmierzających do zapewnienia
bezpieczeństwa społecznego, przyczynia się zatem do realizacji celów
kary pozbawienia wolności, do których należy ochrona społeczeństwa
i ograniczenie przestępczości. Dla osiągnięcia tych celów istotny jest odpowiedni wybór obowiązków nakładanych na skazanego zwalnianego
warunkowo oraz wybór środków pomocy i kontroli adekwatnych do jego
indywidualnych potrzeb i ryzyka recydywy.
Jedną z zasad ogólnych jest zasada dostępności warunkowego zwolnienia dla wszystkich skazanych odbywających karę pozbawienia wolności
niezależnie od rodzaju popełnionego przestępstwa i długości wymierzonej
kary, łącznie ze skazanymi na karę dożywotniego pozbawienia wolności.
Jak podkreślono w memorandum wyjaśniającym, na konieczność zapewnienia wszystkim skazanym możliwości kontrolowanego, stopniowego
i płynnego przechodzenia od życia w więzieniu do życia na wolności
wskazuje zarówno wysoki poziom recydywy po odbyciu kary pozbawienia
wolności, jak i trudności życiowe doświadczane przez skazanych opuszczających zakłady karne po odbyciu całości orzeczonej kary. Nadziei na
warunkowe zwolnienie nie należy pozbawiać także skazanych na dożywotnie pozbawienie wolności z dwóch podstawowych powodów. Pierwszy z nich sprowadza się do braku racjonalnych podstaw do przyjęcia,
że wszyscy skazani na taką karę do końca swojego życia będą stwarzać
zagrożenie dla społeczeństwa. Drugi powód związany jest z faktem,
że pozbawienie wolności bez nadziei na warunkowe zwolnienie prowadzi do poważnych problemów w trakcie wykonywania orzeczonej kary,
z uwagi na brak motywacji skazanego do podporządkowania się zasadom
porządku i bezpieczeństwa oraz do udziału w programach, które np. rozwijają zdolność zastępowania zachowań agresywnych.
W przypadku skazanych odbywających kary kilku miesięcy pozbawienia wolności, którzy nie mogą korzystać z okresu planowego, kontrolowanego przechodzenia do życia na wolności, należy poszukiwać innych
sposobów osiągnięcia celów przypisywanych warunkowemu zwolnieniu,
takich jak np. możliwość odbycia wymierzonej kary w całości lub w części w społeczeństwie, pod dozorem elektronicznym lub w formie pracy
poza zakładem karnym bez dozoru.
W części zawierającej ogólne zasady warunkowego zwolnienia Rada
Europy zwraca uwagę na potrzebę przestrzegania zasady określoności
prawa, która jest aspektem zasady praworządności. Z zasady określoności
306
prawa wynika potrzeba wprowadzenia czytelnych i realistycznych kryteriów udzielania warunkowego zwolnienia, które skazany powinien znać
już wtedy, kiedy rozpoczyna odbywanie kary pozbawienia wolności
w zakładzie karnym. Przesłanki udzielania warunkowego zwolnienia mają
inny charakter w krajach stosujących system automatycznego (obligatoryjnego) warunkowego zwolnienia (mandatory release system), a inny
w krajach z systemem dyskrecjonalnego warunkowego zwolnienia (discretionary release system). W tych pierwszych skazany nabywa prawo do warunkowego zwolnienia po spełnieniu przesłanki formalnej, tj. po odbyciu
odpowiedniego okresu lub określonej ułamkowo części kary. W krajach
z systemem dyskrecjonalnego warunkowego zwolnienia stosowanie tej
instytucji uzależnione jest nie tylko od spełnienia przesłanek formalnych,
ale także od spełnienia przesłanek materialnych, co wymaga od organu
decydującego o udzieleniu lub odmowie warunkowego zwolnienia dokonania zindywidualizowanej oceny w przypadku poszczególnych skazanych. Zgodnie z zasadami ogólnymi sformułowanymi przez Radę Europy,
w krajach z systemem dyskrecjonalnego warunkowego zwolnienia skazany
rozpoczynający odbywanie kary w zakładzie karnym powinien wiedzieć
nie tylko to, kiedy spełni przesłankę formalną warunkowego zwolnienia,
tj. odbędzie wymaganą część kary, ale powinien także znać kryteria stosowane przy ocenie spełnienia przesłanek materialnych. W memorandum
wyjaśniającym podkreślono, że wiedza na temat terminu i zasad warunkowego zwolnienia motywuje skazanych do aktywnego udziału w przygotowaniu ich do zwolnienia, w tym do udziału w zajęciach i programach
zorientowanych na eliminowanie czynników kryminogennych, takich jak
np. agresywność, uzależnienie od alkoholu lub narkotyków. Przewidywalność daty warunkowego zwolnienia ułatwia nie tylko planowanie oddziaływań na czas pobytu w zakładzie karnym, ale także na czas warunkowego
zwolnienia.
Minimalny okres kary lub określona ułamkowo część kary, które muszą
być odbyte przed udzieleniem warunkowego zwolnienia, nie powinny być
tak długie, by uniemożliwić osiągnięcie celów warunkowego zwolnienia.
W memorandum wyjaśniającym zaznaczono, że warunkowe zwolnienie,
które następuje na krótko przed odbyciem kary do końca, ze względu na
krótki czas pozostawania skazanego pod nadzorem może być pozbawione znaczenia dla ułatwienia mu prowadzenia życia bez popełniania przestępstw; w takim wypadku nie ma ono także istotnego wpływu na ograniczenie ujemnych skutków uwięzienia i zmniejszenie populacji więziennej.
Należałoby dodać, że udzielanie skazanym warunkowego zwolnienia na
307
krótko przed końcem kary przy jednoczesnym wyznaczeniu relatywnie
długiego okresu próby może zniechęcać ich do korzystania z tej instytucji,
a tym samym także do udziału w procesie przygotowania do zwolnienia.
Zalecenie, zgodnie z którym warunki zwolnienia i środki nadzoru powinny być nakładane na czas, który nie jest nieproporcjonalnie długi w relacji
do części kary, z której skazany został warunkowo zwolniony, stanowi
kolejną zasadę ogólną zawartą w komentowanej rekomendacji.
Większość spośród zaleceń dotyczących przyznawania warunkowego
zwolnienia (cz. IV załącznika do rekomendacji) odnosi się do krajów
członkowskich Rady Europy, w których funkcjonuje system dyskrecjonalnego warunkowego zwolnienia. Pod adresem państw z systemem automatycznego warunkowego zwolnienia sformułowano zalecenie, aby przesunięcie daty warunkowego zwolnienia skazanego na późniejszy czas było
możliwe tylko w wyjątkowych wypadkach określonych prawem. Przesunięcie terminu zwolnienia na późniejszy czas powinno następować wraz
z wyznaczeniem nowej daty zwolnienia. Wśród zaleceń skierowanych do
państw, w których przyjęto system dyskrecjonalnego warunkowego zwolnienia, znajduje się m.in. zalecenie dotyczące wszczynania z urzędu postępowania w sprawie udzielenia warunkowego zwolnienia, kiedy skazany
odbędzie wymaganą część kary. Kryteria, jakie skazany musi spełnić, by
uzyskać warunkowe zwolnienie, powinny być jasne, wyraźne i możliwe
do spełnienia. Brak zapewnionej pracy po zwolnieniu, podobnie jak brak
zapewnionego stałego zakwaterowania, nie powinien stanowić podstawy
do odmowy warunkowego zwolnienia, ale do podejmowania wysiłków
mających na celu udzielenie mu pomocy w znalezieniu pracy lub tymczasowego zakwaterowania. Wraz z odmową dyskrecjonalnego warunkowego zwolnienia organ decydujący o zwolnieniu powinien wyznaczyć datę
ponownego rozstrzygnięcia kwestii ewentualnego zwolnienia. Skazanym
należy zapewnić możliwość ponownego ubiegania się o warunkowe zwolnienie w każdym czasie, kiedy ich sytuacja istotnie zmieni się na ich korzyść.
Rada Europy nie opowiada się w tej rekomendacji jednoznacznie za
systemem automatycznego lub dyskrecjonalnego zwolnienia warunkowego. W części poświęconej zasadom ogólnym zaleca jednak, by państwa członkowskie Rady Europy rozważyły możliwość zaoszczędzenia
wydatków przez wprowadzenie systemu automatycznego warunkowego
zwolnienia skazanych na krótsze kary, w przypadku których odmowa takiego zwolnienia przesuwa datę opuszczenia przez nich zakładu karnego
na relatywnie krótki czas. W systemie dyskrecjonalnego warunkowego
zwolnienia ocena, czy skazani spełniają przesłanki materialne, przysparza
308
organom decydującym o zwolnieniu sporo pracy i pociąga za sobą określone
wydatki na ich finansowanie. Jak wynika z memorandum wyjaśniającego do rekomendacji, w przypadku skazanych na krótsze kary pozbawienia wolności te środki finansowe można byłoby efektywniej wykorzystać
na zajęcia i programy, które mają na celu przygotowanie skazanych do
zwolnienia przed opuszczeniem przez nich zakładu karnego lub są realizowane w okresie próby. Rada Europy zaleca zatem w tej rekomendacji
rozważenie wprowadzenia systemu mieszanego warunkowego zwolnienia: zwolnienia o charakterze automatycznym dla skazanych na krótkie
kary i zwolnienia o charakterze dyskrecjonalnym dla skazanych na kary
długoterminowe. Dyskrecjonalne decyzje, oparte na zindywidualizowanej
ocenie spełnienia przez skazanego materialnych przesłanek warunkowego
zwolnienia, powinny być zarezerwowane dla sprawców stwarzających
poważne zagrożenie dla społeczeństwa.
Jak wspomniano wcześniej, w rozumieniu komentowanej rekomendacji
taki system wcześniejszego zwolnienia, który nie przewiduje możliwości
nałożenia na skazanego zindywidualizowanych warunków, nie jest systemem zwolnienia warunkowego. Według zasad ogólnych zawartych w tej
rekomendacji, zapewnienie możliwości nałożenia na skazanych zwalnianych warunkowo zindywidualizowanych warunków ma na celu ograniczenie ryzyka recydywy, w sytuacji gdy generalny (standardowy) obowiązek niepopełniania przestępstw w okresie zwolnienia nie zapewnia
społeczeństwu wystarczającej ochrony przed kolejnymi przestępstwami.
Zindywidualizowane warunki – jak wynika z memorandum wyjaśniającego – powinny być dostosowane do indywidualnych czynników ryzyka występujących u poszczególnych skazanych i do możliwości wykonywania
przez nich nałożonych obowiązków. Kraje członkowskie powinny także
zapewnić możliwość modyfikacji nałożonych obowiązków lub warunków
w okresie próby.
Zasadą powinno być oddanie skazanego w okresie warunkowego zwolnienia pod nadzór, który obejmuje udzielanie mu pomocy i kontrolę jego
zachowania. Rodzaj udzielanej pomocy i intensywność kontroli powinny
być dostosowane do właściwości poszczególnych skazanych. Nadzór rozumiany jest w komentowanej rekomendacji zgodnie z definicją zawartą
w rekomendacji Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych z 1992 r., która ma zastosowanie także do nadzoru sprawowanego w ramach warunkowego zwolnienia. Należy dodać, że liczne zalecenia
odnośnie sprawowania nadzoru nad sprawcami przestępstw na różnych
etapach postępowania karnego, w tym także nad skazanymi zwolnionymi
309
warunkowo, zawarte są w rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy
z 2010 r. w sprawie Europejskich Reguł dotyczących probacji. W świetle
tych ostatnich reguł, nadzór powinien uwzględniać zróżnicowane potrzeby indywidualnych sprawców. Sprawowanie nadzoru nie jest zadaniem
czysto kontrolnym, ale obejmuje także doradztwo, pomoc i motywowanie
sprawców. Jeśli jest to potrzebne, nadzór łączony jest z bardziej wyspecjalizowanymi oddziaływaniami (interwencjami), takimi jak np. programy
rozwoju umiejętności, programy terapeutyczne i programy zatrudnienia,
które prowadzone są przez organy probacyjne lub inne organy. Jednym
z elementów nadzoru może być kontrola elektroniczna, która jednak łączona jest z interwencjami zmierzającymi do ułatwienia sprawcy powrotu do życia w społeczeństwie i zaprzestania przestępczej działalności.
Poziom kontroli technologicznej nie powinien być większy niż niezbędny w indywidualnym wypadku przy uwzględnieniu ciężaru popełnionego
przestępstwa i zagrożenia stwarzanego przez sprawcę dla społeczeństwa.
Sporo uwagi w komentowanej rekomendacji poświęcono przygotowaniu skazanych do warunkowego zwolnienia. W świetle tej rekomendacji
przygotowanie do warunkowego zwolnienia jest zadaniem personelu zakładów karnych i organów sprawujących nad skazanym nadzór po zwolnieniu. Administracja zakładu karnego powinna zapewnić skazanym przebywającym w zakładzie możliwość uczestniczenia w programach, które
przygotowują ich do życia na wolności i są zorientowane – jak to wynika z memorandum wyjaśniającego – na eliminowanie zdiagnozowanych
u nich czynników kryminogennych oraz eliminowanie przestępczych
i innych antyspołecznych zachowań. Na tyle, na ile to możliwe, w celu
przygotowania skazanego do życia na wolności należy korzystać z możliwości wykonywania kary w warunkach ograniczonej izolacji, takich jak
praca na zewnątrz bez dozoru, umieszczenie w zakładzie otwartym, czasowe umieszczenie poza zakładem. W rekomendacji podkreślono także
znaczenie podtrzymywania lub ponownego nawiązania przez skazanego
więzi z rodziną oraz nawiązania przez niego kontaktów z instytucjami
i organizacjami zajmującymi się udzielaniem pomocy osobom opuszczającym więzienia. Istotną rolę odgrywają tu udzielane skazanym przepustki.
Rada Europy akcentuje potrzebę odpowiednio wczesnego planowania,
przy udziale skazanego, warunków i środków nadzoru, które zostaną wobec niego zastosowane w czasie warunkowego zwolnienia. Sformułowane
w tym zakresie zalecenia nawiązują do koncepcji planowania oddziaływań
korekcyjnych, zmierzających do eliminowania zdiagnozowanych u skazanego czynników kryminogennych, wkrótce po przyjęciu go do zakładu
310
karnego. Planowanie dotyczy przy tym nie tylko oddziaływań realizowanych w czasie pobytu w zakładzie karnym, ale także tych kontynuowanych lub podejmowanych w czasie warunkowego zwolnienia. Poparcie
dla takiej koncepcji planowania oddziaływań korekcyjnych znalazło wyraz także w rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy z 2010 r.
w sprawie Europejskich Reguł dotyczących probacji. Zgodnie z regułami
nr 59 i 60, w celu przygotowania sprawców przestępstw do zwolnienia
z zakładów karnych i wspierania ich integracji społecznej po zwolnieniu, organy probacyjne, które są odpowiedzialne za ich nadzorowanie po
zwolnieniu, współpracują z władzami więziennymi. Organy probacyjne
mają zapewniony potrzebny dostęp do więźniów, aby mogli oni uczestniczyć w przygotowaniach do zwolnienia oraz planowaniu zatrudnienia
i zamieszkania po opuszczeniu zakładu karnego. Europejskie Reguły dotyczące probacji z 2010 r. eksponują zasadę ciągłości oddziaływań zapoczątkowanych konstruktywną pracą w zakładzie karnym i kontynuowanych
w czasie warunkowego zwolnienia skazanego. Warunkiem realizacji tej
zasady jest współpraca organów probacyjnych i administracji więziennej
przy planowaniu wykonywania kary pozbawienia wolności od początku
do końca, tj. od wejścia skazanego do zakładu karnego do upływu okresu
warunkowego zwolnienia.
W rekomendacji dotyczącej warunkowego zwolnienia, zdominowanej
przez problematykę celów warunkowego zwolnienia, przygotowania skazanych do zwolnienia, zasad udzielania tego zwolnienia i nakładania na
skazanych zindywidualizowanych warunków lub obowiązków na czas
próby, Rada Europy relatywnie niewiele uwagi poświęciła praktycznym
kwestiom związanym z wykonywaniem warunkowego zwolnienia i sprawowaniem nadzoru nad skazanymi w czasie zwolnienia. Jeśli jednak chodzi o te ostatnie kwestie, to obszerne zalecenia znajdują się we wcześniejszych dokumentach Rady Europy, tj. w rekomendacji Europejskie Reguły
dotyczące sankcji i środków alternatywnych z 1992 r. oraz rekomendacji
o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł dotyczących sankcji
i środków alternatywnych z 2000 r. Zalecenia o charakterze uzupełniającym do tych rekomendacji zostały także zawarte w rekomendacji
w sprawie Europejskich Reguł dotyczących probacji z 2010 r. Jeśli chodzi o odwołanie warunkowego zwolnienia, to Rada Europy zaleca w komentowanej rekomendacji, by nie następowało ono automatycznie w razie
stwierdzenia naruszenia warunków zwolnienia, a jedynie po rozważeniu,
czy wystarczającą reakcją nie będzie ostrzeżenie, zmiana obowiązków
lub czasowe odwołanie zwolnienia. To zalecenie jest zbieżne z regułami
311
nr 85 i 86 dotyczącymi sankcji i środków wykonywanych w społeczeństwie,
w myśl których przy rozważaniu odwołania sankcji lub środka wykonywanego w społeczeństwie uwzględnia się sposób i zakres wykonania
przez sprawcę nałożonych na niego warunków lub obowiązków, a odwołanie takiej sankcji lub środka nie sprowadza się wyłącznie do orzeczenia
o pozbawieniu wolności. W obydwu dokumentach, tj. w rekomendacji
o warunkowym zwolnieniu z 2003 r. i w rekomendacji Europejskie Reguły
dotyczące sankcji i środków alternatywnych z 1992 r., znajdują się zalecenia odnośnie przestrzegania praw i gwarancji proceduralnych przy podejmowaniu decyzji o udzieleniu, odmowie udzielenia, przesunięciu terminu
oraz odwołaniu warunkowego zwolnienia, a także o nałożeniu i zmianie
nałożonych obowiązków lub warunków.
Na uwagę zasługują zalecenia Rady Europy dotyczące wspierania badań
naukowych dotyczących funkcjonowania instytucji warunkowego zwolnienia, a w szczególności jej skuteczności z punktu widzenia ograniczania
recydywy. W zaleceniach zawartych w końcowych częściach załącznika
do komentowanej rekomendacji, które odnoszą się do prowadzenia badań naukowych, wymiany informacji pomiędzy organami decydującymi
o warunkowym zwolnieniu i wykonującymi to zwolnienie, politykami
i pracownikami naukowymi, widoczne jest wyraźne poparcie Rady Europy dla evidence-based criminal policy, tj. polityki karnej opartej na
wynikach badań empirycznych.
W Polsce przesłanki warunkowego zwolnienia od wielu lat są przedmiotem licznych kontrowersji w doktrynie i orzecznictwie. Praktyka
udzielania warunkowych zwolnień niejednokrotnie była w ostatnich latach
krytykowana w literaturze prawniczej. Analiza zaleceń Rady Europy zawartych w rekomendacji dotyczącej warunkowego zwolnienia z 2003 r.
prowadzi do wniosku, że wiele z tych zaleceń nie jest w Polsce realizowanych, jak choćby te, które odnoszą się do jasnego, czytelnego i realistycznego formułowania kryteriów warunkowego zwolnienia, przewidywalności daty warunkowego zwolnienia, czy zaangażowania służby kuratorskiej
w planowanie wykonywania kary pozbawienia wolności, od wejścia
skazanego do zakładu karnego aż do zakończenia okresu warunkowego
zwolnienia. Potrzeba pogłębionych badań i dyskusji nad normatywnym
kształtem warunkowego zwolnienia oraz praktyką jego orzekania i wykonywania nabiera jeszcze większego niż dotąd znaczenia w związku z decyzją ramową Rady z 2008 r. o stosowaniu zasady wzajemnego uznawania
do wyroków skazujących na karę pozbawienia wolności lub inny środek
polegający na pozbawieniu wolności – w celu wykonania tych wyroków
312
w Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE z 5.12.2008 r., I. 327). Zgodnie z tą
decyzją ramową, wykonywanie kary pozbawienia wolności orzeczonej
w państwie skazania następuje według przepisów prawnych państwa wykonania orzeczenia. Odnośnie warunkowego zwolnienia zasadą jest, że stosuje się do niego przepisy państwa, w którym jest ono wykonywane. Duże
zróżnicowanie zasad udzielania warunkowego zwolnienia w państwach
Unii Europejskiej może jednak negatywnie wpłynąć na funkcjonowanie
zasady wzajemnego uznawania wyroków skazujących na karę pozbawienia wolności w praktyce. W świetle decyzji Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka w sprawie Szabó przeciwko Szwecji z 2006 r. nie można
wykluczyć, że sytuacja, w której faktyczna długość pobytu skazanego
w zakładzie karnym przed uzyskaniem warunkowego zwolnienia w państwie wykonującym orzeczenie w dużym stopniu wykroczy poza czas,
jaki spędziłby on w zakładzie karnym, odbywając tę samą karę w państwie skazania, będzie powodować problemy związane z naruszeniem
art. 5 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
313
Rezolucja (70) 1
Praktyczna organizacja środków nadzoru
i opieki nad warunkowo skazanymi
lub warunkowo przedterminowo zwolnionymi
sprawcami przestępstw
(przyjęta przez zastępców ministrów w dniu 26 stycznia 1970 r.)
Komitet Ministrów
przypominając Rezolucję (65) 1 o zawieszeniu wykonania kary, środkach probacyjnych i innych środkach alternatywach dla kary pozbawienia wolności;
uznając, że skuteczność wyżej wymienionych środków stanowi najważniejszy cel polityki karnej we wszystkich państwach członkowskich;
uznając za słuszne unikanie orzekania kary pozbawienia wolności w sytuacjach, w których okaże się to możliwe;
uznając, że środki probacyjne, warunkowe przedterminowe zwolnienie
i podobne środki związane z pozostawaniem sprawcy na wolności znajdują coraz szersze zastosowanie w większości państw członkowskich;
uznając, że wskazane jest opracowanie odpowiednich prawnych ram zapewniających skuteczne funkcjonowanie wyżej wymienionych środków;
uznając, że ustanowienie wspólnych zasad stosowania środków związanych z poddaniem sprawcy próbie jest pożądane dla ich rozwoju, a ponadto, że przyczyni się to do implementacji Europejskiej Konwencji
o nadzorze nad warunkowo skazanymi i warunkowo zwolnionymi,
zaleca rządom państw członkowskich
1. (a) Aby zbadały swoje ustawodawstwo w celu:
– sprawdzenia czy wskazane jest wprowadzanie, rozwijanie i ulepszanie różnych form zawieszenia wykonania kary i innych podobnych
środków, albo skorygowanie sposobów wykonywania tych środków;
– sprawdzenia możliwości złagodzenia lub zrezygnowania z przesłanek ograniczających zastosowanie środków związanych z poddaniem
sprawcy próbie (dotyczących kategorii przestępców lub kategorii
przestępstw) utrudniających indywidualizacje kar;
315
Rezolucja (70) 1 Praktyczna organizacja środków nadzoru i opieki nad warunkowo skazanymi (...)
(b) Aby wymagały, w miarę możliwości, przeprowadzania wywiadów
środowiskowych, które będą dostarczały użytecznych informacji
o cechach osobowości sprawcy i jego pochodzeniu społecznym, za
każdym razem gdy stosowany jest środek związany z poddaniem
sprawcy próbie lub inny podobny środek, przy zastosowaniu którego
sprawca podlega nadzorowi;
(c) Aby do przeprowadzania wywiadu środowiskowego zatrudniany
był wykwalifikowany personel przeszkolony pod kątem uzyskiwania
i przedstawiania obiektywnych informacji o potrzebach sprawcy
i możliwościach wykonywania obowiązków w okresie próby;
(d) Aby wprowadziły zabezpieczenia przeciw nieuzasadnionemu
wkraczaniu w życie prywatne przy przeprowadzaniu wywiadu
środowiskowego oraz przeciwko niewłaściwemu wykorzystywaniu
informacji uzyskanych w jego wyniku;
2. (a) Aby sprawdziły i, w razie potrzeby, dokonały zmian przepisów
dotyczących udzielania warunkowego przedterminowego zwolnienia, w szczególności odnoszących się do długości orzeczonej kary,
minimalnego okresu kary, po odbyciu którego zastosowanie tego
środka jest dopuszczalne lub ograniczeń dotyczących niektórych kategorii sprawców, na przykład recydywistów;
(b) Aby zapewniły możliwość stosowania warunkowego przedterminowego zwolnienia poprzez dokonywanie okresowych ocen
okoliczności wobec skazanych na karę dożywotniego pozbawienia
wolności, albo przynajmniej aby przewidziały możliwość zastosowania w stosunku do tych skazanych prawa łaski, po zbadaniu ich
cech osobowości i biorąc pod uwagę konieczność ochrony
społeczeństwa;
(c) Aby wprowadziły – obok ustawowego obowiązku udzielania pomocy po zwolnieniu – obowiązek objęcia tą pomocą także sprawców
zwolnionych bezwarunkowo;
(d) Aby w procedurze udzielania warunkowego przedterminowego
zwolnienia zapewniły: szczegółowe zbadanie okoliczności każdej
sprawy, możliwość przedstawienia przez sprawcę jego punktu widzenia, niezwłoczne podjęcie decyzji, uwzględnienie potrzeb sprawcy
oraz ochronę społeczeństwa;
316
(e) Aby sprawdziły i rozwinęły, w szczególności w świetle bieżących
rozwiązań, środki służące ułatwieniu powrotu z zakładu karnego do
życia na wolności. Między innymi szczegółowe plany powrotu do
życia na wolności powinny być opracowywane w odpowiednim momencie, jeszcze w trakcie odbywania kary;
3. (a) Aby zapewniły rozwój sposobów dozoru służących tworzeniu
relacji pomiędzy urzędnikiem nadzorującym wykonywanie warunków przedterminowego zwolnienia [kuratorem sądowym] a jego
podopiecznym, co służyłoby możliwości udzielania pomocy sprawcy
w rozwiązywaniu jego problemów osobistych;
(b) Aby sprawdziły, a w razie potrzeby uchwaliły odpowiednie
przepisy tak, aby warunki na jakich udzielane są środki probacyjne, warunkowe przedterminowe zwolnienie i inne podobne środki
umożliwiały indywidualne traktowanie sprawcy. Jednocześnie warunki
te powinny w pełni czynić zadość wymaganiom stawianym z punktu
widzenia ochrony praw człowieka i godności osobistej sprawcy;
(c) Aby sprawdziły obowiązujące przepisy dotyczące traktowania
przestępców sprawiających szczególne problemy (uzależnionych od
narkotyków lub alkoholu) i w razie potrzeby, aby przepisy dotyczące
możliwości udzielenia środków związanych z poddaniem sprawcy
próbie odpowiednio rozszerzyły;
(d) Aby sprawdziły i w razie potrzeby rozwinęły przepisy dotyczące
umieszczania w odpowiednich instytucjach sprawców, w stosunku do
których zastosowano środki probacyjne lub warunkowe przedterminowe zwolnienie;
(e) Aby zapewniły możliwość zmiany indywidualnych warunków,
na jakich zastosowano środek związany z poddaniem sprawcy próbie,
w zależności od zmieniających się potrzeb lub okoliczności;
4. (a) Aby, bez względu na to jakimi przepisami środki związane z poddaniem sprawcy próbie są regulowane, zapewniły pełną jednolitość
stosowanych przez służby penitencjarne metod postępowania ze
sprawcami;
(b) Aby zapewniły, by w celu skutecznego funkcjonowania środków
związanych z poddaniem sprawcy próbie zatrudniany był profesjonalnie wyszkolony personel;
317
(c) Aby przykładały wagę do zatrudniania wolontariuszy obok wykwalifikowanego personelu;
(d) Aby, w razie potrzeby, miały na uwadze polepszenie warunków
pracy osób nadzorujących wykonywanie środków probacyjnych
w związku ze szczególnymi trudnościami jakie napotykają oni przy
wykonywaniu swoich zadań;
(e) Aby organizowały dla personelu zawodowego wstępne szkolenia, które będą stanowić uzupełnienie wcześniej odbytych szkoleń,
a także szkolenia w trakcie pełnienia służby, mające na celu pogłębienie
wiedzy teoretycznej i zdolności praktycznych;
(f) Aby wprowadziły skuteczne procedury rekrutacji i szkolenia
wolontariuszy i zasady zwracania im wydatków;
(g) Aby zbadały zakres pracy powierzonej każdemu zawodowemu
pracownikowi i każdemu wolontariuszowi w celu wypracowania
najlepszych metod postępowania ze sprawcami przy jednoczesnym
optymalnym wykorzystaniu zasobów ludzkich i materialnych;
5. (a) Aby zorganizowały system administracyjnego nadzoru nad wykonywaniem środków związanych z poddaniem sprawcy próbie;
(b) Aby zorganizowały system nadzoru dla zabezpieczenia kontroli wykonywania warunków na jakich udzielane są środki związane
z poddaniem sprawcy próbie;
(c) Aby zapewniły indywidualną pomoc każdemu członkowi personelu w celu podnoszenia standardów zawodowych;
(d) Aby zapewniły prowadzenie akt dla każdej indywidualnej sprawy;
6. (a) Aby zapewniły przestrzeganie warunków okresu próby poprzez
wprowadzenie odpowiednich sankcji za ich naruszenie;
318
(b) Aby sprawdziły swoje prawodawstwo i praktykę, czy organy
stosujące sankcje wobec sprawców, którzy unikają wykonywania
obowiązków związanych z dozorem, albo nie przestrzegają innych
warunków okresu próby, ale nie popełniają w okresie próby nowego przestępstwa, biorą pod uwagę nie tylko fakt naruszenia wyżej
wymienionych warunków, ale także ogólną postawę sprawcy oraz
jego indywidualne potrzeby w okresie próby;
(c) Aby sprawdziły swoje ustawodawstwo i praktykę oraz zapewniły,
że w razie popełnienia w okresie próby nowego przestępstwa będzie
możliwy następujący wybór:
– wymierzenie kary bez warunkowego zawieszenia jej wykonania
zarówno za nowe przestępstwo jak i za przestępstwo, w związku
z którym zastosowany był środek probacyjny;
– utrzymanie zastosowanego środka probacyjnego z możliwością
zmiany niektórych warunków okresu próby i wymierzenie nowej
bezwarunkowej kary za nowe przestępstwo;
– zastosowanie nowego środka probacyjnego w odniesieniu do
pierwszego i nowego przestępstwa;
7. Aby promowały badania nad wyborem sprawców, wobec których
można zastosować środki probacyjne i nad funkcjonowaniem systemu środków probacyjnych;
8. Aby zapewniły rozpowszechnienie, wśród swoich odpowiednich
władz, raportu Rady Europy o praktycznej organizacji środków nadzoru i opieki nad warunkowo skazanymi lub warunkowo zwolnionymi sprawcami przestępstw;
Zachęca rządy, aby co trzy lata składały sekretarzowi generalnemu Rady
Europy raporty zawierające informacje o działaniach podejmowanych
w związku z niniejszą rekomendacją.
319
Rezolucja (70) 1
Praktyczna organizacja środków nadzoru
i opieki nad warunkowo skazanymi
lub warunkowo przedterminowo zwolnionymi
sprawcami przestępstw
Komentarz
W rezolucji przyjętej ponad 40 lat temu Komitet Ministrów Rady Europy wyraża poparcie dla stosowania bezwzględnej kary pozbawienia
wolności na zasadzie ultima ratio i zwraca uwagę na potrzebę podjęcia
działań zmierzających do zapewnienia większej skuteczności środków
związanych z poddaniem sprawcy próbie. Sformułowane w tej rezolucji
zalecenia adresowane do państw członkowskich Rady Europy miały m.in.
przyczynić się do rozwoju środków probacyjnych przez ustalenie zasad
ich stosowania.
Zawarte w tej rezolucji zalecenia dotyczą licznych kwestii związanych
z orzekaniem i wykonywaniem szeroko rozumianych środków probacyjnych, stanowiących alternatywę dla bezwzględnej kary pozbawienia
wolności. Komitet Ministrów Rady Europy zwraca uwagę na potrzebę
dokonania analizy obowiązującego ustawodawstwa karnego w celu sprawdzenia możliwości wprowadzenia różnych form środków probacyjnych.
Jednocześnie wskazuje na potrzebę zliberalizowania ustawowych przesłanek stosowania środków związanych z poddaniem sprawcy próbie, w tym
warunkowego przedterminowego zwolnienia. W kolejnych zaleceniach
Komitet Ministrów podkreśla znaczenie wywiadu środowiskowego przeprowadzonego przez odpowiednio wykwalifikowany personel oraz zindywidualizowanego traktowania sprawcy przy stosowaniu środków probacyjnych i ustalaniu warunków nakładanych na czas próby.
Duża część zaleceń odnosi się do podejmowania środków, które służą
ułatwieniu skazanym odbywającym karę pozbawienia wolności powrotu
do życia w społeczeństwie po opuszczeniu zakładu karnego. W świetle
tej rezolucji do takich środków – oprócz wspomnianego już rozszerzenia
321
zakresu stosowania warunkowego przedterminowego zwolnienia – należy
przygotowanie odpowiednio wcześnie, w czasie pobytu w zakładzie karnym, szczegółowego planu powrotu skazanego do życia na wolności oraz
udzielanie pomocy osobom zwolnionym z więzienia warunkowo lub bezwarunkowo. W przypadku skazanych zwolnionych warunkowo Komitet
Ministrów zaleca państwom członkowskim rozwijanie nadzoru sprawowanego przez kuratorów, opartego na nawiązaniu przez kuratora relacji
z podopiecznym i udzielaniu mu pomocy w rozwiązywaniu jego osobistych problemów. Skuteczne funkcjonowanie środków probacyjnych według stanowiska Komitetu Ministrów wymaga odpowiednio przygotowanego, profesjonalnego personelu, dlatego państwa członkowskie powinny
zapewnić personelowi zawodowemu i wolontariuszom szkolenia i pomoc
w podnoszeniu kwalifikacji.
Zwracając uwagę na potrzebę zapewnienia kontroli nad przestrzeganiem przez skazanych nałożonych na nich warunków i obowiązków
w okresie próby, Komitet Ministrów zaleca państwom członkowskim pozbawione automatyzmu, elastyczne reagowanie zarówno w razie popełnienia przez sprawcę ponownego przestępstwa, jak i w razie naruszenia
przez niego innych warunków okresu próby.
Przyjęta w 1970 r. rezolucja Komitetu Ministrów wyznaczyła kierunek
prac Rady Europy w dziedzinie polityki karnej na następne lata. Większość spośród sformułowanych w tej rezolucji zaleceń w ciągu kolejnych kilkudziesięciu lat zostało doprecyzowanych i usystematyzowanych
w licznych rekomendacjach Rady Europy, które odnosiły się do Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych, polepszenia
implementacji Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych, Europejskich Reguł dotyczących probacji, Europejskich Reguł
Więziennych, warunkowego przedterminowego zwolnienia czy wykonywania kary pozbawienia wolności wobec skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności i innych więźniów długoterminowych.
322
Rada Europy
Komitet Ministrów
o czasowym opuszczaniu więzienia
(przyjęta przez Komitet Ministrów dnia 24 września 1982 r.
Komitet Ministrów, na podstawie artykułu 15.b Statutu Rady Europy
uznając, że ustalenie wspólnych zasad polityki kryminalnej leży w interesie państw członkowskich Rady Europy,
uznając, że zezwolenie na czasowe opuszczanie więzień powoduje,
że więzienia stają się bardziej humanitarne i przyczynia się do polepszenia
warunków pozbawienia wolności,
uznając, że zezwolenie na czasowe opuszczanie więzień stanowi jeden ze
środków ułatwiających readaptację społeczną więźniów,
mając na uwadze doświadczenia w powyższych zagadnieniach,
1. Aby zezwalały, tak dalece jak to możliwe, na czasowe opuszczanie więzień z powodów zdrowotnych, edukacyjnych, zawodowych,
rodzinnych i innych;
2. Aby rozważając możliwość czasowego zwolnienia brały pod uwagę:
– rodzaj i stopień niebezpieczeństwa przestępstwa, długość orzeczonej
kary oraz okres jaki już upłynął od rozpoczęcia jej odbywania,
– cechy osobowości i zachowanie więźnia oraz rozmiar ewentualnego
niebezpieczeństwa jakie mógłby on stwarzać dla społeczeństwa,
– sytuację rodzinną i społeczną więźnia, która może ulegać zmianom
w czasie pozbawienia wolności,
– cel zwolnienia, czas jego trwania i warunki, na jakich zostało ono
udzielone;
323
Rekomendacja Nr R (82) 16 o czasowym opuszczaniu więzienia
3. Aby, biorąc pod uwagę wyżej wymienione czynniki, udzielały czasowego zwolnienia w możliwie jak najwcześniejszej fazie wykonywania kary i z możliwie największą częstotliwością;
4. Aby udzielały czasowego zwolnienia nie tylko więźniom odbywającym karę w zakładach typu otwartego, ale także więźniom
odbywającym karę w zakładach zamkniętych, o ile nie jest to sprzeczne z koniecznością zapewnienia bezpieczeństwa publicznego;
5. Aby podjęły działania konieczne w celu udzielania zgody na czasowe
opuszczenie więzienia cudzoziemcom, których rodziny nie mieszkają
w kraju w którym więzień odbywa karę, zawsze kiedy jest to możliwe
i na wyraźnie określonych warunkach;
6. Aby podjęły działania konieczne w celu udzielania zgody na czasowe opuszczenie więzienia osobom bezdomnym oraz osobom
pochodzącym w rodzin dysfunkcyjnych;
7. Aby rozważyły możliwość udzielenia zgody na czasowe opuszczenie
więzienia przy zastosowaniu środków bezpieczeństwa oraz osobom
pozbawionym wolności w innych placówkach niż więzienia;
8. Aby stosowały odmowę udzielenia zgody na czasowe opuszczenie
więzienia jako karę dyscyplinarną tylko w przypadkach nadużywania
jej przyznania;
9. Aby przekazywały więźniom możliwie jak najpełniejszą informację o przyczynach odmowy udzielenia zgody na czasowe opuszczenie więzienia;
10. Aby wprowadziły mechanizmy kontroli decyzji odmownych;
11. Aby, we właściwych przypadkach, zasięgały opinii i podejmowały
współpracę z innymi władzami niż władze penitencjarne oraz z innymi organizacjami i osobami, które mogą przyczynić się do lepszego
funkcjonowania systemu;
12. Aby zapewniły współpracę całego personelu penitencjarnego;
13. Aby zapewniły środki niezbędne dla skutecznego funkcjonowania systemu;
14. Aby na bieżąco nadzorowały i oceniały działanie systemu udzielania
zgód na czasowe opuszczanie więzień;
15. Aby informowały opinię społeczną o celach, sposobie i wynikach
działania powyższego systemu.
324
Grażyna Szczygieł
o czasowym opuszczaniu więzienia
Komentarz
Kara pozbawienia wolności od wielu lat spotyka się z licznymi
negatywnymi ocenami. Autorzy tych ocen szczególną uwagę zwracają na
ujemne następstwa izolacji więziennej. Mimo negatywnych ocen kara ta
z całą pewnością długo jeszcze będzie częścią katalogu kar. Tak więc zadanie na dziś, to podejmowanie działań w celu tworzenia takich warunków
wykonywania tej kary, by nie powodowały desocjalizacji i nie utrudniały
późniejszej readaptacji skazanego. Jednym z takich działań jest stworzenie
warunków do podtrzymywania przez skazanego kontaktów ze światem
poza murami więzienia. Oczywiście kontakty mogą przybierać różne formy, a więc takie jak korespondencja czy rozmowy telefoniczne, widzenia
z najbliższymi w jednostkach penitencjarnych, ale najbardziej efektywny
jest kontakt w warunkach naturalnych, poza murami więzienia.
Komitet Ministrów Rady Europy, dostrzegając istotną rolę czasowego
opuszczenia zakładu karnego w ułatwieniu readaptacji społecznej więźniów jak również w czynieniu więzień miejscami bardziej humanitarnymi, zaleca stosowanie przepustek w możliwie jak najszerszym zakresie
z powodów zdrowotnych, edukacyjnych, zawodowych, rodzinnych i innych. Twórcy rekomendacji nie wprowadzają żadnych ograniczeń co do
kategorii skazanych, ani też co do odbycia pewnej części kary czy częstotliwości zezwoleń. Wręcz przeciwnie zalecają udzielanie zezwoleń w jak
najwcześniejszej fazie wykonywania kary i z możliwie jak największą
częstotliwością. Tylko w przypadku więźniów odbywających karę pozbawienia wolności w zakładach karnych typu zamkniętego zwracają uwagę
na konieczność zapewnienia bezpieczeństwa publicznego, zalecając rozważenie możliwości udzielenia zezwolenia przy zastosowaniu środków
bezpieczeństwa.
Zważywszy, iż rekomendacja ma już dość długi „żywot” (prawie 30 lat)
należy spojrzeć na zalecenia z perspektywy regulacji dotyczących tej materii w Kodeksie karnym wykonawczym.
325
Grażyna Szczygieł
W kodeksie przewidziano rozbudowany, biorąc pod uwagę powody
zwolnienia, system zezwoleń:
• zezwolenie na opuszczenie zakładu karnego w wypadkach
szczególnie ważnych dla skazanego (art. 141 § 4 kkw). Żadna grupa skazanych nie została pozbawiona możliwości korzystania z tej
przepustki. Nie wprowadzono także ograniczeń co do ilości przepustek, jedynie ograniczenie czasowe jej trwania (do 5 dni);
• nagroda w postaci zezwolenia na widzenie bez dozoru poza
zakładem karnym z osobą najbliższą na okres nie przekraczający
jednorazowo 30 godzin, łączna liczba nagród nie może przekraczać
28 w roku (art. 138 § 7);
• nagroda w postaci zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego bez
dozoru na okres nie przekraczający 14 dni jednorazowo, łączna
liczba nagród nie może przekraczać 28 dni w roku (art. 138 § 8);
• przepustka w zakładzie karnym typu półotwartego nie częściej niż
raz na dwa miesiące, łącznie na okres nie przekraczający 14 dni
w roku (art. 91 pkt 7);
• przepustka w zakładzie karnym typu otwartego nie częściej niż
raz w miesiącu, łącznie na okres nie przekraczający 28 dni w roku
(art. 91 pkt 8);
• zezwolenie na opuszczenie zakładu karnego łącznie na czas do 14
dni w okresie 6 miesięcy przed końcem kary lub przewidywanym
terminem warunkowego zwolnienia (art. 164 § 1).
Należy także zwróć uwagę na zezwolenia na opuszczenie zakładu
karnego w związku z uczestniczeniem w różnych formach aktywności
realizowanych poza terenem zakładu karnego, a mianowicie:
• w nauczaniu, szkoleniu oraz zajęciach terapeutycznych (art. 91 pkt
3, art. 92 pkt 3);
• w grupowych zajęciach kulturalno-oświatowych lub sportowych
(art. 92 pkt 4, pkt 5);
• w konsultacjach i zdawaniu egzaminów poza zakładem karnym
(art. 131 § 2).
W zasadzie żadna kategoria skazanych nie została pozbawiona możliwości uzyskania przepustki. Tylko skazani odbywający karę pozbawienia
wolności w zakładzie karnym typu zamkniętego, a więc skazani, którzy
stwarzają poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu albo zagrożenie społeczne, nie mogą korzystać z tzw. przepustek systemowych a także
z zezwoleń na uczestniczenie w zajęciach poza terenem jednostki penitencjarnej.
326
Komentarz do Rekomendacji Nr R (82) 16 o czasowym opuszczaniu więzienia
W rekomendacji sformułowano katalog czynników, które należy wziąć
pod uwagę, rozważając możliwość udzielenia czasowego zezwolenia.
Są to czynniki dotyczące przestępstwa i kary, a więc rodzaj i ciężar gatunkowy przestępstwa, długość orzeczonej kary oraz okres, jaki już upłynął od rozpoczęcia jej odbywania. Wskazano również na cechy osobowościowe i zachowanie więźnia oraz rozmiar ewentualnego zagrożenia,
jakie mógłby stwarzać dla bezpieczeństwa społecznego. Istotna, w ocenie
twórców rekomendacji, jest także sytuacja rodzinna i społeczna więźnia.
Zaleca się również uwzględnienie celu zwolnienia, czasu jego trwania
i warunków, na jakich zostało ono udzielone.
W Kodeksie karnym wykonawczym określono przesłanki formalne
i materialne. Nagrody oraz tzw. przepustki systemowe skazany może uzyskać po odbyciu co najmniej połowy tej części kary, po której mógłby być
warunkowo przedterminowo zwolniony. Skazanym odbywającym karę
dożywotniego pozbawienia wolności tzw. przepustka systemowa, czy też
nagroda w postaci zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego, może być
udzielona po odbyciu co najmniej 15 lat kary. Tylko w przypadku tzw.
przepustki losowej nie przewidziano ograniczeń formalnych.
Ustawodawca uzależnia zwolnienie od pozytywnej prognozy odnoszącej się do zachowania skazanego poza murami więzienia, a więc zezwolenie można przyznać skazanemu, którego postawa w czasie odbywania
kary uzasadnia przypuszczenie, że w czasie pobytu poza zakładem karnym będzie przestrzegał porządku prawnego. W kodeksie nie zdefiniowano pojęcia „postawa skazanego”. Analiza komentarzy do Kodeksu karnego wykonawczego nie wydaje się jednak zbyt pomocna, wręcz przeciwnie
wskazuje na trudności w zdefiniowaniu tego pojęcia. Należy zwrócić uwagę na rozporządzenie ministra sprawiedliwości z dnia 14 sierpnia 2003 r.
w sprawie sposobu prowadzenia oddziaływań penitencjarnych w zakładach karnych i aresztach śledczych (Dz. U. Nr 152, poz. 1469). Z przywołanego aktu wynika, że trzeba sporządzić prognozę kryminologiczno-społeczną, polegającą na pisemnym uzasadnieniu przypuszczenia, że skazany
w czasie pobytu poza zakładem karnym będzie przestrzegał porządku
prawnego, przed zaopiniowaniem wniosku o udzielenie zezwolenia na
opuszczenie zakładu karnego w przypadku nagrody (art. 138 § 1 pkt 7
lub 8), tzw. przepustki systemowej (art. 91 pkt 7 lub 92 pkt 9), zezwolenia
o którym mowa w art. 165 § 2 oraz zezwolenia na naukę poza zakładem
karnym (art. 131 kkw), jeżeli skazany uprzednio nie korzystał z przepustki
lub czasowego zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego. Z § 26 powyżej wskazanego rozporządzenia wynika, że prognoza kryminologiczno327
Grażyna Szczygieł
-społeczna powinna zawierać w szczególności: analizę czynników charakteryzujących środowisko rodzinne, cechy osobowości wraz z uwzględnieniem stopnia samodyscypliny oraz skłonności do używania przemocy,
problem alkoholowy skazanego albo uzależnienie od środków odurzających czy substancji psychotropowych, przebyte leczenie odwykowe a także motywację do zachowania abstynencji, drogę wykolejenia społecznego
wraz z określeniem stopnia demoralizacji, rodzaj przestępstwa za które
odbywa karę, zachowanie podczas uprzednio odbywanych kar, ze szczególnym uwzględnieniem sposobu wykorzystania zezwoleń na czasowe
opuszczenie zakładu karnego, środowisko, w którym przebywać będzie
skazany w trakcie korzystania z przepustki. Z całą pewnością analiza tych
czynników może być istotna przy ocenie, czy skazany po opuszczeniu zakładu karnego będzie przestrzegał porządku prawnego. Powstaje jednak
pytanie, czy są to elementy mieszczące się w pojęciu „postawa skazanego”. Pomijając w tym miejscu, ze względu na ograniczone ramy opracowania, pogłębianie tych rozważań, należy tylko zasygnalizować podnoszone w doktrynie37 wątpliwości, co do relacji pomiędzy art. 139 § 1 kkw
a wyżej przywołanym przepisem rozporządzenia.
Twórcy Kodeksu karnego wykonawczego, tworząc system zezwoleń
na opuszczenie zakładu karnego, nie tracą z pola widzenia kwestii zapewnienia bezpieczeństwa społecznego. Jeżeli po przyznaniu zezwolenia wystąpią nowe okoliczności uzasadniające, że skazany w czasie pobytu poza
zakładem karnym nie będzie przestrzegał porządku prawnego, albo jeżeli
skazany korzystający z nagrody czy przepustki zostanie zatrzymany przez
uprawniony organ w związku z naruszeniem przez niego porządku prawnego, organ który przyznał nagrodę lub przepustkę podejmuje decyzje
o jej cofnięciu, zaś w przypadku nagrody ewentualnie o zamianie na inną.
Tzw. przepustka losowa, którą – jak już powyżej wspomniano – może
uzyskać każdy skazany, może być realizowana, w miarę potrzeby, pod
konwojem funkcjonariusza Służby Więziennej lub w asyście innej osoby
godnej zaufania (art. 141a).
Godzi się zauważyć, iż skazany ma obowiązek bezzwłocznego zgłoszenia się do jednostki Policji, właściwej terytorialnie dla miejsca przebywania, w okresie korzystania ze zwolnienia, w celu potwierdzenia miejsca pobytu (art. 140), a także zgłoszenia się w przypadku zmiany miejsca
pobytu. Ponadto dyrektor może zobowiązać skazanego do określonego
37
S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, 3. wydanie, Warszawa 2010, s. 564.
328
Komentarz do Rekomendacji Nr R (82) 16 o czasowym opuszczaniu więzienia
zachowania się, a zwłaszcza do przebywania w określonym w zezwoleniu
miejscu pobytu, lub częstszego zgłaszania się do jednostki Policji. Należy
podkreślić, iż te zobowiązania powinny być stosowane ze szczególną wnikliwością pod względem ich celowości, tak aby pomagały skazanemu we
właściwym funkcjonowaniu poza zakładem karnym, a nie stwarzały zbędnej dolegliwości.
Twórcy rekomendacji zwracają uwagę na potrzebę informowania skazanego o przyczynach odmowy udzielenia przepustki i mechanizmie kontroli decyzji odmownych. Jest to w pełni zasadne ze względu na istotne
znaczenie wychowawcze i koresponduje z zasadą podmiotowego traktowania skazanych.
W rekomendacji uznano za celowe wprowadzenie mechanizmów
kontroli decyzji odmownych. W tym miejscu należy wskazać, iż do zadań
sędziego penitencjarnego, wykonywanych w ramach sprawowania nadzoru penitencjarnego, należy kontrola i ocena prawidłowości przyznawania
nagród i zezwoleń. W gestii sędziego penitencjarnego jest uchylenie decyzji dyrektora zakładu karnego gdy jest ona niezgodna z prawem.
Twórcy rekomendacji zwracają uwagę na współpracę administracji
więziennej z organizacjami, które mogą pomóc w funkcjonowaniu systemu zezwoleń na opuszczenie zakładu karnego. Jest to ważne zwłaszcza
w przypadku tych skazanych, którzy nie utrzymują kontaktów z rodziną
i nie mogą liczyć na pomoc z jej strony, a więc mogą mieć problemy ze
znalezieniem miejsca pobytu czy środków na utrzymanie się na wolności
w okresie przepustki.
Należy zwróć uwagę także na zalecenie informowania opinii społecznej o celach, sposobie i wynikach działania systemu przepustek. Jest to
szczególnie istotne, bowiem w naszym społeczeństwie ta wiedza nie jest
zbyt rozpowszechniona. Informacja, iż skazany powraca z przepustki do
zakładu karnego i w okresie pobytu na wolności przestrzegał porządku
prawnego nie jest tak medialna jak informacja o ucieczce z jednostki penitencjarnej czy niepowrocie z przepustki. Zważywszy jednak, iż w naszym
społeczeństwie pokutuje dość jednostronna wizja jak powinna być wykonywana kara pozbawienia wolności (zamknięcie skazanego i to w jak najbardziej dolegliwych warunkach), należy informować o korzyściach dla
społeczeństwa wynikających z utrzymywania kontaktu przez skazanego
ze światem poza murami także w formie czasowego opuszczenia więzienia. Informacje o terminowych powrotach skazanych do zakładu karnego
i przestrzeganiu w okresie pobytu na wolności porządku prawnego mogą
mieć wpływ na zmiany w świadomości społecznej.
329
Rada Europy
Komitet Ministrów
Europejskie Reguły dotyczące sankcji
i środków alternatywnych38
(przyjęte przez Komitet Ministrów 19 października 1992 r.
uznając, że dla państw członkowskich Rady Europy istotne jest ustalenie
wspólnych zasad w zakresie funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości
w sprawach karnych, w celu wzmocnienia międzynarodowej współpracy
w tym obszarze;
zauważając znaczący postęp w państwach członkowskich w zakresie
stosowania sankcji i środków, których wykonywanie odbywa się bez izolowania sprawców od społeczeństwa;
uznając, że takie sankcje i środki stanowią istotny czynnik w walce z przestępczością i pozwalają uniknąć negatywnych skutków jakie wiążą się
z pozbawieniem wolności;
uznając doniosłość ustalenia międzynarodowych zasad dotyczących tworzenia, stosowania i wykonywania tych sankcji i środków,
zaleca rządom państw członkowskich, aby w swoich aktach prawnych
i praktyce kierowały się zasadami ustalonymi w Europejskich Regułach
dotyczących sankcji i środków alternatywnych, stanowiących załącznik
do niniejszych rekomendacji, mając na uwadze ich progresywne wdrażanie i zapewnienie ich rozpowszechnienia w jak najszerszym zakresie.
38
Niniejsza rekomendacja została doprecyzowana i uszczegółowiona Rekomendacją Rec (2000)22 o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych, przyjętą przez Komitet Ministrów w dniu 29 listopada 2000 r. podczas 731. spotkania zastępców ministrów.
331
Rekomendacja Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych
Preambuła
Niniejsze reguły mają na celu:
a) ustalenie standardów umożliwiających ustawodawcom i praktykom
(władzom podejmującym decyzje i władzom odpowiedzialnym za ich
wykonywanie) skuteczne stosowanie sankcji i środków alternatywnych.
Przy ich stosowaniu należy dążyć, z jednej strony do zachowania koniecznej i pożądanej równowagi pomiędzy ochroną społeczeństwa
zarówno w znaczeniu zachowania porządku publicznego jak i stosowania przepisów o naprawieniu szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu, a z drugiej strony – do uwzględniania potrzeb sprawców, mając na
względzie ich powrót do społeczeństwa;
b)dostarczenie państwom członkowskim podstawowych kryteriów, które
umożliwią im stosowanie sankcji i środków alternatywnych z poszanowaniem podstawowych praw sprawców przestępstw. Istotne jest
dołożenie starań, aby stosowanie sankcji i środków alternatywnych
nie prowadziło do nadużyć np. na szkodę pewnych grup społecznych.
Należy także szczegółowo rozważyć pozytywne i negatywne skutki
społeczne, jak również potencjalne ryzyko wynikające lub mogące
wyniknąć ze stosowania sankcji i środków alternatywnych. Dążenie do
celu jakim jest znalezienie alternatywy dla kary pozbawienia wolności
nie oznacza, że dozwolone jest stosowanie dowolnych sankcji lub
środka i w dowolny sposób;
c) zaproponowanie jasnych zasad postępowania personelowi odpowiedzialnemu za stosowanie sankcji i środków alternatywnych oraz tym
wszystkim członkom społeczeństwa, którzy są zaangażowani w ich
wykonywanie; powinno to ułatwić wykonywanie sankcji i środków
zgodnie z określonymi warunkami i obowiązkami oraz spowodować
wzrost zaufania do tych instytucji. Nie oznacza to jednak, że wykonywanie sankcji i środków alternatywnych powinno odbywać się w sztywny i sformalizowany sposób. Przeciwnie, wykonując je należy dążyć
do osiągnięcia równowagi pomiędzy popełnionym przestępstwem
i reakcją na nie, a także pomiędzy cechami osobowości i możliwościami
sprawcy. Ponadto, możliwość odwołania się do zbioru zasad ustalonych na szczeblu międzynarodowym powinna ułatwić wymianę
doświadczeń, w szczególności w odniesieniu do metod pracy.
332
Sankcje i środki alternatywne, stosowane zgodnie z niniejszymi regułami, przynoszą korzyści zarówno sprawcom, jak i całemu społeczeństwu,
ponieważ sprawca nie zostaje odizolowany od społeczeństwa i musi dokonywać wyborów i ponosić za nie społeczną odpowiedzialność; wykonywanie sankcji karnych w społeczeństwie może w dłuższej perspektywie
przynieść społeczeństwu więcej korzyści i zagwarantować lepszą ochronę
niż izolowanie sprawców, oczywiście przy założeniu zabezpieczenia interesów pokrzywdzonego lub pokrzywdzonych przestępstwem.
Powyższe uwagi oraz istotny cel polegający na traktowaniu sprawcy z szacunkiem należnym odpowiedzialnemu człowiekowi, muszą być
uwzględniane przy stosowaniu i wykonywaniu sankcji i środków alternatywnych.
Poniższe reguły, stworzone jako odpowiednik Europejskich Reguł
Więziennych, nie stanowią systemu modelowego. Są one raczej zbiorem
zasad, które powinny być powszechnie przyjęte i przestrzegane; przestrzeganie tych reguł jest warunkiem prawidłowego stosowania sankcji i środków alternatywnych.
Rada Europy, zważywszy na jej doświadczenie i znajomość ogólnej
sytuacji w państwach członkowskich, jest przekonana, że niniejsze reguły stanowią wskazówki i pomoc dla ustawodawców w krajach członkowskich oraz dla władz stosujących prawo.
Przepisy niniejszych reguł stosują się do wszystkich sankcji i środków
zdefiniowanych w słowniczku, łącznie z wykonywaniem kar pozbawienia
wolności poza jednostką penitencjarną. Reguły te nie dotyczą jednak środków stosowanych w sprawach nieletnich.
Część pierwsza – Zasady ogólne
Reguła 1
Niniejsze reguły będą stosowane bezstronnie.
Reguła 2
Definicje pojęć zawarte w słowniczku będącym załącznikiem do niniejszych reguł stanowią ich integralną część.
333
Rozdział I – Ramy prawne
Reguła 3
Definicja, sposób stosowania i wykonywania sankcji i środków alternatywnych będą uregulowane przepisami prawa.
Reguła 4
Warunki i obowiązki związane z sankcjami i środkami alternatywnymi,
wyznaczane przez władze decydujące, jak również skutki nieprzestrzegania warunków i obowiązków, będą określone przez jasne i jednoznaczne
przepisy prawa.
Reguła 539
Nie można orzekać sankcji i środków alternatywnych na czas nieoznaczony.
Czas trwania sankcji i środków alternatywnych musi być oznaczony przez
władze stosujące te środki, w granicach określonych przepisami prawa.
Reguła 6
Rodzaj i czas trwania sankcji i środków alternatywnych muszą pozostawać w odpowiedniej proporcji do stopnia niebezpieczeństwa przestępstwa
popełnionego przez skazywanego sprawcę bądź przez oskarżonego, a także być dostosowane do sytuacji osobistej sprawcy przestępstwa.
Reguła 7
Władze upoważnione do stosowania sankcji i środków alternatywnych
muszą być określone przepisami prawa.
Obowiązki i zakres odpowiedzialności tych władz muszą również być
określone przepisami prawa.
Reguła 8
Uprawnienia władz wykonujących sankcje i środki alternatywne odnoszące się do metod ich stosowania, delegowania (w razie potrzeby) ich
uprawnień na osoby trzecie, albo do zawierania porozumień ze sprawcami
przestępstw, innymi władzami lub osobami trzecimi co do sposobu wykonywania sankcji i środków, będą określone przepisami prawa.
39
Reguła 5 została zmieniona Rekomendacją Rec (2000) 22 o usprawnieniu implementacji Europejskich
Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych, przyjętą przez Komitet Ministrów w dniu 29 listopada
2000 r. podczas 731. spotkania zastępców ministrów.
334
Reguła 9
W razie nieprzestrzegania przez osobę, w stosunku do której zastosowano
sankcje lub środki, nałożonych na nią warunków lub obowiązków, określonych w decyzji o zastosowaniu sankcji lub środków, zatrzymanie lub
pozbawienie wolności w okresie trwania sankcji lub środka, będą przewidziane w przepisach prawa.
Reguła 10
W przepisach regulujących stosowanie sankcji i środków nie można przewidywać automatycznej zamiany sankcji lub środka alternatywnego na
karę pozbawienia wolności w razie nieprzestrzegania przez sprawcę nałożonych na niego warunków lub obowiązków związanych ze stosowaniem
sankcji lub środka alternatywnego.
Reguła 11
Przepisy prawa powinny także przewidywać dokonywanie okresowej zewnętrznej kontroli pracy władz wykonujących sankcje i środki. Kontrola
taka będzie dokonywana przez odpowiednio wykwalifikowane i doświadczone osoby.
Rozdział II – Gwarancje prawne
i procedura wnoszenia zażaleń
Reguła 12
Decyzja o zastosowaniu oraz o odwołaniu sankcji lub środka przed
rozpoczęciem postępowania podejmowana będzie przez władzę sądowniczą.
Reguła 13
Sprawcy będzie przysługiwać prawo złożenia zażalenia do wyższej instancji od decyzji nakładającej na niego sankcje lub środki alternatywne,
zmieniającej ich zakres lub odwołującej ich stosowanie.
Reguła 14
Zawsze wtedy, gdy zażalenie na decyzję dotyczącą sankcji lub środków
alternatywnych zarzuca naruszenie prawa do wolności osobistej lub gdy
decyzja taka została podjęta niezgodnie z prawem albo jest sprzeczna
z treścią zastosowanej sankcji lub środka alternatywnego, zażalenie takie
musi być przekazane do rozpoznania władzy sądowniczej.
335
Reguła 15
Procedura składania zażaleń będzie dostępna sprawcom, którzy zamierzają podnieść zarzuty przeciwko decyzji o zastosowaniu sankcji lub
środków alternatywnych, lub którzy chcą zaskarżyć fakt niepodjęcia takiej
decyzji.
Reguła 16
Procedura wszczynająca postępowanie dotyczące zażaleń musi być uproszczona. Zażalenia będą rozpoznawane niezwłocznie.
Reguła 17
Władze odwoławcze muszą mieć dostęp do wszystkich informacji umożliwiających im rozpoznanie zażalenia. Szczególną uwagę należy przykładać
do kwestii osobistego wysłuchania sprawcy, w szczególności jeżeli wyraził
on takie życzenie.
Reguła 18
Decyzja władzy odwoławczej musi zawierać uzasadnienie i być doręczona w formie pisemnej zarówno składającemu zażalenie, jak i władzy wykonującej sankcje i środki alternatywne.
Reguła 19
Sprawcy, który zamierza skorzystać z prawa zaskarżenia decyzji nakładającej na niego sankcje lub środki alternatywne, zmieniającej ich zakres
lub odwołującej ich stosowanie albo decyzji dotyczącej wykonywania
takich środków, nie można odmówić prawa do reprezentowania go
przez wskazaną przez niego osobę lub, w razie potrzeby, przez obrońcę
z urzędu, jeżeli odpowiednie przepisy przewidują możliwość takiej
reprezentacji.
Rozdział III – Poszanowanie praw podstawowych
Reguła 20
Niedopuszczalne jest, przy orzekaniu sankcji lub środków alternatywnych, stosowanie dyskryminujących kryteriów takich jak: rasa, kolor
skóry, pochodzenie etniczne, narodowość, płeć, język, religia, przekonania polityczne i inne, status ekonomiczny, socjalny i inny, albo kondycja
fizyczna lub psychiczna.
336
Reguła 21
Nie wolno stosować takich sankcji lub środków alternatywnych, które
sprzeciwiają się lub ograniczają prawa obywatelskie i polityczne uznane przez społeczność międzynarodową za prawa człowieka i podstawowe
wolności. Przy stosowaniu sankcji lub środków alternatywnych prawa te
nie będą podlegały dalej idącym ograniczeniom aniżeli jest to konieczne
dla zastosowania danego środka lub sankcji.
Reguła 22
Rodzaj sankcji i środków alternatywnych jak również sposób ich stosowania musi być zgodny z uznanymi na arenie międzynarodowej prawami
sprawcy przestępstwa.
Reguła 23
Rodzaj, treść i sposób wykonywania sankcji lub środków alternatywnych
nie może naruszać prawa do prywatności i godności sprawcy i jego rodziny ani prowadzić do ich nękania, a także negatywnie wpływać na ich
poczucie własnej wartości, stosunki rodzinne i społeczne oraz na zdolność
do funkcjonowania w społeczeństwie. Należy przedsięwziąć czynności
mające na celu zabezpieczenie sprawców przed ich znieważaniem lub
niepotrzebnym zainteresowaniem i rozgłosem.
Reguła 24
Instrukcje władz wykonujących sankcje i środki, w szczególności te odnoszące się do wymagań związanych z kontrolą wykonywania warunków na
jakich zastosowano sankcje lub środki, muszą być sporządzone w sposób
praktyczny i precyzyjny, i być ograniczone do elementów niezbędnych do
wykonania sankcji lub środka alternatywnego.
Reguła 25
Sankcje lub środki alternatywne nie mogą polegać na obowiązku poddania
się leczeniu medycznemu (lub psychiatrycznemu) albo na poddaniu procedurom niezgodnym z międzynarodowymi standardami etycznymi.
Reguła 26
Rodzaj, treść i sposób stosowania sankcji lub środków alternatywnych nie
może narażać sprawcy na niebezpieczeństwo poniesienia szkody fizycznej
lub psychicznej.
337
Reguła 27
Sposób stosowania sankcji i środków alternatywnych nie może zwiększać
stopnia dolegliwości wynikającego z samej natury tych środków.
Reguła 28
Zastosowanie sankcji i środków alternatywnych nie może mieć wpływu
na przysługujące sprawcy prawo do świadczeń z zabezpieczenia społecznego.
Reguła 29
W razie odpłatnego powierzenia zadań kontrolnych organizacjom społecznym lub innym osobom, odpowiedzialność za zapewnienie wykonywania
sankcji i środków alternatywnych zgodnie z niniejszymi regułami spoczywa na władzy stosującej sankcje i środki. Jeżeli zadania kontrolne będą
wykonywane niezgodnie z określonymi w niniejszych regułach standardami, do władz wykonujących sankcje i środki należy decyzja w sprawie
podjęcia odpowiednich działań.
Również do władz wykonujących należy podjęcie odpowiednich działań
w przypadku, gdy osoby lub organizacje, którym powierzono wypełnianie
zadań kontrolnych ujawnią, że sprawca nie przestrzega warunków i obowiązków nałożonych na niego w związku z zastosowaniem sankcji lub
środków alternatywnych.
Rozdział IV – Współpraca i zgoda sprawcy
Reguła 30
Zastosowanie i wykonywanie sankcji i środków alternatywnych musi
mieć na celu wywołanie u sprawcy poczucia odpowiedzialności wobec
ogółu społeczeństwa, a w szczególności względem pokrzywdzonego.
Reguła 31
Sankcje i środki alternatywne będą orzekane tylko wtedy, gdy jest wiadome, jakie warunki i obowiązki będą odpowiednie dla sprawcy, i że sprawca jest gotowy się do nich stosować.
Reguła 32
Warunki i obowiązki nakładane na sprawcę w związku z zastosowaniem sankcji i środków alternatywnych będą uwzględniać indywidualne potrzeby sprawcy związane z wykonaniem sankcji lub środka, jego
338
prawa i zobowiązania socjalne, a także pozostawać w relacji do możliwości ich wykonania przez sprawcę.
Reguła 33
Przed rozpoczęciem stosowania sankcji lub środków alternatywnych
sprawca musi zostać poinformowany w zrozumiałym dla niego języku,
a w razie potrzeby w formie pisemnej, o rodzaju i celach zastosowanych wobec niego sankcji lub środków alternatywnych oraz o warunkach
i obowiązkach, do jakich musi się stosować. Informacja ta będzie sprawcy
przekazana niezależnie od formalnego dokumentu nakładającego określoną sankcję lub środek alternatywny.
Reguła 34
W związku z celem sankcji i środków alternatywnych, polegającym na
zapewnieniu współpracy ze sprawcą i na wytworzeniu w nim przekonania, że zastosowana sankcja lub środek stanowi sprawiedliwą i racjonalną
reakcję na popełnione przestępstwo, sprawca powinien być możliwie jak
najbardziej zaangażowany w proces podejmowania decyzji dotyczących
sposobu wykonywania orzeczonych wobec niego sankcji lub środków
alternatywnych.
Reguła 35
Zgoda sprawcy na zastosowanie sankcji lub środków alternatywnych
powinna być uzyskana przed ich zastosowaniem.
Reguła 36
Jeśli jest wymagana zgoda sprawcy, musi zostać wyrażona w sposób
jednoznaczny i nie budzący wątpliwości.
Obowiązek uzyskania zgody sprawcy nie może prowadzić do pozbawienia go praw podstawowych.
Część druga – Zasoby ludzkie i środki finansowe
Rozdział V – Personel zawodowy
Reguła 37
Przy rekrutacji, wyborze i awansowaniu personelu nie można stosować
dyskryminujących kryteriów takich jak: rasa, kolor skóry, płeć, język,
339
religia, przekonania polityczne i inne, narodowość, pochodzenie etniczne
lub społeczne, majątek, urodzenie lub jakikolwiek inny status. Rekrutacja
i dobór personelu powinny być dokonywane w oparciu o specjalne zasady
postępowania w odniesieniu do niektórych kategorii osób oraz uwzględniać różnorodność sprawców, nad którymi ma być sprawowany nadzór.
Reguła 38
Liczebność personelu odpowiedzialnego za wykonywanie sankcji lub
środków alternatywnych musi być dostosowana do potrzeb polegających na skutecznym wykonywaniu nałożonych na personel obowiązków.
Pracownicy muszą mieć odpowiednie cechy osobowości i kwalifikacje
zawodowe konieczne do wykonywania powierzonych im zadań. Należy
opracować normy i procedury, które zapewnią właściwy stan i poziom
personelu, odpowiadające potrzebom oraz wymaganym do wykonywania
tej pracy zawodowym kwalifikacjom i doświadczeniu.
Reguła 39
Personel odpowiedzialny za wykonywanie sankcji lub środków alternatywnych musi zostać odpowiednio przeszkolony. Należy mu również udzielić
informacji pozwalających na dokonanie realistycznej oceny szczególnego
rodzaju pracy, praktycznych obowiązków oraz wymagań etycznych związanych z tą pracą.
Zawodowe kompetencje personelu odpowiedzialnego za wykonywanie
sankcji lub środków alternatywnych będą regularnie podnoszone i rozwijane poprzez dalsze szkolenia oraz dokonywane analizy i oceny jego pracy.
Reguła 40
Prawne i finansowe warunki zatrudnienia oraz godziny pracy muszą być
tak określone, aby zapewnić zawodową i kadrową ciągłość pracy, rozwijać
poczucie służbowej odpowiedzialności pracowników oraz zagwarantować
im status zawodowy porównywalny ze statusem osób zatrudnionych na
innych podobnych stanowiskach.
Reguła 41
Personel zawodowy będzie podlegać organom wykonującym sankcje
i środki, ustanowionym przepisami prawa. Władza ta musi określić obowiązki, prawa i zakres odpowiedzialności podległych jej pracowników,
a także nadzorować wykonywanie ich obowiązków i dokonywać oceny
skuteczności ich pracy.
340
Rozdział VI – Zasoby finansowe
Reguła 42
Organy wykonujące sankcje i środki alternatywne muszą mieć zapewnione odpowiednie środki finansowe pochodzące z budżetu publicznego.
Dopuszczalne jest dokonywanie dotacji finansowych i innych przez osoby
trzecie, ale nie może to prowadzić do uzależnienia od nich władzy wykonawczej.
Reguła 43
W razie wykorzystywania przez organy wykonawcze środków finansowych pochodzących od osób trzecich, należy utworzyć reguły opisujące
procedurę określającą osobę odpowiedzialną oraz sposób kontroli wydatkowania tych środków.
Rozdział VII – Zaangażowanie i udział społeczeństwa
Reguła 44
Informacje o rodzajach i naturze sankcji i środków alternatywnych oraz
o różnych sposobach ich wykonywania będą rozpowszechnione w społeczeństwie, jak również wśród osób prywatnych oraz w organizacjach,
i innych służbach prywatnych i publicznych zaangażowanych w wykonywanie sankcji i środków tak, aby wyżej wymienione podmioty rozumiały
naturę tych sankcji oraz środków i uznały je za adekwatną i wiarygodną
reakcję na działalność przestępczą.
Reguła 45
Praca organów odpowiedzialnych za wykonywanie sankcji i środków
alternatywnych musi być wspomagana wszelkimi możliwymi sposobami
istniejącymi w społeczeństwie w celu udostępnienia tym władzom możliwości zaspokojenia potrzeb sprawców przy jednoczesnym poszanowaniu
ich praw. W tym celu, w procesie stosowania sankcji i środków alternatywnych, należy zapewnić jak najszerszy udział organizacji społecznych
i osób prywatnych.
Reguła 46
Udział czynnika społecznego ma pomagać sprawcom w rozwijaniu więzi ze
społeczeństwem, uświadamiać sprawcom, że nie są dla niego obojętni oraz
zwiększać ich szanse na kontakt ze społeczeństwem i wsparcie z jego strony.
341
Reguła 47
Udział czynnika społecznego będzie opierać się na zawartym z organami
wykonawczymi porozumieniu, określającym w szczególności obowiązki
czynników społecznych oraz sposób ich wykonywania.
Reguła 48
Osoby prywatne i organizacje społeczne uczestniczące w wykonywaniu
sankcji i środków alternatywnych mogą wykonywać czynności nadzoru
tylko w zakresie, w jakim zostały do tego upoważnione przez władze odpowiedzialne za wykonywanie sankcji i środków alternatywnych i określonym w przepisach prawa.
Reguła 49
Czynności wykonywane w ramach pomocy osób prywatnych nie mogą zastępować pracy, która powinna być wykonywana przez zawodowy personel.
Reguła 50
Organy odpowiedzialne za wykonywanie sankcji i środków alternatywnych opracują kryteria i procedury, zgodnie z którymi osoby prywatne
będą wybierane, informowane o ich zadaniach, zakresie odpowiedzialności, uprawnień i innych sprawach.
Reguła 51
Osoby prywatne będą, w ramach możliwości, działać pod kierownictwem
personelu zawodowego i wykonywać zadania, które najbardziej odpowiadają ich umiejętnościom i możliwościom. W razie potrzeby muszą one być
poddane odpowiednim szkoleniom.
Reguła 52
Organizacje społeczne i osoby prywatne uczestniczące w wykonywaniu
sankcji i środków alternatywnych są obowiązane do zachowania tajemnicy zawodowej.
Reguła 53
Przy wykonywaniu swoich obowiązków osoby prywatne będą ubezpieczone od następstw nieszczęśliwych wypadków, szkód spowodowanych
przez osoby trzecie oraz od odpowiedzialności cywilnej. Należy im się
zwrot koniecznych wydatków poniesionych w związku z wykonywaniem
obowiązków.
342
Reguła 54
Przedstawiciele organizacji społecznych i osoby prywatne uczestniczące w wykonywaniu sankcji i środków alternatywnych muszą zostać wysłuchane w
sprawach o charakterze ogólnym wchodzących w zakres ich kompetencji oraz
w sprawach indywidualnych. Muszą także otrzymywać informacje zwrotne.
Część trzecia – Zarządzanie sankcjami
i środkami alternatywnymi
Rozdział VIII – Warunki wykonywania
Reguła 55
Sankcje i środki alternatywne będą wykonywane w taki sposób, żeby ich
zastosowanie miało największe możliwe znaczenie dla sprawcy i przyczyniało się do jego osobistego i społecznego rozwoju, pozwalającego mu na
reintegrację społeczną. Metody wykonywania nadzoru muszą służyć tym
samym celom.
Reguła 56
Uwagi dotyczące przygotowania, zastosowania lub wykonywania sankcji
i środków alternatywnych mogą być przekazywane sądom i prokuratorom
wyłącznie przez personel zawodowy albo przez organizację działającą na
podstawie przepisów prawa.
Reguła 57
Organy wykonawcze zapewnią przekazanie osobom, w stosunku do których stosowane są sankcje i środki alternatywne, informacji o ich prawach
oraz o środkach i dostępnej pomocy umożliwiającej im korzystanie z tych
praw. Personel zawodowy, jak również organizacje społeczne i osoby indywidualne uczestniczące w wykonywaniu sankcji i środków alternatywnych muszą być także poinformowane o tych zasadach.
Reguła 58
Sprawca będzie miał zagwarantowane prawo złożenia ustnego lub pisemnego stanowiska przed podjęciem decyzji w sprawie zastosowania sankcji
lub środków alternatywnych.
W razie związanych z tym problemów, organy wykonawcze zagwarantują
sprawcy możliwość niezwłocznego skontaktowania się z pracownikiem
personelu zawodowego.
343
Reguła 59
Organy wykonawcze muszą badać skargi dotyczące wykonywania sankcji lub środków alternatywnych nałożonych na sprawcę, w szczególności uważnie rozważać wnioski sprawców o zmianę osób wykonujących
nadzór lub innych osób, którym powierzono wobec sprawców określone
uprawnienia.
Reguła 60
Organy wykonawcze muszą prowadzić indywidualne akta dla każdej sprawy. Akta te będą na bieżąco aktualizowane tak, aby m.in. w razie potrzeby
można było przygotować opinię o przestrzeganiu przez sprawcę nałożonych na niego warunków i obowiązków.
Reguła 61
W indywidualnych aktach mogą znajdować się wyłącznie informacje dotyczące zastosowanej w stosunku do sprawcy sankcji lub środka i ich wykonywania. Informacje te muszą być możliwie jak najbardziej wiarygodne
i obiektywne.
Reguła 62
Sprawca lub osoba przez niego upoważniona będzie mieć dostęp do akt
swojej sprawy, o ile nie zagraża to naruszeniem prawa do prywatności innych osób. Sprawca będzie miał prawo złożenia skargi dotyczącej zawartości akt jego sprawy, treść skargi będzie umieszczona w aktach sprawy.
Reguła 63
Osoba wykonująca nadzór nad sprawcą będzie informować go o zawartości akt jego sprawy i o opiniach, które na jego temat sporządza. Musi ona
także wyjaśnić sprawcy treść tych opinii.
Reguła 64
Informacje z akt indywidualnej sprawy mogą być udzielane wyłącznie
tym, którzy posiadają tytuł prawny do ich uzyskania. Będą one ograniczone tylko do takiego zakresu, jaki jest niezbędny dla władz zwracających
się o informację ze względu na wykonywane przez nie zadania.
Reguła 65
Po zakończeniu stosowania sankcji lub środka alternatywnego, indywidualne akta zostaną zniszczone albo przekazane do archiwum zgodnie
344
z przepisami zawierającymi gwarancje przed ujawnieniem ich treści
osobom trzecim. Nastąpi to nie wcześniej niż po wygaśnięciu prawnych
skutków zastosowania sankcji lub środka alternatywnego i nie później niż
w terminie oznaczonym przepisami prawa.
Reguła 66
Rodzaj i zakres informacji udzielanych na temat sprawców agencjom pracy oraz osobom prywatnym uczestniczącym w wykonywaniu sankcji lub
środka alternatywnego będzie ograniczony ze względu na cel, w jakim
są udostępniane. Bez wyraźnej i świadomej zgody sprawcy nie wolno
udzielać informacji na temat rodzaju przestępstwa lub przestępstw popełnionych przez sprawcę w przeszłości, a także żadnych innych informacji,
które mogłyby wywołać negatywne konsekwencje społeczne dla sprawcy
lub stanowić ingerencję w jego życie prywatne.
Reguła 67
Zadania powierzane sprawcom w ramach prac społecznych muszą być
w rzeczywistości społecznie użyteczne oraz muszą w możliwie najwyższy
sposób wpływać na podwyższenie kwalifikacji sprawcy. Praca społeczna
nie może być wykorzystywana jako źródło zarobku dla żadnego przedsiębiorstwa.
Reguła 68
Warunki zatrudnienia sprawców wykonujących prace społeczne muszą
odpowiadać obowiązującym przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sprawcy muszą być ubezpieczeni od następstw nieszczęśliwych wypadków, szkód spowodowanych przez osoby trzecie oraz od odpowiedzialności cywilnej.
Reguła 69
Co do zasady sprawcy nie mogą ponosić kosztów wykonywania sankcji
Rozdział IX – Metody pracy
Reguła 70
Wykonywanie sankcji i środków alternatywnych będzie odbywać się
w oparciu o realizację zindywidualizowanych programów oraz będzie
mieć na celu rozwój odpowiednich relacji pracowniczych pomiędzy
345
sprawcą, osobą wykonującą nadzór oraz organizacją społeczną lub osobą
prywatną uczestniczącą w wykonywaniu sankcji lub środka.
Reguła 71
Sposoby wykonywania sankcji i środków alternatywnych muszą być
dostosowane do okoliczności każdej sprawy. W związku z powyższym
personel odpowiedzialny za wykonywanie sankcji i środków musi mieć
zagwarantowany odpowiedni margines swobody w podejmowaniu decyzji tak, aby dostosowywanie sposobu wykonania sankcji lub środka do
okoliczności konkretnej sprawy nie prowadziło do poważnych różnic
w traktowaniu sprawców.
Reguła 72
W razie stwierdzenia takiej potrzeby w konkretnym przypadku wykonywania sankcji lub środka, należy zapewnić pomoc osobistą, socjalną lub
materialną na odpowiednim poziomie.
Reguła 73
Instrukcje wydawane przez organy wykonawcze co do sposobu wykonywania decyzji o zastosowaniu sankcji lub środka alternatywnego muszą
być praktyczne i precyzyjne. Nie mogą one nakładać na sprawcę większych obowiązków niż te, które wynikają z zastosowanej sankcji lub
środka.
Reguła 74
Czynności kontrolne będą ograniczone do niezbędnego minimum zapewniającego prawidłowe funkcjonowanie nałożonej sankcji lub środka.
Muszą one być oparte na zasadzie minimalnej interwencji, pozostawać
w proporcji do zastosowanej sankcji lub środka i być ograniczone celami
kontroli.
Reguła 75
Metody pracy stosowane przez organy wykonawcze muszą być zgodne
ze sprawdzonymi standardami zawodowymi i podlegać aktualizacji zgodnie z najnowszymi osiągnięciami wynikającymi z badań naukowych, prac
socjalnych i innych właściwych obszarów działalności.
346
Rozdział X – Funkcjonowanie sankcji i środków alternatywnych
i skutki nieprzestrzegania warunków ich wykonywania
Reguła 76
W momencie rozpoczęcia wykonywania sankcji lub środka alternatywnego sprawcy należy udzielić informacji o treści zastosowanej sankcji lub
środka i o stawianych przed nim oczekiwaniach. Sprawca musi również
zostać poinformowany o skutkach niestosowania się do warunków i obowiązków nałożonych na niego oraz o przepisach, na podstawie których
może on być postawiony przed organem decydującym, w związku z nieprzestrzeganiem warunków i obowiązków.
Reguła 77
Organ wykonawczy musi w przejrzysty sposób określić procedury stosowane przez personel odpowiedzialny za wykonanie sankcji lub środka
w stosunku do sprawcy oraz w stosunku do organów decydujących w przypadku nieprzestrzegania przez sprawcę nałożonych na niego warunków
i obowiązków lub wykonywania ich w nieprawidłowy sposób.
Reguła 78
Problemy wynikające z niewielkich odstępstw od instrukcji organu
wykonawczego, jak również od warunków i obowiązków, niepociągające za sobą uruchomienia procedury odwołania sankcji lub środka, będą
bez zbędnej zwłoki rozwiązywane w ramach swobodnej decyzji organu wykonawczego albo, w razie potrzeby, w ramach procedury administracyjnej.
Reguła 79
W ramach administracyjnej procedury prowadzonej w związku z nieznacznymi naruszeniami warunków i obowiązków, sprawca będzie miał
zapewnioną możliwość wypowiedzenia się. Jego wypowiedzi, jak również przebieg innych czynności muszą zostać utrwalone w aktach sprawy
i niezwłocznie, w przejrzysty sposób, przekazane sprawcy.
Reguła 80
W razie znaczącego naruszenia przez sprawcę nałożonych na niego
warunków lub obowiązków organ wykonawczy niezwłocznie zawiadomi
o tym, w formie pisemnej, organ nadrzędny.
347
Reguła 81
Pisemne zawiadomienie o naruszeniu przez sprawcę nałożonych na niego
warunków lub obowiązków będzie zawierać szczegółowe, obiektywnie
przedstawione informacje o tym, w jaki sposób i w jakich okolicznościach
doszło do naruszenia.
Reguła 82
Organ nadrzędny może wydać decyzję o zmianie albo o odwołaniu sankcji
lub środka w części lub w całości dopiero po przeprowadzeniu szczegółowej
analizy faktów, o jakich został zawiadomiony przez władzę wykonującą.
Reguła 83
Przed podjęciem decyzji o zmianie albo o odwołaniu sankcji lub środka
w części lub w całości, organ nadrzędny upewni się, że sprawcy umożliwiono przeanalizowanie dokumentów, na których oparto wniosek o zmianę lub odwołanie sankcji lub środka oraz przedstawienie jego stanowiska
w sprawie domniemanego naruszenia nałożonych na niego warunków lub
obowiązków.
Reguła 84
Naruszenie przez sprawcę nałożonych na niego warunków lub obowiązków, które na mocy obowiązujących przepisów może doprowadzić do
zmiany albo do odwołania sankcji lub środka w części lub w całości, nie
musi stanowić przestępstwa.
Reguła 85
Rozważając możliwość odwołania sankcji lub środka należy wziąć pod
uwagę sposób, w jaki naruszono nałożone na sprawcę warunki i obowiązki
oraz stopień tego naruszenia.
Reguła 86
Decyzja o odwołaniu sankcji lub środka alternatywnego nie musi być
jednoznaczna z pozbawieniem sprawcy wolności.
Reguła 87
W zależności od postawy i postępów czynionych przez sprawcę, organ
decydujący musi być, zgodnie z obowiązującym prawem, wyposażony
w kompetencje do dokonania zmian warunków i obowiązków nałożonych
na niego w związku z zastosowaniem sankcji lub środka alternatywnego.
348
Reguła 88
Organ decydujący powinien być wyposażony w kompetencje do podejmowania decyzji o zakończeniu stosowania sankcji lub środka alternatywnego
przed upływem okresu, na który zostały one zastosowane, jeżeli sprawca
przestrzegał nałożonych na niego warunków i obowiązków, a osiągnięcie
celów sankcji lub środka nie wymaga już ich dalszego stosowania.
Rozdział XI – Badania i ocena funkcjonowania sankcji
i środków alternatywnych
Reguła 89
Należy wspierać prowadzenie badań naukowych nad sankcjami i środkami alternatywnymi. Sankcje i środki powinny podlegać regularnej ocenie.
Reguła 90
Ocena sankcji i środków alternatywnych powinna uwzględniać m.in., czy
ich stosowanie:
– odpowiada oczekiwaniom ustawodawcy, organów władzy sądowej,
orzekającej i wykonawczej oraz oczekiwaniom społeczeństwa dotyczącym celów sankcji i środków alternatywnych;
– przyczynia się do zmniejszenia ilości odbywanych kar pozbawienia
wolności;
– pozwala zaspokajać potrzeby sprawców związane z popełnionym
przestępstwem;
– jest opłacalne z finansowego punktu widzenia;
– przyczynia się do zmniejszenia przestępczości w społeczeństwie.
Załącznik – Słowniczek
1. Sankcje i środki alternatywne
Pojęcie „sankcje i środki alternatywne” oznacza sankcje i środki, które
nie powodują odizolowania sprawcy od społeczeństwa, i z którymi związane jest ograniczenie wolności sprawcy poprzez nałożenie na niego warunków i/lub obowiązków, i które stosowane są przez władze ustanowione
w tym celu przez prawo.
Pojęcie to oznacza jakąkolwiek sankcję stosowaną przez sąd lub przez
sędziego oraz jakikolwiek środek stosowany przed podjęciem decyzji
349
o sankcji albo zamiast takiej decyzji, a także sposoby wykonywania kary
pozbawienia wolności poza zakładem karnym.
Pomimo że sankcje o charakterze finansowym nie są objęte niniejszą
definicją, wszelkie czynności nadzorcze lub kontrolne podejmowane
w celu zabezpieczenia ich wykonania są objęte właściwością niniejszych
reguł.
2. Prawo – uregulowane w przepisach prawa, określone prawem
Sformułowania „uregulowane w przepisach prawa” i „określone prawem” odnoszą się do przepisów uchwalanych przez parlament oraz do
opublikowanych dekretów rządowych (rozporządzeń i zarządzeń) wydawanych w celu wykonywania ustaw, tj. przepisów wykonawczych.
3. Władza sądownicza
Dla potrzeb niniejszych reguł, pojęcie „władza sądownicza” oznacza
sąd, sędziego lub prokuratora.
4. Władza podejmująca decyzje (organ nadrzędny)
Pojęcie „władza podejmująca decyzje” (organ nadrzędny) oznacza
organy władzy sądowniczej, której przepisy prawa przyznają kompetencje
stosowania i odwoływania sankcji lub środków alternatywnych lub zmiany związanych z nimi warunków i obowiązków, a także wszelkie inne
organy posiadające porównywalne uprawnienia.
Pojęcie „władza podejmująca decyzje” (organ nadrzędny) jest szersze
niż pojęcie „władza sądownicza”.
5. Władza wykonująca sankcje i środki (w polskim prawie: organ
wykonawczy)
Władza wykonująca (organ wykonawczy) to organ lub organy upoważnione do podejmowania decyzji i odpowiedzialne za wykonywanie sankcji i środków alternatywnych. W wielu krajach władzą wykonującą jest
służba probacyjna.
6. Wykonywanie i stosowanie
„Wykonywanie” oznacza wykonywanie praktycznych zadań władzy
wykonującej, mających zapewnić prawidłowe funkcjonowanie sankcji
„Stosowanie” oznacza zarówno nakładanie, jak i wykonywanie sankcji
350
Pojęcie „stosowanie” jest zatem szersze i ma bardziej ogólne znaczenie
niż „wykonywanie”.
7. Warunki i obowiązki
„Warunki i obowiązki” oznaczają wszelkie wymagania, stanowiące
integralną całość z zastosowanymi przez władze podejmujące decyzje
sankcjami lub środkami alternatywnymi.
8. Zażalenie
Pojęcie „zażalenie” oznacza zarówno odwołanie do władzy sądowniczej, jak również skargę do organów administracji.
9. Nadzór
Pojęcie „nadzór” oznacza zarówno czynności pomocnicze wykonywane przez, albo w imieniu władzy wykonującej, które mają na celu pozostawienie sprawcy w społeczeństwie, jak i czynności podejmowane w celu
zapewnienia wykonania przez sprawcę nałożonych na niego warunków
i obowiązków.
10. Kontrola
Pojęcie „kontrola” oznacza zarówno czynności ograniczające się do
sprawdzania, czy sprawca wywiązuje się z nałożonych na niego warunków i obowiązków, jak również czynności mające zabezpieczyć ich wykonanie poprzez użycie lub zagrożenie użyciem procedur uruchamianych
w razie nie wykonywania warunków i obowiązków.
Pojęcie „kontrola” jest węższe niż „nadzór”.
11. Sprawca
Dla celów skrócenia niniejszego tekstu, pod pojęciem „sprawcy” należy rozumieć zarówno oskarżonego, jak i osobę skazaną.
12. Udział społeczeństwa
Pojęcie „udział społeczeństwa” odnosi się do wszystkich form pomocy,
odpłatnej lub nieodpłatnej, świadczonych w pełnym lub w częściowym
wymiarze czasu pracy albo nieregularnie, przez organizacje publiczne lub
prywatne, albo przez osoby prywatne – członków społeczeństwa.
351
13. Rodzaj
Dla celów skrócenia tekstu niniejsze reguły posługują się tylko rodzajem męskim. Wszędzie tam, gdzie w regułach stosowany jest rodzaj
męski, należy odpowiednio domniemywać także rodzaj żeński.
14. Formy czasowników
Reguły niniejsze posługują się czasownikami [w języku angielskim]
„shall” i „must”. Istotne zakazy wyrażone są za pomocą tych samych czasowników w trybie przeczącym. W regułach wskazujących na to, co jest
pożądane, ale nie absolutnie konieczne, używane są słowa „should” albo
„ought to”. W odniesieniu do tego co powinno być zabronione, używane
jest zaprzeczenie tych słów40 .
40
W wersji polskiej w miejscu czasowników „shall” i „must”, tj. w regułach, zawierających najważniejsze
zasady (stanowiące zdecydowaną większość) używane są sformułowania: „należy”, „musi”, „będzie” itd.
w odpowiednich formach. W regułach, w których w wersji angielskiej posłużono się czasownikami „should”
albo „ought to” przyjęto sformułowanie „powinien” w odpowiednich formach (przyp. tłum.).
352
Maria Ejchart
Krzysztof Kosowicz
Europejskie Reguły dotyczące sankcji
Komentarz
Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych zostały przyjęte przez Komitet Ministrów Rady Europy w dniu 19 października 1992 r. Jak wynika z preambuły, celem rekomendacji jest m.in.
ustalenie standardów umożliwiających skuteczne stosowanie sankcji
i środków alternatywnych przy poszanowaniu podstawowych praw osób,
względem których te sankcje i środki są stosowane. Komitet Ministrów,
uchwalając tekst reguł zwrócił uwagę na potrzebę ustalenia jednolitych
zasad dotyczących stosowania i wykonywania sankcji i środków alternatywnych we wszystkich państwach członkowskich Rady Europy. Ma
to ułatwić współpracę pomiędzy tymi państwami w zakresie zwalczania
przestępczości przy jednoczesnym unikaniu negatywnych skutków jakie
wiążą się ze stosowaniem kary pozbawienia wolności. Istotna jest uwaga poczyniona pod koniec preambuły, zgodnie z którą reguły nie dotyczą
środków stosowanych w stosunku do nieletnich.
Lekturę Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych należałoby rozpocząć od załącznika zawierającego słowniczek definiujący najważniejsze pojęcia niezbędne dla prawidłowego zrozumienia
tekstu komentowanej rekomendacji.
Słowniczek zawiera m.in. definicję sankcji i środków alternatywnych
– należy przez nie rozumieć sankcje i środki, które nie powodują odizolowania sprawcy od społeczeństwa i z którymi związane jest ograniczenie
wolności sprawcy poprzez nałożenie na niego warunków i/lub obowiązków, i które stosowane są przez władze ustanowione w tym celu przez
prawo. Pojęcie to oznacza każdą sankcję stosowaną przez sąd lub przez
sędziego oraz każdy środek stosowany przed podjęciem decyzji o sankcji
353
albo zamiast takiej decyzji, a także sposoby wykonywania kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym. Pomimo że sankcje o charakterze
finansowym nie są objęte niniejszą definicją, wszelkie czynności nadzorcze lub kontrolne podejmowane w celu zabezpieczenia ich wykonania są
objęte właściwością komentowanych reguł.
W ostatnim punkcie słowniczka wskazano na formy czasowników, którymi posługiwali się twórcy reguł. W polskim tłumaczeniu w regułach zawierających najważniejsze zasady, stanowiące zdecydowaną większość,
tam gdzie w tekście angielskim występują słowa „shall” i „must” posłużono się czasownikami „należy”, „musi” i „będzie”. W pozostałych miejscach użyto słowa „powinien” w odpowiednich formach.
Same Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych
pomyślane zostały jako odpowiednik Europejskich Reguł Więziennych.
Składają się one z preambuły i trzech części podzielonych na rozdziały.
Reguły zamyka, jak już wspomniano, załącznik zawierający objaśnienie
najważniejszych pojęć i sformułowań używanych w treści dokumentu.
Część pierwsza zatytułowana jest „Zasady ogólne” i składa się z czterech rozdziałów:
– ramy prawne,
– gwarancje prawne i procedura wnoszenia zażaleń,
– poszanowanie praw podstawowych,
– współpraca i zgoda sprawcy.
W części tej uwagę zwraca szczególnie rozdział czwarty, gdzie wiele
miejsca poświęcono dostosowaniu warunków w jakich wykonywane są
sankcje i środki alternatywne do indywidualnych potrzeb sprawcy. Reguły opierają się na założeniu, że stosowanie sankcji i środków alternatywnych ma sens jedynie wtedy, gdy będzie odbywało się za zgodą i aprobatą
sprawcy, a nałożone na sprawcę warunki i obowiązki będą przez niego
zaakceptowane i możliwe do spełnienia. Z reguły 31 można wysnuć wniosek a contrario, że w sytuacji, gdy organ stosujący sankcje i środki alternatywne nie ma dostatecznej wiedzy jakie warunki i obowiązki będą odpowiednie dla danego sprawcy i czy jest on gotowy się do nich stosować,
sankcje i środki alternatywne w ogóle nie powinny być stosowane41. Duży
41
Na pewną nieprawidłowość w polskim postępowaniu karnym z punktu widzenia reguły 31 zwrócił uwagę
Michał Lewoc w artykule „Światowe standardy wykonywania orzeczeń”, Probacja, nr 2/2009, s. 63. Chodzi
o to, na jakim etapie postępowania przeprowadzane są wywiady środowiskowe przez kuratorów sądowych.
Według danych powołanych przez ww. autora, jedynie 5,5% wszystkich wywiadów powstaje w trybie art. 214
kpk, tj. na etapie postępowania przygotowawczego lub rozpoznawczego. Zdecydowana większość wywiadów
powstaje jednak dopiero na etapie postępowania wykonawczego, tj. w trybie art. 14 kkw.
354
Komentarz do Rekomendacji Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych
nacisk kładzie się także na przepływ informacji między władzą stosującą
dany środek a sprawcą. Zgodnie z regułą 33, sprawca musi zostać poinformowany jeszcze przed rozpoczęciem stosowania środka, o rodzaju i celach
zastosowanych wobec niego środków oraz o warunkach i obowiązkach do
jakich musi się stosować. Jak wynika z drugiego zdania cytowanej reguły,
wymogu przekazania informacji nie spełnia samo doręczenie sprawcy dokumentu nakładającego na niego określony środek bądź sankcję alternatywną.
Reguła 34 idzie o krok dalej i zaleca, aby sprawca był możliwie jak
najbardziej zaangażowany w proces podejmowania decyzji o zastosowaniu wobec niego sankcji lub środka. Chodzi o wytworzenie w sprawcy
przekonania – o czym wprost mówi reguła 34 – że dany środek stanowi
racjonalną reakcję na popełnione przestępstwo. To z kolei ma prowadzić
do niezakłóconego wykonywania przez sprawcę nałożonych na niego
obowiązków.
Cześć druga – „Zasoby ludzkie i środki finansowe” – składa się z trzech
rozdziałów:
– personel zawodowy,
– zasoby finansowe,
– zaangażowanie i udział społeczeństwa.
W tej części na szczególną uwagę zasługują reguły nr 44-54. Dotyczą one udziału czynnika społecznego w stosowaniu sankcji i środków
alternatywnych. Reguły te dotyczą zarówno oficjalnego wykonywania
obowiązków przez np. kuratorów społecznych, ale także zaangażowania
w proces stosowania i wykonywania sankcji i środków alternatywnych organizacji pozarządowych, społecznych a także osób prywatnych. Chodzi
tu o możliwie jak najszersze rozpowszechnianie wiedzy na temat sankcji i środków alternatywnych w społeczeństwie, co ma służyć wytworzeniu przekonania, że adekwatną odpowiedzią na przestępstwo mogą być
także środki, które nie są związane z pozbawieniem wolności sprawcy.
Wynika to z reguły 44. Z kolei, zgodnie z regułą 46, udział przedstawicieli społeczeństwa w wykonywaniu sankcji i środków alternatywnych ma
służyć także samym skazanym; stanowi on bowiem istotny czynnik pomagający sprawcom w utrzymywaniu i rozwijaniu więzi ze społeczeństwem
w czasie odbywania kary oraz – według słów reguły 46 – uświadamia
sprawcom, że nie są dla społeczeństwa obojętni.
Kolejne reguły dotyczące udziału społeczeństwa w wykonywaniu
sankcji i środków alternatywnych zalecają państwom członkowskim
Rady Europy formalne uregulowanie tego udziału (reguła 47), obejmujące sposób wyboru osób wykonujących prace w charakterze społecznym,
355
przekazywanie im zadań i informacji (reguła 50), zakres ich obowiązków
i sprawowanie nad nimi nadzoru przez personel zawodowy (reguła 51).
Istotna wydaje się także reguła 49, zgodnie z którą czynności wykonywane w ramach pomocy osób prywatnych – wolontariuszy, nie wchodzących
w skład personelu zawodowego, nie mogą zastępować pracy, która powinna być wykonywana przez personel zawodowy42.
Część trzecia – „Zarządzanie sankcjami i środkami alternatywnymi”
składa się z czterech rozdziałów:
– warunki wykonywania,
– metody pracy,
– funkcjonowanie sankcji i środków alternatywnych i skutki nieprzestrzegania warunków ich wykonywania,
– badania i ocena funkcjonowania sankcji i środków alternatywnych.
Rozdział dotyczący warunków wykonywania sankcji i środków alternatywnych także oparty jest na naczelnej zasadzie, zgodnie z którą stosowanie sankcji i środków ma się przyczyniać do osobistego i społecznego
rozwoju sprawcy i pozwalać mu na reintegrację społeczną. Zasada ta wyrażona jest w regule 55.
Kolejne reguły zawierają zalecenia dla państw członkowskich Rady
Europy, aby umożliwić sprawcy złożenie pisemnego stanowiska przed
podjęciem decyzji w sprawie stosowania sankcji lub środków alternatywnych (reguła 58) oraz składanie skarg na sposób wykonywania sankcji
i środków, zwłaszcza skarg dotyczących osób nadzorujących, którym powierzono wobec sprawców określone uprawnienia (reguła 59).
Istotne znaczenie mają także reguły 65 i 66, dotyczące przechowywania akt zawierających informacje o wykonanych w stosunku do sprawcy
sankcjach i środkach alternatywnych oraz udzielania z tych akt informacji,
w szczególności agencjom pracy albo potencjalnym pracodawcom sprawcy.
W rozdziale dotyczącym metod pracy zwracają uwagę reguły 70 i 71,
zgodnie z którymi wykonywanie sankcji i środków alternatywnych powinno stanowić realizację zindywidualizowanych programów dostosowanych do osoby sprawcy oraz do okoliczności każdej sprawy. Związany
jest z tym wymóg pozostawienia personelowi odpowiedzialnemu za bezpośrednie wykonywanie sankcji i środków alternatywnych pewnego marginesu swobody, pozwalającego na szybkie reagowanie na zmieniające się
potrzeby sprawcy i odpowiednie modyfikowanie stosowanych metod.
42
Tamże, s. 70. Według przytoczonych w powołanym artykule danych w Polsce ok. 60% dozorów wykonywanych jest przez kuratorów społecznych.
356
Kolejny rozdział dotyczy naruszenia przez sprawcę warunków i obowiązków nałożonych na niego w związku z zastosowaniem sankcji lub
środka alternatywnego. Rozdział ten opiera się na założeniu (reguła 76),
że przy zastosowaniu sankcji lub środka sprawca został poinformowany o:
– treści sankcji lub środka,
– oczekiwaniach stawianych przed nim,
– skutkach niezastosowania się do nałożonych na niego warunków
i obowiązków,
– przepisach, na podstawie których może być postawiony przed
organem nadrzędnym w związku z nieprzestrzeganiem warunków
i obowiązków.
Zgodnie z zaleceniami wynikającymi z reguł, w razie naruszenia przez
sprawcę nałożonych na niego warunków i obowiązków, przed odwołaniem
sankcji lub środka alternatywnego należy umożliwić sprawcy przeanalizowanie dokumentów, na których oparto wniosek o odwołanie sankcji lub
środka, wypowiedzenie się i przedstawienie jego stanowiska w sprawie.
Istotna jest reguła 84, zgodnie z którą naruszenie przez sprawcę warunków i obowiązków, które może doprowadzić do zmiany albo do odwołania
sankcji lub środka, nie musi stanowić przestępstwa. Zgodnie natomiast
z regułą 86, decyzja o odwołaniu sankcji lub środka alternatywnego nie
musi być jednoznaczna z pozbawieniem sprawcy wolności.
Ostatni rozdział omawianego dokumentu zawiera tylko dwie reguły
i dotyczy wspierania badań naukowych nad funkcjonowaniem sankcji
Kilka słów warto odnieść do polskiego ustawodawstwa, w zakresie
w jakim dotyczy ono kar i środków alternatywnych wobec pozbawienia
wolności.
Wśród nieizolacyjnych środków zapobiegawczych wymienić należy:
– poręczenie majątkowe (art. 266-270 kpk),
– poręczenie społeczne (art. 271, 273-274 kpk),
– poręczenie osoby godnej zaufania (art. 272-274 kpk),
– dozór policyjny (275 kpk)
(kpk zawiera otwarty katalog obowiązków, jakie można nałożyć
na osobę poddaną dozorowi. Są to: zakaz opuszczania określonego
miejsca pobytu, zgłaszanie się w określonych odstępach czasu do
organu dozorującego, zawiadamianie o zamierzonym wyjeździe
oraz terminie powrotu, inne ograniczenia swobody stosownie do
oceny organu procesowego (np. zakaz przebywania w określonych
miejscach lub zbliżania się do określonych osób),
357
– nakaz opuszczenia przez oskarżonego lokalu mieszkalnego (275a
kpk; wprowadzony w nowelizacji kpk z dnia 10 czerwca 2010 r.),
– zakaz opuszczenia kraju, zatrzymanie paszportu (277 kpk),
– nakazy i zakazy określonego zachowania się (276 kpk).
Nadużywanie tymczasowego aresztowania w Polsce stanowi problem
strukturalny wynikający z błędnej praktyki sądów. Jedną z przyczyn tego
stanu rzeczy jest wciąż niska popularność środków alternatywnych wobec
tymczasowego aresztowania. Mimo iż tymczasowe aresztowanie stosowane jest coraz rzadziej43, a nieizolacyjne środki zapobiegawcze w wielu
sprawach są wystarczające do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, wciąż dochodzi do przypadków nieprawidłowego i zbyt częstego stosowania instytucji tymczasowego aresztowania.
W polskim systemie prawnym funkcjonuje również szereg środków,
innych niż bezwzględna kara pozbawienia wolności, stosowanych w odpowiedzi na popełnione przestępstwo. Kodeks karny przewiduje następujące instrumenty, nie związane z pozbawieniem skazanego wolności:
– kara ograniczenia wolności,
– kara grzywny,
– warunkowe umorzenie postępowania karnego,
– warunkowe zawieszenie wykonania kary,
– warunkowe przedterminowe zwolnienie z wykonania kary.
Dwa pierwsze z wyliczonych instytucji należą do systemu kar, z kolei
trzy ostatnie to środki probacyjne, związane z poddaniem sprawcy próbie.
Warto również zwrócić uwagę na możliwość odbywania kary pozbawienia
wolności w warunkach dozoru elektronicznego.
Ważne jest również to, że polski kodeks karny statuuje preferencję kar
wolnościowych nad karą pozbawienia wolności, która winna być stosowana dopiero wtedy, gdy środki mniej dolegliwe okażą się niewystarczające.
Zgodnie bowiem z art. 58 § 1 kk, jeżeli ustawa przewiduje możliwość
wyboru rodzaju kary, sąd orzeka karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania tylko wtedy, gdy inna kara lub środek
karny nie może spełnić celów kary. O tej preferencji świadczy ponadto
redakcja art. 32 kk, w którym wylicza się funkcjonujące w polskim porządku prawnym kary, w pierwszej kolejności wskazując na karę grzywny
43
Zgodnie z danymi umieszczonymi na stronie Centralnego Zarządu Służby Więziennej średnia liczba tymczasowo aresztowanych na przestrzeni pięciu lat spadła z ponad 14 tys. do 9 tys. osób. Największy spadek
odnotowano między 2007 a 2008 r., pomiędzy którymi różnica wynosi 4 tys. osób. Jednak od 2008 r. liczba osób
tymczasowo aresztowanych kształtuje się na tym samym poziomie i wynosi średnio około 9 tys.
358
i ograniczenia wolności, a dopiero na końcu na pozbawienie wolności. Podobne znaczenie ma redakcja artykułów opisujących poszczególne czyny
zabronione (część szczególna kk), gdzie w części dotyczącej zagrożenia
sankcją, jeżeli dopuszcza się przemienne stosowanie kilku kar, również
wskazuje się w pierwszej kolejności karę mniej dolegliwą.
Praktyka wskazuje, że ilość orzekanych kar ograniczenia wolności na
przestrzeni ostatnich lat systematycznie się zmniejsza44 (ponad 70.000
w roku 2004; ok. 40.000 w roku 2008), oraz że alternatywa w postaci
potrącenia z pensji jest orzekana wielokrotnie rzadziej niż praca na cele
publiczne (w 2004 r. stanowiła ok. 0,85% ogółu skazań na karę ograniczenia wolności, w 2008 r. ok. 1,9%).
U podstaw niskiej popularności stosowania środków alternatywnych
wobec pozbawienia wolności może leżeć ograniczony katalog podmiotów współpracujących przy wykonywaniu kary ograniczenia wolności.
Towarzyszy temu szereg problemów organizacyjnych związanych z obowiązkami nakładanymi na pracodawcę zatrudniającego osobę, której
wolność ograniczono a także problem praktyczny jakim jest orzekany niski (jedynie 20-40 godzin miesięcznie) wymiar kary ograniczenia
wolności.
44
Statystyka za lata 2004-2008. „Prawomocnie skazani dorośli wg szczegółowego wymiaru kary ograniczenia
wolności”, Wydział Statystyk Ministerstwa Sprawiedliwości, http://bip.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/statystyki/statystyki-2010/download,731,6.html
359
Rada Europy
Komitet Ministrów
o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł
dotyczących sankcji i środków alternatywnych
(przyjęta przez Komitet Ministrów 29 listopada 2000 r.
podkreślając niezmienną wagę opracowywania, nakładania i stosowania
sankcji i środków alternatywnych opartych na zasadach zawartych w Rekomendacji Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków
alternatywnych;
po uwzględnieniu wyników przeprowadzonego przez Europejski Komitet Problemów Przestępczości badania stanu implementacji Europejskich
Reguł [dotyczących kar i środków alternatywnych], a w szczególności,
trudności z jakimi borykają się państwa członkowskie;
uznając potrzebę zmiany reguły nr 5. Europejskich Reguł w świetle wyników badania oraz rozwoju praktyki nadzorowania skazanych;
będąc świadomym, że wraz z upływem czasu pojawiają się nowe możliwości skuteczniejszego i szerszego zastosowania sankcji i środków alternatywnych;
uznając ponadto, że istotne postępy i zmieniająca się praktyka w obszarze
sankcji i środków alternatywnych oraz kwestie wskazane przez państwa
członkowskie skutkują pojawieniem się konieczności dodatkowego wyjaśnienia i dodatkowej wykładni szeregu postanowień zawartych w Regułach Europejskich;
podkreślając, że przy podejmowaniu decyzji o sięgnięciu po, i zastosowaniu sankcji i środków alternatywnych zawsze powinno się uwzględniać
potrzebę poszanowania podstawowych gwarancji ustanowionych na mocy
Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz zasad opisanych w Regułach Europejskich;
361
Rekomendacja Rec (2000) 22 o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł (...)
uznając znaczenie, jakie dla przedmiotowej rekomendacji mają Rekomendacje Nr R (92) 17 w sprawie spójności orzekania karnego, Nr R (97) 12
o personelu odpowiedzialnym za stosowanie kar i innych środków,
Nr R (99) 19 w sprawie mediacji w sprawach karnych oraz Nr R (99) 22
dotyczącej przeludnienia w więzieniach i wzrostu populacji więziennej;
[Komitet Ministrów] zaleca, aby rządy państw członkowskich:
– podczas tworzenia przepisów i praktyki dotyczącej czasu stosowania
sankcji i środków alternatywnych kierowały się postanowieniami
znowelizowanego tekstu reguły nr 5 Rekomendacji Nr R (92) 16
Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych, zawartymi w załączniku nr 1 do niniejszej rekomendacji;
– podczas nowelizowania przepisów, polityk i praktyki dotyczących
opracowywania, nakładania i stosowania sankcji i środków alternatywnych kierowały się zasadami ustanowionymi w załączniku nr 2
do niniejszej rekomendacji, co umożliwi bardziej efektywne wykorzystanie sankcji i środków alternatywnych;
– zapewniły, w możliwie najszerszym zakresie, rozpowszechnianie
rekomendacji oraz raportu na temat doprowadzenia do bardziej efektywnego wykorzystania sankcji i środków alternatywnych przygotowanego przez Europejski Komitet Problemów Przestępczości,
zwracając szczególną uwagę na dodatkowe interpretacje i wyjaśnienia
poszczególnych Europejskich Reguł, o których mowa w paragrafach
129-168 wyżej wymienionego raportu.
Załącznik nr 1 do Rekomendacji Rec (2000) 22
Aneks do reguły nr 5 w sprawie Europejskich Reguł
Co do zasady, sankcje i środki alternatywne nie mogą być orzekane
na czas nieoznaczony.
Wyjątkowo, sankcja lub środek alternatywny może zostać orzeczony na
czas nieoznaczony wobec skazanych, którzy z uwagi na fakt popełnienia
(ostatnio bądź w przeszłości) poważnego przestępstwa oraz specyficzne
cechy charakteru, stanowią ciągłe i poważne zagrożenie dla życia, zdrowia lub bezpieczeństwa społeczeństwa. [W powyższej sytuacji] należy
362
uchwalić przepisy o regularnej kontroli nakładania takich ��
sankcji��
i środków alternatywnych przez organ niezależny od władzy wykonawczej,
wyposażony w prawną kompetencję do wykonywania takiej kontroli.
Czas, na jaki orzekane są sankcje i środki alternatywne określany
winien być przez organ uprawniony do decydowania w granicach określonych prawem i zgodnie z warunkami określonymi prawem.
Załącznik nr 2 do Rekomendacji Rec (2000) 22
Naczelne zasady osiągnięcia bardziej efektywnego wykorzystania kar
Legislacja
1. Należy zapewnić wystarczającą liczbę dostatecznie zróżnicowanych
sankcji i środków alternatywnych, takich jak:
– rozwiązania alternatywne wobec tymczasowego aresztowania, tj. nałożenie na podejrzanego obowiązku przebywania pod określonym adresem w celu poddania go dozorowi instytucji wyznaczonej przez organ
sądowy, która też będzie go wspierać;
– probacja, stanowiąca samodzielną sankcję nałożoną bez orzeczenia
kary pozbawienia wolności;
– zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności z zastrzeżeniem
konieczności spełnienia określonych warunków;
– nakaz wykonywania pracy społecznie użytecznej (tj. bezpłatnej pracy
na rzecz społeczeństwa);
– obowiązek zapłaty poszkodowanemu odszkodowania/zadośćuczynienia
bądź poddania się mediacji na linii poszkodowany-sprawca;
– obowiązkowe leczenie w przypadku sprawców z problemem alkoholowym lub narkotykowym albo sprawców cierpiących na zaburzenia
psychiczne związane z ich zachowaniami przestępczymi;
– intensywny nadzór nad odpowiednimi kategoriami sprawców;
– ograniczenie swobody poruszania się np. poprzez ustanowienie aresztu
domowego albo monitoring elektroniczny, z uwzględnieniem reguł 23
i 55 Europejskich Reguł;
– zwolnienie warunkowe z więzienia połączone z nadzorem nad skazanym przebywającym na wolności.
2. W celu promowania stosowania sankcji i środków wolnościowych,
a w szczególności w sytuacji tworzenia nowego prawa, ustawodawca
powinien rozważyć wskazanie sankcji bądź środka wolnościowego
363
zastępującego karę pozbawienia wolności jako zalecaną karę w przypadku
określonych przestępstw.
3. Należy rozważyć weryfikację i ograniczenie liczby przepisów proceduralnych uniemożliwiających stosowanie ��
sankcji��
i środków alternatywnych wobec sprawców poważnych przestępstw i recydywistów.
4. Należy zapewnić możliwość wprowadzenia nowych ��
sankcji��
i środków alternatywnych na zasadzie próby.
5. Wszelkie takie próby powinny być podejmowane zgodnie z duchem
Europejskich Reguł oraz podlegać starannemu monitorowaniu i rzetelnej
ocenie. Działania eksperymentalne należy prowadzić z zachowaniem standardów etycznych wspólnoty międzynarodowej.
Praktyka wyrokowania
6. Wszędzie tam, gdzie normy konstytucyjne i tradycja prawna na to zezwalają, ustawodawca lub inne właściwe organy powinny określić zasady
orzekania wyroków i okresowo je weryfikować, m.in. w celu zmniejszenia
zakresu stosowania kary pozbawienia wolności, zwiększenia zakresu
stosowania kar i środków alternatywnych oraz naprawienia szkody poniesionej przez poszkodowanych przestępstwem.
7. Organy sądownicze powinny być zaangażowane w proces opracowywania i weryfikowania zasad polityki stosowania sankcji i środków
alternatywnych, a także informowane o wynikach tych działań, co
umożliwi zapewnienie powszechnego zrozumienia ich charakteru przez
środowisko sędziowskie.
8. Szczególną uwagę należy zwrócić na określenie okoliczności łagodzących umożliwiających organom sądowniczym zastosowanie sankcji
lub środków alternatywnych w miejsce kary pozbawienia wolności.
Podstawowe wymagania skutecznego stosowania sankcji��
��
9. Należy utworzyć odpowiednie służby zaangażowane w stosowanie sankcji i środków alternatywnych, a także opracować i przekazać na
ten cel odpowiednie środki, co pozwoli na przekonanie organów sądowniczych o użyteczności sankcji i środków alternatywnych, zagwarantuje
bezpieczeństwo społeczności i skutkować będzie poprawą osobistej i społecznej sytuacji skazanych.
10. Aby osiągnąć cele sankcji i środków alternatywnych, omawiane
służby je stosujące powinny mieć w swoich szeregach wysoko wykwalifikowanych specjalistów, zatrudnionych, przeszkolonych i działających
364
zgodnie z zasadami ustanowionymi w Rekomendacji Nr R (97) 12 w sprawie osób zaangażowanych w stosowanie sankcji i środków.
11. Służby stosujące powinny działać w oparciu o wyraźnie określone założenia polityki definiujące ich funkcje, cele i podstawowe wartości.
Wspomniane założenia powinny dotyczyć takich kwestii jak prawa i obowiązki skazanych, skuteczne prowadzenie interwencji i programów powrotu do życia w społeczeństwie, prawowite interesy poszkodowanych,
organizacyjna odpowiedzialność za bezpieczeństwo społeczności oraz
współpraca z pracownikami więziennictwa, odpowiednimi instytucjami
i organizacjami oraz przedstawicielami społeczeństwa.
12. Założenia polityki powinny zostać uzupełnione planami służb i opisem stosowanych przez nie praktyk tak, aby wśród poszczególnych organizacji i osób fizycznych zaangażowanych we wdrażanie sankcji i środków
alternatywnych wzrosła świadomość jak istotne jest dążenie do wspólnych celów i wzajemnego zrozumienia metod pracy.
13. Należy ponownie zwrócić uwagę na ustanowienie przepisów
o regularnej i niezależnej weryfikacji pracy organów wdrażających, dokonywanej przez doświadczone osoby, zgodnie z postanowieniami Europejskich Reguł.
Zwiększanie wiarygodności sankcji i środków alternatywnych (wśród organów
sądowniczych, instytucji współdziałających, opinii publicznej i polityków)
14. Należy zapewnić, w możliwie najszerszym zakresie, rozpowszechnienie Rekomendacji Nr R (92) 16 w sprawie Europejskich Reguł
dotyczących ��
sankcji��
i środków alternatywnych przetłumaczonych na języki poszczególnych krajów.
15. Liderzy polityczni i administracyjni oraz opinia publiczna powinna uzyskiwać informacje na temat gospodarczych i społecznych korzyści wynikających z ograniczenia stosowania kary pozbawienia wolności
i częstszego stosowania sankcji i środków alternatywnych. Należy ogłosić
politykę „public relations” dotyczącą kontaktów z mediami w poszczególnych krajach. W podawanych do publicznej wiadomości informacjach
należy podkreślić, że sankcje i środki alternatywne obejmują skuteczny
nadzór i kontrolę nad skazanymi.
16. Organy sądowe i pracownicy służb stosujących powinni regularnie
omawiać praktyczne aspekty rekomendowania i stosowania ��
sankcji��
17. Z uwagi na to, że ponowna integracja ze społeczeństwem stanowi
jeden z głównych celów stosowania sankcji i środków alternatywnych,
365
służby je stosujące powinny aktywnie współdziałać ze społecznościami
lokalnymi np. poprzez angażowanie przedstawicieli społeczności w nadzór nad skazanymi lub współpracę w lokalnych akcjach zapobiegania
przestępczości.
18. Wprowadzaniu nowych sankcji��
��
i środków alternatywnych do ustawodawstwa i praktyki powinna towarzyszyć energiczna kampania public
relations służąca pozyskaniu poparcia opinii publicznej.
Wprowadzenie skutecznych programów i interwencji
19. Należy określić kryteria efektywności, co umożliwi przeprowadzenie wieloaspektowej oceny kosztów i korzyści związanych z programami i interwencjami, mającej na celu maksymalizację jakości ich efektów.
Należy określić standardy i wskaźniki efektywności dotyczące realizacji
programów i interwencji.
20. Programy i interwencje powinny być opracowywane zgodnie z wiedzą uzyskaną przy pomocy odpowiednich badań i realizowane przez przeszkolony personel.
21. Programy i interwencje mające na celu ponowną integrację skazanych ze społeczeństwem powinny opierać się na różnorodnych metodach.
Przy opracowywaniu programów i interwencji dotyczących ��
sankcji��
i środków alternatywnych należy zwrócić szczególną uwagę na ich spodziewany wpływ na skazanych, a w szczególności na:
– podstawowe umiejętności (np. podstawowe umiejętności czytania,
pisania i liczenia, ogólnego rozwiązywania problemów, radzenia sobie
z relacjami osobistymi i rodzinnymi, zachowania prospołeczne);
– sytuację edukacyjną i zawodową;
– ewentualne uzależnienie od narkotyków, alkoholu, leków; oraz
– przystosowanie do życia w społeczeństwie.
22. Skazani powinni być przyporządkowywani do konkretnych programów i interwencji na podstawie wyraźnie określonych kryteriów takich,
jak: ich zdolność do zareagowania na interwencję, stopień przypuszczalnego zagrożenia jaki stanowią dla społeczeństwa lub personelu prowadzącego program bądź interwencję, a także czynniki osobiste lub społeczne
związane z prawdopodobieństwem powrotu do przestępstwa. Aby tego
dokonać, należy opracować wiarygodne narzędzia oceny umożliwiające
takie przyporządkowanie i je stosować. Zainteresowane osoby/organy
powinny zostać poinformowane o takich procedurach.
23. Szczególną uwagę należy zwrócić na opracowanie programów
i interwencji przeznaczonych dla skazanych, którzy ponownie popełnili
366
poważne przestępstwo albo skazanych, w przypadku których prawdopodobieństwo ponownego popełnienia takiego przestępstwa jest duże.
W świetle ostatnich wyników badań, programy i interwencje powinny
wykorzystywać m.in. metody poznawczo-behawioralne, np. uczenie skazanych myślenia o konsekwencjach ich przestępczych zachowań, zwiększanie ich samoświadomości i samokontroli, umiejętności rozpoznawania
i unikania sytuacji poprzedzających popełnienie czynów zabronionych
oraz umożliwianie praktykowania zachowań prospołecznych.
Badania nad sankcjami i środkami alternatywnymi
24. Należy dokonywać odpowiednich inwestycji w badania służące
monitorowaniu i ocenie wyników programów i interwencji wykorzystywanych przy wdrażaniu sankcji i środków alternatywnych.
25. Celem badań powinno być określenie zarówno czynników skutkujących powstrzymywaniem się skazanych przed powrotem do przestępstwa, jaki i tych, które wywierają przeciwny efekt.
26. Badania nad skutkami ��
sankcji��
i środków alternatywnych nie powinny ograniczać się do samego rejestrowania wyroków skazujących orzeczonych po okresie nadzoru: zamiast tego, należy w nich wykorzystywać
lepiej dobrane kryteria. Przedmiotem takich badań powinny być m.in.
częstotliwość powrotu do przestępstwa i rodzaj ponownie popełnianych
przestępstw, a także osobiste i społeczne wskaźniki przystosowania do
życia w społeczeństwie oraz poglądy skazanych na temat stosowania kar
27. W najszerszym możliwym zakresie badania powinny umożliwić
dokonanie porównania skuteczności różnych programów.
28. Należy opracować statystyki rutynowo opisujące zakres wykorzystania i efekty sankcji i środków alternatywnych.
29. Należy okresowo przeprowadzać analizę ilościową i jakościową
pracy personelu związaną z poszczególnymi zadaniami realizowanymi przy stosowaniu sankcji i środków alternatywnych – pozwoli to na
osiągnięcie lepszej efektywności pracy i wpłynie pozytywnie na morale
personelu oraz przyczyni się do ochrony jego zdrowia psychicznego.
367
Krzysztof Kosowicz
o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł
Komentarz
Niniejsza rekomendacja została przyjęta 29 listopada 2000 r. podczas
731. spotkania zastępców ministrów i, jak wynika już z samego tytułu, jej
celem jest umożliwienie skuteczniejszej implementacji i stosowania zasad
wyrażonych w Rekomendacji Nr R (92) 16 Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych, przyjętych przez Komitet Ministrów w dniu 19 października 1992 r.
Jak wynika z preambuły do komentowanego dokumentu, potrzeba
zmian wynikła m.in. z trudności, jakie napotkały państwa członkowskie
w implementowaniu Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków
alternatywnych, a na które zwrócono uwagę podczas prac Europejskiego Komitetu do spraw Problemów Przestępczości. Potrzebę rozwinięcia
i interpretacji Europejskich Reguł Komitet Ministrów uzasadnił ponadto
istotnymi zmianami zachodzącymi w praktyce stosowania sankcji i środków alternatywnych w państwach członkowskich Rady Europy.
Rekomendacja Rec (2000) 22 zawiera dwa załączniki. Pierwszy dotyczy zmiany reguły nr 5 Europejskich Reguł. Natomiast załącznik drugi
stanowi rozwinięcie i uszczegółowienie niektórych reguł zawartych w Europejskich Regułach.
Zgodnie z regułą nr 5 Europejskich Reguł w jej pierwotnym brzmieniu:
„Nie można orzekać sankcji i środków alternatywnych na czas nieoznaczony. Czas trwania sankcji i środków alternatywnych musi być oznaczony
przez władze stosujące te środki, w granicach określonych przepisami prawa”. Załącznik nr 1 do komentowanej rekomendacji łagodzi nieco zasadę
wyrażoną w regule nr 5. Sama zasada pozostaje jednak niezmieniona: Komitet Ministrów nadal zaleca, aby sankcje��
��
i środki alternatywne były stosowane na czas oznaczony. Dopuszcza jednak pewne wyjątki w stosunku
do sprawców najcięższych przestępstw, którzy stanowią zagrożenie dla
369
Krzysztof Kosowicz
życia, zdrowia lub bezpieczeństwa społeczeństwa. Zmieniona reguła nr 5
wymaga jednak, aby w takiej sytuacji państwa członkowskie uchwaliły
przepisy o randze ustawowej, przyznające władzy – niezależnej od władzy
wykonawczej – kompetencje do dokonywania regularnej kontroli sankcji
i środków alternatywnych zastosowanych na czas nieoznaczony.
Załącznik nr 2, jak wspomniano wyżej, stanowi uszczegółowienie
reguł zawartych w rekomendacji z 1992 r. i składa się z sześciu następujących części:
1. Legislacja.
2. Praktyka wyrokowania.
3. Podstawowe wymagania skutecznego stosowania sankcji i środków
alternatywnych.
4. Zwiększenie wiarygodności sankcji i środków alternatywnych
(wśród organów sądowniczych, instytucji współdziałających, opinii
publicznej i polityków).
5. Wprowadzenie skutecznych programów i interwencji.
6. Badania nad sankcjami i środkami alternatywnymi.
W słowniczku, stanowiącym załącznik do Europejskich Reguł z 1992 r.,
znalazła się tylko definicja pojęcia sankcji i środków alternatywnych.
Brakowało natomiast, choćby przykładowej listy takich środków. Na brak
ten odpowiada rekomendacja z 2000 r., która w części pierwszej wymienia
następujące przykładowe instytucje, uznawane przez Komitet Ministrów
za sankcje i środki alternatywne:
– rozwiązania alternatywne wobec tymczasowego aresztowania,
takie jak nałożenie na podejrzanego obowiązku przebywania pod
określonym adresem w celu poddania go dozorowi instytucji
wyznaczonej przez organ sądowy, która też będzie go wspierać;
– probacja, stanowiąca samodzielną sankcję nałożoną bez orzeczenia
kary pozbawienia wolności;
– zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności na określonych
warunkach;
– wykonywanie pracy społecznie użytecznej (tj. bezpłatnej pracy na
rzecz społeczeństwa);
– obowiązek zapłaty poszkodowanemu odszkodowania/zadośćuczynienia, bądź poddania się mediacji pomiędzy sprawcą
a pokrzywdzonym;
– obowiązkowe leczenie w przypadku sprawców z problemem alkoholowym lub narkotykowym, albo sprawców cierpiących na zaburzenia psychiczne związane z ich zachowaniami przestępczymi;
370
Komentarz do Rekomendacji Rec (2000) 22 o usprawnieniu implementacji Europejskich Reguł (...)
– intensywny dozór nad odpowiednimi kategoriami sprawców;
– ograniczenie swobody poruszania się, np. poprzez ustanowienie
aresztu domowego albo monitoring elektroniczny, z uwzględnieniem reguł nr 23 i 55 Europejskich Reguł;
– zwolnienie warunkowe z więzienia połączone z dozorem nad
skazanym przebywającym na wolności.
Większość z wymienionych tu instytucji znajduje swoje odpowiedniki w polskim prawie karnym pod postacią środków karnych lub środków
związanych z poddaniem sprawcy próbie.
Uwagę zwraca także reguła nr 2 rekomendacji z 2000 r., zgodnie z którą
ustawodawca zobowiązany został do wskazania rodzaju sankcji lub środka alternatywnego, który mógłby być stosowany jako alternatywa dla kary
pozbawienia wolności, w przypadku niektórych przestępstw.
W części drugiej, dotyczącej praktyki orzekania, zachęca się państwa
członkowskie do odchodzenia od orzekania kary pozbawienia wolności na
rzecz sankcji i środków związanych z pozostawaniem sprawcy na wolności
oraz na rzecz instytucji pozwalających na zadośćuczynienie ofiarom przestępstw. Zwraca się ponadto uwagę, po pierwsze – na wagę zaangażowania
organów władzy sądowniczej w proces opracowywania polityki stosowania
sankcji��
i środków alternatywnych, a po drugie – na konieczność przekazywania tym organom informacji o wynikach tych działań i funkcjonowaniu sankcji i środków alternatywnych. Ma to służyć podniesieniu poziomu
zrozumienia i akceptacji tych środków w środowisku sędziowskim.
W części trzeciej, poświęconej podstawowym warunkom skutecznego
stosowania sankcji i środków alternatywnych, główny nacisk położono
na konieczność utworzenia specjalnych służb, które zajmowałyby się ich
stosowaniem. W szczególności chodzi o konieczność zapewnienia odpowiednich środków finansowych i wprowadzenia odpowiednich procedur
rekrutacji i szkolenia personelu. Część trzecia stanowi więc uzupełnienie
reguł nr 37-41 Europejskich Reguł dotyczących personelu zawodowego.
W ostatniej regule części trzeciej zwraca się uwagę na konieczność
ponownego rozważenia kwestii regularnej kontroli i oceny personelu
zajmującego się stosowaniem sankcji i środków alternatywnych, co wskazuje na to, że zalecenie wyrażone w regule nr 41 Europejskich Reguł nie
było w państwach członkowskich należycie wykonywane.
Część czwarta to rozwinięcie zasad zawartych w regułach nr 44-54
Europejskich Reguł dotyczących udziału czynnika społecznego w wykonywaniu sankcji i środków alternatywnych. Chodzi tu w szczególności
o potrzebę jak najszerszego rozpowszechniania informacji o tych sankcjach
371
Krzysztof Kosowicz
i środkach w społeczeństwie. W komentowanych regułach zwraca się jednak dodatkowo uwagę na potrzebę informowania nie tylko opinii publicznej, ale także pracowników wymiaru sprawiedliwości, przedstawicieli
administracji państwowej i polityków. W regule nr 15 zalecono opracowanie strategii przekazywania powyższych informacji, która powinna
m.in. uwzględniać konieczność podkreślania, że sankcje i środki alternatywne związane są z nadzorowaniem i kontrolą sprawców, a więc że ich
zastosowanie nie oznacza utraty kontroli władzy państwowej nad sprawcami przestępstw.
Reguły zawarte w części piątej stanowią rozwinięcie myśli zawartej
w regule nr 55 Europejskich Reguł, zgodnie z którą sankcje i środki alternatywne mają służyć osobistemu i społecznemu rozwojowi sprawcy,
umożliwiającemu powrót do odpowiedzialnego życia w społeczeństwie.
W omawianym dokumencie wskazuje się na konieczność opracowywania specjalnych programów wykonywania sankcji i środków alternatywnych, uwzględniających różne cechy i właściwości sprawców (takie, jak:
ich szczególne umiejętności, sytuacja zawodowa, ewentualne uzależnienie od narkotyków, alkoholu, leków, stopień przystosowania do życia
w społeczeństwie) i stosowania ich w sposób zindywidualizowany, co ma
przyczynić się do skutecznej reintegracji sprawców do społeczeństwa.
Z zasadami tymi w ścisłym związku pozostają reguły nr 30-36 Europejskich Reguł dotyczące zgody sprawcy na zastosowanie w stosunku do niego konkretnej sankcji lub środka (na określonych zindywidualizowanych
warunkach) i jego współpracy w wykonywaniu tej sankcji lub środka.
Część szósta, ostatnia, stanowi rozwinięcie końcowej części Europejskich Reguł, dotyczącej badań i oceny funkcjonowania sankcji i środków
alternatywnych. W dokumencie z 1992 r. składała się ona tylko z dwóch
reguł. W komentowanym dokumencie wskazano na potrzebę prowadzenia regularnych badań zarówno nad czynnikami wpływającymi na
powstrzymywanie się przestępców od powrotu do przestępstwa, jak i nad
tymi, które kierują ich z powrotem na drogę przestępstw. Zgodnie z regułą
nr 25, badania te powinny uwzględniać szczegółowe kryteria, takie jak
częstotliwość i waga przestępstwa popełnionego w warunkach powrotu
do przestępstwa w połączeniu z osobistymi i społecznymi wskaźnikami
przystosowania sprawców do społeczeństwa, a także poglądy samych
sprawców na sankcje i środki alternatywne. Badania te mają służyć dokonaniu analizy skuteczności stosowanych programów. W tym celu Komitet
Ministrów zaleca sporządzanie analiz statystycznych opisujących zakres
i skutki stosowania sankcji i środków alternatywnych.
372
Rada Europy
Komitet Ministrów
o personelu odpowiedzialnym za stosowanie
kar i innych środków
(przyjęta przez Komitet Ministrów dnia 10 września 1997 r.
uwzględniając interes, jaki Rada Europy ma w ustanowieniu wspólnych
zasad polityki karnej służących kontrolowaniu przestępczości oraz metod
postępowania z podejrzanymi bądź skazanymi, które są skuteczne, a jednocześnie respektują prawa człowieka;
dostrzegając znaczenie Rezolucji (66) 26 w sprawie statusu, zatrudniania
i szkolenia pracowników więziennictwa oraz Rezolucji (68) 24 w sprawie statusu, selekcji i szkolenia kierownictwa jednostek penitencjarnych,
a także konieczność ich aktualizacji wynikającą z potrzeby uwzględnienia zmian praktyki karnej, administracyjnej i zawodowej, jakie pojawiły się od czasu przyjęcia tych rezolucji i zostały wyrażone m.in.
w Rekomendacji Nr R (87) 3 w sprawie Europejskich Reguł Więziennych;
dostrzegając również znaczenie ustanowienia zasad zatrudniania, selekcji,
szkolenia i statusu pracowników odpowiedzialnych za stosowanie kar i środków alternatywnych, uzupełniających zasady określone w Rekomendacji
Nr R (92) 16 Europejskie Reguły dotyczące sankcji i środków alternatywnych;
uznając, że cele omawianych kar i środków mogą być skutecznie osiągnięte wyłącznie wtedy, gdy kary i środki (zarówno izolacyjne, jak i wolnościowe) stosowane są przez wysoce profesjonalny, wykwalifikowany
i zaangażowany personel;
dostrzegając, że realizacja określonych celów kar i środków izolacyjnych
i wolnościowych w coraz większym stopniu wymaga bliskiej współpracy
między pracownikami odpowiedzialnymi za stosowanie tych dwu rodzajów
sankcji, a co za tym idzie, należy zbadać kwestię mobilności personelu;
373
Rekomendacja Nr R (97) 12 o personelu odpowiedzialnym za stosowanie kar i innych środków
uznając, że pożądane jest zatrudnianie i selekcja pracowników, których
kwalifikacje, osobowość i charakter odpowiadać będą zróżnicowanym
zadaniom, jakie wykonują.
potwierdzając, że osobom takim należy zapewnić szerokie możliwości
ciągłego pozyskiwania wiedzy i rozwijania umiejętności, co pozwoli im
na osiągnięcie celów i sprostanie nowym wyzwaniom w sposób profesjonalny i kreatywny, ale z zachowaniem realizmu;
uznając, że współdziałanie pomiędzy pracownikami odpowiedzialnymi za
stosowanie kar i środków będzie łatwiejsze, jeżeli ich praca wykonywana
będzie na zasadzie wymiany wiedzy na temat celów i metod pracy;
uznając w konsekwencji, że zatrudnianie, selekcja i rozwój zawodowy
personelu stosującego kary i środki izolacyjne i wolnościowe powinny być
prowadzone zgodnie z zasadami ujednoliconego podejścia do wykonywanej przez nich pracy;
uznając za istotną konieczność przyznania personelowi statusu odpowiadającego istotnym funkcjom, jakie pełni w imieniu społeczeństwa oraz potrzebę ustalenia warunków zatrudnienia odpowiadających ich kwalifikacjom
i uwzględniających wymagający charakter wykonywanej przez nich pracy;
potwierdzając wagę wyraźnego określenia podstaw etycznych pracy wykonywanej przez personel zajmujący się stosowaniem kar i środków izolacyjnych i wolnościowych;
[Komitet Ministrów] zaleca, aby rządy państw członkowskich:
– kierowały się zasadami zatrudniania, selekcji, szkolenia, warunków
pracy i mobilności personelu zajmującego się stosowaniem kar i środków, wymienionymi w załączniku 1. do niniejszej rekomendacji;
– podjęły odpowiednie działania w celu opracowania krajowych wytycznych dotyczących kwestii etyki, przeznaczonych dla personelu zajmującego się stosowaniem kar i środków – albo poprzez sformułowanie
takich wytycznych zgodnie z wytycznymi europejskimi, o których
mowa w załączniku 2. do niniejszej rekomendacji albo, jeżeli okaże
się to niezbędne, poprzez przyjęcie obowiązujących wytycznych krajowych, zgodnie z wytycznymi europejskimi;
– promowały rozpowszechnienie niniejszej rekomendacji w jak najszerszym zakresie.
374
Załącznik 1 do Rekomendacji Nr R (97) 1245
Zasady zatrudniania, selekcji, szkolenia, warunków pracy i mobilności
personelu zajmującego się stosowaniem kar i środków
I. Zasady główne
1. Należy sformułować jasno określoną politykę dotyczącą pracowników
odpowiedzialnych za stosowanie kar i środków; polityka taka powinna mieć formę oficjalnego dokumentu bądź dokumentów opisujących
wszystkie aspekty zatrudniania i selekcji, szkolenia, statusu, odpowiedzialności kadry zarządzającej, warunków pracy i mobilności. Rzeczona polityka powinna podkreślać etyczny charakter organizacyjnej
i indywidualnej odpowiedzialności; w szczególności należy wskazać
na konieczność przestrzegania w danym kraju postanowień dokumentów stanowiących o ochronie praw człowieka. Polityka ta powinna
zostać opracowana w porozumieniu z personelem lub jego zawodowymi przedstawicielami. W budżecie służb [zajmujących się stosowaniem
kar i środków] powinny zostać zarezerwowane odpowiednie środki
finansowe przeznaczone na realizację tej polityki.
2. Zasady polityki powinny być weryfikowane, a jeżeli okaże się to konieczne, modyfikowane w takim zakresie, w jakim na politykę dotyczącą
personelu wpływają zmiany stosowania kar i środków oraz, ogólniej
rzecz ujmując, zmiany administracyjne, zawodowe i społeczne.
3. Należy zagwarantować odpowiednią liczbę personelu zajmującego
się stosowaniem kar i środków tak, aby jego członkowie mogli
skutecznie wykonywać poszczególne, nałożone na nich obowiązki.
Powinni oni posiadać osobowość i charakter oraz kwalifikacje zawodowe niezbędne do wykonywania swoich funkcji.
II. Zatrudnianie i selekcja
4. Zasady dotyczące zatrudniania i selekcji [personelu] należy uznać
za obowiązujące w szerokim zakresie w odniesieniu nie tylko do zatrudniania i selekcji na poziomie podstawowym, ale też zatrudniania
i selekcji pracowników na inne stanowiska w służbach: więziennej
i kuratorskiej.
45
Terminy użyte w niniejszym załączniku zostały zdefiniowane w dziale „Terminologia”.
375
5. W celu ułatwienia podjęcia decyzji o przyjęciu albo odrzuceniu kandydata, w procedurze rekrutacyjnej należy stosować opisy wymagań
stawianych kandydatom na poszczególne stanowiska. Wymagania takie
powinny jasno i konkretnie opisywać cele, obowiązki i zakres odpowiedzialności związanej z przyszłą pracą. Należy też wyraźnie określić
warunki zatrudnienia, w tym wskazać zarys perspektyw awansu.
6. Wymogi i niezbędne kwalifikacje powinny być dobrze rozpropagowane, co umożliwi wzbudzenie zainteresowania odpowiednich kandydatów.
7. Kandydaci, poza wymaganym poziomem wykształcenia, właściwymi
cechami charakteru i doświadczeniem, powinni posiadać umiejętność
szybkiego reagowania na zmieniające się warunki i stabilną osobowość, motywację do wykonywania przyszłej pracy oraz umiejętność
tworzenia dobrych relacji międzyludzkich, a także chęć uczenia się.
8. Procedury zatrudniania i selekcji powinny być wyraźnie określone,
jasne, sprawiedliwe i niedyskryminacyjne. W skład organu podejmującego decyzję o przyjęciu bądź odrzuceniu kandydata wchodzić
powinny osoby z odpowiednim doświadczeniem. Organ ten powinien
cieszyć się niezależnością.
9. Niezależnie od instrumentów używanych w celu oceny charakterystyki
osobowości, należy upewnić się, że są one sprawiedliwe i potwierdzone.
10. Zatrudnianie i selekcja personelu powinny być prowadzone
z uwzględnieniem konieczności zapewnienia odpowiedniej reprezentacji kobiet i mężczyzn oraz członków mniejszości etnicznych
w gronie pracowników, co pozwoli na spełnianie potrzeb osób podejrzanych i skazanych.
11. Zatrudnianie i selekcja na wyższe stanowiska powinny opierać się na
praktycznym doświadczeniu zawodowym zbliżonym do możliwości
kierowania. W interesie rozwijania skutecznych służb, podczas zatrudniania i selekcji na wyższe stanowiska należy uwzględniać potrzebę umożliwienia rozwoju zawodowego oraz pozyskania nowych
perspektyw i szczególnych umiejętności. W przypadku prowadzenia
rekrutacji zewnętrznej, szczególnie ważne jest, aby doświadczenie
i uzdolnienia osób zatrudnianych i wybranych w taki sposób, odpowiadały w pełni ustalonym wymogom.
12. Jeżeli personel zatrudniany jest na kontrakt albo w ramach,
korzystającej z finansowania publicznego, służby odpowiedzialnej za
stosowanie kar i środków, zatrudnianie i selekcja personelu powinna
być prowadzona w sposób zapewniający pełną adekwatność cech
376
osobowych i kwalifikacji formalnych pracowników w stosunku do
ich zadań i zakresu odpowiedzialności.
13. Aby uniknąć marnotrawienia zasobów ludzkich, będącego efektem
niezadowolenia z pracy skutkującego wcześniejszą rezygnacją,
a także ustanowić solidne podstawy późniejszych szkoleń, należy
podjąć działania w celu odpowiedniego ukierunkowania oczekiwań
nowych pracowników w momencie podejmowania zatrudnienia
i przekazania im realistycznego obrazu ich przyszłej pracy.
III. Szkolenie
14. Cele, treść i metody wszystkich szkoleń personelu powinny ściśle
uwzględniać zadania realizowane przez służby odpowiedzialne za
stosowanie kar i środków. Służby te powinny zapewnić swojemu personelowi odpowiednie szkolenia, w tym dotyczące stosownych dokumentów międzynarodowych.
15. Służby odpowiedzialne za stosowanie kar i środków powinny
prowadzić niezbędne szkolenie zawodowe albo zlecić ich przeprowadzenie, chyba że szkolenie takie zostało przeprowadzone przed zatrudnieniem [danego pracownika].
16. Celem wstępnego szkolenia powinno być przystosowanie nowo zatrudnionego pracownika do wykonywania zadań poprzez przekazanie umiejętności zawodowych i zrozumienia środowiska pracy
a w szczególności wiedzy na temat problemów przestępczości w kontekstach społecznych.
Szkolenie powinno też służyć przekazaniu wiedzy o kluczowych
wartościach zawodu, umożliwiając tym samym nowemu pracownikowi znalezienie swojego miejsca w służbie odpowiedzialnej za
stosowanie kar i środków.
17. Programy szkoleń wstępnych powinny łączyć teoretyczne i praktyczne aspekty wpływające na wykonywane przez daną osobę zadania
i pełnione funkcje a także organizację i funkcjonowanie służb. Czas
szkolenia powinien być odpowiednio długi.
Programy powinny obejmować zagadnienia takie jak obserwacja
i interpretacja zachowań, komunikacja i inne umiejętności porozumiewania się z ludźmi.
Programy szkoleń należy modyfikować uwzględniając cele i metody
działania służb odpowiedzialnych za stosowanie kar i środków,
uwzględniając te, które skutkują zmianą charakteru określonych
377
funkcji, oraz wszelkich zmian sytuacji zewnętrznej, które bezpośrednio dotyczą tych kwestii.
18. Metody szkoleń wstępnych powinny uwzględniać procedury skutecznego uczenia. W uzasadnionych przypadkach szkolenia powinni
prowadzić trenerzy z zewnątrz, nie związani ze służbami odpowiedzialnymi za stosowanie kar i środków.
19. Proces szkolenia wstępnego powinien obejmować weryfikację zdobytej wiedzy i umożliwiać dokonanie oceny uczestników szkolenia.
Należy tym samym uregulować sposoby dokonywania sprawiedliwej
oceny w trakcie oraz pod koniec szkolenia.
20. Szkolenia ustawiczne powinny umożliwić personelowi nieustanne
rozwijanie umiejętności, promując tym samym większy profesjonalizm. Powinny zazwyczaj skutkować uzyskaniem uznawanej na szczeblu krajowym kwalifikacji w określonej dziedzinie bądź określonych
dziedzinach.
Co do zasady, szkolenia te powinny być organizowane w porozumieniu z zainteresowanymi nimi uczestnikami. Powinny być obowiązkowe w sytuacji, gdy wprowadzone zmiany powodują powstanie
istotnych wymogów, którym musi sprostać służba; powinny być
rozpoczęte przed wdrożeniem zmian. Szkolenia powinny być również
obligatoryjne, gdy określone aspekty obowiązków wymagają ich
zorganizowania i przeprowadzenia.
W najszerszym możliwym zakresie szkolenia ustawiczne powinny
udostępniać międzynarodowe doświadczenia, o ile jest to pożądany
sposób na zapewnienie dalszego rozwoju osobistego albo wówczas,
gdy wymagane jest to ze względu na szczególny cel służby.
21. Treść szkoleń ustawicznych powinna, tak dalece jak to możliwe,
uwzględniać wszelkie związane z pracą potrzeby wyrażane przez
personel. Należy opracować procedury wyrażania tych potrzeb w porozumieniu z pracownikami.
22. W przypadku uznania, że szczególne postaci szkoleń ustawicznych
mają ważne znaczenie dla awansu, służby zajmujące się stosowaniem
kar i środków powinny dołożyć starań, aby zapewnić takie szkolenia
zainteresowanym osobom.
23. Podczas prowadzenia szkoleń należy korzystać z pomocy specjalistów zewnętrznych, nie związanych ze służbami odpowiedzialnymi
za stosowanie kar i środków. Szkolenia powinny być prowadzone
wraz ze specjalistycznymi instytucjami zewnętrznymi wobec zainteresowanych służb.
378
24. Należy poczynić ustalenia dotyczące godzin pracy w celu umożliwienia personelowi uczestniczenia w sesjach szkoleń ustawicznych
w zwykłym czasie pracy. Nie oznacza to wyłączenia ewentualnego
wymogu nauki w czasie wolnym.
25. Aby zagwarantować wysokie standardy służby, szkolenia ustawiczne
powinny obejmować programy realizowane wspólnie przez różne kategorie personelu, niezależnie od stopnia bądź funkcji, np. programy
służące poprawie współpracy pomiędzy poszczególnymi kategoriami pracowników służby zajmującej się stosowaniem kar i środków.
Programy takie powinny tym samym służyć zapoznawaniu personelu
z pracą wykonywaną w zespołach interdyscyplinarnych.
26. Szkolenia w zakresie zarządzania powinny oferować personelowi
programy obejmujące szeroki zakres treści i metod umożliwiających
rozwój zdolności administracyjnych i przywódczych a także, w odpowiednich okolicznościach, mobilizację zasobów zewnętrznych.
Szczególne miejsce wśród tematów poruszanych na szkoleniach
powinno zająć zagadnienie powierzania odpowiedzialności.
Szkolenia w zakresie zarządzania, dopasowane do charakteru przydzielonych obowiązków, powinny być obowiązkowe zarówno dla
osób zajmujących wyższe stanowiska kierownicze, jak i pracowników
bezpośrednio odpowiedzialnych za zarządzanie komórkami organizacyjnymi.
27. Należy przeprowadzać systematyczne oceny szkoleń w celu pomiaru
ich skuteczności, zarówno z punktu widzenia określenia rodzaju przekazanej wiedzy, jak i sposobu wykorzystania jej w praktyce podczas
pracy. Takie oceny powinny skutkować dokonaniem niezbędnych zmian programów szkoleń albo warunków stosowania wyników szkoleń.
28. Jako że wybór osób prowadzących szkolenia jest ściśle uzależniony
od rodzaju szkolenia, jakie ma zostać zorganizowane, należy dążyć
do zapewnienia jak największego grona osób, spośród których zostanie dokonany wybór szkolących. Powinny one charakteryzować się
profesjonalizmem, doświadczeniem łączącym teorię i praktykę, znakomitą zdolnością analizowania zachowań ludzkich oraz umiejętnością
słuchania innych.
29. Osoby szkolące powinny być zatrudniane przy użyciu procedur,
dzięki którym można w obiektywny sposób zapewnić, że posiadają
one rozwinięte kompetencje osobiste i zawodowe wymagane do
pełnienia swoich funkcji. Jeżeli okaże się to konieczne, powinny one
przejść szkolenie w celu pełnienia tych funkcji.
379
30. Jeżeli osoby szkolące są pracownikami służby odpowiedzialnej za
stosowanie kar i środków, ich status i obowiązki powinny być jasno określone. Jeżeli okaże się to konieczne, w celu aktualizacji ich
wiedzy i doświadczenia praktycznego szkolący powinni wrócić do
pracy na stanowisku przed szkoleniem. Każdy istotny okres czasu
poświęcony na tymczasową działalność szkoleniową powinien zostać
odpowiednio uwzględniony w historii osiągnięć zawodowych danego
pracownika.
31. Ponieważ szkolenia personelu wszystkich stopni należy uznać za
ważną inwestycję w skuteczność działania służb odpowiedzialnych
za stosowanie kar i środków, na potrzeby szkoleń należy przeznaczyć
odpowiednią część budżetu tych służb.
Wszelkie poważne zmiany polityki dotyczącej stosowania kar i środków wpływające na szkolenia personelu powinny obejmować szacunkowe przedstawienie wynikających z nich kosztów budżetowych.
Powyższe dotyczy w szczególności projektów specjalnych, przeznaczonych dla oskarżonych lub skazanych, wymagających uwzględnienia
potrzeby dodatkowego szkolenia zaangażowanego w nie personelu.
32. Decentralizacji działań szkoleniowych powinno zawsze towarzyszyć
przydzielenie odrębnego budżetu zdecentralizowanym instytucjom
szkoleniowym.
33. Pracownikom pełniącym funkcje specjalistyczne, zatrudnionym zarówno w pełnym jak i niepełnym wymiarze godzin, należy umożliwić uzyskanie dostępu do służb odpowiedzialnych za stosowanie kar i środków
w celu uczestniczenia w szkoleniu ułatwiającym dostosowanie się do
nowego środowiska, w którym wykonują swoją konkretną funkcję.
W razie potrzeby należy zaproponować tym pracownikom wszelkie
formy szkoleń uzupełniających niezbędnych do należytego wykonywania ich zadań.
IV. Warunki pracy i odpowiedzialność kadry zarządzającej
34. Ze względu na konieczność zachowania skuteczności, personel powinien znać podstawowe zasady określające ramy jego pracy. W tym
celu należy ogłosić i, w razie konieczności, uaktualniać założenia polityki, które określają ogólne cele, zasady, wartości i metody działania
zainteresowanych służb.
35. Przygotowanie takich założeń polityki powinno nastąpić w drodze
szeroko zakrojonych konsultacji z pracownikami, w celu zapewnienia
380
ich zainteresowania i zaangażowania od początku prac nad tymi
założeniami.
36. Założenia polityki powinny obejmować działania służb odpowiedzialnych za stosowanie kar i środków izolacyjnych i wolnościowych,
i podkreślać istotność współpracy i wzajemnego zrozumienia.
W sytuacji, gdy służby odpowiedzialne za stosowanie kar i środków
izolacyjnych i wolnościowych są osobno zarządzane, te dwa dokumenty powinny być zharmonizowane w celu uniknięcia sprzeczności
pomiędzy zasadami i wartościami stanowiącymi podstawę działań
każdej z tych służb.
37. Założenia polityki powinny być uzupełnione planem realizacji
ustanowionych celów. Cele takie powinny być realistyczne i możliwe
do osiągnięcia. Przy wyznaczaniu celów należy uzyskać i uwzględnić
zawodowe opinie personelu.
38. Metody, za pomocą których mają być osiągane cele, powinny być
czerpane z zawodowej kreatywności i poczucia obowiązku personelu
wszystkich szczebli organizacji. Z tej przyczyny sposób zarządzania
na wszystkich szczeblach powinien skutkować wspieraniem, utrzymywaniem i rozwijaniem tożsamości zawodowej oraz umiejętności
zawodowych wszystkich pracowników.
39. Tożsamość zawodowa opiera się na rozumieniu i etycznym stosowaniu specjalistycznej wiedzy i specjalistycznych umiejętności zawodowych oraz na rozwijaniu tej wiedzy i umiejętności. Co za tym
idzie, pracownicy wszystkich szczebli i stopni powinni rutynowo
otrzymywać zróżnicowaną ofertę edukacyjną umożliwiającą im zapoznawanie się na bieżąco z nowościami dotyczącymi wykonywanej
przez nich pracy. W szczególności, personel kuratorski powinien
mieć możliwość pozyskania wiedzy na temat problemów związanych
z pracą w jednostkach penitencjarnych oraz prób ich rozwiązania.
Personel placówek penitencjarnych powinien otrzymać analogiczną
szansę uzyskania informacji na temat pracy kuratorów.
40. Warunki pracy i płace powinny umożliwiać zatrudnianie i utrzymanie
skutecznie działającego personelu oraz pozwolić na właściwe wykonywanie jego funkcji, a także rozwijać u pracowników świadomość
zawodowej odpowiedzialności.
41. Należy podjąć starania, aby upewnić się, że praca personelu stosującego kary i środki jest należycie doceniana przez społeczeństwo.
42. Na wszystkich szczeblach organizacji kierownictwo powinno dążyć
do unikania sytuacji, w której warunki pracy mogą spowodować
381
wzrost nasilenia oznak stresu wśród pracowników; cel ten powinien
zostać osiągnięty dzięki odpowiednim rozwiązaniom dotyczącym
bezpieczeństwa fizycznego, rozsądnych godzin pracy, swobody
decyzyjnej, otwartości komunikacji oraz poprzez stworzenie przyjaznego klimatu psychologicznego w każdej komórce organizacyjnej.
43. Jeżeli w trakcie wykonywania obowiązków pracownicy narażeni
byli na traumatyczne doświadczenia, powinni niezwłocznie otrzymać
pomoc w postaci sesji rekuperacyjnych (debriefingów), a następnie,
w razie konieczności, indywidualnej pomocy psychologicznej i innych niezbędnych działań długoterminowych.
44. Należy wdrożyć politykę socjalną przeznaczoną dla pracowników
borykających się z problemami osobistymi i prywatnymi, które mogą
mieć wpływ na ich pracę. Personel powinien uzyskać wyczerpujące
informacje na temat rodzaju pomocy, jaką może otrzymać.
45. Personel powinien uzyskać odpowiadające rzeczywistości informacje dotyczące perspektyw awansu. Przy podejmowaniu decyzji
dotyczących awansu należy uwzględniać przede wszystkim kompetencje, tzn. posiadanie umiejętności niezbędnych do wykonywania danej pracy w odpowiedni sposób. Oceny kompetencji należy
dokonywać za pomocą procedur selekcyjnych, które powinny
pozwolić na należyte uwzględnienie doświadczenia zawodowego,
zaangażowania i profesjonalnej jakości wykonywanej pracy, w tym
zdolności współdziałania z innymi i pozyskiwania innych osób do
współpracy. Regularne i odpowiednio częste oceny wyników pracy
powinny być omawiane z zainteresowaną osobą, tak aby pomóc pracownikom w pełni wykorzystać ich potencjał i przygotować do ewentualnego awansu.
46. Awans nie musi być jedyną formą docenienia kompetencji.
W zależności od sytuacji, należy poszukiwać i stosować inne metody
docenienia kompetencji pracowników.
47. Należy dążyć do przeprowadzenia badań działalności personelu.
Celem takich badań powinno być określenie m.in. zakresu w jakim
praca danej służby mogłaby zostać w istotny sposób usprawniona,
dzięki zastosowaniu lepszych metod rekrutacji, selekcji, szkolenia,
organizacji pracy, premiowania i wsparcia zawodowego dla personelu.
382
V. Mobilność
48. W celu usprawnienia skuteczności działania służb penitencjarnych
i kuratorskich oraz zapewnienia efektywnej współpracy pomiędzy
tymi służbami, należy popierać możliwość oddelegowania pracowników jednej z tych służb do odbycia szkolenia w drugiej. Oddelegowanie powinno następować wyłącznie za zgodą zainteresowanej
osoby, mieć charakter tymczasowy i nie powinno wiązać się z jakąkolwiek formalną zmianą statusu konkretnego pracownika.
49. W celu usprawnienia funkcjonowania służb zajmujących się stosowaniem kar i środków, należy umożliwić tymczasowe oddelegowanie
personelu kuratorskiego do pracy w placówkach penitencjarnych oraz
personelu penitencjarnego do pracy kuratorskiej. Długość okresu
oddelegowania, które nie powinno być równoznaczne ze stałą zmianą
pracy, należy ustalać w świetle celu bądź celów oddelegowania.
50. Przesłanką tymczasowego oddelegowania powinien być fakt posiadania przez oddelegowanych pracowników odpowiednich kompetencji.
W żadnym przypadku nie powinno dojść do oddelegowania osoby
nie posiadającej odpowiednich kwalifikacji ze względu na ograniczenia budżetowe. Należy podjąć ustalenia umożliwiające wybór odpowiednich osób. Niezbędne formy szkoleń lub przygotowań powinny
być udostępnione przed rozpoczęciem oddelegowania.
51. Trwała zamiana miejsca zatrudnienia pomiędzy jednostką penitencjarną a kuratorską, i vice versa, powinna być uzależniona od
wcześniejszego rozważenia wniosku o taką zamianę miejsca pracy
zgodnie z odpowiednimi regulacjami krajowymi.
Załącznik 2 do Rekomendacji Nr R (97) 1246
Europejskie wytyczne dla personelu zajmującego się
stosowaniem kar i środków
I. Ogólne wymogi etyczne
1. Personel zajmujący się stosowaniem kar i środków musi lojalnie
i sumiennie wykonywać powierzone mu obowiązki na mocy aktów
prawnych obowiązujących w danym państwie. To samo stosuje się
46
Terminy użyte w niniejszym załączniku zostały zdefiniowane w dziale „Terminologia”.
383
2. 3. 4. 5. 6. 7. 384
do realizacji polityki, praktyk i poleceń służb zajmujących się stosowaniem kar i środków dotyczących wykonywania takich obowiązków,
o ile nie są one niezgodne z obowiązującymi aktami prawnymi.
Służby zajmujące się stosowaniem kar i środków zobowiązane są do
wyraźnego wskazania swojemu personelowi wymogów etycznych
dotyczących stosowania kar i środków, po to, aby praca na każdym
szczeblu organizacji opierała się na możliwych do uzasadnienia podstawach etycznych. Służby zajmujące się stosowaniem kar i środków
powinny zapobiegać powstawaniu wśród personelu dylematów etycznych dotyczących polityki, praktyk i poleceń, a w razie konieczności
– rozwiązywać takie dylematy poprzez odpowiednie procedury
i doradztwo.
Pracownicy zajmujący się stosowaniem kar i środków muszą zachowywać się, zarówno na służbie i poza nią, w sposób zgodny z polityką, zasadami i poleceniami tych służb nie wywierający negatywnego
wpływu na wykonywane obowiązki i nie podważający wiarygodności
służb. Pracownicy muszą niezwłocznie informować przełożonych
o zachowaniach i działaniach, z którymi wiąże się duże prawdopodobieństwo wywołania negatywnych konsekwencji dla służb.
Pracownicy muszą powstrzymać się od zachowań, które mogą
skutkować pojawieniem się podejrzeń dotyczących niewłaściwego
użycia środków pieniężnych i innych zasobów służbowych. W przypadku pojawienia się wątpliwości, osoba ta powinna zwrócić się do
służby o pomoc.
W przypadku konieczności przekazania informacji o podejrzanych
bądź skazanych uprawnionym organom, pracownicy mają etyczny
obowiązek upewnienia się, że takie informacje są obiektywne, szczere
i kompletne, zwłaszcza wtedy, gdy dotyczą niezgodnych z prawem
działań oskarżonego bądź skazanego.
Relacje pomiędzy pracownikami muszą być utrzymywane w duchu
współpracy i wzajemnego wsparcia, co pozwoli na promowanie
środowiska pracy, które jest fizycznie i psychologicznie zdrowe i bezpieczne zarówno dla personelu, jak i oskarżonych i skazanych.
Pracownicy muszą być gotowi do oferowania wsparcia swoim kolegom, którzy potrzebują takiego wsparcia w trakcie wykonywania
swoich obowiązków, a w szczególności w przypadku wystąpienia
aktów przemocy lub innych niebezpiecznych zdarzeń.
Pracownicy zajmujący się stosowaniem kar i środków muszą respektować prawa swoich kolegów, niezależnie od ich rasy, pochodzenia
etnicznego i narodowego, koloru skóry, języka, religii, wieku, płci,
preferencji seksualnych lub stanu fizycznego bądź psychicznego.
Nie mogą w żadnych okolicznościach brać udziału w jakiejkolwiek formie nękania lub dyskryminacji, bądź nawet próbować
usprawiedliwiać takie zachowanie.
8. Pracownicy zajmujący się stosowaniem kar i środków muszą wykazywać
należyty szacunek dla różnych opinii, tak aby uniknąć obrażania uczuć
innych osób i zapewnić należny tym osobom szacunek. Nie mogą oni
krytykować współpracowników w obecności oskarżonych lub skazanych, członków ich rodzin lub w gronie znajomych.
9. Pracownicy zajmujący się stosowaniem kar i środków muszą
wykonywać swoje obowiązki uczciwie, z otwartością na inne osoby
i instytucje współpracujące ze służbami zajmującymi się stosowaniem
kar i środków oraz opinię publiczną, co sprzyjać będzie budowaniu
zaufania do służby i jej personelu.
10. Służby zajmujące się stosowaniem kar i środków mają etyczny
obowiązek zadbania o to, aby ich pracownicy byli informowani w pełnym zakresie o charakterze ich potencjalnych kontaktów z mediami,
zgodnie z właściwymi przepisami prawa krajowego dotyczącymi
wolności wypowiedzi i zasadami polityki lub poleceniami na
nich opartymi. Pracownicy wypowiadający się w mediach muszą
zachowywać się lojalnie, zgodnie ze wspomnianymi przepisami,
polityką lub poleceniami. W takiej sytuacji muszą oni prezentować
uczciwość, obiektywizm i szczerość.
II. Wymogi etyczne w kontaktach z oskarżonymi lub skazanymi
11. Wszelkie działania podejmowane w związku ze stosowaniem kar
i środków muszą być prowadzone z poszanowaniem wartości osoby
ludzkiej oraz uprawnień przysługujących oskarżonym i skazanym na
mocy krajowych lub międzynarodowych aktów prawnych. Szacunek
należny oskarżonemu lub skazanemu musi być okazywany również
jego rodzinie i krewnym.
12. W pracy z oskarżonymi i skazanymi wszyscy pracownicy muszą
lojalnie dążyć do promowania celów kar lub środków, zgodnie z polityką i praktyką służb zajmujących się stosowaniem kar i środków.
13. Pracownicy muszą powstrzymać się od stosowania przemocy lub innych form fizycznego lub psychicznego znęcania się nad oskarżonymi
lub skazanymi pozostającymi pod ich nadzorem oraz muszą dołożyć
385
wszelkich starań, aby upewnić się, że inne osoby nie dopuszczają się
takich zachowań względem oskarżonych lub skazanych.
14. Pracownicy muszą powstrzymać się od ujawniania postaw dyskryminacyjnych podczas wykonywania kar i środków i dołożyć wszelkich
starań, aby zapobiec dyskryminacji ze strony innych osób lub organów.
15. Pracownicy muszą powstrzymać się od jakichkolwiek zachowań,
które prowokują oskarżonych lub skazanych pozostających pod ich
nadzorem. Są oni natomiast zobowiązani do podejmowania prób
wzbudzenia u oskarżonych i skazanych postaw pozytywnych poprzez
dostarczanie im godnych naśladowania przykładów zachowań,
wypowiedzi i działań.
16. Na pracownikach pracujących bezpośrednio z oskarżonymi lub skazanymi spoczywa etyczna odpowiedzialność informowania oskarżonych lub skazanych o ich prawach i obowiązkach związanych ze
stosowanymi karami i środkami, jak również o formach pomocy,
którą mogą otrzymać w celu wspierania ich praworządnej postawy.
17. Informacje dotyczące oskarżonych lub skazanych oraz ich sytuacji
życiowej, jak również informacje o ich rodzinach, należy traktować
z szacunkiem oraz zgodnie z regulacjami wewnętrznymi i administracyjnymi dotyczącymi zachowania poufności. Pracownicy muszą lojalnie stosować się do instrukcji zawartych w niniejszej rekomendacji.
18. Bez względu na okoliczności pracownicy nie mogą przyjmować
łapówek lub podejmować działań korupcyjnych z oskarżonymi lub
skazanymi, bądź ich rodzinami; muszą też dołożyć wszelkich starań,
aby takich działań nie podejmowali inni pracownicy.
19. W indywidualnych przypadkach pracownicy muszą nawiązywać
i utrzymywać kontakty zawodowe z oskarżonych lub skazanymi i ich
rodzinami. Pracownicy, którzy mają wątpliwości co do tego, czy ich
kontakty z oskarżonymi i ich rodzinami są właściwe, muszą poprosić
o radę w tej sprawie. Pracownicy o kompetencjach nadzorczych są
zobowiązani do natychmiastowego podjęcia odpowiednich działań
dotyczących potencjalnie nagannych kontaktów podwładnych ze skazanymi lub z ich rodzinami.
Terminologia
1. Termin „kary i środki” oznacza zarówno kary (sankcje) i środki izolacyjne, jak i wolnościowe (nieizolacyjne, alternatywne). Kary i środki
alternatywne, zgodnie z definicją zamieszczoną w Rekomendacji
386
Nr R (92) 16, mają na celu pozostawienie skazanego w społeczeństwie
i obejmują ograniczenie jego wolności, polegające na ustanowieniu
określonych warunków lub zobowiązań; kary i środki alternatywne
wykonywane są przez organy wyznaczone do tego celu na mocy
przepisów prawa. „Środki” są formami działania, które podejmuje się
w związku z zarzucanym czynem zanim orzeczona zostanie kara bądź
zamiast niej; termin ten oznacza również sposoby wykonania kary
pozbawienia wolności poza zakładem penitencjarnym.
2. „Pracownicy zajmujący się stosowaniem kar i środków” lub „personel zajmujący się stosowaniem kar i środków” oznacza pracowników
(funkcjonariuszy) służb odpowiedzialnych operacyjnie lub administracyjnie za stosowanie kar i środków, o których mowa powyżej (jest
to zwykle personel więzienny lub kuratorski).
3. W niniejszym tekście mowa jest też o „oskarżonych”, ponieważ
służby zajmujące się stosowaniem kar i środków mogą odpowiadać
za stosowanie środków zabezpieczających na etapie postępowania
przedsądowego (przygotowawczego). Przykładem takich środków
jest: tymczasowe aresztowanie, zapewnienie kontaktu z osobą wspierającą przed rozpoczęciem postępowania sądowego albo też rozpoczęcie planowanego leczenia uwarunkowanego spełnieniem
określonych wymogów i zachowaniem określonych zabezpieczeń.
4. Ponieważ załącznik 2 określa wiążące nakazy etyczne, a nie reguły,
posłużono się w nim czasownikiem „musieć” (w języku francuskim
„devoir” w odpowiedniej formie). Jego użycie ma sugerować, że nakazy te mają być traktowane jako obligatoryjne normy etyczne.
387
o personelu odpowiedzialnym za stosowanie
kar i innych środków
Komentarz
Komitet Ministrów Rady Europy w oparciu o art. 15b. Statutu Rady
Europy zwraca uwagę państwom członkowskim na konieczność ustanowienia wspólnych zasad polityki karnej służących kontrolowaniu przestępczości oraz metod postępowania z podejrzanymi bądź skazanymi,
które są skuteczne, a jednocześnie respektują prawa człowieka.
Dostrzegając znaczenie Rezolucji (66) 26 w sprawie statusu, zatrudnienia i szkolenia pracowników wykonujących kary i środki, Rezolucji
(68) 24 w sprawie statusu, selekcji i szkolenia kierownictwa placówek
penitencjarnych, zasad określonych w Rekomendacji Nr R (87) 3 w sprawie Europejskich Reguł Więziennych, a także Rekomendacji Nr R (92) 16
Europejskich Reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych Komitet Ministrów opracował szczegółowe zalecenia dla rządów państw członkowskich, które zostały przedstawione w załącznikach do Rekomendacji
Nr R (97) 12.
Załącznik 1 dotyczy zasad zatrudniania, selekcji, szkolenia, warunków
pracy i mobilności personelu zajmującego się stosowaniem kar i środków.
W zasadach ogólnych przedstawionych w tym załączniku Komitet Ministrów wskazuje, iż należy jasno sformułować politykę dotyczącą pracowników odpowiedzialnych za stosowanie kar i środków, przy czym polityka
ta powinna mieć formę ogólnego dokumentu, lub dokumentów opisujących wszystkie aspekty zatrudniania, selekcji, szkolenia, statusu, odpowiedzialności kadry zarządzającej oraz mobilności.
W Polsce zasady polityki dotyczącej pracowników wykonujących kary
i środki zawarte były w ustawie o Służbie Więziennej z dn. 26.04.1996 r.
(Dz. U. Nr 61 z 31 maja 1996 r.), a obecnie po dokonaniu koniecznych
zmian uwzględniających również rekomendacje Rady Europy znajdują się w ustawie o Służbie Więziennej z dn. 9.04.2010 r. (Dz. U. Nr 79,
389
poz. 523 z 12.05.2010 r.) oraz w ustawie o kuratorach sądowych z dnia
21.07.2001 r. (Dz. U. Nr 98, poz. 1070, 1071).
Ustawa o Służbie Więziennej jasno formułuje zadania, organizację i zakres uprawnień Służby Więziennej, a także status funkcjonariuszy i pracowników więziennictwa. Ustawa ta jest bardzo obszernym dokumentem obejmującym zarówno najważniejsze zagadnienia dotyczące funkcjonowania
jednostek penitencjarnych, jak i funkcjonariuszy i pracowników tego resortu.
Komitet Ministrów zaleca państwom członkowskim, aby zasady polityki dotyczącej pracowników były, o ile będzie to konieczne, weryfikowane.
O uwzględnieniu tego zalecenia przez ustawodawcę polskiego świadczy
ostatnia, dokonana w 2010 r. zmiana ustawy o Służbie Więziennej.
Jednym z ważnych zaleceń Komitetu Ministrów zamieszczonym
w załączniku do rekomendacji jest zagwarantowanie odpowiedniej liczby
personelu zajmującego się stosowaniem kar i środków tak, aby jego członkowie mogli skutecznie wykonywać nałożone na nich obowiązki.
Zalecenie to, z uwagi na liczbę osadzonych w polskich jednostkach penitencjarnych, nie zawsze jest w pełni, czyli odpowiednio do potrzeb, realizowane. 31.12.2010 r. w zakładach karnych i aresztach śledczych przebywało
80.728 osób, w tym, 8.389 tymczasowo aresztowanych, 71.867 skazanych
i 472 ukaranych (średnia liczba osadzonych w 2010 r. wynosiła 82.863,
w tym: 9.033 tymczasowo aresztowanych, 73.309 skazanych i 521 ukaranych). Natomiast zatrudnionych w tych placówkach było łącznie 29.512
osób, w tym 27.562 funkcjonariuszy i 1.950 pracowników. Gdyby wszyscy
zatrudnieni w Służbie Więziennej mieli bezpośredni kontakt z osadzonymi
i zajmowali się wykonywaniem kar, to na jednego funkcjonariusza i pracownika przypadałoby 3 osadzonych. W rzeczywistości nie wszyscy jednak
zatrudnieni w Służbie Więziennej pracują bezpośrednio z osadzonymi.
Pracownicy działów penitencjarnych, którzy na bieżąco kontaktują
się z osadzonymi i są odpowiedzialni za przygotowanie ich do zmiany
postaw tak, aby po opuszczeniu zakładów karnych nie popełniali więcej
przestępstw, czyli wykonują pracę wychowawczo-resocjalizacyjną a także
terapeutyczną – stanowią grupę liczącą 2.450 osób. W 2010 r. wśród zatrudnionych w tych działach było 323 psychologów i 1.843 wychowawców.
Ponieważ osadzeni ze swoimi problemami zwracają się do psychologów
i wychowawców, mają oni, przy nawale pracy czysto administracyjnej,
ograniczone możliwości prowadzenia pracy stricte wychowawczej. Należy jednak zaznaczyć, że nie wszyscy osadzeni wymagają szczególnego
zainteresowania, mimo że uwięzienie dla wszystkich jest sytuacją trudną
i nie szukają pomocy u pracowników działów penitencjarnych. Natomiast
390
Komentarz do Rekomendacji Nr R (97) 12 o personelu odpowiedzialnym za stosowanie kar i innych środków
osoby wymagające specjalnych oddziaływań, a zwłaszcza osoby uzależnione od alkoholu, narkotyków, a także wykazujące zaburzenia preferencji
seksualnych, niepsychotyczne zaburzenia psychiczne, niedorozwój umysłowy, czy poważne zaburzenia osobowości, kierowane są na oddziały specjalistyczne, gdzie objęci są odpowiednimi programami terapeutyczno-resocjalizacyjnymi prowadzonymi przez licencjonowanych terapeutów oraz
wysokiej klasy specjalistów. Ponieważ problem uzależnienia od alkoholu
dotyczy znacznej części populacji osadzonych, mimo wzrastającej liczby
oddziałów gdzie prowadzona może być ich terapia, nie wszyscy osadzeni
takiej terapii potrzebujący są nią objęci.
31.03.2011 r. na oddziałach specjalistycznych przebywało ogółem
2.999 skazanych, w tym na oddziałach dla uzależnionych od alkoholu –
954 osób, na oddziałach dla uzależnionych od środków odurzających lub
psychotropowych – 516 osób, a na oddziałach dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi, upośledzonych umysłowo oraz
wykazujących zaburzenia preferencji seksualnych, którzy od niedawna
objęci są specjalnym programem terapeutycznym – 1.529 osób (informacja statystyczna za I kwartał 2011 r.).
Kary nieizolacyjne a także niektóre środki karne wykonywane są przez
kuratorów zawodowych i wspomagających ich kuratorów społecznych.
Od czasu wejścia w życie ustawy o kuratorach zawodowych w 2001 r.
liczba kuratorów zawodowych wyraźnie wzrosła. W 2006 r. było 4.195
kuratorów zawodowych, w 2007 – 4.956, w 2008 – 5.500. Wśród kuratorów zawodowych (4.978 osób) – 3.118 zajmowało się sprawami dorosłych współpracując z 18.446 kuratorami społecznymi, natomiast 1.860
kuratorów rodzinnych współpracowało z 11.779 kuratorami społecznymi
(Aktualna sytuacja kurateli w Polsce. Materiały z Komisji Praw Człowieka i Praworządności, Kancelaria Senatu, 2010 r.).
Biorąc pod uwagę charakter pracy kuratorów, która nie może ograniczać się tylko do funkcji kontrolnej, liczba kuratorów w stosunku do
potrzeb jest niewystarczająca, zwłaszcza iż dąży się do ograniczenia kar
izolacyjnych na rzecz kar nieizolacyjnych, których wykonanie często powierza się kuratorom.
Punkt II załącznika 1 do omawianej rekomendacji dotyczy zatrudniania i selekcji pracowników na stanowiskach w Służbie Więziennej i stanowiskach kuratorskich. Komitet Ministrów zwraca uwagę na konieczność
opracowania wymogów stawianych kandydatom na poszczególne stanowiska
– zarówno nowo przyjmowanym, jak i awansowanym. Poza odpowiednim
wykształceniem i doświadczeniem, zdaniem Komitetu Ministrów, należy
391
przy zatrudnianiu lub awansowaniu pracownika również uwzględniać
właściwe cechy jego charakteru, umiejętność szybkiego reagowania na
zmieniające się warunki, stabilność osobowości, motywację do wykonywania przyszłej pracy i stałego podnoszenia swoich kwalifikacji, a także
umiejętność tworzenia dobrych relacji międzyludzkich.
Osoby ubiegające się o przyjęcie do Służby Więziennej składają wymagane dokumenty, i po ich akceptacji i przeprowadzonej rozmowie kierowane są na szczegółowe badania lekarskie, próby sprawności fizycznej
oraz badania psychologiczne. Badania lekarskie pozwalają wyeliminować
osoby, które cierpią na choroby uniemożliwiające bądź w znacznym stopniu utrudniające wykonywanie czynności służbowych. Podobnie próby
sprawności fizycznej mogą wykazać że dana osoba do pracy w Służbie
Więziennej nie nadaje się. Bardzo ważne są również badania psychologiczne, które umożliwiają zdiagnozowanie kandydata pod względem poziomu sprawności intelektualnej, cech systemu nerwowego, odporności
na stres i cech osobowości, a także motywacji do pracy. Negatywną opinię
otrzymują osoby mało sprawne intelektualnie, niedojrzałe psychicznie,
mało odporne na stres oraz wykazujące zaburzenia osobowości.
Po pomyślnym przejściu wszystkich badań a także zapoznaniu się
z opinią o kandydacie, sprawdzeniu czy nie był karany sądownie i przeprowadzeniu rozmowy kwalifikacyjnej, kandydat może być przyjęty do
pracy w więziennictwie. Po przyjęciu na dwuletni okres próbny nowo zatrudniony pracownik jest w możliwie krótkim czasie kierowany na 2-tygodniowe szkolenie wstępne prowadzone przez ośrodki szkolenia, kończące się egzaminem. Na podstawie zarządzenia dyrektora generalnego SW
z 21.12.2010 r. w sprawie szkolenia wstępnego, na kurs przygotowawczy kierowani są pracownicy zatrudnieni w pełnym wymiarze godzin na
stanowiskach, z którymi wiąże się dostępność do informacji niejawnych
oraz osoby pracujące w stałym i bezpośrednim kontakcie z osadzonymi.
Celem szkolenia wstępnego jest przygotowanie funkcjonariuszy SW, poprzez praktyczną naukę zawodu, do wykonywania zadań na zajmowanym
stanowisku w podstawowym zakresie, a także ułatwienie adaptacji zawodowej. W 2010 r. kursy przygotowawcze ukończyło 1.477 osób.
Ramowy program szkolenia wstępnego obejmuje następujące bloki
tematyczne: podstawy ratownictwa przedmedycznego, zasady etyki i służbowego zachowania (blok ten obejmuje zagadnienia związane z etyką zawodową, trening komunikacji społecznej, musztrę i wychowanie fizyczne
z elementami samoobrony), szkolenie strzeleckie, organizację bezpiecznej
pracy i służby oraz organizację oddziaływań penitencjarnych (w bloku
392
tym omawiane są zagadnienia penitencjarne, ewidencyjne oraz podstawy
pracy kancelaryjnej). Szkolenie obejmuje 80 godzin i polega na zajęciach
praktycznych, warsztatowych i samokształceniu.
Poza kursem wstępnym nowo zatrudniony pracownik musi również odbyć praktykę zawodową, pod kierunkiem wyznaczonego opiekuna, która
również kończy się egzaminem ustnym, pisemnym i praktycznym. Zgodnie z art. 42 ustawy o SW 2-letni okres służby przygotowawczej może być
w uzasadnionych przypadkach skrócony.
Następnym etapem jest 2-miesięczne szkolenie zawodowe, którego
ukończenie umożliwia uzyskanie najniższego stopnia w grupie podoficerów, chorążych i oficerów, w zależności od rodzaju ukończonego szkolenia,
które z kolei zależy od poziomu wykształcenia pracownika i stanowiska na
którym pracuje. Osoby posiadające średnie wykształcenie kierowane są na
szkolenie dla podoficerów, osoby z wyższym wykształceniem na szkolenie dla oficerów, a osoby legitymujące się wykształceniem licencjackim na
szkolenie dla chorążych. Szkolenie to odbywa się w Centralnym Ośrodku
Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu i prowadzone jest przez specjalistów
będących funkcjonariuszami, jak i przez pracowników wyższych uczelni.
Bardzo dokładna weryfikacja kandydatów do pracy w Służbie Więziennej na etapie przyjmowania do pracy, następnie na egzaminie po szkoleniu
wstępnym i odbytej praktyce pozwala na mianowanie na stałe funkcjonariusza, który nie tylko zdobył niezbędną wiedzę pozwalającą sprawnie
i efektywnie wykonywać obowiązki na zajmowanym stanowisku, ale również przestrzega zasad etyki zawodowej zarówno w kontaktach służbowych z współpracownikami, jak również osadzonymi.
Od chwili mianowania na stałe każdy funkcjonariusz, aby mógł awansować na wyższe stanowisko musi uczestniczyć w szkoleniach organizowanych przez ten dział służb, w którym pełni swoje obowiązki. Dla
przykładu można podać, że dla psychologów więziennych i wychowawców szkolenia organizuje Biuro Penitencjarne CZSW.
W zakresie szkolenia Komitet Ministrów zaleca, aby umożliwić personelowi nieustanne rozwijanie umiejętności, promując tym samym coraz
większy perfekcjonizm. Zalecenie to w polskich placówkach penitencjarnych jest w pełni realizowane. Pracowników nie posiadających wyższego wykształcenia motywuje się do podejmowania nauki na uczelniach,
zwłaszcza na kierunkach związanych ze specyfiką wykonywanej pracy
(w 2010 r. na studiach magisterskich studiowało 482 funkcjonariuszy,
a w wyższych szkołach zawodowych 862), organizowane są szkolenia
i różnego rodzaju kursy dokształcające (w 2010 r. kursy dokształcające
393
przeszło 2.032 funkcjonariuszy działu ochrony i 562 działu penitencjarnego). Terapeuci zatrudnieni na oddziałach dla osób uzależnionych przechodzą szkolenia specjalistyczne w rekomendowanych i akredytowanych
placówkach przez PARPE i KBPN. W 2010 r. wszyscy psycholodzy zatrudnieni w placówkach penitencjarnych przeszli szkolenie w zakresie krótkiej interwencji kryzysowej, a osoby pracujące ze skazanymi agresywnymi, którzy dopuścili się aktów przemocy domowej – zostały przeszkolone
w zakresie TZA (Trening Zastępowania Agresji). Wielu pracowników
więziennictwa poszerza swoją wiedzę i zdobywa umiejętności przydatne
w pracy zawodowej uczestnicząc również w szkoleniach organizowanych
przez różne uczelnie na studiach podyplomowych bądź różne instytucje,
np. Polskie Towarzystwo Psychologiczne itp.
Komitet Ministrów zwraca uwagę na konieczność obowiązkowego szkolenia ustawicznego zwłaszcza w sytuacji, gdy nowe zmiany powodują powstanie istotnych wymogów, którym musi sprostać służba. Zalecenie to, podobnie jak poprzednie, jest realizowane. Jako przykład można podać szkolenie
zorganizowane dla pracowników, którzy prowadzą działania terapeutyczne wobec skazanych wykazujących zaburzenia preferencji seksualnych.
Po utworzeniu oddziałów dla tej kategorii skazanych pracownicy przeszli
szkolenie prowadzone przez specjalistów przygotowanych do prowadzenia
tego typu szkoleń na Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu.
W porównaniu do lat 90. ostatnio bardzo wyraźnie wzrósł wśród funkcjonariuszy SW odsetek osób posiadających ukończone studia wyższe.
W 2010 r. wśród funkcjonariuszy było 9.506 osób legitymujących się wyższym wykształceniem magisterskim i 3.008 wyższym wykształceniem
zawodowym, jednocześnie 682 osoby kontynuowały naukę na studiach
magisterskich i 862 na studiach zawodowych. Warto w tym miejscu
wspomnieć, że wśród 2.450 pracowników działów penitencjarnych 2.416
legitymuje się wyższym wykształceniem magisterskim (informacja statystyczna za 2010 r.). Wśród funkcjonariuszy SW, zwłaszcza wśród kadry
kierowniczej, coraz częściej spotyka się też osoby ze stopniem naukowym
doktora, a także osoby prowadzące badania naukowe, piszące do fachowej
literatury artykuły i prowadzące zajęcia na wyższych uczelniach.
Przedstawione powyżej dane wskazują na dobre przygotowanie zawodowe pracowników więziennictwa i stałe podnoszenie przez nich swoich
umiejętności, ale ich wiedza i umiejętności nie są w pełni wykorzystane, z uwagi na ciągle zbyt dużą liczbę osadzonych. Praca wychowawców
i psychologów z osadzonymi wymaga indywidualnego kontaktu, ale jeżeli
wychowawca ma na oddziale kilkudziesięciu osadzonych i obowiązek
394
prowadzenia dokumentacji, na ten indywidualny, pogłębiony kontakt wychowawczy czasu mu brakuje. Również psycholodzy nie są w stanie prowadzić pracy diagnostycznej i terapeutycznej z wszystkimi, którzy takiej
psychologicznej pomocy potrzebują.
Zgodnie z ustawą o kuratorach sądowych kuratorami zawodowymi,
z uwagi na charakter pracy, mogą zostać wyłącznie osoby legitymujące
się ukończeniem wyższych studiów magisterskich z zakresu nauk pedagogiczno-psychologicznych, socjologicznych lub prawnych, są nieskazitelnego charakteru, są zdolne ze względu na stan zdrowia do pełnienia
obowiązków kuratora, a także odbyły aplikację kuratorską oraz złożyły
egzamin kuratorski.
Podobnie jak funkcjonariusze Służby Więziennej również kuratorzy
zawodowi podnoszą swoje kwalifikacje na studiach podyplomowych oraz
organizowanych dla nich szkoleniach, ale podobnie jak pracownicy więziennictwa wobec zbyt dużej liczby osób wobec których wykonują kary
i sprawują dozory, oraz licznych dodatkowych obowiązków – swojej wiedzy i umiejętności nie mogą w pełni wykorzystać.
W pkt. IV załącznika 1, dotyczącym pracy i odpowiedzialności kadry
zarządzającej Komitet Ministrów zwraca uwagę na dostarczanie pracownikom wszystkich szczebli zróżnicowanej oferty edukacyjnej, a w szczególności umożliwienia pozyskiwania wiedzy z zakresu pracy i problemów
związanych z pracą w placówkach penitencjarnych oraz prób ich rozwiązywania. Postulat ten jest w pełni realizowany.
Drugie bardzo ważne zalecenie dotyczy udzielania niezwłocznie pomocy pracownikom, którzy byli narażeni na traumatyczne doświadczenia.
W pkt. V p. 49 załącznika 1 Komitet Ministrów postuluje stworzenie
warunków umożliwiających tymczasowe oddelegowanie personelu
kuratorskiego do pracy w placówkach penitencjarnych, oraz personelu
penitencjarnego do pracy w ośrodkach kuratorskich, uwzględniając
oczywiście odpowiednie kwalifikacje do pracy kuratorskiej.
Wydaje się, że ani kuratorzy zawodowi nie znają specyfiki, a zwłaszcza
problemów z jakimi stykają się pracownicy więziennictwa, ani też pracownicy więziennictwa nie znają problemów z jakimi borykają się kuratorzy zawodowi. Taka wymiana pracowników, która zaowocowałaby nawiązaniem autentycznej współpracy między nimi zapewne przyczyniłaby
się do zwiększenia skuteczności oddziaływań na skazanych, a zwłaszcza
udzielania im pomocy w readaptacji społecznej. Na pozytywne aspekty
„wejścia” kuratora do zakładu karnego wskazują doświadczenia kuratorów penitencjarnych pracujących w więzieniu w Białymstoku. Możliwość
395
delegowania pracowników penitencjarnych do pracy kuratorskiej i odwrotnie, kuratorów do pracy w jednostkach penitencjarnych, a więc zmiana
charakteru pracy, mogłaby również przeciwdziałać szybkiemu wypaleniu
zawodowemu, a pracownikom posiadającym odpowiednie kwalifikacje,
którzy nie mogą z różnych względów dłużej pracować w służbie więziennej, wykonywanie zawodu kuratora.
Załącznik 2 do Rekomendacji R (97) 12 „Europejskie wytyczne dla
personelu zajmującego się stosowaniem kar i środków” dotyczy głównie zagadnień etyki. W kolejnych punktach załącznika Komitet Ministrów
przypomina, że pracownicy służb zajmujących się wykonywaniem kar
i środków, czyli funkcjonariusze i pracownicy Służby Więziennej a także
kuratorzy zobowiązani są do etycznego zachowania zarówno podczas wykonywania obowiązków służbowych, jak i poza służbą. Zasady etyki obowiązują pracowników zarówno wobec przełożonych i współpracowników,
jak w stosunku do oskarżonych i skazanych. Etyczne zachowanie winno
polegać na rzetelnym i uczciwym wykonywaniu obowiązków, zapobieganiu
występowania wśród pracowników dylematów etycznych, utrzymywaniu
relacji z współpracownikami w duchu wzajemnego wsparcia i współpracy,
nie podejmowaniu i nie uczestniczeniu w działaniach o charakterze nękania
lub dyskryminowania kolegów z racji posiadanych cech, np. wieku, stosunku do religii, stanu fizycznego czy psychicznego itp.
W kontaktach z oskarżonymi i skazanymi wszelkie działania podejmowane przez funkcjonariuszy i pracowników więziennictwa a także kuratorów muszą być prowadzone z poszanowaniem wartości osoby ludzkiej
oraz uprawnień im przysługującym. Nie wolno pracującym z oskarżonymi
i skazanymi stosować przemocy fizycznej i psychicznej, dyskryminować
ich, przyjmować od nich lub ich rodzin łapówek, powinni oni natomiast
informować podejrzanych i skazanych o ich prawach i obowiązkach,
a także możliwościach uzyskania pomocy, a przede wszystkim powinni
dostarczać im godnych do naśladowania przykładów zachowań i dążyć do
wykształcania u podejrzanych i skazanych pozytywnych postaw.
Wśród tak licznej kadry Służby Więziennej i kuratorskiej pracującej
z podejrzanymi i skazanymi może oczywiście zdarzyć się przypadek nieetycznego zachowania zarówno w relacjach między pracownikami, jak
i w stosunku do osadzonych. Zachowania nieetyczne pracowników
Służby Więziennej, jak również kuratorów zdarzają się obecnie jednak
sporadycznie, są one napiętnowane, a ich sprawcy mogą być pociągnięci
do odpowiedzialności dyscyplinarnej lub w poważniejszych przypadkach
odpowiedzialności karnej.
396
Rada Europy
Komitet Ministrów
o rejestrze karnym i zatarciu skazania
uznając konieczność realizowania i rozwijania w państwach członkowskich Rady Europy polityki wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych zmierzającej do przeciwdziałania przestępczości i społecznej reintegracji skazanych;
uznając, że rejestry karne służą przede wszystkim jako źródło informacji
dla organów odpowiedzialnych za funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych o wcześniejszych konfliktach z prawem osoby oskarżonej, udostępnianych tym organom w celu ułatwienia podjęcia
trafnej decyzji uwzględniającej sytuację oskarżonego;
uznając, że wobec potencjalnych negatywnych konsekwencji, jakie
wykorzystanie rejestru karnego w jakimkolwiek innym celu może wywrzeć na szansę reintegracji osoby skazanej, zasadne jest ograniczenie,
w najszerszym możliwym zakresie, możliwości korzystania z takiego
rejestru,
uznając potrzebę bliskiej współpracy państw członkowskich Rady Europy
opartej na wspólnych zasadach polityki wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych w tym obszarze;
mając na uwadze Europejską Konwencję o pomocy prawnej w sprawach
karnych oraz prace Europejskiego Komitetu Problemów Przestępczości
w sprawie postępowania z przestępcami,
zaleca rządom państw członkowskich zrewidowanie stosowanych przez
nie rozwiązań legislacyjnych i praktyk dotyczących rejestrów karnych
w celu wprowadzenia, tam gdzie to konieczne, środków działania
w postaci:
397
Rekomendacja Nr R (84) 10 o rejestrze karnym i zatarciu skazania
I. W odniesieniu do władz lub osób uprawnionych do otrzymywania
odpisów dokumentów z rejestru skazanych
1. Zapewnienia, że informacje zawarte w rejestrze skazanych będą przekazywane wyłącznie w formie odpisów, których treść będzie ściśle ograniczona
do informacji, których udzielenie leży w uzasadnionym interesie odbiorców.
2. Zapewnienia, że odbiorcami pełnych odpisów z rejestru karnego będą
wyłącznie organy odpowiedzialne za system wymiaru sprawiedliwości
w sprawach karnych oraz podmioty posiadające nadzwyczajne upoważnienie wynikające z mocy przepisów prawa dotyczących rejestrów karnych;
pozostałe organy publiczne lub inne zainteresowane osoby otrzymują jedynie odpisy częściowe.
3. W miarę możliwości zapewnienia każdej osobie, która potwierdzi swoją tożsamość, dostępu do jej całego rejestru karnego; chyba że z przyczyn nadrzędnych, określonych przepisami prawa, konieczne jest unikanie
pisemnego przekazywania treści rejestru w celu zapobieżenia możliwości
nadużycia.
4. Rozważenia możliwości zastrzeżenia przez władze sądownicze, aby
określone wpisy pojawiały się wyłącznie w odpisach z rejestru karnego
wydawanych na ich wniosek.
5. Ograniczenia, w najszerszym możliwym zakresie, treści udzielanych
informacji dotyczących nieletnich.
II. W odniesieniu do postępowania karnego
6. Unikania, tam gdzie to możliwe, ujawniania opinii publicznej informacji z rejestru karnego w trakcie postępowania karnego, aby uniknąć stygmatyzacji zainteresowanych osób.
7. Zapewnienia ścisłej współpracy pomiędzy władzami sądowniczymi
a prasą, tak aby ta ostatnia miała świadomość ryzyka, że odwoływanie
się do wcześniej popełnionych przez skazanego przestępstw może mieć
wpływ na szansę jego społecznej reintegracji.
III. W odniesieniu do ochrony informacji zawartych w rejestrach karnych
8. Podejmowania odpowiednich działań w celu ochrony informacji zawartych w rejestrach karnych, w szczególności jeżeli funkcjonują one w formie elektronicznej.
398
9. Wprowadzenia właściwych sankcji za naruszenie obowiązku zachowania poufności informacji zawartych w rejestrach karnych.
IV. W odniesieniu do rehabilitacji
10. Zapewnienia automatycznej rehabilitacji po upływie zasadnie krótkiego
okresu czasu i, o ile jest to wskazane, zapewnienie dodatkowo możliwości
rehabilitacji we wcześniejszym terminie na wniosek osoby zainteresowanej.
11. Podjęcia działań umożliwiających osobie zainteresowanej uzyskanie
informacji o:
– warunkach automatycznej rehabilitacji,
– procedurze ubiegania się o rehabilitację.
12. Zapewnienia dyskrecji postępowania wyjaśniającego prowadzonego
w związku z postępowaniem rehabilitacyjnym tak, aby odbyło się ono bez
szkody dla osoby zainteresowanej.
13. Zapewnienia, że rehabilitacja implikuje zakaz odnoszenia się do
wyroków skazujących orzeczonych wobec osoby zrehabilitowanej, chyba
że odniesienie takie uzasadnione jest istotnymi przesłankami przewidzianymi w prawie krajowym.
V. W odniesieniu do zatarcia skazania
14. Zapewnienie zatarcia skazania z mocy prawa po upływie zasadnie
krótkiego okresu czasu i, o ile jest to wskazane, zapewnienie dodatkowo
możliwości zatarcia skazania we wcześniejszym terminie na wniosek osoby zainteresowanej.
15. Podjęcie działań umożliwiających osobie zainteresowanej uzyskanie
informacji o:
– warunkach zatarcia skazania z mocy prawa,
– procedurze ubiegania się o zatarcie skazania.
16. Zapewnienie dyskrecji postępowania wyjaśniającego prowadzonego
w związku z zatarciem skazania tak, aby odbyło się ono bez szkody dla
osoby zainteresowanej.
17. Zapewnienie, że zatarcie skazania implikuje zakaz odnoszenia się do
wyroków skazujących orzeczonych wobec zainteresowanej osoby, chyba
że odniesienie takie uzasadnione jest istotnymi przesłankami przewidzianymi w prawie krajowym.
399
VI. W odniesieniu do reintegracji społecznej
18. Organizowania w jednostkach penitencjarnych form aktywności, mających na celu wzmocnienie związków osób skazanych ze społecznością
lokalną w celu promowania reintegracji społecznej.
Komitet Ministrów zaleca, aby rządy państw członkowskich zrewidowały
obowiązujące akty prawne dotyczące wydawania zaświadczeń o niekaralności i praktykę ich wydawania w celu ograniczenia ich użycia oraz
upewnienia się, że obejmują one wyłącznie rejestry karne i nie dotyczą
życia prywatnego i statusu moralnego osoby zainteresowanej;
zaleca, aby rządy państw członkowskich zachęcały do prowadzenia badań
dotyczących wyżej opisanych kwestii i uwzględniały ich wyniki przy weryfikowaniu obowiązujących regulacji ustawowych lub praktyki;
zachęca rządy państw członkowskich do:
– ratyfikowania, w najkrótszym możliwym terminie, Europejskiej Konwencji o Pomocy Prawnej w Sprawach Karnych w celu promowania międzynarodowej współpracy w tym zakresie;
– zapewnienia, w pełnym zakresie, rzeczywistego wykonywania zobowiązań wynikających z art. 13 i 22 Konwencji w granicach przyjętych
przez sygnatariuszy;
– badania możliwości cofnięcia zastrzeżeń dotyczących art. 13 i 22 wspomnianej wyżej Konwencji;
zaleca, aby rządy państw członkowskich w najszerszym możliwym
zakresie rozpowszechniły wśród zainteresowanych organów raport
Europejskiego Komitetu Problemów Przestępczości na temat rejestrów
karnych i rehabilitacji osób skazanych.
400
Tomasz Przesławski
o rejestrze karnym i zatarciu skazania
Komentarz
Wprowadzenie
Problematyka prowadzenia rejestrów karnych stanowi przedmiot zainteresowania prawa europejskiego, zarówno tworzonego w ramach struktur Unii Europejskiej, jak i poza jej instytucjami w obszarze działalności
organizacji międzynarodowej Rady Europy. Podkreślenia wymaga fakt,
że zalecenia Rady Europy wpływają na treść prawa47 Unii Europejskiej
również w interesującym nas tutaj zakresie uzyskiwania informacji z rejestrów karnych państw członkowskich. Na płaszczyźnie prawa unijnego
wymienić należy Decyzję Rady 2005/876/ WSiSW z dnia 21 listopada
2005 r.48 w sprawie wymiany informacji pochodzących z rejestru karnego,
Dz. U. L 322 z 9.12.2005, s. 33; Decyzję Ramową Rady 2009/315/WSiSW
z dnia 26 lutego 2009 r.49 w sprawie organizacji wymiany informacji
47
Wymiar Sprawiedliwości i Sprawy Wewnętrzne.
Pkt 10 preambuły Decyzji Rady: „Zgodnie z zaleceniem Rady Europy Nr R (84) 10 w sprawie rejestrów
karnych i resocjalizacji osób skazanych, głównym celem prowadzenia rejestrów karnych jest dostarczanie informacji organom sądowym na temat przeszłości kryminalnej osoby, w stosunku do której toczy się postępowanie, umożliwiając im dostosowanie decyzji do indywidualnej sytuacji. Wszelkie inne wykorzystywanie
rejestru karnego, które może mieć negatywny wpływ na resocjalizację skazanej osoby, musi być ograniczone
do niezbędnego minimum, dlatego też wykorzystanie informacji przekazanych na mocy niniejszej decyzji do
innych celów niż w ramach postępowania karnego może być ograniczone zgodnie z ustawodawstwem krajowym państwa występującego z zapytaniem i państwa, do którego to zapytanie jest skierowane”.
49
Pkt. 15 preambuły Decyzji Ramowej Rady: „Zgodnie z zaleceniem Rady Europy Nr R (84) 10 w sprawie
rejestrów karnych i resocjalizacji osób skazanych głównym celem prowadzenia rejestrów karnych jest dostarczanie organom odpowiedzialnym za wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych informacji na temat
wcześniejszych wyroków skazujących dotyczących osoby, wobec której prowadzone jest postępowanie, umożliwiając im dostosowanie wydawanych orzeczeń do jej indywidualnej sytuacji. Wszelkie inne sposoby wykorzystywania rejestrów karnych, które mogą mieć negatywny wpływ na resocjalizację skazanej osoby, muszą
być ograniczone do niezbędnego minimum, dlatego też wykorzystywanie informacji przekazanych na mocy niniejszej decyzji ramowej do celów innych niż w ramach postępowania karnego może być ograniczane zgodnie
z prawem krajowym państwa członkowskiego, do którego skierowany jest wniosek i państwa członkowskiego
będącego wnioskodawcą”.
48
401
Tomasz Przesławski
pochodzących z rejestru karnego pomiędzy państwami członkowskimi
oraz treści tych informacji, Dz. U. L 93 z 7.4.2009, s. 23. Wymienione akty,
jak podajemy w poniższych przypisach odnoszą się do rekomendacji objętej niniejszymi rozważaniami. Komentowana Rekomendacja Nr R (84) 10
Komitetu Ministrów Rady Europy dla państw członkowskich o rejestrze
karnym i zatarciu skazania, zwana dalej „rekomendacją” przyjęta została
przez Komitet Ministrów w dniu 21 czerwca 1984 r., podczas 374. spotkania zastępców ministrów. Rekomendacja wskazuje na potrzebę zmian
w obszarze rozwiązań legislacyjnych jak również w sferze praktycznego
wykorzystywania danych z rejestrów karnych. Podstawową kwestią poruszaną przez rekomendację jest zmiana obowiązujących przepisów prawa
w szczególności w zakresie wydawania zaświadczeń o niekaralności oraz
praktyki wydawania takich zaświadczeń, które nie mogą dotyczyć życia
prywatnego i wpływać na status moralny osoby skazanej. Rekomendacja
składa się z preambuły, sześciu części gdzie wymienione są środki działania, które powinny zostać wprowadzone w państwach członkowskich:
w odniesieniu do władz lub osób uprawnionych do otrzymywania odpisów dokumentów z rejestru skazanych (I), w odniesieniu do postępowania
karnego (II), w odniesieniu do ochrony informacji zawartych w rejestrach
karnych (III), w odniesieniu do rehabilitacji (IV), w odniesieniu do zatarcia skazania (V), w odniesieniu do reintegracji społecznej (VI). Rekomendacja zawiera także część końcową, w której znajdują się zalecenia
rozwijające treść przyjętych założeń w preambule.
Komentarz do preambuły
Preambuła rekomendacji odwołuje się do kierunków polityki wymiaru
sprawiedliwości w sprawach karnych, która z jednej strony musi zmierzać
do przeciwdziałania przestępczości, z drugiej strony do zapewnienia osobom skazanym warunków odpowiedniej reintegracji społecznej. Szerzej
myśl ta jest ujęta w dalszych postanowieniach preambuły, gdzie wskazuje
się, że rejestry karne pełnią ważną rolę jako źródło informacji dla organów
odpowiedzialnych za funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, a zasady polityki wymiaru sprawiedliwości w sprawach
karnych w obszarze rejestrów karnych powinny być przedmiotem bliskiej
współpracy państw członkowskich Rady Europy. W zakresie polityki wymiaru sprawiedliwości poza przeciwdziałaniem przestępczości leżą istotne działania podejmowane dla osiągnięcia społecznej reintegracji skazanych. Preambuła rekomendacji ogranicza wyraźnie cel wykorzystywania
402
Komentarz do Rekomendacji Nr R (84) 10 o rejestrze karnym i zatarciu skazania
rejestrów karnych, z czym wiąże się ograniczenie dostępu do informacji
o karalności. Korzystanie z rejestru karnego służyć ma przede wszystkim
organom państwa sprawującym wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych. Na podstawie informacji zawartych w rejestrach karnych na temat
uprzednich wyroków skazujących wymienione organy mogą trafnie podejmować decyzje w stosunku do tych osób, wobec których prowadzone
jest postępowanie karne, uwzględniając konkretnie sytuację oskarżonego.
Możliwość korzystania z rejestrów karnych w innych celach poza potrzebami wynikającymi z toczącego się postępowania karnego, powinna być
w jak najszerszym zakresie wyłączona. Uzasadnieniem tego stanu rzeczy jest zabezpieczenie interesu prawnego skazanego przez zapobieganie
potencjalnym wystąpieniom negatywnych następstw upublicznienia informacji znajdujących się w rejestrach karnych, w jakiejkolwiek postaci,
jeżeli mogłoby to mieć wpływ na przebieg jego reintegracji społecznej.
Na końcu preambuła rekomendacji odnosi się do Europejskiej Konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych przyjętej przez Radę Europy
20 kwietnia 1959 r., ratyfikowanej przez Polskę w dniu 19 marca 1996 r.,
która w stosunku do Rzeczypospolitej Polskiej weszła w życie 17 czerwca
1996 r. (Dz. U. z 1999 r., Nr 76, poz. 854 ze zm.) oraz prac Europejskiego
Komitetu Problemów Przestępczości.
Komentarz do środków działania
Rekomendacja w pkt. I wskazuje, że udzielanie informacji organom publicznym i innym zainteresowanym osobom następuje w formie odpisów,
przy czym pełny odpis przysługuje organom systemu wymiaru sprawiedliwości. Dostęp do całego rejestru, którego przedmiotem są informacje
dotyczące konkretnej osoby, powinien być zapewniony tej osobie, chyba że przekazanie takich informacji mogłoby prowadzić do nadużycia.
Szczególnym ograniczeniem dostępu do informacji powinny być objęte
decyzje dotyczące nieletnich. Pkt II rekomendacji wprowadza wymóg
unikania zbędnego ujawniania opinii publicznej w trakcie postępowania
karnego informacji z rejestrów karnych, co może prowadzić do stygmatyzacji oskarżonego, jak również uświadomienie „czwartej władzy”,
że odwoływanie się do faktu popełnienia przestępstw może mieć negatywny wpływ na reintegrację społeczną skazanego. Pojęcie to używane jest
w tym miejscu w znaczeniu przeciwdziałania wykluczeniu i potępieniu
społecznemu w trakcie toczącego się postępowania karnego. Rekomendacja w pkt. III zaleca podejmowanie działań w celu ochrony informacji
403
Tomasz Przesławski
zawartych w rejestrach karnych oraz wprowadzenie sankcji za naruszenie zachowania poufności informacji zawartych w rejestrach karnych.
Przetwarzanie danych osobowych w prawie Unii Europejskiej jest objęte
w pierwszej kolejności Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady
95/46/WE z 24 października 1995 r. w sprawie ochrony osób przy przetwarzaniu danych osobowych i swobodnego przepływu tych danych (Dz. Urz.
WE L 281 z 23.11.1995 r., s. 31, z późn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie
specjalne, rozdz. 13, t. 15, str. 355, z późn. zm.). Postanowienia powołanej dyrektywy w polskim porządku krajowym znalazły swoje odniesienie
w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U.
Nr 133, poz. 883 ze zm.). Rekomendacja w pkt. IV zajmuje się postępowaniem rehabilitacyjnym, którego celem jest przywrócenie statusu prawnego
osoby sprzed skazania w aspekcie usunięcia zapisu o tym fakcie z rejestru
karnego. Konsekwencją rehabilitacji jest zakaz odnoszenia wyroków skazujących w stosunku do osoby zrehabilitowanej. Chodzi o to, aby znieść
skutki prawne wyroku skazującego tak, by nie utrudniały powrotu osobie skazanej do społeczeństwa. Na gruncie prawa polskiego jest to znana
instytucja prawa karnego zatarcia skazania50. Regulacje objęte powyższą
problematyką poza kk z 1997 r. (Dz. U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) znalazły się w ustawie z dnia 24 maja 2000 r. o Krajowym Rejestrze Karnym
(tekst jednolity: Dz. U. z 2008 r., Nr 50, poz. 292 ze zm.). Rekomendacja
w pkt. VI zaleca organizowanie w zakładach penitencjarnych form aktywności, których celem jest wzmocnienie związków osób skazanych ze
społecznością lokalną dla promowania reintegracji społecznej. W tym
ostatnim punkcie reintegracja społeczna rozumiana jest jako forma przygotowania osoby skazanej w warunkach zakładu penitencjarnego do życia
społecznego. Wyrazem tej dyrektywy w systemie prawa polskiego są przepisy Kodeksu karnego wykonawczego oraz przepisy wykonawcze wydane
do tego kodeksu51.
50
Zatarcie skazania oznacza przyjęcie fikcji prawnej o niekaralności osoby skazanej za przestępstwo, w ten
sposób uznaje się, że dana osoba nie była skazana. Obecnie przepisami regulującymi zatarcie skazania są
art. 106-108 kk z 1997 r.
51
Przykładowo możemy wymienić art. 67 § 3 kkw, § 39 rozporządzenia ministra sprawiedliwości z dnia
25 sierpnia 2003 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności (Dz. U. Nr 152, poz. 1493).
404
Maria Niełaczna
Prawa więźniów przed Trybunałem
Konstytucyjnym i Europejskim Trybunałem
Praw Człowieka w Strasburgu
Poniższy zbiór wyroków dotyczących praw i wolności więźniów
w sprawach polskich wskazuje, że w naszych więzieniach występują nadużycia władzy, zaniedbania i zjawiska, których skutki dotykają najsłabszych. Nie liczba spraw świadczy o kondycji polskiego więziennictwa
i wymiaru sprawiedliwości, ponieważ za każdym naruszeniem przepisów
prawa krajowego czy międzynarodowego stoi cierpienie lub niepokój
konkretnego człowieka, a jednocześnie obojętność, rutyna czy brak wyobraźni ludzi mających nad nim całkowitą władzę.
Przedstawione wyroki pokazują, że w codziennej pracy dyrektora
i personelu więziennego oraz innych służb zaangażowanych w wykonywanie kar ważne jest łączenie podejścia zdroworozsądkowego z poszanowaniem praw człowieka. Oznacza to zaakceptowanie przez nich odpowiedzialności moralnej za osoby pozbawione wolności. Oznacza to ich
czujność i gotowość do reagowania tak, aby system więzienny wychwytywał „szczególne przypadki” i identyfikował ryzyko nadużyć. System ten
nie działa jednak w próżni, zależy od decyzji i działań podejmowanych
przez rząd, ustawodawcę, sądy. Skuteczna ochrona praw człowieka wymaga od nich współpracy. Moim zdaniem są to wymagania stawiane nowoczesnemu i przyzwoitemu państwu.
Wyroki te uczą nas, że zarówno władze i funkcjonariusze państwowi,
jak i obrońcy praw człowieka powinni korzystać z dorobku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu (Trybunał lub ETPCz) oraz
innych organów kontroli krajowej i międzynarodowej (RPO, TK, CPT).
Jako że organy te proponują pewne minimum niezbędne dla poszanowania
godności osobistej więźnia, powinni także przyznać sobie prawo oceny
trudnych i kolizyjnych dla siebie sytuacji, a nawet wspólnie się im przyjrzeć tak, aby wzmacniać i ulepszać reguły postępowania z więźniami.
***
405
Maria Niełaczna
Zacznijmy od polskiego Trybunału Konstytucyjnego (TK)52, który
w kilku swoich wyrokach wypowiadał się nawiązując do godności i praw
więźniów. Najważniejsze są dwa wyroki – dotyczące przeludnienia i wynagrodzenia za pracę skazanych, zatrudnianych w trakcie odbywania kary.
W wyroku z 26.05.2008 r. (sygn. akt SK 25/07) TK badał problem
naruszenia art. 40 i art. 41 ust. 4 Konstytucji (traktowanie w sposób humanitarny) w związku z niekonstytucyjnością przepisu Kodeksu karnego wykonawczego (kkw) dopuszczającego przetrzymywanie więźniów
w warunkach przeludnienia. Art. 248 §1 kkw zezwalał arbitralnie na bezterminowe przetrzymywanie człowieka w warunkach poniżej ustawowego
minimum powierzchni celi. W swojej interpretacji TK nie ograniczył się
do prawa i orzecznictwa krajowego, lecz wykorzystał standardy i orzecznictwo międzynarodowe, szczególnie ETPCz. W ocenie okazał się bardziej
od niego surowy, a w podejściu do praw człowieka – bardziej wrażliwy
na warunki życia w polskich więzieniach oferowane przeszło 80 tys. ludzi.
TK stwierdził, że traktowanie „humanitarne” obejmuje coś więcej niż
tylko niestosowanie tortur i zakaz traktowania okrutnego, nieludzkiego
i poniżającego. Traktowanie humanitarne musi uwzględniać minimalne
potrzeby każdego człowieka, z uwzględnieniem przeciętnego poziomu
życia w danym społeczeństwie, i wymaga od władzy publicznej pozytywnych działań w celu zaspokojenia tych potrzeb. Mimo że żaden akt
międzynarodowy nie ustala konkretnych norm powierzchniowych, jakie
powinny obowiązywać w zakładach karnych, w standardach europejskich utrwalił się pogląd, że państwo europejskie powinno każdemu więźniowi gwarantować przynajmniej 4 m2. Nadmierne zagęszczenie w celi
może samo w sobie być kwalifikowane jako traktowanie niehumanitarne,
a w razie wyjątkowej kumulacji różnych niedogodności – nawet jako
tortura. Niedogodności takie jak złe warunki sanitarne, niehigieniczność
i brak prywatności przy korzystaniu z urządzeń sanitarnych, permanentna
niemożliwość zaspokojenia potrzeby snu spowodowana nieustannie zapalonym światłem czy panującym hałasem, niedostateczne oświetlenie uniemożliwiające czytanie, zła wentylacja cel, szczególnie uciążliwa dla osób
niepalących przebywających wspólnie z palącymi, warunki prowadzące
do rozprzestrzeniania się chorób bądź brak możliwości leczenia, można
obserwować w polskich zakładach karnych.
52
TK orzeka o zgodności przepisów prawa – także tych stanowionych w międzynarodowych konwencjach
– z Konstytucją, zaś ETPCz o naruszeniach Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
406
Prawa więźniów przed Trybunałem Konstytucyjnym i Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu
W wyroku z 23.02.2010 r. (sygn. akt P 20/09) dotyczącym wynagrodzenia za pracę więźniów TK wskazał na zasady obowiązujące państwo
wobec każdego z nas, nie tylko te dotyczące więźniów. Wziął pod uwagę
zasady sprawiedliwości społecznej i stwierdził, że relacje między pracownikami a pracodawcami powinny zostać uregulowane tak, aby zapobiegać
niesprawiedliwościom społecznym. Wynagrodzenie za pracę nie może
być określane w sposób dowolny, musi zapewniać zatrudnionym możliwość zaspokojenia ich podstawowych potrzeb.
Zarzut niekonstytucyjności dotyczył ustalania minimalnego wynagrodzenia przysługującego skazanym na poziomie o połowę niższym od minimalnego wynagrodzenia określonego na podstawie odrębnych przepisów
(poziom ten jest ustalany przy użyciu formuły „co najmniej połowy minimalnego wynagrodzenia określonego na podstawie odrębnych przepisów”).
Punktem wyjścia do stwierdzenia niekonstytucyjności była konstytucyjna zasada poszanowania przyrodzonej godności człowieka (art. 30
i 41 ust. 4 Konstytucji) oraz międzynarodowe standardy dotyczące traktowania więźniów, wiążące Polskę53. Ze standardów wynika, że praca więźniów nie powinna mieć charakteru dolegliwości (zachowują oni prawo do
sprawiedliwego wynagrodzenia), ma przyczyniać się do podtrzymania ich
zdolności do zarabiania na uczciwe życie po zwolnieniu (co zapobiega
recydywie) i powinna być sprawiedliwie wynagradzana.
TK stwierdził, że konstytucyjny obowiązek poszanowania godności
człowieka oraz humanitarnego traktowania skazanych oznacza, że praca
tych ostatnich musi być unormowana w taki sposób, aby zapewnić pełną
ochronę ich godności i uczynić zadość wymogom odpowiedniego ich traktowania. Z konstytucyjnego nakazu humanitarnego traktowania więźniów
można zatem wyprowadzać ich prawo do sprawiedliwego wynagrodzenia
za pracę wykonywaną w okresie pozbawienia wolności. Wynagrodzenie
za pracę otrzymywane przez skazanego jest sprawiedliwe, jeżeli jest ustalane na podobnych zasadach jak za identyczną pracę wykonywaną przez
osoby nie odbywające kary pozbawienia wolności.
Konsekwencją wejścia w życie wyroku TK jest zatem podwyższenie wynagrodzeń osób skazanych, jeżeli otrzymywane wynagrodzenie było niższe
od wynagrodzenia minimalnego przewidywanego dla pracowników.
53
Chodzi o Europejskie Reguły Więzienne oraz Wzorcowe Reguły Minimalne Postępowania z Więźniami.
Standardy nie mają charakteru wiążącego, niemniej określają one minimalne standardy humanitarnego traktowania więźniów, które powinny być przestrzegane w każdym demokratycznym państwie prawnym. Stanowią
one także ważne wskazówki interpretacyjne.
407
Maria Niełaczna
Istotne są jeszcze dwa wyroki TK dotyczące tymczasowego aresztowania. W wyroku z 10.06.2008 r. (sygn. SK 17/07) TK badał następujący stan
faktyczny. Jarosław M. został tymczasowo aresztowany. Zastosowany środek był przez sąd kilkakrotnie przedłużany. Po półtora roku trwania tymczasowego aresztowania wobec uwięzionego wprowadzono do wykonania
karę czterech lat pozbawienia wolności, na jaką został skazany w innej sprawie. W końcu sąd rejonowy, który od początku stosował areszt tymczasowy
przedłużył go ponad okres dwóch lat na podstawie art. 263 § 3 kpk.
W skardze do TK aresztowany podniósł, że jednolita wykładnia sądowa
art. 263 § 3 kpk prowadzi do naruszenia jego konstytucyjnego prawa do
właściwego sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) oraz jego konstytucyjnych
gwarancji, że ograniczenie lub pozbawienie wolności może nastąpić tylko
w oparciu o jasne i zrozumiałe przepisy ustawowe (art. 41 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji).
Swój udział w postępowaniu w sprawie niniejszej skargi zgłosił rzecznik praw obywatelskich (dalej: RPO), zgadzając się z twierdzeniami
Jarosława M. Sformułowany zarzut dotyczył przyjętego powszechnie
w praktyce orzeczniczej, zgodnie z wykładnią Sądu Najwyższego, sposobu liczenia okresu tymczasowego aresztowania w szczególnej sytuacji
procesowej zbiegu stosowania tego środka i wykonywania kary pozbawienia wolności w innej sprawie wobec jednej osoby oraz wynikających
z tego konsekwencji odnoszących się do właściwości sądu, gdy zachodzi
konieczność przedłużenia stosowania tymczasowego aresztu ponad okres
dwóch lat.
Analizując istotę i przesłanki tymczasowego aresztowania i zasady jego
przedłużania, Trybunał zwrócił uwagę na „drastyczność i kontrowersyjność tego środka”, które wynikają z jego bezpośredniej ingerencji w sferę
wolności człowieka. Podkreślił, że ustawodawca krajowy i międzynarodowy (art. 5 EKPCz) nadał terminom tymczasowego aresztowania charakter
gwarancyjny, zapewniający realną ochronę przed zbyt długim i arbitralnym stosowaniem tego środka zabezpieczającego. Gwarancyjny charakter
tych terminów wielokrotnie podkreślał w swym orzecznictwie SN.
Tylko, jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy nie można było
ukończyć postępowania przygotowawczego w terminie trzech miesięcy,
to na wniosek prokuratora sąd I instancji właściwy do rozpoznania sprawy, gdy zachodzi tego potrzeba, może przedłużyć tymczasowe aresztowanie na okres, który łącznie nie może przekroczyć 12 miesięcy. Termin
ten jest maksymalnym terminem dla postępowania przygotowawczego. Natomiast łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania do
408
chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd I instancji nie może przekroczyć dwóch lat, które stanowią maksymalny łączny czas aresztowania w całym postępowaniu przygotowawczym i postępowaniu sądowym
do wydania pierwszego wyroku przez sąd I instancji. Osłabieniem funkcji gwarancyjnej maksymalnych terminów stosowania tymczasowego
aresztowania jest fakt, że sąd apelacyjny może na podstawie art. 263
§ 4 kpk przedłużać tymczasowy areszt nawet kilkakrotnie.
W konkluzji TK stwierdził, że art. 263 § 3 kpk w sytuacji, gdy mamy
do czynienia ze zbiegiem tymczasowego aresztowania z wykonywaniem
kary pozbawienia wolności, nie odpowiada wymogom sformułowanym
w art. 41 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji. Przepis ten nie jest jasny,
co zrodziło konieczność sformułowania w orzecznictwie sądowym, na
podstawie tego przepisu w związku z innymi przepisami określającymi
zasady stosowania tymczasowego aresztowania, normy kolizyjnej, rozstrzygającej sposób liczenia okresu tymczasowego aresztowania w sytuacji zbiegu z karą pozbawienia wolności w innej sprawie w ten sposób,
że do dwuletniego okresu maksymalnego stosowania tymczasowego
aresztowania do chwili wydania wyroku przez sąd I instancji nie wlicza
się okresów, w których tymczasowo aresztowany odbywa równocześnie
karę pozbawienia wolności orzeczoną w innej sprawie, dopuszczając do
przedłużenia przez sąd I instancji tymczasowego aresztowania na zasadach ogólnych na okres ponad dwóch lat. Sytuacja ta stanowi zaprzeczenie
idei państwa prawnego, bowiem osoba tymczasowo aresztowana i jednocześnie odbywająca karę pozbawienia wolności w innej sprawie, nie jest
w stanie określić, jak długo będzie podlegać dodatkowym dolegliwościom
wynikającym z art. 223a kkw, które znacznie ograniczają zakres przysługujących jej dotychczas uprawnień.
W drugiej rozpatrywanej przez TK sprawie, Maciej B. został tymczasowo aresztowany w związku z podejrzeniem o popełnienie przestępstwa.
Tymczasowe aresztowanie było następnie przedłużane o kolejne okresy
i tak łącznie ponad trzy lata.
W skardze konstytucyjnej Maciej B. wskazał, że wydane przez sąd, na
podstawie art. 263 § 4 kpk, ostatnie postanowienie o przedłużeniu aresztu narusza jego nietykalność i wolność osobistą, bowiem dopuszczalne
ograniczenie wolności osobistej nie może naruszać istoty konstytucyjnych
wolności i praw. Tymczasem zaskarżony przepis wprowadza możliwość
de facto nieograniczonego przedłużania okresu tymczasowego aresztowania i pozbawia go skutecznych gwarancji ochrony konstytucyjnego prawa
do wolności, nie określając granic możliwej ingerencji w sferę tego prawa,
409
Maria Niełaczna
co powoduje, że sądy apelacyjne mogą stosować tymczasowe aresztowanie przez łączny czas, co do zasady, bliżej nieokreślony. Tożsamą skargę
niezależnie złożył drugi aresztowany Tomasz W. TK łącznie rozpoznał
obydwie skargi.
W swoim stanowisku RPO wskazał, że ze względu na szereg rygorów
związanych z tymczasowym aresztowaniem sytuacja aresztowanego jest
gorsza niż sytuacja skazanego w zakresie ograniczenia jego wolności osobistej. Różnica ta jawi się także w świetle oznaczenia terminu zakończenia
pozbawienia wolności. Aresztowany, wobec którego w pełni obowiązuje
zasada domniemania niewinności, a stosowane jest przedłużenie tymczasowego aresztowania w oparciu o art. 263 § 4 kpk, nie zna granic czasowych pozbawienia go wolności osobistej, ustawa nie określa bowiem
żadnych definitywnych limitów w tym zakresie i pozwala na wielokrotne
(ilościowo nieograniczone) przedłużanie okresu tymczasowego aresztowania. Zdaniem RPO, skarżony przepis narusza istotę prawa do wolności
osobistej.
W wyroku z 24.07.2006 r. (sygn. 58/03) TK orzekł, że art. 263 § 4 kpk,
w części obejmującej zwrot: „a także z powodu innych istotnych przeszkód, których usunięcie było niemożliwe” w zakresie, w jakim odnosi
się do postępowania przygotowawczego, jest niezgodny z art. 41 ust. 1
w związku z art. 31 ust. 1 i 3 Konstytucji oraz jest zgodny z art. 45 ust. 1
Konstytucji.
O ile bowiem już na etapie postępowania sądowego stosujący (czy przedłużający) areszt tymczasowy sąd obejmuje swoją wiedzą każdy aspekt
toczącego się postępowania, i tym samym jego realna odpowiedzialność
za przebieg tego postępowania może być już i jest pełna, to sytuacja,
w której sąd nie jest gospodarzem tej fazy postępowania, co wynika
z istoty postępowania przygotowawczego, nasuwa obawy, że podejmowane decyzje (de facto kontrolne) następują w tym przypadku niejako „na
wyrost”, przed uzyskaniem pełnego obrazu możliwego do zebrania materiału dowodowego; rodzić to może po stronie sądu daleko idącą ostrożność przed zakwestionowaniem stanowiska prowadzącego postępowanie
przygotowawcze w obawie o dobro (skuteczność) tego postępowania.
Zaskarżony przepis w końcowym fragmencie konstytuuje zupełnie wyjątkowy tryb przedłużania tymczasowego aresztowania, a więc i bardzo
drastycznego ograniczenia wolności osobistej wobec osób jedynie podejrzanych o popełnienie przestępstwa. Ponadto przepis ten pozwala de facto
przedłużać tymczasowe aresztowanie o czas, sumarycznie rzecz biorąc,
nieokreślony i tym samym ograniczając korzystanie z konstytucyjnych
410
wolności i praw, dokonuje tego w sposób na tyle nieprecyzyjny, a zarazem
arbitralny i szeroki, że narusza samą istotę konstytucyjnie chronionej wolności. Czyni bowiem z ustawowego „wyjątku od wyjątku” przedłużania
tymczasowego aresztowania poza ustawowy termin normę nader łatwą do
zastosowania, gdyż przesłanki w niej występujące z trudem poddają się
określonym i obiektywnym kryteriom oceny. W rezultacie wyjątek może
być łatwo przekształcalny w regułę. Brak określonej granicy, czasowej lub
innej, dla przedłużania tymczasowego aresztowania z powodu ostatniej
wymienionej tam przesłanki, jedynie potęguje taką ocenę przepisu w końcowym fragmencie.
Wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
w polskich sprawach dotyczących praw więźniów
Bagiński przeciwko Polsce (wyrok z 11.10.2005 r., skarga nr 37444/97):
Robert Bagiński został aresztowany pod zarzutem dokonania pięciokrotnego włamania, fałszerstwa i ucieczki z aresztu. Składał on liczne wnioski
o zamianę tymczasowego aresztowania na poręczenie majątkowe. Przedłużany areszt sąd uzasadniał wysokim prawdopodobieństwem popełnienia
przez niego zarzucanych mu czynów. W trakcie procesu areszt dwukrotnie
był przedłużany przez Sąd Najwyższy ze względu na obawę ucieczki i ukrywania się oskarżonego. W końcu jednak Bagiński został zwolniony.
W skardze do Trybunału zarzucił, że w związku z przedłużanym tymczasowym aresztowaniem władze naruszyły jego prawo do poszanowania
życia rodzinnego. Twierdził też, że w okresie 17 miesięcy, od daty sporządzenia aktu oskarżenia sąd nie zezwalał mu na utrzymywanie kontaktu
osobistego z rodziną, szczególnie ograniczył jego kontakty osobiste z matką, zwłaszcza po tym jak skorzystała ona z przysługującego jej prawa do
odmowy składania zeznań.
Trybunał zgodził się, że tymczasowe aresztowanie pociągnęło za sobą
nieodłączne ograniczenia dla życia prywatnego i rodzinnego uwięzionego, jednak decyzja o wstrzymaniu jego widzeń z matką była arbitralna.
Poszanowanie życia rodzinnego oznacza, że organy państwowe pozwalają
aresztowanemu na utrzymywanie kontaktu z bliską rodziną, a w razie potrzeby także w nim uczestniczą. Takie restrykcje jak: ograniczenie liczby
widzeń z najbliższymi, nadzór nad widzeniami, a także poddanie pozbawionego wolności szczególnemu reżimowi więziennemu albo zastosowanie specjalnych zasad odbywania widzeń stanowią ingerencję w prawo
411
Maria Niełaczna
z art. 8 EKPCz, choć nie muszą stanowić naruszenia. Należy zbadać czy
są one niezbędne i celowe oraz proporcjonalne do zamierzonego i uzasadnionego celu.
Trybunał zauważył, że ograniczenie Bagińskiemu kontaktów z jego
matką zostało zastosowane po rozpoczęciu postępowania sądowego
w związku z tym, że matka była świadkiem wezwanym przez prokuratora. Pojawiała się wątpliwość czy władze zapewniły właściwą równowagę
pomiędzy potrzebą zabezpieczenia postępowania dowodowego w sprawie
aresztowanego a jego prawem do poszanowania życia rodzinnego w okresie tymczasowego aresztowania.
Przez okres 17 miesięcy władze pozwoliły Bagińskiemu na widzenie jedynie z bratem i tylko dwukrotnie. Ograniczenie to mogło być uzasadnione,
jednak tylko na początku izolacji. Wraz z upływem czasu, zważywszy na
surowość skutków, jak również obowiązek władz państwowych do wspierania aresztowanego w utrzymywaniu kontaktu z rodziną w trakcie uwięzienia, konieczność całkowitego izolowania Bagińskiego od matki budziła
wątpliwości. Na etapie postępowania przygotowawczego odwiedzała go
często, ale po rozpoczęciu postępowania sądowego jej widzenia z synem
zostały wstrzymane, czego władze nie wyjaśniły. Administracja więzienna
nie zezwoliła mu na wykonywanie rozmów telefonicznych, ponieważ zbyt
późno została doręczona im zgoda sądu. Sąd nie rozważył alternatywnego
środka służącego zabezpieczeniu postępowania tak, aby kontakt aresztowanego z matką nie utrudniał postępowania dowodowego (np. poddanie
ich kontaktów nadzorowi strażnika więziennego). Ograniczenia te przekroczyły to, co było niezbędne w społeczeństwie demokratycznym – nie
uzasadniała ich ani potrzeba ochrony porządku i ani zapobieganie przestępstwom. Trybunał uznał naruszenie art. 8 EKPCz.
Dzieciak przeciwko Polsce (wyrok z 09.12.2008 r., skarga nr 77766/01):
Zbigniew Dzieciak miał w chwili śmierci 53 lata, był eks-policjantem54.
Ostatnie 4 lata swojego życia spędził w areszcie, nieustannie przedłużanym w związku z zarzutami udziału w zorganizowanej grupie przestępczej.
Ani podczas śledztwa, ani podczas procesu sądowego, który rozpoczął
się po 3 latach i 5 miesiącach od wniesienia pierwszego aktu oskarżenia
(4 lata i miesiąc od tymczasowego aresztowania), Dzieciak nie przyznał
się do winy. Zmarł w trakcie procesu.
54
Przez 16 lat pracował jako oficer operacyjny. Z policji został zwolniony za nadużywanie alkoholu, był karany za fałszowanie dokumentów i używanie ich.
412
W okresie pozbawienia wolności skarżył się na problemy kardiologiczne (przed uwięzieniem przebył dwa zawały serca). Zgodnie z zaleceniami
lekarzy powinien był pozostawać pod stałą opieką medyczną. Mimo to
został umieszczony w areszcie, bez odpowiedniego zaplecza medycznego.
Dopiero po ataku serca i utracie przytomności został przewieziony do więziennego szpitala, gdzie przebywał przez kolejne 10 miesięcy. Stan jego
zdrowia ciągle się pogarszał – Dzieciak był osłabiony i miał kłopoty z chodzeniem. Bazując na zaświadczeniu lekarskim dyrektor aresztu zapewniał
sąd, że uwięziony dalej może przebywać w areszcie.
Dzieciak dwukrotnie był kierowany przez lekarza wolnościowego do
kliniki cywilnej, w celu „natychmiastowego” wykonania zabiegu operacyjnego wszczepienia by-passów. Mimo to, służba więzienna nie dowiozła
go do szpitala i nie poinformowała o przyczynach swojego zaniechania.
Przed dowiezieniem go na kolejną rozprawę sądową, okazało się, że stan
jego zdrowia gwałtownie się pogorszył. Wbrew swojej prośbie o spotkanie
z dyrektorem aresztu i lekarzem został dowieziony do sądu, gdzie stracił
przytomność. Dodatkowo konwojujący go strażnicy więzienni popychali go. Po nieudanej próbie reanimacji w więziennym szpitalu Dzieciak,
w stanie śmierci klinicznej, został przewieziony do szpitala cywilnego,
gdzie zmarł.
W skardze do Trybunału jego żona zarzuciła naruszenie art. 2, 3 i 5
§ 3 EKPCz. Twierdziła, że jakość i skuteczność opieki medycznej w areszcie osoby pozbawionej wolności, w pełni zależnej od odpowiednich służb
państwa, były nieadekwatne do potrzeby ratowania zdrowia, a od pewnego momentu – potrzeby ratowania życia jej męża.
Trybunał podkreślił, że art. 2 EKPCz nakazuje państwu nie tylko powstrzymywać się od umyślnego i niezgodnego z prawem pozbawiania
życia. Zobowiązuje również do podjęcia odpowiednich kroków w celu zagwarantowania życia osób pozostających w jego jurysdykcji. Więźniowie
są zdani na władze państwowe, które mają obowiązek ich chronić. Konsekwentnie, jeśli człowiek zostanie pozbawiony wolności będąc w dobrym
stanie zdrowia i zostanie zwolniony w stanie gorszym, państwo powinno
wyjaśnić tego powody.
Trybunał stwierdził, że pogarszający się stan zdrowia Dzieciaka powinien był stać się powodem coraz większego zaniepokojenia, bowiem coraz
bardziej nie dawał się pogodzić z więzienną izolacją. Jakość opieki medycznej oferowanej w areszcie wystawiły jego zdrowie i życie na niebezpieczeństwo. W szczególności brakowało współpracy i koordynacji pomiędzy różnymi władzami państwowymi, a także szybkiego informowania
413
Maria Niełaczna
sądu o stanie zdrowia aresztowanego. Służba więzienna nie przetransportowała Dzieciaka do szpitala w celu przeprowadzenia niezbędnej operacji,
zaś władze aresztu nie zapewniły mu dostępu do właściwej opieki lekarskiej w trakcie ostatnich dni jego życia. Zawinił także sąd, który nie brał
pod uwagę stanu zdrowia Dzieciaka, tylko „automatycznie” przedłużał mu
areszt tymczasowy. W rezultacie władze polskie naruszyły zobowiązanie
do ochrony życia osób pozbawionych wolności.
Polska naruszyła art. 2 EKPCz także pod względem proceduralnym,
co oznacza, że zabrakło oficjalnego i skutecznego śledztwa w związku ze
śmiercią aresztowanego55.
Ferla przeciwko Polsce (wyrok z 20.05.2008 r., skarga nr 55470/00):
Sławomir Ferla został aresztowany pod zarzutem rozboju. Dzień później
jego żona – twierdząc, że nic nie wiedziała o zdarzeniu – zwróciła się do
prokuratora z wnioskiem o widzenie. Prokurator odmówił jej, podobnie
jak dwa miesiące później odmówił widzenia Ferli, który o nie wystąpił.
Uzasadnieniem odmowy był fakt, że żona była świadkiem w sprawie karnej. W międzyczasie zgodnie z prawem odmówiła ona złożenia zeznań
obciążających męża.
Dopiero trzy miesiące po aresztowaniu prokurator pozwolił jej na widzenie z mężem. Podczas widzenia małżonkowie mogli się porozumiewać
tylko za pomocą telefonu. Nie mógł w nim uczestniczyć ich czteroletni
syn. Po upływie kolejnych trzech miesięcy tym razem to sąd rejonowy żonie aresztowanego odmówił widzenia. Sąd okręgowy poinformował Ferlę, że odmowa wynika z faktu, że żona była świadkiem w prowadzonym
przeciwko niemu postępowaniu i dopiero jak złoży ona zeznania, będzie
mogła odwiedzić go w areszcie.
W skardze do Trybunału Ferla zarzucił, że w okresie tymczasowego
aresztowania był pozbawiony możliwości osobistego kontaktu ze swoją
rodziną przez znaczny okres czasu (przez 11 miesięcy miał tylko jedno
55
Celem tego śledztwa jest zapewnienie prawa do życia, a w sprawach w których występują funkcjonariusze
lub organy państwa, umożliwienie wyciągnięcia odpowiedzialności za śmierć, która miała miejsce w czasie
przejęcia przez nich odpowiedzialności za człowieka. Śledztwo powinno być niezależne i bezstronne. W jego
trakcie organy ścigania muszą sprawdzić okoliczności, w jakich wydarzenie miało miejsce i doprowadzić do
zidentyfikowania i ukarania osób odpowiedzialnych. Władze muszą podjąć wszystkie racjonalne czynności,
których celem jest zabezpieczenie dowodów dotyczących zdarzenia, włączając zeznania naocznych świadków
i badanie kryminalistyczne. Muszą działać szybko, a każda nieprawidłowość w śledztwie, która przyczynia się
do niepowodzenia w zakresie ustalenia okoliczności sprawy lub osoby odpowiedzialnej, może nie odpowiadać standardowi „skutecznego śledztwa”. W sytuacji, kiedy wiedza o konkretnych zdarzeniach leży w całości,
lub w znacznej części, w gestii władz, tak jak w przypadku więźniów, powstaje silne domniemanie faktyczne
w odniesieniu do obrażeń ciała i śmierci zaistniałych w trakcie okresu pozbawienia wolności.
414
widzenie z żoną). Utrzymywał, że decyzje o odmowie widzenia z żoną
były arbitralne. W konsekwencji rozluźniły się jego więzi rodzinne, zaś
sąd cywilny pozbawił go praw rodzicielskich nad małoletnim synem.
Trybunał przypomniał, że pozbawienie człowieka wolności zawiera
w sobie nieodłączne ograniczenie życia rodzinnego. Lecz podstawowym
elementem prawa uwięzionego do poszanowania jego życia rodzinnego jest umożliwienie mu przez władze więzienne, lub jeśli zajdzie taka
potrzeba – udzielenie pomocy, w utrzymaniu kontaktu z jego najbliższą
rodziną. Ograniczenia tego kontaktu nie mogą mieć arbitralnego charakteru – władze państwowe muszą uzasadnić swoją decyzję w tym zakresie.
Podobnie jak w innych sprawach dotyczących naruszenia art. 8 EKPCz,
Trybunał ustalał czy władze państwowe zachowały właściwą równowagę pomiędzy potrzebą zabezpieczenia możliwości uzyskania dowodów
w sprawie, a prawem do poszanowania życia rodzinnego aresztowanego.
Wobec faktu, że żona nie posiadała informacji o zdarzeniach będących
przedmiotem postępowania i w konsekwencji odmówiła zeznań, dalsza
odmowa widzeń z mężem była nieuzasadniona. Biorąc pod uwagę długość
i naturę restrykcji nałożonych na kontakty osobiste Ferli z żoną, Trybunał
doszedł do wniosku, że Polska naruszyła art. 8 EKPCz.
Frasik przeciwko Polsce (wyrok z 05.01.2010 r., skarga nr 22933/02):
Rafał Frasik został aresztowany pod zarzutem gwałtu i pobicia kobiety.
Trzy miesiące później wystąpił on o zmianę środka i zastosowanie dozoru
policji, jako że chciał zawrzeć związek małżeński z pokrzywdzoną, z którą
„się pogodził”. W kolejnych miesiącach Frasik wspólnie z pokrzywdzoną
prosili sąd o udzielenie zgody na zawarcie małżeństwa w areszcie. Sąd
odmawiał tłumacząc, że zawarcie małżeństwa było „próbą przekonania
go o bliskim charakterze stosunków między oskarżonym a pokrzywdzoną, podjętą w celu skorzystania przez pokrzywdzoną z prawa do odmowy
składania zeznań”. Wyrażając wątpliwości co do rzeczywistych zamiarów
stron sąd twierdził, że więzienie nie jest odpowiednim miejscem do odbywania ceremonii.
Obrońca Frasika w kasacji do Sądu Najwyższego zauważył, że w świetle orzecznictwa Trybunału, nie można zakazać więźniowi zawarcia małżeństwa, chyba że chodzi o zwalczanie związków fikcyjnych. Ponadto
narzeczeni nie muszą dowodzić o głębokości swych uczuć uzasadniających ich związek małżeński. Dlatego decyzja o odmowie zezwolenia
na zawarcie małżeństwa była błędna i stanowiła rażące uchybienie. Jako
że naruszała ona standardy wynikające z wiążącej Polskę Konwencji, Frasik wniósł skargę do ETPCz.
415
Maria Niełaczna
Trybunał zauważył, że wolność osobista nie jest koniecznym warunkiem korzystania z prawa do małżeństwa. Uwięzienie jest równoznaczne
z pozbawianiem wolności osobistej i pewnych praw osobistych, co jednak
nie oznacza, że więzień nie może zawrzeć związku małżeńskiego. Ograniczenia nakładane w tym zakresie na więźnia powinny być proporcjonalne
do celu, który dzięki nim ma być osiągnięty i nie mogą być surowsze, niż
jest to konieczne. Więzień nadal korzysta z przyrodzonych mu praw podstawowych – przysługuje mu więc prawo do zawarcia związku małżeńskiego
– a ograniczenie tego prawa może być uzasadnione jedynie koniecznością
zapobiegania przestępstwu lub naruszenia porządku. Ingerencja w prawo
do zawarcia przez więźnia małżeństwa nie może być uzasadniona dezaprobatą władz krajowych lub opinii publicznej dla zawieranego związku.
Wybór partnera i decyzja o zawarciu związku małżeńskiego jest prywatną
sprawą osób wolnych i pozbawionych wolności. Polskie prawo nie wyklucza zawarcia małżeństwa przez sprawcę i pokrzywdzoną. Nie określa
też przesłanek odmowy udzielenia zgody na zawarcie małżeństwa w zakładzie karnym ani terminu na rozpatrzenie prośby więźnia. Arbitralna
odmowa sądu i błędne wyważenie interesu publicznego i indywidualnego
naruszyły art. 12 EKPCz.
Iwańczuk przeciwko Polsce (wyrok z 15.11.2001 r., skarga
nr 25196/94): Pozbawiony wolności Krzysztof Iwańczuk chciał uzyskać
zgodę na wzięcie udziału w wyborach do parlamentu, gdyż w areszcie
gdzie przebywał były ku temu stworzone warunki. Strażnik więzienny
przyprowadził go do pomieszczenia, gdzie przebywało czterech innych
strażników. Oznajmili Iwańczukowi, że aby uzyskać zgodę na wzięcie
udziału w głosowaniu musi się rozebrać i poddać szczegółowym oględzinom ciała. Gdy ten rozebrał się do bielizny strażnicy zareagowali śmiechem, zaczęli wymieniać poniżające uwagi o jego ciele, lżyli go słownie,
a następnie polecili rozebrać mu się do naga. Ten jednak odmówił i ponownie poprosił o zgodę na głosowanie bez przeprowadzania kontroli osobistej ciała. Strażnicy nie zgodzili się i aresztowany został odprowadzony
do celi. Ci sami funkcjonariusze więzienni także innym więźniom, chcącym brać udział w wyborach, polecali poddać się kontroli osobistej.
W związku ze zdarzeniem, Iwańczuk złożył do Sądu Najwyższego
protest wyborczy zarzucając, iż funkcjonariusze więzienni naruszyli jego
prawo do głosowania. Twierdził, że wymaganie poddania się kontroli
osobistej ciała nie miało uzasadnienia, ponieważ nic w jego zachowaniu
w ciągu całego okresu aresztowania nie wskazywało, że mógłby zagrozić bezpieczeństwu głosujących więźniów czy strażników. Zarzucił, że ci
416
ostatni postąpili z nim w sposób poniżający: wypowiadali wulgarne uwagi
i lżyli go słownie, zaś w pomieszczeniu, w którym odbywało się głosowanie było ich kilku (nieuzasadnione było twierdzenie, że mógłby stanowić
jakiekolwiek zagrożenie).
Na podstawie notatki z rozmowy pomiędzy dowódcą zmiany aresztu
i przewodniczącym komisji wyborczej na temat zdarzenia, Sąd Najwyższy
oddalił protest Iwańczuka. Przyjął „prawdę” funkcjonariuszy, że aresztowany mógł posiadać brzytwę i grozić nią członkom komisji. Mieli prawo
przeszukać go. Jako że Iwańczuk nie znalazł ochrony przed sądami krajowymi, zwrócił się do Trybunału.
Trybunał podkreślił, że art. 3 EKPCz zawiera jedną z podstawowych
wartości demokratycznego społeczeństwa. W sposób absolutny zakazuje
tortur lub nieludzkiego albo poniżającego traktowania lub karania, niezależnie od okoliczności i zachowania ofiary. Maltretowanie to musi osiągnąć określony stopień dolegliwości. Jego ocena jest względna, zależy
bowiem od okoliczności danej sprawy. Traktowanie może być uznane za
poniżające, jeżeli wzbudza w ofierze uczucie strachu, cierpienia czy poczucie niższości zdolne ją upokorzyć i poniżyć, przy czym wystarczy, aby
uczucie upokorzenia było jej subiektywnym odczuciem. Inaczej mówiąc,
za poniżające należy uznać takie traktowanie, które poważnie upokarza
człowieka w oczach innych, choć wystarczy, że upokarza go tylko w jego
własnych oczach. Trybunał badał czy strażnicy mieli zamiar upokorzyć
Iwańczuka, lecz jednocześnie stwierdził, że nawet brak takiego zamiaru
nie może wykluczyć stwierdzenia o naruszeniu tego artykułu.
Przede wszystkim aresztowany korzystał z zasady domniemania niewinności. Strażnicy powinni wiedzieć, że odnosi się ona nie tylko do jego
proceduralnych praw w postępowaniu karnym, lecz także sposobu w jaki
powinien być przez nich traktowany. Trybunał miał też wątpliwości, czy
korzystanie przez aresztowanych z prawa do głosowania powinno być
poddane specjalnym ograniczeniom, innym niż te, które wynikają ze zwyczajnych wymagań bezpieczeństwa w więzieniu. Nie dopatrzył się, aby do
tych wymogów zaliczony był nakaz rozebrania się przed grupą strażników
więziennych. Władze polskie nie wykazały również, że kwestionowane
przez Iwańczuka środki „bezpieczeństwa” były stosowane do wszystkich
aresztowanych w jednostce, w której przebywał w dniu wyborów. Nie
wykazały dlaczego obawiały się aresztowanego. Z akt wynikało, że ma
on bezkonfliktową osobowość, jego zachowanie podczas całego okresu
aresztowania było spokojne, nie był podejrzany o popełnienie przestępstwa z użyciem przemocy, nie był wcześniej karany. Dlatego polecenie
417
Maria Niełaczna
poddania się oględzinom ciała nie było uzasadnione. Trybunał stwierdził,
że Iwańczuk był obrażany i wyszydzany przez czterech strażników56,
że używali w stosunku do niego wyrazów wulgarnych i szydzili z niego.
Miało to na celu wywołanie u niego poczucia upokorzenia i poniżenia,
a więc świadczyło o braku poszanowania dla jego godności. Nastąpiło naruszenie art. 3 EKPCz.
Kaprykowski przeciwko Polsce (wyrok z 03.02.2009 r., skarga nr
23052/05): Robert Kaprykowski był recydywistą, w swoim życiu odbywał wiele wyroków w więzieniach położonych na terenie całego kraju.
Od 1996 r. cierpiał na epilepsję (charakteryzującą się codziennymi atakami), encefalopatię i demencję. Miał pierwszy stopień inwalidztwa i był
całkowicie niezdolny do pracy.
W 2000 r. sąd rejonowy zlecił biegłym wydanie opinii na temat zdrowia psychicznego skazanego i przeżywanej przez niego „sytuacji napięcia
i niezrozumienia”. W dokumentacji medycznej były zapisy, że Kaprykowski cierpiał na wymienione wyżej choroby i w trakcie uwięzienia podejmował próby samobójcze. Lekarz stwierdził, że skazany może pozostać
w areszcie pod warunkiem, że otrzyma specjalistyczne i regularne leczenie
psychiatryczne. Kaprykowski twierdził przed sądem, że nie był odpowiednio leczony i że współwięźniowie ignorowali jego padaczkowe objawy.
W nowej opinii, wydanej rok później, biegli stwierdzili, że więzienna służba zdrowia nie jest w stanie dłużej zapewnić Kaprykowskiemu odpowiedniego leczenia. Dalsze uwięzienie mogło zagrażać jego zdrowiu i życiu.
Skazany powinien być szczegółowo zdiagnozowany w specjalistycznej
klinice i być może przejść operację mózgu. Także lekarze więzienni podkreślali konieczność zapewnienia mu specjalistycznego leczenia i opieki,
co nie było możliwe w warunkach zakładu karnego.
W 2002 r. został on warunkowo zwolniony i do połowy 2003 r. pozostawał na wolności. Ponownie uwięziony przebywał w zwykłych oddziałach penitencjarnych, niekiedy w oddziałach szpitali więziennych.
W skardze do Trybunału Kaprykowski podniósł, że gdy przebywał
w zwykłych oddziałach, dzielił celę ze zdrowymi więźniami, którzy
ignorowali jego ataki padaczki i nie udzielali mu pomocy w codziennych
56
Odmienne twierdzenia władz polskich nie pozwalają na ustalenie, że nie było to prawdą – władze więzienne nie przeprowadziły żadnego wewnętrznego postępowania o kontradyktoryjnym charakterze, aby ustalić
okoliczności zdarzenia, zaś Sąd Najwyższy opierał się na notatce z zeznań strażników. W postępowaniu tym
Iwańczuk nie został przesłuchany, ani nie miał możliwości zapoznania się z tymi zeznaniami lub ustosunkowania się do oświadczeń strażników. Zdaniem Trybunału, pokazuje to niechęć ze strony władz państwowych,
by prawidłowo zbadać zdarzenie. W konsekwencji owa niechęć dewaluuje ich argumenty.
418
czynnościach. Czuł się przed nimi upokorzony, ponieważ na skutek ataków często tracił przytomność i moczył się. Władze więzienne nie zapewniły mu właściwej opieki w tym zakresie. Więzień zarzucił, że leczenie
i pomoc medyczna oferowana mu w okresie pozbawienia wolności była
nieadekwatna do chorób, na które cierpiał. Nie było służby zdrowia wykwalifikowanej w leczeniu zaburzeń neurologicznych.
W odpowiedzi na skargę władze polskie twierdziły, że Kaprykowski otrzymywał adekwatną opiekę medyczną i stosowne leczenie oraz przebywał
w celi z więźniami „wiedzącymi jak zachować się w razie ataku padaczki”.
Trybunał stwierdził, że nie można wykluczyć, że uwięzienie osoby chorej będzie problematyczne z punktu widzenia art. 3 EKPCz. Przepis ten nie
zobowiązuje państwa do zwolnienia takiej osoby z uwagi na jej stan zdrowia lub przeniesienia do szpitala cywilnego, nawet jeśli cierpi ona na chorobę, którą trudno jest leczyć w warunkach więziennych. Niemniej jednak
Konwencja wymaga, aby państwo zapewniło, że więzień jest przetrzymywany w warunkach, które odpowiadają jego godności i że uwięzienie nie
powoduje u niego niepokoju i trudności o intensywności przekraczającej
stopień cierpienia, który nieodłącznie wynika z faktu uwięzienia. Zaś biorąc pod uwagę praktyczne wymagania uwięzienia, zdrowie i samopoczucie więźnia, warunki te są odpowiednio zabezpieczone, np. dzięki zapewnieniu odpowiedniej opieki medycznej.
Trybunał stwierdził, że Kaprykowski przebywał w nieustannej izolacji
ponad 4 i pół roku. Informacje z wielu źródeł wskazywały, że cierpiał on
przynajmniej na trzy schorzenia, które wymagały stałej i regularnej opieki medycznej. Często doświadczał ataków epilepsji, czasami kilka razy
na dzień. Cierpiał więc dodatkowo z powodu niezapewnienia mu odpowiednich warunków, podczas gdy badający go lekarze podkreślali, że powinien on otrzymywać specjalistyczną i regularną opiekę neurologiczną
oraz psychiatryczną i być pod stałą (dobową) kontrolą medyczną. Władze
wiedziały, że w razie niezapewnienia mu takich warunków zdrowie i życie
Kaprykowskiego było zagrożone. Skazanemu towarzyszyła świadomość,
że w każdej chwili może wymagać natychmiastowej, poważnej pomocy
medycznej, nie ma zaś do niej dostępu. Wiedział, że poza współwięźniami
nikt nie będzie mógł jej udzielić. Ze względu na zaburzenia osobowości
i demencję, Kaprykowski nie mógł działać autonomicznie podejmując
decyzje lub bardziej wymagające, choć rutynowe, codzienne czynności.
Musiało to powodować u niego znaczny niepokój i stawiać go w pozycji
niższości wobec współwięźniów. Trybunał był zszokowany argumentacją
władz polskich, jakoby warunki jego uwięzienia były adekwatne, ponieważ
419
Maria Niełaczna
dzielił celę z innymi współwięźniami, którzy wiedzieli jak reagować w razie
ataku padaczki. Trybunał silnie wyraził swoją dezaprobatę wobec sytuacji,
w której personel więzienny czuje się zwolniony z obowiązku zapewnienia
ochrony i opieki bardziej wrażliwym więźniom poprzez nałożenie na współwięźniów odpowiedzialności za codzienną ich opiekę, a w razie konieczności
– pierwszą pomoc. Ponadto częsta zmiana pobytu i otoczenia musiała dodatkowo szkodzić jego nadwątlonemu zdrowiu psychicznemu, zaś zmiana
lekarstw na tzw. analogiczne (generic-drugs) na podstawie decyzji lekarzy,
którzy nie byli neurologami, zwiększyła częstotliwość napadów padaczkowych. Sytuacja ta przyczyniła się do zwiększenia poczucia niepokoju
i fizycznego cierpienia u Kaprykowskiego. Polska naruszyła art. 3 EKPCz.
Kudła przeciwko Polsce (wyrok z 26.10.2000 r., skarga nr 30210/96):
Andrzej Kudła został aresztowany pod zarzutem oszustwa. Jako że zgłosił
on prokuratorowi, że cierpi na różne choroby (w szczególności na depresję), prokurator nakazał zbadanie go przez lekarza, a w oparciu o wyniki
uznał, że Kudła może przebywać w areszcie. W ciągu roku Kudła złożył
około trzydziestu wniosków o zwolnienie z aresztu, a następnie odwołań
od postanowień odmownych. Zdaniem sądów „względy zdrowotne” nie
uzasadniały zwolnienia go.
W areszcie Kudła próbował popełnić samobójstwo i podjął strajk głodowy. Po zbadaniu go biegli lekarze uznali, że nie powinien on pozostawać
w areszcie, w „zwykłym reżimie” i zalecili, aby w przypadku kontynuowania izolacji został przeniesiony do oddziału psychiatrycznego szpitala
więziennego. W kolejnym roku Kudła został zbadany przez innych biegłych, którzy potwierdzili, że potrzebuje on opieki psychiatrycznej, choć
nie ma potrzeby umieszczania go w oddziale psychiatrycznym szpitala
więziennego. W dokumentacji medycznej były zapisy, że Kudła „wykazywał ciągłe tendencje samobójcze”, „cierpiał na syndrom głębokiej depresji”, „powinien być poddany leczeniu psychiatrycznemu”, „aresztowanie
go poważnie zagraża jego życiu”. Sąd uchylił areszt tymczasowy.
W skardze do Trybunału Kudła zarzucił, że władze więzienne nie zapewniły mu odpowiedniej opieki psychiatrycznej, co stanowiło nieludzkie
i poniżające traktowanie (art. 3 EKPCz)57.
57
Kudła zarzucił również, że nie posiadał skutecznego, krajowego środka odwoławczego, aby poskarżyć się
na przewlekłość postępowania karnego prowadzonego przeciwko niemu. Ten zarzut Trybunał uznał za zasadny.
Na skutek przegranej, polski ustawodawca musiał wprowadzić do polskiego prawodawstwa skuteczny środek
zaskarżania przewlekłości postępowań w sprawach karnych, cywilnych i sądowo-administracyjnych.
420
Trybunał przypomniał, że ocena traktowania więźnia zależy od wszystkich okoliczności sprawy takich, jak: natura i kontekst maltretowania, sposób i użyte metody, czas trwania, konsekwencje fizyczne i psychiczne,
a w niektórych przypadkach płeć, wiek oraz stan zdrowia ofiary.
Trybunał uznawał traktowanie za „nieludzkie”, jeśli było ono dokonywane z premedytacją, przez wiele godzin i powodowało albo faktyczne uszkodzenie ciała, albo intensywne fizyczne i psychiczne cierpienie.
„Poniżające” traktowanie miało na celu wywołanie w ofierze uczucia strachu, udręczenia, upodlenia, nie tylko w oczach innych, ale i własnych.
Jednocześnie cierpienie i poniżenie musiało wykraczać poza nieunikniony
element cierpienia i poniżenia związanego z daną formą zgodnego z prawem traktowania lub karania. Art. 3 EKPCz nie nakłada zobowiązania
władz do zwolnienia więźnia ze względów zdrowotnych albo umieszczenia go w szpitalu cywilnym. Tym niemniej państwo musi zapewnić, aby
miał on takie warunki, jakie są zgodne z poszanowaniem jego godności
ludzkiej i aby rodzaj i sposób wykonywania danego środka nie poddawał
go cierpieniu lub trudowi przekraczającemu nieunikniony poziom związany z pozbawieniem wolności, a biorąc pod uwagę praktyczne wymagania pozbawienia wolności, aby jego zdrowie i dobre samopoczucie były
odpowiednio zabezpieczone m.in. przez zapewnienie niezbędnej opieki
lekarskiej.
Trybunał zauważył, że Kudła cierpiał na chroniczną depresję i dwukrotnie w więzieniu próbował popełnić samobójstwo. Jego stan został
zdiagnozowany. Dokumentacja medyczna wskazywała, że w okresie
aresztowania Kudła regularnie poszukiwał i uzyskiwał opiekę lekarską.
Był badany przez lekarzy różnych specjalizacji i często otrzymywał pomoc psychiatryczną. Po pierwszej próbie samobójczej został poddany specjalistycznemu badaniu i leczeniu, trzykrotnie przebywał na obserwacji
psychiatrycznej. Jednak obserwacje te nie powstrzymały Kudły przed dokonaniem drugiej próby samobójczej. Jego stan psychiczny czynił go bardziej podatnym na skutki pozbawienia wolności niż przeciętnego aresztowanego. Jednak Trybunał nie dostrzegł żadnych niedociągnięć ze strony
Służby Więziennej w związku z przetrzymywaniem Kudły w areszcie
i w zapewnianej mu opiece medycznej, w tym psychiatrycznej, zaś
w oparciu o nadesłane dowody nie mógł stwierdzić, że był on poddany
traktowaniu sprzecznemu z art. 3 EKPCz.
Orchowski przeciwko Polsce (wyrok z 22.10.2009 r., skarga nr
17885/04): W latach 2003-2007 Krzysztof Orchowski przebywał w 8
jednostkach penitencjarnych. Panujące w nich warunki uwięzienia nie
421
Maria Niełaczna
spełniały standardów wynikających z art. 3 EKPCz. Orchowski był przetrzymywany w przeludnionych celach o przestrzeni mniejszej niż 3 m² na
osobę, które nie zapewniały odpowiednich warunków higienicznych, zaś
ubrania i pościel nie były prane dostatecznie często.
W skardze do Trybunału skazany podnosił, że w tym czasie przeludnienie w polskich zakładach karnych było powszechnym i trwałym problemem, a także, że poza celą mógł przebywać przez bardzo ograniczony
czas (godzina codziennego spaceru, godzina zajęć świetlicowych raz lub
dwa razy w tygodniu).
Mimo niewyczerpania wszystkich środków krajowych Trybunał uznał
skargę za dopuszczalną, ponieważ wybór środka prawnego odpowiedniego z uwagi na okoliczności danej sprawy należy do skarżącego. Przed
złożeniem skargi do Trybunału, Orchowski wniósł wiele nieskutecznych
skarg do sądu penitencjarnego, zaś toczące się postępowanie cywilne nie
spowodowało poprawy sytuacji w więzieniu i skazany nadal był przetrzymywany w warunkach sprzecznych z wymogami Konwencji58.
Trybunał zauważył, że w jednostkach, w których Orchowski przebywał, panowało przeludnienie, zaś w kilkunastu przypadkach władze nie
posiadały żadnych zapisów dotyczących jego „zakwaterowania” w celi
ani też liczby więźniów przypisanych do każdej celi. Władze więzienne
twierdziły, że nie było możliwe prowadzenie tego rodzaju rejestrów, ponieważ liczba więźniów w celi zmieniała się nawet kilka razy dziennie.
Trybunał uznał za udowodnione, że większość cel, w których Orchowski przebywał była przeludniona. Zauważył też, że w świetle raportów
CPT z wizytacji w Polsce przestrzeń przydzielana każdemu więźniowi
w polskich jednostkach penitencjarnych powinna być większa niż krajowe
minimum ustawowe, czyli przynajmniej 4 m² na jednego z nich. Ponadto
sytuacja Orchowskiego była znacznie pogorszona – z wyjątkiem godziny
spaceru – całe dnie pozostawał zamknięty w celi i doświadczał innych
dolegliwości na skutek złych warunków bytowych i sanitarnych. Trybunał
uznał, że ze względu na ograniczoną przestrzeń życiową w celi, przebywanie w niej prawie przez cały dzień i noc, spożywanie w niej posiłków,
korzystanie z łaźni pośród obcych osób, których liczba sięgała czasami 24
58
Trybunał zauważył, że od 2008 r. krajowe sądy cywilne stały się bardziej skłonne, aby uznawać naruszenie
dóbr osobistych więźniów za sprzeczne z prawem i przyznawać im zadośćuczynienie pieniężne, jeśli udowodnią, że byli przetrzymywani przez znaczny okres czasu w nieodpowiednich warunkach, w celi (brak 3 m²).
Jednak do tej pory żaden sąd krajowy nie nałożył nakazu zmiany sytuacji, która była powodem naruszenia dóbr
osobistych skazanego, wobec czego Trybunał uznał, że postępowanie cywilne nie mogło wpłynąć na poprawę
warunków uwięzienia.
422
i nieustanne przenoszenie Orchowskiego między celami i zakładami karnymi, warunki te nie pozwalały na jakąkolwiek prywatność oraz pogarszały jego sytuację. Stosując rotacyjny system transportów władze więzienne
zapewniały natychmiastową, ale krótkotrwałą i powierzchowną odmianę
dla więźniów oraz ulgę dla zakładów, w których stopień przeludnienia
był szczególnie wysoki. System ten nie przyniósł jednak rzeczywistej
poprawy sytuacji Orchowskiego. Wręcz przeciwnie, częste przeniesienia
zwiększyły doświadczaną przez niego dolegliwość (podczas 6 lat uwięzienia był przenoszony 27 razy między 8 różnymi jednostkami i między
celami we wszystkich tych jednostkach).
Trybunał podkreślił, że przeludnienie polskich więzień, wraz ze sutkami ubocznymi, okazało się problemem systemowym59. Jednak władze polskie ignorowały istnienie problemu przeludnienia i związanych
z nim nieodpowiednich warunków bytowych. Starały się je usankcjonować
w prawie, które ostatecznie zostało uznane za niezgodne z Konstytucją.
W opinii Trybunału praktyka ta podważyła rządy prawa i była sprzeczna
z wymogami należytej staranności wymaganej ze strony władz w stosunku
do osób pobawionych wolności. Brak zasobów nie może usprawiedliwić
tak złych warunków w zakładach penitencjarnych, że osiągają one postać
traktowania sprzecznego z art. 3 EKPCz, zaś na odpowiednich władzach
ciąży organizacja systemu penitencjarnego w taki sposób, aby zapewnić
poszanowanie godności więźniów bez względu na finansowe, czy logistyczne trudności. Jeśli państwo nie jest w stanie zapewnić zgodności warunków w więzieniach z wymogami art. 3 EKPCz, musi porzucić surową politykę karną lub wdrożyć system alternatywnych środków karnych
w celu zmniejszenia liczby więźniów.
Płoski przeciwko Polsce (wyrok z 12.11.2002 r., skarga nr 26761/95):
Wacław Płoski został aresztowany pod zarzutem popełnienia kradzieży.
Gdy przebywał w areszcie zmarła jego matka. Informacja o jej śmierci
przyszła telegramem. Nazajutrz Płoski złożył wniosek o przepustkę na jej
pogrzeb, który następnego dnia sąd penitencjarny rozpatrzył odmownie.
„Aresztowany był wielokrotnym recydywistą i nie było gwarancji jego
powrotu do więzienia”. Mimo poparcia wniosku o przepustkę przez wychowawcę więziennego, także sędzia penitencjarny odmówił udzielenia
przepustki stwierdzając, że nie zachodzą przesłanki losowe przewidziane w prawie. W miesiąc od śmierci matki zmarł ojciec aresztowanego.
59
Rozpatrywał już około 160 skarg za naruszenie art. 3 EKPCz. Od 2000 r. do połowy 2008 r. przeludnienie
w polskich więzieniach ujawniło „praktykę niezgodną z normami Konwencji”.
423
Maria Niełaczna
Płoski ponowie zwrócił się do sądu z prośbą o udzielenie mu przepustki na
pogrzeb. I tym razem nie pomogło poparcie wychowawcy. Sąd rozpatrzył
wniosek w dniu pogrzebu, zaś sędzia penitencjarny dzień później. „Płoski
nie dawał gwarancji powrotu do więzienia ze względu na swoją kryminalną przeszłość”.
W skardze do Trybunału podniósł uniemożliwienie mu przez władze
więzienne i sądy udziału w pogrzebie dwojga rodziców, tj. prawo do
poszanowania życia rodzinnego (art. 8 EKPCz).
Trybunał przypomniał, że ingerencja w prawo do życia prywatnego
i rodzinnego co do zasady będzie stanowiła naruszenie art. 8 EKPCz, chyba
że była „przewidziana przez prawo” i została podjęta z uwagi na cel lub
cele chronione przez ust. 2 oraz, jeżeli była „konieczna w społeczeństwie
demokratycznym” w tym znaczeniu, iż była ona proporcjonalna do chronionego celu. Odmowa udzielenia przepustki Płoskiemu w celu wzięcia udziału
w pogrzebach jego rodziców stanowiła ingerencję w jego prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. Czy była ona uzasadniona i konieczna? Celem ingerencji była ochrona porządku i bezpieczeństwa publicznego oraz „zapobiegnięcie przestępstwom”. Jednak nawet gdy aresztowany
musi być poddany różnym ograniczeniom w korzystaniu z praw i wolności,
to obowiązek wykazania konieczności restrykcji spoczywa na państwie.
Płoski stracił oboje rodziców w odstępie miesiąca. Jego prośby
o udzielenie mu przepustki na pogrzeb były poparte oświadczeniami więziennego wychowawcy. Uzasadnienia odmów nie były poparte żadnymi
faktami, zaś ich powody nie były przekonujące, w szczególności obawy,
że skazany nie powróci do aresztu. Obawy te mogły być przecież rozwiane poprzez udzielenie przepustki w asyście policji. Organy te nawet nie
rozważyły tej alternatywy. Ponadto druga prośba Płoskiego o przepustkę
została rozpatrzona przez sędziego penitencjarnego już po pogrzebie ojca
aresztowanego.
Trybunał jest świadom problemów natury finansowej i logistycznej,
jakie powoduje organizowanie przepustek w asyście strażników więziennych. Jednak dolegliwość decyzji pozbawiającej więźnia prawa do wzięcia udziału w pogrzebach rodziców jest zbyt duża. Państwo mogłoby odmówić zgody na przepustkę tylko wtedy, gdyby istniały przekonujące ku
temu powody i gdyby nie można było znaleźć alternatywnego rozwiązania
(np. przepustka w asyście policji lub strażników więziennych). Dlatego
art. 8 EKPCz został naruszony.
Sikorski przeciwko Polsce (wyrok z 22.10.2009 r., skarga nr 17599/05):
Norbert Sikorski przez okres 7 lat i 8 miesięcy przebywał w czterech
424
różnych jednostkach penitencjarnych, w przeludnionych celach, które nie
zapewniały 3 m2 przestrzeni życiowej. W okresach odpowiadających okresowi jego uwięzienia poziom przeludnienia w tych jednostkach wahał się
między 119% a 149% ogólnej ich pojemności. Prawie całe dnie Sikorski
pozostawał zamknięty w celi, pozbawionej wentylacji, w której znajdowały się także urządzenia sanitarne nie oddzielone od części mieszkalnej.
Oznaczało to, że cela równocześnie była miejscem do spania, jedzenia
i załatwiania potrzeb fizjologicznych. Więźniowie spożywali posiłki
w niewłaściwych warunkach. W skardze do Trybunału Sikorski wskazał
zarówno na samo przeludnienie, jak i na jego „poniżające” skutki.
Trybunał ważył czy przeludnienie samo w sobie stanowi wystarczającą
przesłankę uznania naruszenia artykułu 3 EKPCz. Chodziło o przypadki, gdy powierzchnia życiowa przypadająca na więźnia była mniejsza niż
3 m2. Gdy brak tej powierzchni nie był tak rażący, Trybunał brał pod uwagę inne aspekty warunków bytowych, jak: dostęp do urządzeń sanitarnych
z zapewnieniem prawa do prywatności, dostęp do naturalnego światła
i powietrza, stan ogrzewania celi oraz odpowiednie warunki sanitarnohigieniczne. Mimo że więzień dysponował większą powierzchnią w celi
(między 3 m² a 4 m²), mogło nastąpić naruszenie art. 3 EKPCz ze względu
na ciasnotę połączoną z brakiem dostępu do świeżego powietrza i odpowiedniego oświetlenia.
Uwięzienie człowieka nie powoduje utraty zagwarantowanych mu praw
Konwencji. Przeciwnie, w niektórych przypadkach uwięziony może potrzebować szczególnej ochrony z powodu sytuacji, w której się znalazł lub
dlatego, że jest całkowicie zależny od władz państwowych. Art. 3 EKPCz
zobowiązuje organy tej władzy do upewnienia się, że każdy więzień jest
umieszczony z poszanowaniem ludzkiej godności i że dzięki staraniom
tych władz będzie on miał zapewnione zdrowie i dobre samopoczucie.
Przebywanie Sikorskiego w ogromnym stłoczeniu przez długi czas,
z towarzyszącymi trudnymi warunkami higienicznymi, przy braku możliwości swobodnego poruszania się poza celą, do czego należy dołączyć
pasywną postawę władz więziennych, które nie starały się rozwiązać tej
sytuacji – pozwalają stwierdzić, że cierpienia i dolegliwości których doświadczył skazany przekroczyły nieunikniony poziom dolegliwości, jaki
powoduje ze swej natury fakt uwięzienia w zakładzie karnym. Podobnie
jak w sprawie Orchowski przeciwko Polsce, Trybunał potwierdził,
że przeludnienie w polskich więzieniach jest „problemem o charakterze
systemowym”. Ze względu na jego chroniczny i poważny charakter trudno
mówić o humanitarnym traktowaniu więźniów, zaś nadmierne zagęszczenie
425
Maria Niełaczna
w celi może samo w sobie być kwalifikowane jako poniżające i niehumanitarne traktowanie.
Jakóbski przeciwko Polsce (wyrok z 07.03.2011 r., skarga nr
18429/06): Janusz Jakóbski odbywając karę w jednostkach penitencjarnych
wielokrotnie prosił o dietę ze względu na religię buddyjską, którą wyznawał. Ze względów zdrowotnych lekarz więzienny początkowo zapisał mu
dietę bezmięsną, lecz po 4 miesiącach stwierdził, że nie ma potrzeby kontynuowania jej.
Wnosząc o wszczęcie postępowania karnego przeciwko administracji
więziennej Jakóbski zarzucił, że mimo próśb o bezmięsną dietę otrzymywał posiłki zawierające mięso, których nie mógł spożywać z religijnych
względów. W konsekwencji był zmuszony do zaakceptowania posiłków
wbrew wyznawanej religii albo nie przyjmowania ich, co byłoby postrzegane jako „strajk głodowy” i pociągnęłoby za sobą odpowiedzialność
dyscyplinarną. Zależał także od pomocy ze strony rodziny, zaś strażnicy krytykowali jego nakazy religijne. Prokurator umorzył postępowanie.
Kolejne prośby więźnia o przyznanie mu bezmięsnej diety były odrzucane. Nieskuteczne okazały się apele buddyjskiego związku wyznaniowego
w Polsce do władz więziennych.
W odpowiedzi na skargi więźnia władze więzienne wyjaśniały, że „ma
on prawo zmienić religię w trakcie uwięzienia korzystając z wolności religii. Nie znaczy to jednak, że władze więzienne zobowiązane są do dostarczenia mu posiłków odpowiednich dla kulturalnych i religijnych wymagań. Ta kwestia nie powinna prowadzić do manipulowania władzami
więziennymi, aby więzień mógł zabezpieczyć swoje osobiste korzyści”.
Jakóbski nie mógł skutecznie domagać się przed władzami polskimi
otrzymania diety zgodnej z jego religijnym wyznaniem i zwrócił się do
Trybunału.
W skardze zarzucił, że administracja więzienna odmawiając dostarczenia mu diety bezmięsnej zgodnej z religijnymi nakazami, naruszyła jego
prawo do uzewnętrzniania religii buddyjskiej, chronione art. 9 EKPCz.
Twierdził też, że władze więzienne naruszyły art. 14 EKPCz (zakaz dyskryminacji), ponieważ inne grupy religijne otrzymywały specjalną dietę.
Trybunał stwierdził, iż doszło do naruszenia art. 9 EKPCz. Władze
więzienne nie zachowały bowiem równowagi pomiędzy interesem publicznym a wolnością do urzeczywistniania wyznania, wyrażającego się
przestrzeganiem reguł religii buddyjskiej. Trybunał przypomniał również,
że zgodnie z Europejskimi Regułami Więziennymi – mimo ich niewiążącego charakteru – więźniowie powinni otrzymywać pożywienie uwzględ426
niające ich religię i kulturę. Uznał, że nie było potrzeby badania naruszenia art. 14 EKPCz.
Radaj przeciwko Polsce (wyrok z 28.11.2002 r., skargi nr 29537/95
i 35453/97): Zbigniew Radaj przebywał w areszcie w związku z toczącym
się przeciwko niemu postępowaniem. W tym czasie prowadził korespondencję z Europejską Komisją Praw Człowieka (EKPCz) i otrzymał od niej
dwa listy, które były otwarte. Zostały one przeczytane przez administrację
więzienną, a następnie przesłane do właściwego sądu, który także zapoznał się z ich treścią.
Radaj zwrócił się do prezesa tego sądu, a następnie do sądu wyższej instancji, o wyjaśnienie podstawy prawnej otwarcia i przeczytania jego korespondencji z EKPCz zważywszy na obowiązki państwa wynikające z art. 8
EKPCz. Prezes sądu wyższej instancji stwierdził, że art. 8 EKPCz nie zakazuje cenzury korespondencji osób tymczasowo aresztowanych i, że tekst
Konwencji nie zawiera przepisów odnoszących się do nietykalności korespondencji z Europejską Komisją Praw Człowieka. Cenzura była dopuszczalna na podstawie regulaminu stosowania tymczasowego aresztowania.
W okresie tych zdarzeń, a następnie w momencie początkowego badania skargi przez Trybunał, zgodnie z kkw z 1969 r. wszelka korespondencja więźnia była otwierana, czytana, i jeśli zachodziła taka potrzeba,
poddawana cenzurze. Żaden przepis obowiązującego wówczas kkw nie
przewidywał środka pozwalającego podważyć sposób bądź zakres dokonywanej cenzury.
W skardze do Trybunału Radaj zarzucił, że podczas tymczasowego
aresztowania jego korespondencja z organami EKPCz została przejęta,
otwarta i przeczytana przez władze krajowe.
Trybunał zauważył, że nowy kkw, obowiązujący od 01.01.1998 r., stanowi, że skargi skazanych do międzynarodowych organów ochrony praw
człowieka, powołanych na podstawie umów międzynarodowych ratyfikowanych przez Polskę, powinny być wysłane bezzwłocznie i nie podlegają
cenzurze. Zapewnia też, że prawa tymczasowo aresztowanych powinny,
co do zasady, być takie same jak prawa skazanych. Trybunał zaznaczył,
że poszanowanie korespondencji więźniów jest sprawą najwyższej wagi,
dla skutecznego działania systemu skarg indywidualnych, zagwarantowanego w art. 34 EKPCz. Powinni oni mieć możliwość swobodnego komunikowania się z Trybunałem, bez poddawania ich jakimkolwiek formom
presji ze strony władz, aby wycofać lub zmodyfikować skargę.
Trybunał zauważył, że ingerencja w korespondencję więźniów była
„przewidziana w ustawie”, ale to określenie odnosi się także do jakości
427
Maria Niełaczna
prawa. Musi ono wskazywać z rozsądną klarownością zakres i sposób
wykonywania danego uznania powierzonego władzom tak, aby zapewnić uwięzionemu minimalny stopień ochrony, do której uprawnieni są
obywatele na podstawie reguł prawa w demokratycznym społeczeństwie.
Przepisy prawa polskiego pozwalały na automatyczne otwieranie i czytanie korespondencji więźniów przez władze więzienne, prokuraturę bądź
sąd. Nie rozróżniały one różnych kategorii podmiotów, z którymi więźniowie mogli korespondować ani nie ustanawiały żadnych zasad rozstrzygających o wykonywaniu kontroli korespondencji. Ponadto władze nie
zostały prawnie zobowiązane do wydawania decyzji z uzasadnieniem co
do podstaw zastosowania cenzury i żaden przepis prawa nie przewidywał środka umożliwiającego więźniowi podważenie sposobu i zakresu jej
stosowania. Nastąpiło naruszenie art. 8 EKPCz60.
Skałka przeciwko Polsce (wyrok z 27.08.2003 r., skarga nr 43425/98):
Edward Skałka w momencie wnoszenia skargi odbywał karę pozbawienia wolności za przestępstwo kwalifikowanej kradzieży. W czasie odbywania kary napisał list do sądu penitencjarnego. Niezadowolony z otrzymanej odpowiedzi, odpisał używając w liście obelżywych sformułowań
wobec anonimowego sędziego, który wcześniej udzielił mu odpowiedzi.
W następstwie Skałka został oskarżony o znieważenie organu publicznego. Prokurator uznał, że w swoim liście więzień obraził sąd penitencjarny
oraz wszystkich sędziów tego sądu. Skałka stwierdził, że list pisał z myślą
o konkretnym sędzim, który rozpatrywał jego uprzednie prośby, zaś słowa,
których użył w liście nie mogły stanowić znieważenia wymiaru sprawiedliwości, ponieważ nie były skierowane przeciwko oficjalnym działaniom
sądu, ale przeciwko osobie pracującej w sądzie. Sądy obydwu instancji
skazały go na karę 8 miesięcy pozbawienia wolności. W wyroku kasacyjnym Sąd Najwyższy uznał, że obraźliwe pismo więźnia „przekroczyło
granice dopuszczalnej krytyki”.
W skardze do Trybunału Skałka zarzucił, że skazanie go pogwałciło
jego prawo do wolności wyrażania opinii (art. 10 EKPCz).
60
W kilku innych sprawach więziennych Trybunał każdorazowo stwierdzał naruszenie art. 8 EKPCz: Niedbała przeciwko Polsce (wyrok z 04.07.2000 r., skarga nr 27915/95) korespondencja aresztowanego z Rzecznikiem
Praw Obywatelskich. Prawo polskie w wersji obowiązującej w badanym okresie nie wskazywało z rozsądną
klarownością zakresu i sposobu wykonywania uznania powierzonego władzom publicznym w związku z kontrolą korespondencji więźniów; Sałapa przeciwko Polsce (19.12.2002 r., skarga nr 35489/97) czytanie korespondencji urzędowej przez strażników SW; Friedensberg przeciwko Polsce (wyrok z 27.04.2010 r., skarga nr
44025/08); Jarkiewicz przeciwko Polsce (wyrok z 06.07.2010 r., skarga nr 23623/07); Przyjemski przeciwko
Polsce (wyrok z 05.10.2010 r., skarga nr 6820/07); Bereza przeciwko Polsce (wyrok z 19.10.2010 r., skarga nr
42332/06); Lewak przeciwko Polsce (wyrok z 31.03.2008 r., skarga nr 21890/03).
428
ETPCz przypomniał, że swoboda wypowiedzi stanowi jeden z podstawowych filarów społeczeństwa demokratycznego oraz podstawowy
warunek jego rozwoju i samorealizacji jednostki. Nie może ograniczać
się do „informacji” i „poglądów”, które są przychylnie przyjmowane, ale
także do tych, które obrażają, oburzają czy wprowadzają niepokój. Takie
są wymagania pluralizmu, tolerancji i otwartości, bez których „demokratyczne społeczeństwo” nie istnieje. Wolność ta podlega ograniczeniom,
które muszą jednakże być rozumiane ściśle. Ponadto praca sądów, które
są gwarantami sprawiedliwości i które spełniają podstawową rolę w państwie prawa, musi cieszyć się zaufaniem publicznym. Dlatego też powinna
być chroniona przed nieuzasadnionymi atakami. Lecz ani sądy, ani inne
instytucje publiczne nie są wyłączone od krytyki i kontroli. Więźniowie
cieszą się w tym względzie takimi samymi prawami jak inni członkowie
społeczeństwa. Trzeba rozróżnić krytykę od obrazy. Jeżeli jedynym zamiarem wypowiedzi było obrażenie sądu lub sędziów, odpowiednia kara
nie stanowiłaby w zasadzie naruszenia artykułu 10 ust. 2 EKPCz.
Trybunał nie miał wątpliwości, że w liście Skałka użył obraźliwych
słów (napisał, że w sądzie penitencjarnym zasiadają „nieodpowiedzialne
błazny”, sędziego – autora odpowiedzi – nazwał „kretynkiem”, „durniem”,
„spotęgowanym kretynem”). Ton listu jako całości był oczywiście obraźliwy. ETPCz skoncentrował się na badaniu proporcjonalności ingerencji
i stwierdził, że kara 8 miesięcy pozbawienia wolności była nieproporcjonalnie surowa, ponieważ nie był to otwarty i ogólny atak na powagę władzy sądowniczej, ale wewnętrzna wymiana listów, o których nie wiedział
nikt z opinii publicznej. Polska naruszyła art. 10 EKPCz.
Gębura przeciwko Polsce (wyrok z 06.06.2007 r., skarga nr 63131/00):
Leszek Gębura odbywał karę pozbawienia wolności. Po spełnieniu wymagań co do przedterminowego warunkowego zwolnienia, kilkakrotnie zwracał się do sądu penitencjarnego z wnioskiem o jego udzielenie.
W końcu do sądu z odpowiednim wnioskiem wystąpił dyrektor więzienia
wskazując na zadowalającą resocjalizację. Mimo sprzeciwu prokuratora,
sąd apelacyjny postanowił o wcześniejszym zwolnieniu więźnia, wyznaczył mu trzyletni okres próby i poddał go nadzorowi kuratora. Gębura nie
był obecny na posiedzeniu, zaś o korzystnej dla siebie „decyzji” dowiedział się w faktycznym dniu zwolnienia, tj. czwartego dnia od chwili wydania postanowienia.
W skardze do Trybunału Gębura zarzucił, że władze polskie naruszyły
jego wolność osobistą chronioną art. 5 EKPCz, ponieważ doszło do ponad
48-godzinnej zwłoki w zwolnieniu go z więzienia.
429
Maria Niełaczna
Trybunał przypomniał, że art. 5 EKPCz gwarantuje podstawowe prawo
do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Prawo to ma podstawowe znaczenie w „społeczeństwie demokratycznym”. Do korzystania z ochrony
tego prawa jest uprawniony każdy, a więc każdy ma prawo do tego, by nie
być pozbawianym wolności, a także by pozbawienie to nie było kontynuowane. Zapewnienie przestrzegania zasady pewności prawa jest szczególnie ważne gdy sprawa dotyczy pozbawienia wolności. Zgodnie z prawem
polskim decyzja o warunkowym przedterminowym zwolnieniu jest pozostawiona ocenie sądu, jednakże w razie jego orzeczenia, skazany miał prawo do bycia zwolnionym bezzwłocznie, co przewidywały przepisy wykonawcze (zarządzenie ministra sprawiedliwości z 27.08.1998 r.). Trybunał
podkreślił, że jeśli prawo krajowe zapewniało takie uprawnienie, a warunkowe przedterminowe zwolnienie zostało orzeczone, Gębura miał prawo
być bezzwłocznie zwolniony. Zwłoka z wykonywaniem postanowień
o zwolnieniu skazanego jest zrozumiała i czasami nieunikniona ze względu na praktyczne działanie sądów oraz przestrzeganie różnych formalności. Jednakże organy krajowe muszą starać się ograniczać je do minimum,
zaś formalności administracyjne związane ze zwolnieniem mogą stanowić uzasadnienie jedynie dla zwłoki nie przekraczającej więcej niż kilka
godzin. Administracja więzienna otrzymała dokumenty dopiero dwa dni
po ich wysłaniu przez sąd. Zwłoka pomiędzy doręczeniem postanowienia sądu apelacyjnego a zwolnieniem skazanego przekroczyła 48 godzin.
Dlatego doszło do naruszenia art. 5 EKPCz.
430
Wykaz niektórych skrótów
1. CTP – Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu
lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (skrót z jęz. ang.)
2.
CZSW – Centralny Zarząd Służby Więziennej
3.
EKPCz – Europejska Konwencja Praw Człowieka
4.
ERW – Europejskie Reguły Więzienne
5.
ETPCz – Europejski Trybunał Praw Człowieka
6.
ETS – Europejski Trybunał Sprawiedliwości
7.
KBPN – Krajowe Biuro do spraw Przeciwdziałania Narkomanii
8.
PARPA – Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych
9.
PWP – Przegląd Więziennictwa Polskiego
10. RE – Rada Europy
11. RP – Rzeczpospolita Polska
12. RPO – Rzecznik Praw Obywatelskich
13. TK – Trybunał Konstytucyjny
14. TZA – Trening Zastępowania Agresji
15. UE – Unia Europejska
431
Noty o autorach
Teodor Bulenda – doktor nauk prawnych, pracownik naukowy Instytutu
Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego.
Maria Ejchart – absolwentka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, od 2000 r. pracownik Helsińskiej Fundacji Praw
Człowieka.
Aleksandra Korwin-Szymanowska – prof. dr hab. IPSiR Uniwersytetu
Warszawskiego.
Krzysztof Kosowicz – absolwent Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, aplikant adwokacki, pracownik Kancelarii Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka.
Zbigniew Lasocik – prof. dr hab. dziekan Wydziału Prawa Uniwersytetu
Łazarskiego.
Jerzy Migdał – prof. dr hab. w Katedrze Prawa i Polityki Penitencjarnej
Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Maria Niełaczna – prawnik, kryminolog, asystent w Katedrze Kryminologii i Polityki Kryminalnej IPSiR Uniwersytetu Warszawskiego, członek
Stowarzyszenia Interwencji Prawnej. Koordynuje prace Uniwersyteckiej
Kliniki art. 42 kkw.
Michał Porowski – prof. dr hab. IPSiR Uniwersytetu Warszawskiego.
Tomasz Przesławski – doktor nauk prawnych, radca prawny, adiunkt
w Zakładzie Prawa i Polityki Penitencjarnej Uniwersytetu Warszawskiego.
Andrzej Rzepliński – prezes Trybunału Konstytucyjnego, prof. zw. Uniwersytetu Warszawskiego.
Barbara Stańdo-Kawecka – prof. dr hab. w Katedrze Prawa i Polityki
Penitencjarnej Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Grażyna B. Szczygieł – prof. dr hab. Uniwersytetu w Białymstoku, pracownik naukowy Zakładu Prawa Karnego i Kryminologii na Wydziale
Prawa Uniwersytetu w Białymstoku.
Teodor Szymanowski – prof. zw. Uniwersytetu Warszawskiego.
432

Rekomendacja Nr R

Transkrypt

Podobne dokumenty

plan działalności Aresztu Sledczego w Bielsku

wniosek o odroczenie wykonania kary pozbawienia wolności

Wniosek o odroczenie kary pozbawienia wolności

wniosek o udzielenie zezwolenia na SDE

Wniosek o udzielenie zezwolenia na odbywanie kary pozbawienia

Wniosek o zmianę miejsca wykonywania kary ograniczenia wolności

Pobierz - Fundacja Otwarty Dialog

Nauczyć więźniów pracy