Pobierz - fizjoterapeutom.pl

Maria Prośba-Mackiewicz1, Anna Wytrykowska1, Jurand Mackiewicz2
Subiektywne i obiektywne objawy zaburzeń czynnościowych
w układzie stomatognatycznym
Subjective and objective syndromes of stomatognathic system dysfunction
1
Zakład Technik Dentystycznych i Zaburzeń Czynnościowych Narządu Żucia AMG
2
Katedra i Klinika Chirurgii Szczękowo-Twarzowej i Stomatologicznej AMG
Streszczenie
Cel pracy. Celem pracy jest analiza subiektywnych i obiektywnych objawów zaburzeń czynnościowych w układzie
stomatognatycznym (us).
Materiał i metody. Badania prowadzono u pacjentów zgłaszających się do leczenia zaburzeń czynnościowych w rejonie układu stomatognatycznego. Zastosowano badania przedmiotowe i podmiotowe: wewnątrz- i zewnątrzustne oraz
wskaźnik dysfunkcji wg Helkimo. Badania kliniczne uzupełniono o badania pomocnicze, którymi były zdjęcia ortopantomograficzne, czynnościowe projekcje panoramiczne stawów skroniowo-żuchwowych, zdjęcia cefalometryczne, zatok
przynosowych, odcinka szyjnego kręgosłupa a także badania RM stawów skroniowo-żuchwowych.
Wyniki. Wyniki badań wykazały dużą różnorodność i zmienność subiektywnych i obiektywnych objawów dysfunkcji
w układzie stomatognatycznym.
Wnioski. Subiektywne i obiektywne objawy dysfunkcji narządu żucia stanowią równoznaczny – niekiedy wspólny element diagnozy. Szczegółowy wywiad i badanie kliniczne pozwalają na eliminację niektórych subiektywnych objawów
dysfunkcji. O ustalaniu planu i przebiegu leczenia decydują obie grupy objawów. Wyniki niniejszej pracy wskazują na
potrzebę poszerzenia specjalistycznych metod diagnostycznych dysfunkcji układu stomatognatycznego.
Słowa kluczowe: zaburzenia czynnościowe us, objawy.
Abstract
Objectives. The aim of the paper was to analyze subjective and objective symptoms of stomatoganathic system dysfunction.
Material and methods. The research was conducted on patients treated for functional disorders of the stomatognathic
system. Clinical intraoral and extraoral examinations were carried out. The Helkimo marker for each patient was defined
and the clinical examination was often accompanied by some additional examinations, such as: an ortopantomograph,
TMJ functional-panoramic projection, projections of the paranasal sinuses and radiographs of the neck and TMJ.
Results. Results of the examinations indicated a great variety and variability of the subjective and objective symptoms
occuring in dysfunction of the stomatognathic system.
Conclusions. Both types of symptoms played a part in defining the treatment plan. A detailed examination, clinical and
interview permitted the elimination of some of the dysfunction syndromes. The results of this work suggest a need to
increase the use of diagnostic methods.
Key words: stomatognathic system, dysfunction, syndromes.
Wprowadzenie
Badania ostatnich lat wskazują na wzrost
liczby chorych z zaburzeniami czynnościowymi
w układzie stomatognatycznym (us). Dane z piśmiennictwa podają, że występują one u 12% do
80% badanych i obejmują wszystkie populacje
pacjentów. Dlatego też obecnie nadaje się temu
schorzeniu charakter społeczny [1, 2, 3, 4, 5]. Obraz kliniczny dysfunkcji układu stomatognatycznego cechuje się bardzo licznymi i różnorodnymi
objawami, które mogą mieć charakter subiektywny i obiektywny. Obydwa rodzaje objawów stanowią istotę diagnozy i ustalają wskazania do planowanego leczenia. Duże zróżnicowanie dotyczy
DENTAL FORUM /1/2008/XXXVI
lokalizacji i stopnia nasilenia objawów. Bardzo
często występują one poza narządem żucia, tj.
w okolicy czołowej, ciemieniowej czy skroniowej
głowy, oczu, uszu, szyjnego odcinka kręgosłupa
itp. Taka lokalizacja objawów bólowych sprawia,
że pacjenci nie zawsze wiążą je z oznakami nieprawidłowego funkcjonowania części ruchowej
układu somatognatycznego i szukają pomocy
u lekarzy innych specjalności – neurologów, laryngologów czy okulistów.
Celem pracy jest analiza subiektywnych
i obiektywnych objawów zaburzeń czynnościowych w układzie stomatognatycznym.
PRACE ORYGINALNE
17
Maria Prośba-Mackiewicz, Anna Wytrykowska, Jurand Mackiewicz
Materiał i metody
Badaniem objęto 70 pacjentów w wieku od 15.
do 75. roku życia, zgłaszających się do Zakładu
Technik Dentystycznych i Zaburzeń Czynnościowych Narządu Żucia AMG z powodu dysfunkcji
w układzie stomatognatycznym. W badanej grupie pacjentów były 54 (77%) kobiety i 16 mężczyzn (23%) (Ryc. 1.).
16; 23%
Kobiety
MĊĪczyĨni
54; 77%
Ryc. 1. Rozkład badanych pacjentów pod względem płci.
Fig. 1. Gender distribution of patients.
Zastosowano kliniczne i uzupełniające-pomocnicze metody badań.
Badania kliniczne prowadzono w oparciu
o specjalistyczną kartę badania czynnościowego.
W badaniu przedmiotowym uwzględniano informacje o ogólnym stanie zdrowia pacjenta, ocenę warunków życia i pracy w aspekcie narażenia
na stres. Na kliniczne badania stomatologiczne
składało się badanie zewnątrz- i wewnątrzustne.
W badaniu zewnątrzustnym oceniano palpacyjnie
napięcie i tkliwość mięśni głowy i szyi, obręczy
barkowej, mięśni żucia: w tym żwaczy, skroniowych, natomiast w badaniu zewnątrzustnym mięśni skrzydłowych przyśrodkowych i bocznych.
Badano ruchy w stawach skroniowo-żuchwowych z uwzględnieniem zakresu odwodzenia
żuchwy i ruchów bocznych. Ponadto odnotowywano obecność patologicznych objawów akustycznych w postaci trzasków lub/i trzeszczeń.
Każdy pacjent miał sporządzony diagram zębowy
z uwzględnieniem patologicznego starcia zębów,
braków zębowych, uzupełnień protetycznych oraz
wad zgryzu. W badaniach uzupełniających‑pomocniczych zastosowano: metody rentgenowskie: zdjęcia ortopantomograficzne, czynnościowe projekcje panoramiczne stawów sż, projekcje
cefalometryczne, zatok przynosowych, odcinka
szyjnego kręgosłupa a także badania rezonansem magnetycznym (RM).
Wyniki
Spośród 70 pacjentów objętych badaniem 46
(65,7%) podawało w wywiadzie samoistny lub dotykowy ból w okolicy stawu skroniowo-żuchwowego, u 19 (27,1%) były to bóle jednostronne,
18
PRACE ORYGINALNE
Ryc. 2. Pacjentka w trakcie badania: a – zewnątrzustnego – widoczna asymetria twarzy, skośny układ szpary
ustnej; b – wewnątrzustnego – niezgodność linii pośrodkowej obu łuków zębowych.
Fig. 2. Patient examination: a – extraoral – asymmetric
face and oblique lip line; b – intraoral – shifted dental
arches.
a u 27 (38,6%) występowały obustronnie. U 25
(35,7%) osób z bólem połączone było napięcie
mięśni. Jedna osoba podała promieniowanie bólu
do oka, a 4 do ucha, 2 z nich odczuwały ponadto szum w uszach. U 2 (2,8%) badanych stwierdzono asymetrię twarzy. U 18 (25,7%) chorych
w badaniu podmiotowym dominowały głównie
objawy motoryczne, polegające na trudnościach
w odwodzeniu żuchwy. Zbaczanie żuchwy podczas ruchu odwodzenia stwierdzono u 7 (10%)
chorych, natomiast występowanie szczękościsku obserwowano lub podawało 5 (7,1%) badanych. W klinicznym badaniu u 17 (24,3%) osób
w rejonie ssż stwierdzono trzaski i trzeszczenia.
Zewnątrzustnie u 12 (17,1%) osób stwierdzono
występowanie nieprawidłowej wysokości zwarcia: u 10 (14,3%) osób zmniejszonej, a u 2 (2,8%)
zwiększonej z blokadą szpary spoczynkowej.
U 5 (7,1%) pacjentów z pełnym uzębieniem naturalnym stwierdzono wadę zgryzu. Troje spośród
DENTAL FORUM /1/2008/XXXVI
Subiektywne i obiektywne objawy zaburzeń czynnościowych w układzie stomatognatycznym
nich podejmowało wcześniej próby leczenia ortodontycznego, natomiast dwoje nigdy nie leczyło
wady zgryzu i w chwili zgłoszenia się do leczenia
dysfunkcji nie wiązało wady zgryzu z objawami
nieprawidłowego funkcjonowania us. U 6 (8,6%)
pacjentów stwierdzono występowanie parafunkcji zwarciowych w postaci zaciskania i zgrzytania
zębami. Objawy dysfunkcji us wykazane w trakcie badania podmiotowego i przedmiotowego obrazuje tabela I.
Czynnościowe projekcje panoramiczne stawów skroniowo-żuchwowych wykonano u 66
(94,3%) pacjentów, u 32 (45,7%) chorych badanie
uzupełniono zdjęciem rtg ortopantomograficznym, a u 6 (8,6%) wykonano RM ssż. Projekcje
cefalometryczne i zatok przynosowych w badanej grupie zalecane były dwukrotnie po klinicznie
stwierdzonej asymetrii dolnego odcinka twarzy.
Badanie odcinka szyjnego kręgosłupa wykonane
było u jednego pacjenta przy współistniejących
objawach bólowych szyi i napięciu mięśni obręczy barkowej. Liczbę przeprowadzonych badań
uzupełniających‑pomocniczych przedstawia tabela II.
Wstępna ocena lokalizacji głów żuchwy,
przeprowadzona na podstawie czynnościowych
– panoramicznych projekcji ssż w projekcji odwodzenia żuchwy, u 28 (40%) chorych wykazała
dyslokację głowy stawowej – z przemieszczeniem przed guzek stawowy w prawym ssż, u 19
(27,1%) – w lewym i u tej samej liczby chorych 19
(27,1%) było to przemieszczenie obustronne. Opisane wyniki przedstawia tabela III.
Tabela I. Charakterystyka ilościowa niektórych objawów dysfunkcji us
Table I. Distribution of some dysfunction symptoms of stomatognathic system
Lp.
Liczba pacjentów
Charakterystyka objawów
n
%
Lokalizacja objawów bólowych
1.
bóle w okolicy stawów skroniowo-żuchwowych
– jednostronne
– obustronne
19
27
27,1
38,6
2.
napięcie i ból mięśni żucia
25
35,7
3.
promieniowanie bólu do oka
1
1,4
4.
promieniowanie bólu do ucha
4
5,7
5.
promieniowanie bólu do ucha i szum w uszach
2
2,8
1.
trzaski, trzeszczenia
17
24,3
2.
asymetria twarzy
2
2,8
3.
szczękościsk
5
7,1
4.
zbaczanie żuchwy
7
10
5.
zespół zgryzu urazowego, obniżona wysokość zwarcia
12
17,1
6.
wada zgryzu
– leczona
– nieleczona
3
2
4,3
2,8
7.
parafunkcje zwarciowe
6
8,6
Inne – klinicznie stwierdzane objawy dysfunkcji
Tabela II. Przegląd wykonanych badań dodatkowych
Table II. Additional examinations
Table III. Dislocation of mandibular heads in panoramic
images of TMJ
Badania dodatkowe
Zdjęcia
ortopantomograficzne
Projekcje
panoramiczne ssż
Badania
RM ssż
32
66
6
DENTAL FORUM /1/2008/XXXVI
Tabela III. Dyslokacje głowy żuchwy w projekcjach panoramicznych ssż
Lp.
Lokalizacja głowy żuchwy
Liczba pacjentów
n
%
1. dyslokacja po stronie prawej
28
42,4
2. dyslokacja po stronie lewej
19
28,8
3. dyslokacja obustronna
19
28,8
PRACE ORYGINALNE
19
Maria Prośba-Mackiewicz, Anna Wytrykowska, Jurand Mackiewicz
Wyniki badań klinicznych i pomocniczych oraz
zastosowanie wskaźnika wg Helkimo [6] pozwoliły na wyodrębnienie czterech grup pacjentów
o różnym nasileniu stopnia dysfunkcji. Pośród
badanych nie było pacjentów bez objawów klinicznych. W grupie drugiej z niewielką dysfunkcją zgłosiło się 38 (54,3%) osób. Objawy średniej
dysfunkcji stwierdzono u 24 (34,3%) badanych,
a u 8 (11,4%) chorych dysfunkcja miała charakter
ciężki. Wyniki badań przedstawia tabela IV.
Tabela IV. Liczba pacjentów w grupach o różnym nasileniu stopnia dysfunkcji: (Di-0 – brak objawów klinicznych, Di-I – niewielka dysfunkcja, Di-II – średnia dysfunkcja, Di-III – ciężka dysfunkcja – wskaźnik wg Helkimo,
n – liczba pacjentów)
Table IV. Numbers of patients (n) with various degrees
of dysfunction according to Helkimo: (Di-0 – lack of clinical symptoms, Di-I – small dysfunction, Di-II – medium
dysfunction, Di-III – severe dysfunction)
Grupa
Wskaźnik dysfunkcji
n
%
I
Di-0
–
–
II
Di-I
38
54,3
III
Di-II
24
34,3
IV
Di-III
8
11,4
Dyskusja
Z dotychczasowych badań wynika duża zmienność zarówno subiektywnych, jak i obiektywnych
objawów dysfunkcji us. Podkreślane jest również
to, że pomimo różnorodności objawów, główną
przyczyną szukania pomocy oraz zgłaszania się
pacjentów do leczenia jest ból [7, 8]. Etiologia
bólu wynika z gromadzenia się kwasu mlekowego oraz mediatorów zapalenia w niedostatecznie
ukrwionych mięśniach. Objawy te najczęściej występują równocześnie i są wzajemnie skorelowane ze wzrostem napięcia nerwowo-mięśniowego.
W naszych badaniach ból w us był objawem występującym u 46 (65,7%) pacjentów zgłaszających się do leczenia, a lokalizacja bólu nie była
powtarzalna i jednoznaczna. U 38,6% pacjentów
ból objawiał się obustronnie, a zwiększone napięcie lub tkliwość mięśni żucia stwierdzono u 25
(35,7%) zgłaszających się do leczenia. Objawy te
występowały obustronnie i dotyczyły wszystkich
mięśni żucia ze współistniejącą hyperkontrakcją
także we włóknach mięśnia skrzydłowego bocznego. Analiza tej grupy subiektywnych i obiektywnych objawów dysfunkcji przeprowadzona na
naszym materiale nie potwierdza w pełni dotychczasowych danych, co do korelacji objawów bólowych z wzrostem napięcia nerwowo-mięśniowego. Na tej podstawie przypuszczać można, że
20
PRACE ORYGINALNE
objawy bólowe towarzyszą nie tylko wzrostowi
napięcia nerwowo-mięśniowego, lecz także innym stanom klinicznym.
Niektórzy badacze zgodnie podkreślają, że
następstwem zwiększonego napięcia mięśni żucia może być patologiczne starcie zębów i obniżenie wysokości zwarcia [1, 9, 10]. W naszych
badaniach parafunkcje zwarciowe stwierdzono
jedynie u 6 (8,6%) chorych. Taki wynik analizy nie
potwierdza badań powyższych autorów.
W naszej opinii zaciskanie i zgrzytanie zębami
nie zawsze jest parafunkcją utrwaloną i dlatego
pomimo destrukcyjnego charakteru nie musi powodować innych klinicznych następstw.
Niektórzy autorzy [1, 3, 11] stwierdzają ponadto, że konsekwencją patologicznego starcia
zębów i obniżenia wysokości zwarcia może być
ograniczenie ruchów żuchwy. Początkowo jest to
ograniczenie ruchów odwodzenia, ruchów bocznych oraz zaburzenie toru przywodzenia żuchwy
w bezbolesnym zakresie. W stanach zaawansowanych dochodzić może do bolesności i szczękościsku. W przedstawionym w pracy materiale
nieprawidłowy tor żuchwy stwierdzono u 7 (10%)
pacjentów, natomiast występowanie szczękościsku obserwowano lub podawało 5 (7,14%) badanych. Taki wynik dowodzi tego, że pacjenci
zgłaszają się do leczenia w niezaawansowanych
stanach dysfunkcji. Można to tłumaczyć, z jednej
strony, dużą świadomością zdrowotną pacjentów, z drugiej natomiast należałoby ten parametr
rozpatrywać także w aspekcie udziału czynnika
psychogennego w etiologii dysfunkcji us. Analiza
czynnika psychogennego w obrazie klinicznym
dysfunkcji us stanowić będzie temat następnego
opracowania.
Z piśmiennictwa, a także z własnych doświadczeń klinicznych wynika, że do zmian napięcia
w mięśniach us dochodzić może również przy
długotrwałym użytkowaniu uzupełnień protetycznych wykonanych w nieprawidłowej – obniżonej
lub podwyższonej wysokości zwarcia [12, 13, 14].
Obie sytuacje powodować mogą przemieszczenie głów żuchwy w dołach stawowych. Przy
obniżonej wysokości zwarcia dochodzi do przesunięcia głowy żuchwy ku tyłowi z widocznym
na rentgenogramach stawów skroniowo-żuchwowych zwężeniem tylnej szpary stawowej. Inny obraz ssż stwierdza się u pacjentów bezzębnych,
użytkujących protezy całkowite z podwyższoną
wysokością zwarcia. U chorych tych obustronnie
widoczne jest przemieszczenie głów żuchwy ku
przodowi i zwężenie przedniej szpary stawowej.
Analiza tej grupy obiektywnych objawów, stwierdzanych u chorych leczonych protetycznie, ustala
pilne wskazania do ponownego leczenia z rekonstrukcją ułożenia żuchwy do szczęki z trwałym,
stabilnym zwarciem centrycznym.
DENTAL FORUM /1/2008/XXXVI
Subiektywne i obiektywne objawy zaburzeń czynnościowych w układzie stomatognatycznym
Występowanie i natężenie takich objawów
akustycznych jak trzaski, trzeszczenia czy szumy w uszach nie dały jednoznacznego obrazu
ani w badaniu podmiotowym ani przedmiotowym
i stanowiły o trudnościach diagnostycznych i złożoności problemu. Wykonane u sześciu pacjentów badania RM potwierdziły wskazania autorów
dotyczące biomechaniki ssż, w tym szczególnie
lokalizacji krążka stawowego i określenia jego
pozycji dysfunkcyjnej [2, 15, 16, 17]. Stanowiły
one także potwierdzenie obiektywnych objawów
klinicznych stwierdzonych w badaniu przedmiotowym.
Wyniki badań gnatofizjologicznych wskazały
na szerszy niż powszechnie się uważa udział mięśni szyi i obręczy barkowej w zachowaniu równowagi funkcjonalnej us. Niektórzy autorzy mówią
nawet o czynnościowym kompleksie mięśniowym
głowa-szyja-obręcz barkowa [18, 19, 20, 21]. Na
tej podstawie w przedstawionym materiale wykonane zostały dodatkowe – uzupełniające badania
rtg odcinka szyjnego kręgosłupa, a uzyskane wyniki potwierdziły subiektywne i obiektywne objawy dysfunkcji i posłużyły do opracowania metod
rehabilitacji.
Często występującym obiektywnym objawem
dysfunkcji us jest asymetria dolnego odcinka twarzy [22, 23, 24, 25, 26]. U pacjentów tych obraz kliniczny jest złożony i połączony z wadami zgryzu
oraz z innymi zaburzeniami morfologicznymi [27,
28, 29, 30]. Przedstawione w pracy rentgenowskie projekcje cefalometryczne i zdjęcia rtg zatok przynosowych stanowiły ważne uzupełnienie
niniejszej analizy subiektywnych i obiektywnych
objawów dysfunkcji us.
Wnioski
Subiektywne i obiektywne objawy dysfunkcji
narządu żucia stanowią równoznaczny – niekiedy wspólny element diagnozy. O ustalaniu planu
i przebiegu leczenia decydują obie grupy objawów. Wyniki niniejszej pracy wskazują na potrzebę poszerzenia specjalistycznych metod diagnostycznych dysfunkcji us.
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
[23]
Piśmiennictwo
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
Wigdorowicz-Makowerowa N.: Zaburzenia Czynnościowe Narządu Żucia. PZWL, Warszawa 1984.
Kleinrok M.: Rozpoznanie i leczenie zaburzeń czynnościowych narządu żucia. Sanmedica, Lublin 1990.
Okeson J.P.: Occlusion and functional disorders of the
masticatory system. Dental Clinics of North America,
1995, 39, 285-300.
Schmitter M., Rammelsberg P., Hassel A.: The prevalence of signs and symptoms of temporomandibular
disorders in very old subjects. J. Oral Rehabil., 2005,
32, 467-473.
Moss R. A., Garret J. C.: Temporomandibular joint dysfunction syndrome and myofacial pain dysfunction syndrome: a critical review. J. Oral Rehabil., 1984, 11, 3-11.
DENTAL FORUM /1/2008/XXXVI
[24]
[25]
[26]
Helkimo M.: Studies on function and dysfunction of
the masticatory system. II. Index for anamnestic and
clinical dysfunction and occlusal state. Swed. Dent. J.,
1974, 67, 101-121.
Alling Charles C., Parker E. Mahan: Facial Pain. Lea &
Febiger, Philadelphia 1977.
Marbach J.: The temporomandibular pain dysfunction
syndrome personality: factor fiction? J. Oral Rehabil.,
1992, 19, 545-560.
Panek H.: Badania nad zależnościami czynnościowo-morfologicznymi narządu żucia ze szczególnym
uwzględnieniem modeli funkcjonalnych zgryzu. Rozprawa habilitacyjna AM Wrocław 2002.
Czelej-Piszcz E., Piórkowska-Skrabucha B., Robak J.,
Kleinrok J.: Wpływ parafunkcji na dysfunkcje narządu
żucia. Mag. Stomat., 2005, 9, 114-116.
Baron S., Tarnawska B., Tarnawski M.: Wpływ zaburzeń
zwarcia ekscentrycznego na wybrane elementy układu
stomatognatycznego. Mag. Stomat., 2004, 5, 62-67.
Kubecka A., Baron S.: Ocena wpływu braków zębowych na czynność stawów skroniowo-żuchwowych.
Czas. Stomat., 1996,49, 128-131.
Osama A., Al-Jabrah O., Al.-Shumailan Y.: Prevalence
of temporomandibular disorder signs in patients with
complete versus partial dentures. Clin. Oral Invest.,
2006, 10, 167-173.
Dervis E.: Changes In temporomandibular disorders after treatment with new complete dentures. J. Oral Rehabil., 2004, 31, 320-326.
Wieczorek A.: Diagnoza i leczenie bezzębia powikłanego bocznym przemieszczeniem krążka stawowegoopis przypadku. Prot. Stom., 2003, 80, 3,152-155.
Larheim Tore A.: Role of Magnetic Resonance Imaging
in the clinical diagnosis of the temporomandibular joint.
Cells Tissues Organs, 2005, 180, 6-21.
Kleinrok M., Nowicka-Dudek K., Klienrok J., Hawryluk
E., Kobyłecka E.: Badania nad zależnością pomiędzy
przemieszczeniem krążka stawowego a ułożeniem
głowy żuchwy w stawie skroniowo-żuchwowym. Prot.
Stom., 2000, L, 2, 71-79.
Majewski S.: Koncepcje i normy okluzji w odniesieniu
do uzębienia naturalnego i sztucznego. Mag. Stomat.,
1996, 6, 4, 15-17.
Majewski S.: Gnatofizjologia stomatologiczna, Normy
okluzji i funkcje układu stomatognatycznego, PZWL,
Warszawa, 2007.
Majewski S.: Układ stomatognatyczny – współzależności morfologiczno-czynnościowe. Prot. Stom., 1996,
46, 5, 267-272.
Kirveskari P., Alanen P.: Scientific Evidence of Occlusion and Craniomandibular Disorders. J. Orofacial
Pain., 1993, 7, 235-240.
Westesson P.L., Tallents R.H., Katzberg R.W., Guay
J.A.: Radiographic assessment of asymmetry of mandible. Am. J. Neuroradiol., 1994, 15, 991-999.
Poikela A., Kantoma T., Pirttiniemi P.: Craniofacial
growth after a period of unilateral masticatory function
in young rabbits. Eur. J. Oral Sci., 1997, 105, 331-337.
Legrell P., Isberg A.: Mandibular height asymmetry following experimentally induced temporomandibular joint
disc displacement in rabbit. Oral Surgery Oral Med.
Oral Pathol. Oral Radiol. & Endod., 1998, 80, 280-285.
Legrell P., Isberg A.: Mandubular length and midline
asymmetry after experimentally induced temporomandibular joint disc displacement in rabbit. Am. J. Orthod.
Dentofacial Orthop., 1999, 115, 247-253.
Profit W.R., Turvey T.A.: Dentofacial asymmetry.
[W:] Profit W.R., White R.P., Salver D.M.: wyd. Contemporary Treatment of Dentofacial Deformity. St. Louis,
MO: Mosby; 2003, 574-644.
PRACE ORYGINALNE
21
Maria Prośba-Mackiewicz, Anna Wytrykowska, Jurand Mackiewicz
[27] Mackiewicz B., Prośba-Mackiewicz M.: Uwarunkowania kierunku rozwoju twarzoczaszki współczesnego
człowieka. [W:] Człowiek w czasie i przestrzeni, red. J.
Gładkowska-Rzeczycka, Gdańsk, Wydawnictwo Gdańskie 1993, 112-115.
[28] Mackiewicz B., Prośba-Mackiewicz M.: Opóźnienie rozwoju szczęki jako główny czynnik deformacji
czaszki twarzowej. Streszczenia Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Człowiek-Natura-Kultura, Kraków,
8–10.09.1994.
[29] Prośba-Mackiewicz M., Mackiewicz B.: Zmiana modelu
zgryzowego współczesnego człowieka w wyniku parafunkcji. Streszczenia Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Człowiek-Natura-Kultura, Kraków, 8–10.09.1994.
[30] Prośba-Mackiewicz M., Mackiewicz M., Mackiewicz J.:
Tongue function analysis in clinical morphological and
functional disorders of stomatognatic system. EPA
2005: 29th Annual Conference of the European Prosthodontic Association, 23rd Annual Conference of the
Polish Prosthodontic Association: A Vision of Modern
Prosthodontics, Poznań, Poland, September 1-3, 2005,
Prot. Stom., 2005, 55, 5, supl., 108.
Adres do korespondencji:
Zakład Technik Dentystycznych i Zaburzeń Czynnościowych AMG
80-210 Gdańsk, ul. Tuwima 15
tel.: 58 349-12-35; e-mail: [email protected]
22
PRACE ORYGINALNE
DENTAL FORUM /1/2008/XXXVI