Szkoła od lat stanowiła dla badaczy istotny temat do dyskusji, będąc

Wstęp
Szkoła od lat stanowiła dla badaczy istotny temat do dyskusji, będąc przed­
miotem krytyki. Nie znaleziono jednak do dziś optymalnych rozwiązań, które
byłyby receptą na to, jaka ma być idealna szkoła. Jedno jest pewne - szkołę
tworzymy cały czas... Książka Szkoła. Współczesne konteksty interpretacyjne
jest swego rodzaju platformą do dalszej refleksji, dyskusji, a przede wszyst­
kim do podjęcia interdyscyplinarnych badań dotyczących tej instytucji. Auto­
rzy poszczególnych artykułów dzielą się z Czytelnikiem swoimi naukowymi
pasjami i wynikami prowadzonych poszukiwań badawczych.
Problematyka poruszana przez poszczególnych autorów koncentruje
się wokół szkoły i współtworzących to środowisko podmiotów: nauczycieli,
uczniów i rodziców. Celem opracowania było ukazanie dwu perspektyw, które
się wzajemnie przenikają. Korespondują one z aktualnymi tendencjami, nad
którymi podejmuje się dyskusje w środowisku naukowym. Najważniejszym
podmiotem działań szkoły jest uczeń, którego sytuację zawsze należy rozpa­
trywać indywidualnie. Szkołę z kolei można traktować, jako organizację życia
zbiorowego, w której odbywa się przygotowanie ucznia do kreowania przy­
szłości. Wymaga ona globalnego spojrzenia, gdyż stanowi przestrzeń, w której
uczeń jest nie tylko odbiorcą procesów wewnątrzszkolnych, ale i kreatorem
otaczającej go rzeczywistości. Uczeń zawsze „wpisany jest w szkołę” i dlatego
trzeba pamiętać, że te dwie przestrzenie przenikają się. Stąd opracowanie zo­
stało podzielone na dwie części: I. Szkoła i II. Uczeń.
Zamysłem autorów tej książki było przedstawienie miejsca, w którym do­
konuje się proces edukacyjny. Atutem prezentowanych artykułów jest do­
strzeżenie przez ich autorów roli i znaczenia współczesnej szkoły w aspekcie
nowych potrzeb, jak i istniejących problemów. W takim ujęciu opracowanie
stanowi interesujący dokument czasu - diagnozę postawioną polskiej szkole.
Wprowadzeniem do całości rozważań nad zagadnieniami związanymi ze
szkołą są dwa otwierające pracę artykuły, pierwszy autorstwa Andrzeja Ryka
oraz kolejny Iwony Ocetkiewicz. W artykule Polska szkoła wczoraj i dziś au­
tor zwraca uwagę na zagadnienie transformacji szkoły. Kierując się zasadą,
,,że historia jest nauczycielką życia i najlepiej ją tłumaczy”, sięga do dorobku
pisarskiego czołowych przedstawicieli myśli pedagogicznej. Zawarte w nim
myśli konfrontuje z najnowszymi, nierzadko budzącymi kontrowersje, propo­
zycjami reform szkolnictwa. Swoje przemyślenia kończy otwartymi pytania­
Wstęp
6
mi, dotyczącymi zakresu wpływu państwa na wychowanie młodego pokolenia.
W drugim artykule, Iwona Ocetkiewicz analizuje w kontekście szkoły termin
sprawiedliwość, odnosząc go do zjawiska nierówności społecznych i związa­
nych z nimi szans edukacyjnych uczniów. Swoje rozważania w artykule Spra­
wiedliwa szkoła? Problem równości szans łączy także z elementami wielokulturowości. Przedstawia to na kanwie walki z nierównościami edukacyjnymi
uczniów we Francji. Zwraca uwagę w tym zakresie na publikacje Francois
Dubeta, socjologa francuskiego oraz nawiązuje do opracowania P. Bourdieu
i J.-C. Passerona, stawiając tezę, że nie istnieje system edukacyjny, który nie
byłby uwikłany w problematykę nierówności społecznych.
W pierwszej części pracy zatytułowanej Szkoła przedstawiono tę instytucję
w ujęciu makro. Znajdujące się w niej artykuły pozwalają spojrzeć na nią wie­
loaspektowo. Sukces edukacyjny dziecka uzależniony jest od dwóch istotnych
czynników: prawidłowo przeprowadzonej diagnozy jego predyspozycji i moż­
liwości intelektualnych oraz warunków, w których odbywa się proces dydak­
tyczny. Aktualnie dostępna wiedza z zakresu kognitywistyki i neurodydaktyki
umożliwia dobranie jak najbardziej zindywidualizowanych form, metod i środ­
ków pracy z uczniem. Artykuł Aldony Kopik przybliża czytelnikowi twórczość
Howarda Gardnera na temat „umysłów niepospolitych”, teorii inteligencji wie­
lorakich oraz koncepcji „umysłów przyszłości”. Teoretyczne rozważania zosta­
ły uzupełnione opisem dobrych praktyk pedagogów, którzy na podstawie teorii
Gardnera tworzą własne programy autorskie. Metodą, która umożliwia pełną
ekspresję intelektualną i emocjonalną ucznia, jest drama. Przygotowanie zajęć
z jej wykorzystaniem wymaga od nauczyciela odpowiedniej wiedzy i umiejęt­
ności. W artykule Katarzyny Walotek-Ściańskiej znalazły się najistotniejsze in­
formacje na temat samej metody i stosowanych w niej technik.
Współcześnie przed szkołą stoi coraz więcej wyzwań. Do najważniejszych
należy przygotowanie młodego pokolenia do życia w przyszłości, której nie
da się przewidzieć ani zaplanować. Jedyną skuteczną drogą jest wyposaże­
nie uczniów w niezbędne kompetencje, których posiadanie ułatwi im proces
adaptacji do czekających ich warunków. Wśród kluczowych kompetencji na
uwagę zasługują kompetencje informacyjne, które stanowią podstawę procesu
kształcenia i funkcjonowania w społeczeństwie uczącym się. Zagadnieniom
tym poświęcony został artykuł autorstwa Joanny Wnęk-Gozdek. Równie waż­
ne są kompetencje społeczne, których posiadanie warunkuje budowanie pozy­
tywnych relacji międzyludzkich oraz radzenie sobie w sytuacjach stresujących.
Szkoła jest miejscem, w którym codziennie dochodzi do konfrontacji na linii
nauczyciele - rodzice. Relacje pomiędzy tymi dwoma podmiotami narażone są
na zakłócenia w komunikacji. Część z nich wynika ze sposobu ,,traktowania
rodziców przez szkołę”. Anna Kwatera analizuje kwestie związane z miejscem
SZKOŁA
WSPÓŁCZESNE KONTEKSTY INTERPRETACYJNE
7
rodziców w szkole i ról, jakie mogą w niej pełnić w realizacji działań tak eduka­
cyjnych, jak i wychowawczych. W swoich dociekaniach naukowych skupia się
na odczuciach rodziców, którzy bardzo często doświadczają ze strony środowi­
ska szkolnego tzw. ukrzesłowienia, czyli zamknięcia w takiej formule miejsca,
która jest doświadczeniem tożsamym ich dzieci. Strukturę tego opracowania
tworzą trzy kluczowe pytania: Jak jest? Jak może być? Jak osiągnąć więcej?
Pierwszą część książki zamyka interesujący tekst Natalii Wrzeszcz doty­
czący motywów literackich w edukacji szkolnej. Wybór ma wpływ na sposób
postrzegania przez uczniów opisywanej rzeczywistości. Autorka prezentuje
Czytelnikowi obecnie obowiązujące w kanonie lektur motywy, ze szczegól­
nym uwzględnieniem afrykańskich. Zwraca uwagę na niebezpieczeństwo
utrwalania się stereotypów społecznych o Afryce.
Druga i jednocześnie ostania część książki zatytułowana Uczeń zawiera tek­
sty odnoszące się do warunków funkcjonowania ucznia w szkole. Ich autorzy
ukazują aspekty procesu kształcenia uczniów, począwszy od sześciolatków,
przez tych o specjalnych potrzebach edukacyjnych, kończąc na młodzieży
i osobach dorosłych. Tę cześć otwiera artykuł Wandy Kuleszy dotyczący kwe­
stii motywowania uczniów. Właściwa motywacja stanowi podstawę wszelkie­
go działania ludzkiego, w tym związanego z edukacją. Autorka zwraca uwagę
na najistotniejsze aspekty motywowania uczniów, wskazując na możliwe od­
działywania różnych środowisk wychowawczych. Motywatorami do działań
mogą być właściwie sformułowane komunikaty. Kwestie te zostały podjęte
przez Małgorzatę Mądry-Kupiec. W artykule Przeszkody i nieporozumienia
w rozmowie nauczyciela z uczniem autorka przedstawia problem właściwej
komunikacji pomiędzy tymi dwoma podmiotami w sytuacjach szkolnych. Od­
wołując się do wyników badań własnych, zwraca uwagę na przeszkody w ko­
munikacji szkolnej jako bariery postępów uczniowskich. Przeszkody te zostały
podzielone na wynikające z cech i zachowań ucznia oraz nauczyciela. Cenne
jest to, że można poznać zarówno jedną, jak i drugą perspektywę.
Interesującym uzupełnieniem wiedzy z zakresu edukacji szkolnej dzieci
sześcioletnich, w ramach trwającej aktualnie debaty, jest opracowanie au­
torstwa Bożeny Pawlak. Wychodząc od opinii zwolenników, jak i przeciwni­
ków wprowadzenia obowiązku szkolnego dla sześciolatków, autorka poddaje
krytycznej analizie program nauczania zawarty w najnowszym Elementarzu.
Swoje refleksje odnosi do najnowszych doniesień naukowych z obszaru neuronauk, które zestawia ze stanowiskiem ministerialnym. Nauczyciel powinien
nie tylko towarzyszyć uczniowi w procesie uczenia się, ale również wspierać
go w podejmowaniu ważnych decyzji dotyczących przyszłości. Aby było to
możliwe, powinien dysponować wiedzą na temat świata wartości podopiecz­
nych. Kolejna autorka, Izabella Gałuszka, prezentuje czytelnikom doniesienia
Wstęp
8
Iwona Ocetkiewicz, Joanna W nęk-Gozdek
z badań dotyczących orientacji życiowych gimnazjalistów z niepełnosprawno­
ścią somatyczną. Punktem odniesienia dla swoich poszukiwań badawczych
czyni dwie orientacje „typu BYĆ” i „typu MIEĆ”.
Anna Czyż koncentruje się na zagadnieniach związanych z kształce­
niem osób z uszkodzonym narządem słuchu. Skuteczna inkluzja edukacyj­
na uczniów dotkniętych tego typu niepełnosprawnością uwarunkowana jest
wieloma czynnikami. Najistotniejszym jest rozpoznanie potrzeb tych uczniów,
kolejnymi, zapewnienie im właściwych warunków nauki (infrastruktury, pro­
fesjonalnie przygotowanej kadry pedagogicznej oraz wolnej od uprzedzeń
społeczności uczniowskiej). Współcześnie, zgodnie z założeniami edukacji
całożyciowej, inkluzją powinny zostać objęte także osoby dorosłe, często za­
grożone marginalizacją i wykluczeniem społecznym z powodu braku wyma­
ganych aktualnych kompetencji zawodowych. Dydaktyka dorosłych zajmuje
strategiczne miejsce w myśli pedagogicznej. Artur Łacina-Łanowski w swoich
rozważaniach przypomina refleksję andragogiczną Franciszka Urbańczyka
i zwraca uwagę na aktualność głoszonych przez niego poglądów. Koncepcje
i myśli tego andragoga stanowią fundament teorii dydaktyki dorosłych.
Ostatni artykuł poświęcony jest pozaszkolnym formom edukacji przyrod­
niczej i kształtowaniu wśród dzieci i młodzieży postaw proekologicznych.
Autorzy, Bożena Alejziak i Wojciech Maciejowski, zaprezentowali autorsko
opracowane ścieżki dydaktyczne wybranych parków-rezerwatów przyrody
w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, z ukazaniem ich
walorów edukacyjnych oraz możliwości wprowadzenia zajęć terenowych
przez nauczycieli do praktyki szkolnej.
Autorki, przekazując Czytelnikom niniejsze opracowanie, żywią nadzieję,
iż zaprezentowane tematy naukowe staną się inspiracją do dalszych twórczych
refleksji, poszukiwań badawczych oraz podejmowania szeroko rozumianych
działań praktycznych. Celem tych działań będzie zmierzanie do usprawnienia
i doskonalenia funkcjonowania szkoły i jej przestrzeni oraz zoptymalizowania
warunków pracy uczniów.
Iwona Ocetkiewicz, Joanna Wnęk-Gozdek
SZKOŁA
WSPÓŁCZESNE KONTEKSTY INTERPRETACYJNE