Edukacja dla pracy

dr Gabriela Grotkowska
Edukacja dla pracy
Wydział Nauk Ekonomicznych UW
29 marca 2008
Struktura prezentacji
Geneza badania
Zmiany w szkolnictwie konsekwencje z pkt.
widzenia rynku pracy
Zmiany popytu na pracę
Kwalifikacje a bezrobocie
Przyczyny i możliwości niwelowania
niedoposowań struktury kwalifikacji po stronie
popytu i podaży pracy
Wnioski
2
Pytania bez odpowiedzi
Raport Edukacja dla pracy, UNDP 2007
Jak oddziałują na funkcjonowanie wyniku pracy wielkie
zmiany w edukacji oraz czy złe wyniki rynku pracy są
(współ)zawinione przez kształcenie?
• Czy system kształcenia jest powiązany czy izolowany od rynku
pracy?
• Determinanty popytu na pracę w przekroju kwalifikacji
• Jakie skutki dla rynku pracy wynikają z potencjału kształcenia
oraz czy na rynku pracy powstają bodźce dla zwiększania zasobu
kapitału ludzkiego?
Nowe pytania po 2004 roku wraz z poprawą sytuacji na
rynku pracy i pojawieniem się nowych problemów
3
Zmiany szkolnictwa po 1990 roku
Zmiany ilościowe
• Upowszechnienie szkolnictwa średniego (z 75% do 90%
miedzy 1990/91 a 2005/06) i wyższego (z 10% do 38%),
przy znaczącym udziale finansowania prywatnego
Zmiany strukturalne
Przy
wzroście
udziału
zaocznych
z 23% do
51%
4
Zmiany szkolnictwa po 1990 roku
Zmiany kierunkowe
• Spadek udziału kształcących się w kierunkach technicznych
(10 p.p.) i wzrost w kierunkach związanych z ekonomia i
biznesem (na studiach – ok. 1/3 studentów)
• Wciąż mało informatyki i mało science cele Strategii
Lizbońskiej
• Problem nauczania matematyki w szkołach średnich
• Dofinansowanie relatywnie drogich studiów z grupy
science?
5
Zmiany szkolnictwa po 1990 roku
Zmiany programowe
• Nowe podstawy programowe i możliwość tworzenia autorskich
programów studiów
• Problem: niedostateczne przygotowanie nauczycieli czy dyrektorów
do tworzenia programów gwarantujących kształcenie ogólne i
zawodowe atrakcyjne dla pracodawcy
• „Ekonomia podażowa”: znaczenie kadr szkół i uczelni, wyposażenie,
możliwości finansowe
• Brak wiedzy o potrzebach rynku pracy, zwłaszcza na szczeblu lokalnym
(czyli kluczowym z punktu widzenia funkcjonowania systemu edukacji)
• Wysiłki standaryzacyjne (egzaminy zewnętrzne, ale nie w szkołach
wyższych)
• Akredytacja na poziomie szkół wyższych
6
Decyzje edukacyjne
Istotny wzrost możliwości wyboru + znacząca swoboda kształtowania
programów
Możliwości wyboru ścieżki kształcenia ograniczone przez:
• Bariery informacyjne
• Bariery finansowe
• Faktyczną dostępność szkół (miasto-wieś)
Środowisko rodzinne i jego rola (kluczowe wykształcenie matki)
Szkoły średnie:
• Zależność późniejszych losów edukacyjnych od wcześniejszych
• Masowość kształcenia w liceach zamykanie klas (szkół) zawodowych
• Większa rola dla władz samorządowych (PUPy, doradztwo zawodowe)
Szkoły wyższe:
• Najszerszy wybór,
• Mniejsze znaczenie ograniczeń terytorialnych
• Większa znaczenie ograniczeń finansowych
7
Podaż usług edukacyjnych
a rynek pracy
Oferta edukacyjna jest silnie determinowana uwarunkowaniami podażowymi:
• kadra,
• elementy materialne (wyposażenie, warsztaty)
• elementy niematerialne (doświadczenie, metody dydaktyczne, kontakty)
Szkoły zawodowe mogą kształcić o określonych kierunkach (licea w 14
profilach)
W przypadku innych – wymagane konsultacje z pracodawcami i Radą
Zatrudnienia w praktyce decyzje dyrektor i zespół nauczycielski
Szkoły wyższe – minima ministerstwa tworzone w ramach pracy rady Głównej
Szkolnictwa Wyższego ogromne znaczenie zasobów kadrowych szkół
wyższych
Mimo zdiagnozowania pewnych problemów niewiele robi się w praktyce, aby
zmienić sytuację:
• Mały udział dzieci w edukacji przedszkolnej
• Nierówne szanse
• Mały udział kształcenia na kierunkach matematyczno-przyrodniczych i
technicznych
8
Popyt na pracę
Zdefiniowanie popytu prace problem
wakatów i problem rolnictwa
9
Zmiany liczby pracujących według
wykształcenia
10
Struktura popytu na pracę
Wymiana pokoleń dokonuje się poprzez eliminowanie z rynku pracy najniżej
wykształconych i otwieranie się lepszych perspektyw dla wyżej wykształconych
(boom edukacyjny + wyż demograficzny)
Małe zmiany udziały ZSZ – ciągle 1/3 pracujących w Polsce!
Gwałtowny spadek udziału osób z wykształceniem podstawowym wiek +
kontynuacja nauki
11
Gdzie zwiększyła się
liczba miejsc pracy?
Deagraryzacja i deindustrializacja
Ponadprzeciętnie
dużo osób z
wyższym
poziomem
wykształcenia
12
Uwarunkowania popytu na pracę
Spadek zapotrzebowania na pracę przy wzroście produkcji: 19952005 PKB wzrósł o 43%, a liczba pracujących spadła o 17%
Nakłady kapitału (+74%) i zmiana technologii
Znaczenie kosztów pracy zwłaszcza przy zatrudnieniu osób o niskiej
produktywności substytucja pracy kapitałem
Znaczenie sekcji PKB: wyższe kwalifikacje pożądane przede
wszystkim w usługach nierynkowych i rynkowych
Znaczenie sektora własności: przede wszystkim sektor prywatny
13
Uwarunkowania popytu na pracę: własność
14
Uwarunkowania popytu na prace:
otwartość gospodarki
Handel międzynarodowy: ścierające się efekty
jeśli chodzi o przekrój kwalifikacyjny
Zagraniczne inwestycje bezpośrednie
Problem migracji – podaż pracy dwa krańce
kwalifikacyjne
15
Prognozy popytu na pracę?
16
Edukacja a bezrobocie: za dużo mgr?
Skąd takie twierdzenia?
Ale jednocześnie….
17
Kształcenie a niedopasowania strukturalne:
coś więcej niż poziom dziedzina
problem pomiaru innych aspektów kwalifikacji
18
19
Cztery przyczyny niedopasowania
struktury kwalifikacji
1. Struktura płac nie nadążająca za zmianami w relacji popytu i
podaży określonych rodzajów pracy
• Specyficzny mechanizm ustalania płac w sektorze publicznym
• Naciski związków zawodowych (a nie sygnały rynkowe)
• Płaca minimalna i jej wpływ na popyt na prace osób o niskich
kwalifikacjach w szczególności w regionach słabiej rozwiniętych
2. Niekompletna informacja
• Niekompletna informacja o popycie na prace wg. zawodów (i w
przekroju regionalnym)
o Uczniowie i instytucje kształceniowe dokonują wyboru w “ciemno”
• Niekompletna informacja o szansach na rynku pracy (popycie na)
absolwentów rożnych szkol i profilów zawodowych
Przyczyny niedopasowania
struktury kwalifikacji 2
3. System edukacji słabo reagujący na sygnały płynące z rynku
pracy
•
•
•
•
Znikomy udział i wpływ pracodawców na programy kształcenia
(zwłaszcza praktycznego)
Oderwanie od potrzeb (lokalnego) rynku pracy
System finansowania instytucji kształcących bez związku z efektami
Słabo rozwinięty prywatny rynek usług edukacyjnych (w tym szkoleń
przez pracodawców)
o Koszt jednostkowy a nie zapotrzebowanie jako czynnik determinujący
strukturę oferowanych kursów
o Dyplom vs. kwalifikacje
o Brak certyfikacji kwalifikacji nabytych poza systemem szkolnictwa
4. Niedostatecznie rozwinięte i niedofinansowane usługi
pośrednictwa pracy i doradztwa zawodowego
Znaczenie systemów wynagradzania
i informacji o rynku pracy
1. Bardziej elastyczna polityka płacowa
•
•
Wypracowanie przejrzystych zasad ustalania plac w sektorze
publicznym
Płaca minimalna ustalana na poziomie nie zmniejszającym popytu na
place nisko kwalifikowana
2. Rozbudowa informacji o rynku pracy
•
•
Należy systematycznie zbierać i udostępniać dane o trendzie popytu
na prace wg. zawodów (E, V, W, U w 28 grupach + przekrój
terytorialny) GUS i PUP
Badania losów absolwentów poszczególnych szkol i kierunków
o
Kto ma finansować i badać? Publiczne finansowanie prywatnych firm
badających zatrudnienie absolwentów?
Kształcenie i pośrednictwo
3. System kształcenia bardziej nastawiony na zmieniające sie potrzeby rynku pracy
• Stymulowanie rozwoju kształcenia dorosłych (kto i jak?)
• Kształcenie zawodowe silniej powiązane z potrzebami regionalnych rynków
pracy
• Instytucje edukacyjne oceniane (i finansowane) w zależności od efektów
4. Rozwój usług pośrednictwa pracy i doradztwa zawodowego (dla wszystkich)
• Unowocześnienie usług zatrudnienia świadczonych przez organy publiczne (PUZ)
o Uwolnienie UP od biurokracji (obsługa ubezpieczeń zdrowotnych,
zaświadczenia dla pomocy społecznej) i skoncentrowanie pracy na pomocy
osobom poszukującym pracy
• Stymulowanie rozwoju prywatnego rynku UZ
• Monitoring i ocena efektywności usług zatrudnienia
o Dane o stopie zatrudnienia uczestników programów
o Ocena efektu netto: wzrost stopy zatrudnienia w porównaniu z grupa
kontrolna
o Wybór programów o dodatnim i istotnym efekcie netto dla poszczególnych
grup beneficjentów
Podsumowanie
Wykształcenie okazało się jednym z głównych czynników
determinujących szanse na pracę
Jeśli wyłączyć z rozważań rolnictwo (z racji specyficznego mechanizmu
utrzymywania zatrudnienia), to odejścia z rynku pracy lub trafianie do
bezrobocia bardzo silnie wiązały się z wykształceniem
Polskie bezrobocie jest uwarunkowane wielostronnie, a zatem nie
można uznać edukacji za zasadniczy powód wysokiego i trwałego
bezrobocia
Obecny kształt systemu szkolnego, ma wpływ na absolwentów ostatnich
roczników, ci zaś są zaledwie małą częścią osób w wieku produkcyjnym.
Instytucje szkolne cechują się pewną inercją i ciągłością funkcjonowania.
Dlatego tak naprawdę nie ma przepastnych różnic w wykształceniu
kolejnych roczników, w szczególności w podziale na sprzed reformy i po
reformie. zmiany narastają stopniowo
24
Podsumowanie
Kapitał ludzki kształtuje się podczas nauki szkolnej w
okresie poprzedzającym aktywność zawodową i
później, kiedy szkolną wiedzę trzeba aktualizować
(tym szybciej i bardziej wielostronnie, im głębsze
zmiany w treści pracy zachodzą w gospodarce) i
uzupełniać
Tylko losy zawodowe najmłodszych pozostają w
bezpośredniej bliskości rezultatów pracy szkoły, zaś
losy zawodowe starszych osób bardziej zależą od
zdolności uczenia się poprzez doświadczenie i
kształcenie ustawiczne.
25
Podsumowanie
Nie można dostrzec ogólnej tendencji, by im młodszy rocznik, tym jego położenie
na rynku pracy było coraz gorsze (z wyjątkiem osób z wykształceniem zasadniczym
zawodowym)
Najczęściej jest odwrotnie, choć zwykle nie w pierwszym roku po opuszczeniu
szkoły szkoła nie przygotowuje do zetknięcia się z rynkiem pracy
Jednak zatrudnienie osób młodych, w 2-3 lata po ukończeniu szkoły jest większe
niż odpowiednie zatrudnienie starszych
Widoczne są duże (większe niż w innych krajach przeprowadzających sprawdziany
wiedzy i umiejętności) różnice w jakości pracy szkół każdego typu i na każdym
poziomie edukacji
Problemem jest ciągle fakt, że szkoły i uczelnie kształcące na bardzo różnym
poziomie, a więc wyposażające swoich absolwentów w kompetencje o
zróżnicowanej jakości, potwierdzają je takim samym państwowym dyplomem nieufność do dyplomów ze strony pracodawców i opóźnienie startu zawodowego
absolwentów
26
Podsumowanie
W ostatnich 10 latach nastąpił bezwzględny wzrost zatrudnienia o
przeszło 800 tys. osób z wyższym wykształceniem, podczas kiedy w
pozostałych grupach zatrudnienie zmalało i jednocześnie nadal osoby z
wyższym wykształceniem utrzymują uprzywilejowaną pozycję na rynku
pracy – ich stopa bezrobocia pozostaje najniższa i zachowują swój dystans
do tych grup pod względem wysokości płac
Gospodarka chłonie wysokie kwalifikacje w pewnym stopniu wskutek
zmian struktury wytwarzania, ale w jeszcze większym w wyniku zmiany
popytu wewnątrz poszczególnych sektorów i sekcji PKD
Przypuszczalnie występuje zjawisko wypierania z zatrudnienia osób z
wykształceniem średnim przez osoby z wyższym wykształceniem. w
części może to wynikać z tego, że wiedza i umiejętności niektórych
absolwentów szkół wyższych nie wystarczają do podejmowania pracy,
wymagającej rzeczywiście wysokich kwalifikacji
27
Podsumowanie
Poszukuje się pracowników – specjalistów z dziedzin nauk technicznych,
matematycznych i fizycznych. W tych grupach kierunków studiów
kształcimy za mało osób także w stosunku do Europy Zachodniej i do
celów edukacyjnych wyznaczanych w strategiach UE.
Mały udział kształcenia w dziedzinach określanych jako science nie
doskwiera dziś tak silnie, ale bez wątpienia będzie barierą rozwoju
długookresowego
Dodatkową barierę kształcenia w tych kierunkach wykreowaliśmy sami, de
facto nadając podrzędny status nauczaniu matematyki, zamiast
programowo i kadrowo wzmocnić metodykę jej uczenia uderza to nie
tylko w dopasowania do rynku pracy, ale przede wszystkim w perspektywy
rozwoju gospodarki. Problemem jest też jakość kształcenia w zakresie
fizyki, chemii, biologii
Niepokoi rozwój kształcenia stymulowany przede wszystkim niskimi
kosztami nauki, tak na poziomie szkół średnich, jak i wyższych
28
Podsumowanie
Współpracą z otoczeniem szkoły zainteresowane są tylko w niewielkim
stopniu. Z drugiej strony, przedsiębiorcy nie wykazują większej gotowości
do współdziałania ze szkołami. Brakuje uregulowań prawnych i
mechanizmów, które uczyniłyby taką współpracę korzystną dla obu stron.
W krajach łatwiej pokonujących drogę od szkoły do pracy współpraca
zawodowego szkolnictwa z pracodawcami i ich organizacjami, a także ze
związkami zawodowymi, ma duży wpływ na uzyskanie wartościowej
praktyki już w trakcie kształcenia szkolnego (zwłaszcza średniego) i
zmniejszenie luki technologicznej między szkolnictwem a gospodarką.
Szkoły zawodowe muszą znaleźć drogę do pracodawców, a przepisy
finansowe powinny im to umożliwić.
Staże pracy dla absolwentów są opłacalne dla wszystkich firm. Masowo
więc korzystają z tej możliwości, zyskując darmowych wykonawców zadań.
Trudniej jest pozyskać firmy do udziału w programach praktycznej nauki
zawodu.
29
Podsumowanie
Bardzo pożądane jest, by zbudować kompleksowy system certyfikacji kwalifikacji
(a nawet pojedynczych umiejętności) zawodowych poza szkołami i uczelniami i
nadać mu wysoką rangę
W jego budowę muszą być zaangażowani pracodawcy
Certyfikacja kwalifikacji odpowiednio prowadzona ma szanse doprowadzić do
odbudowy zaufania do świadectw (certyfikatów) zawodowych i zmusić placówki
edukacyjne (dowolnego typu) do takiego kształtowania programów kształcenia
zawodowego, żeby ich absolwenci uzyskali zdolność do uzyskania odpowiednich
certyfikatów
Problem właściwego diagnozowania rynku pracy w skali lokalnej ze względu na
kwalifikacje, którymi dysponują bezrobotni i ze względu na kwalifikacje
poszukiwane przez pracodawców nie doczekał się rozwiązania
Niezbędne stają się więc lokalne analizy rynku pracy pod kątem możliwości
uzyskania pracy w konkretnych zawodach oraz popularyzacja ich wyników wśród
młodzieży i jej rodziców
30
Podsumowanie: bariery w
dopasowaniu edukacji do rynku pracy
Bariera informacji:
• Uczniowie, studenci, słuchacze nie mają informacji na
temat aktualnych i prognozowanych oczekiwań
pracodawców.
• Takich informacji nie mają również szkoły oraz samorządy
terytorialne, które prowadzą szkoły ponadgimnazjalne. Nie
mają ich na ogół również uczelnie wyższe.
• Z drugiej strony, pracodawcy nie mają informacji o
faktycznej wartości kwalifikacji, świadectw, dyplomów.
Bariera finansowania:
• Algorytm alokowania środków publicznych (obliczania
wielkości części oświatowej subwencji ogólnej) nie
stymuluje procesów dostosowawczych
31
Podsumowanie: bariery w
dopasowaniu edukacji do rynku pracy
Bariery związane z systemem zarządzania:
• Samorządy odpowiadają za zapewnienie środków na ich funkcjonowanie. Nie są jednak
rozliczane z dbałości o jakość edukacji. Jeśli nawet wykazują tym zainteresowanie, to
niezależność merytorycznego pionu zarządzania szkołami wyklucza je z grona skutecznie
oddziałującego na jakość pracy szkół.
• Powiązania wielkości naboru do szkół oraz szkolnych programów z rynkiem pracy
wykraczają poza formalne i rzeczywiste kompetencje kuratoryjnych wizytatorów.
• Na szkołach nie ciąży żadna odpowiedzialność związana z transferem ucznia do pracy.
Stąd relatywnie mała waga przygotowania do poszukiwania pracy, kształtowania swoich
cech kwalifikacyjnych z uwzględnieniem oczekiwań pracodawców, czy słabość w
kształceniu praktycznych umiejętności i brak zabiegania o praktyki i staże.
• Dodatkową trudność w przewidywaniu potrzeb rynku pracy i dostosowywaniu
programów kształcenia stanowi wielkość powiatów
• Samorządy mają niewielki wpływ na kształcenie ustawiczne
Bariery w rozwoju mechanizmu rynkowego w sektorze edukacji (bariery finansowe i
informacyjne)
32
Dziękuję za uwagę
33