Widłoząb zielony

Gatunki roÊlin
1381
Dicranum viride
(Sull. & Lesq.) Lindb.
Wid∏ozàb zielony
Dicranum viride
komórki
dolnej
cz´Êci
listka
100µm
Syn.: Paraleucobryum viride (Sull & Lesq.) Podp.,
P. viride (Sull &Lesq.) Podp.
Bryophyta, Bryopsida, Dicranaceae – wid∏oz´bowate
Mo˝liwoÊç pomy∏ki
przy identyfikacji gatunku
Wid∏ozàb zielony mo˝e zostaç pomylony przede wszystkim
z Dicranum tauricum, gatunkiem rosnàcym na podobnych
siedliskach i posiadajàcym równie˝ ∏atwo ∏amliwe, sztywne
liÊcie. Ró˝ni si´ od niego nast´pujàcymi cechami: komórki
blaszki liÊciowej sà kwadratowe (u D. tauricum prostokàtne,
o cieƒszych Êcianach), komórki skrzyd∏owe dochodzà
do ˝ebra (u D. tauricum oddzielone sà wàskim pasmem wyd∏u˝onych komórek). Od blisko spokrewnionego D. fulvum,
który roÊnie na kwaÊnych ska∏ach, ró˝ni si´ przede wszystkim prawie kwadratowymi, g∏adkimi komórkami (u D. fulvum komórki w dolnej cz´Êci liÊcia sà nieco wyd∏u˝one, bardziej gruboÊcienne, brodawkowane). Ponadto liÊcie u D. viride sà kruche, tak ˝e wi´kszoÊç z nich jest ob∏amana. Podawana w kluczach cecha dotyczàca zàbkowania liÊci (u D. fulvum liÊcie zàbkowane, u D. viride liÊcie ca∏obrzegie) wydaje
si´ byç ma∏o u˝yteczna, gdy˝ rewizja materia∏ów zielnikowych wykaza∏a, ˝e tak˝e u D. viride w szczytowych cz´Êciach
liÊci (je˝eli si´ zachowa∏y) mogà wyst´powaç zàbki.
Biologia gatunku
Forma ˝yciowa
Wid∏ozàb zielony jest przede wszystkim epifitem (Ellenberg
i in. 1992), rzadziej spotykany jest na ska∏ach oraz glebie
(Limpricht 1890, Nyholm 1986).
Biologia rozmna˝ania
Wid∏ozàb zielony jest gatunkiem dwupiennym. Sporofity
wytwarza bardzo rzadko, z terenu Polski do tej pory nie sà
36
komórki Êrodkowej
cz´Êci listka
roÊlina
p∏onna
1mm
Wid∏ozàb zielony roÊnie w zbitych, sztywnych, zielonych
darniach.
Gametofit: ∏ody˝ki oko∏o 1–4 cm d∏ugoÊci, liÊcie oko∏o 4 mm d∏ugoÊci i 0,5 mm szerokoÊci, z jajowatej nasady
zw´˝ajàce si´ szczeciniasto, w górnej cz´Êci rurkowato zwini´te, ca∏obrzegie lub pi∏kowane, sztywne, ∏amliwe. Komórki blaszki liÊciowej kwadratowe, o nieco zgrubia∏ych
Êcianach komórkowych. ˚ebro gruboÊci oko∏o1/4–1/3 nasady blaszki liÊciowej, wychodzi ze szczytu.
Sporofit: seta d∏ugoÊci oko∏o 2,5 cm, ˝ó∏ta, prosta. Zarodnia ˝ó∏tobrunatna, ma∏a, pod∏u˝na, prosta lub lekko wykrzywiona, g∏adka. Perystom czerwony, wieczko ˝ó∏te.
1mm
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Opis gatunku
listki wegetatywne
znane. Zarodniki dojrzewajà w lipcu i sierpniu (Limpricht 1890). Wed∏ug Nyholm (1986) gatunki z sekcji Crassinervia, do której nale˝y wid∏ozàb zielony, mogà rozprzestrzeniaç si´, regenerujàc z odpadajàcych ∏amliwych szczytów liÊci.
Aspekty populacyjne
Wid∏ozàb zielony roÊnie najcz´Êciej w jednogatunkowych,
niewielkich darniach o powierzchni kilku cm2, jednak˝e
niektóre ze stwierdzonych populacji by∏y znacznie wi´ksze
i zajmowa∏y kilka – kilkanaÊcie dm2. Równie˝ w przesz∏oÊci
musia∏ wyst´powaç doÊç obficie, o czym Êwiadczà zbiory
zielnikowe tego gatunku wydawane w eksykatach (np. Lisowski 1957, 1959).
Charakterystyka ekologiczna
Autekologia
Wid∏ozàb zielony jest gatunkiem leÊnym, wyst´pujàcym
w miejscach ocienionych. RoÊnie najcz´Êciej na pniach buków (Fagus sylvatica ) w jednogatunkowych darniach w towarzystwie takich mszaków, jak m.in.: Orthodicranum
montanum, Plagiothecium laetum i Hypnum cupressiforme,
rzadziej na piaskowcach (w górach) oraz g∏azach narzutowych (na ni˝u).
Mszaki
Ekologiczne liczby wskaênikowe Êwiat∏a, temperatury i reakcji (odczynu pod∏o˝a) wynoszà wg Ellenberga i in.
(1992): L = 5, T = 5, R = 7.
Zbiorowiska roÊlinne, z którymi gatunek
jest zwiàzany
Wid∏ozàb zielony zosta∏ stwierdzony przede wszystkim
w p∏atach zbiorowisk leÊnych z klasy Querco-Fagetea,
zw∏aszcza buczyn (podzwiàzki: Luzulo-Fagenion, Dentario
glandulosae-Fagenion, Galio odorati-Fagenion); rzadziej
notowany by∏ z gràdów (Galio sylvatici-Carpinetum betuli,
Stellario holosteae-Carpinetum betuli, Tilio cordatae-Carpinetum betuli) i ∏´gów.
Rozmieszczenie geograficzne
Wyst´powanie na Êwiecie
Wid∏ozàb zielony jest gatunkiem subkontynentalno-górskim (Düll, Meinunger 1989). Stwierdzony zosta∏ w centralnej i pó∏nocnej Europie, na Kaukazie, w pó∏nocnej Azji
i pó∏nocnej cz´Êci Ameryki (Nyholm1986).
Wyst´powanie w Polsce
W Polsce wyst´puje g∏ównie w Karpatach, przede wszystkim w reglu dolnym, w pozosta∏ej cz´Êci kraju znany jest
z rozproszonych stanowisk. Najwy˝ej zanotowane stanowisko, 1000 m n.p.m., znajduje si´ w Bieszczadach Zachodnich, na pó∏nocnym stoku Wielkiej Rawki (Lisowski 1956).
Prawo mi´dzynarodowe:
Konwencja Berneƒska (1979) – Za∏àcznik I;
Dyrektywa Siedliskowa (1992) – Za∏àcznik II.
Prawo krajowe:
Ochrona gatunkowa w Polsce – Êcis∏a, od 2001 r.
Kategorie IUCN:
„Red Data Book of European bryophytes” (Schumacker, Martiny 1995) – V.
„Zagro˝one gatunki mchów...” (˚arnowiec i in. 2004) – R.
1381
Stan i dynamika populacji,
potencjalne zagro˝enia
Stan i dynamika populacji
Obserwowane w ostatnich latach populacje tego gatunku
by∏y niewielkie, ogó∏em darnie zajmowa∏y powierzchni´
kilku – kilkunastu cm2. O dynamice populacji trudno cokolwiek powiedzieç, poniewa˝ nie prowadzono w tym zakresie badaƒ. Z terenu Polski D. viride znane jest z ponad
50 stanowisk, z czego oko∏o 25% podano przed 1900 rokiem, w latach 1901–1950 odkryto bàdê potwierdzono
wyst´powanie tego mchu na 19% stanowisk, w latach 1951–1990 odkryto bàdê potwierdzono 31% stanowisk, natomiast po 1990 roku odkryto bàdê potwierdzono 25% stanowisk omawianego gatunku.
Potencjalne zagro˝enia
Podobnie, jak w przypadku pozosta∏ych gatunków epifitycznych, do g∏ównych zagro˝eƒ zaliczyç nale˝y przede wszystkim
ska˝enie powietrza oraz intensywnà gospodark´ leÊnà. Siedliska naskalne równie˝ sà silnie zagro˝one, g∏ównie poprzez
ich dewastacj´, masowy ruch turystyczny, czasami u˝ytkowanie gospodarcze (pozyskiwanie surowców skalnych). Tak˝e
ods∏oni´cie wychodni skalnych lub g∏azów narzutowych w lasach, np. poprzez zr´by zupe∏ne, powoduje najprawdopodobniej niszczenie stanowisk tego cieniolubnego gatunku.
Ochrona gatunku i jego siedlisk
Propozycje dzia∏aƒ ochronnych
Stanowiska wid∏oz´bu zielonego powinny byç chronione
poprzez zabezpieczenie odpowiednio du˝ych fragmentów
powierzchni leÊnych, które gwarantowa∏yby zachowanie
specyficznego fitoklimatu niezb´dnego dla egzystencji tego
gatunku. Ponadto zbiorowiska leÊne takiego obiektu powinny charakteryzowaç si´ zró˝nicowanà strukturà wiekowà, zapewniajàcà ciàg∏oÊç trwania siedlisk dost´pnych
dla D. viride. Takie warunki spe∏niajà tylko lasy o charakterze naturalnym. Potwierdzajà to aktualne stanowiska wid∏oz´bu zielonego, które w zdecydowanej wi´kszoÊci zachowa∏y si´ w obiektach chronionych bàdê te˝ projektowanych do obj´cia ochronà.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Siedliska
(wg Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej)
9110 – kwaÊne buczyny – ubogi las bukowy: górski
(z pi´tra regla dolnego) i, rzadziej, ni˝owy;
9130 – ˝yzne buczyny – dolnoreglowe lasy bukowe z jod∏à i jaworem oraz ˝yzna buczyna ni˝owa;
91E0 – ∏´gi i górskie olszyny;
9170-2 – gràd subkontynentalny;
9160 – gràd subatlantycki;
9170-1 – gràd Êrodkowoeuropejski.
Status gatunku
37
Gatunki roÊlin
1381
Ewentualny wp∏yw dzia∏aƒ ochronnych
na inne gatunki
Ochrona stanowisk D. viride nie powinna negatywnie
wp∏ywaç na inne chronione, zagro˝one i rzadkie gatunki.
Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami
ochronnymi
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Cz´Êç ostatnio odkrytych stanowisk D. viride znajduje si´
na obszarach chronionych, np. w Magurskim Parku Narodowym (Stebel, Ochyra 2001), rezerwacie „Szeroka” w Beskidzie Ma∏ym (Stebel, Fojcik 2003) oraz rezerwacie „Gawroniec” w Beskidzie Wysokim (Stebel, Fojcik 2003). Na terenach tych nie prowadzi si´ obecnie dzia∏aƒ zwiàzanych
z ochronà tego gatunku.
Kierunki i zakres badaƒ naukowych
Badania naukowe powinny skoncentrowaç si´ przede
wszystkim na dok∏adnej analizie zmiennoÊci D. viride, gdy˝
okazy z wielu populacji, szczególnie z obszaru Karpat, posiadajà pi∏kowane liÊcie, przy zachowaniu pozosta∏ych
cech charakterystycznych dla tego gatunku. Cecha ta zbli˝a je do pokrewnego D. fulvum, na co zwróci∏ ju˝ uwag´
Szafran (1957), jednak˝e problem ten do tej pory nie zosta∏ rozwiàzany. Po wyjaÊnieniu tych kwestii nale˝y opracowaç szczegó∏owe rozmieszczenie tego gatunku na terenie
kraju. Biologia i ekologia wid∏oz´ba zielonego jest bardzo
s∏abo poznana i dlatego dalsze badania naukowe na rozpoznanych ju˝ stanowiskach powinny uwzgl´dniaç nast´pujàce zagadnienia:
• mechanizmy reprodukcji – szczególnie istotne, gdy˝
do tej pory nie obserwowano na terenie Polski populacji
wytwarzajàcych sporofity;
• stabilnoÊç populacji w kontekÊcie naturalnych i antropogenicznych zmian w Êrodowisku leÊnym;
• reakcja na globalne zmiany w Êrodowisku przyrodniczym (ocieplenie klimatu, acydyfikacja siedlisk przez
„kwaÊne deszcze” itp.);
• interakcje z gatunkami wspó∏wyst´pujàcymi oraz rola tego gatunku w dynamice przemian roÊlinnoÊci epifitycznej i epilitycznej.
Monitoring
Badania naukowe nale˝y prowadziç na wytypowanych stanowiskach, które powinny byç pod sta∏à kontrolà.
38
Bibliografia
DÜLL R., MEINUNGER L. 1989. Deutschlands Moose. Die Verbreitung der deutschen Moose in der BR Deutschland und in
der DDR, ihre Höhenverbreitung, ihre Arealtypen, sowie Angaben zum Rückgang der Arten. 1 Teil. IDH Verl., Bad
Münstereifel, Ohlerath.
ELLENBERG H., WEBER H.E., DÜLL R., WIRTH V., WERNER. W.,
PAULIßEN D. 1992. Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobotanica 18.2: 5–258.
*LIMPRICHT K. G. 1890. Die Laubmoose Deutschlands, Oesterreichs und der Schweitz. W: dr Rabrnhorst's L. Kryptogamen-Flora von Deutschlands, Oesterreichs und der Schweitz. 2 Aufl. 4.1
– Sphagnaceae, Andreaceae, Archidiaceae, Bryineae (Cleistocarpae, Stegocarpae [Acrocarpae]). Eduard Kummer, Leipzig.
LISOWSKI S. 1956. Mchy Bieszczadów Zachodnich. Prace Komisji
Biol. PTPN 17.3: 109-199.
LISOWSKI S. 1957. Bryotheca Polonica. Fasc. 18. Nr 475–500.
Mchy Wielkopolski. Wyd. PAN, Poznaƒ.
LISOWSKI S. 1959. Bryotheca Polonica. Fasc. 51. Nr 1301–1325.
Mchy Puszczy Bukowej pod Szczecinem. Wyd. PAN, Poznaƒ.
*NYHOLM E. 1986. Illustrated Flora of Nordic Mosses. Fasc. 1.
Nordic Bryol. Society, Lund.
ROZPORZÑDZENIE MINISTRA ÂRODOWISKA z dn. 11 wrzeÊnia 2001 r. w sprawie okreÊlenia listy gatunków roÊlin dziko
wyst´pujàcych obj´tych ochronà gatunkowà Êcis∏à i cz´Êciowà (Dz U Nr 106, poz. 1079 i Nr 100, poz. 1085).
SCHUMACKER R., MARTINY P. 1995. Red Data Book of European bryophytes. Part. 2: Threatened bryophytes in Europe including Macaronesia. The European Committee for Conservation of Bryophytes, Trondheim.
STEBEL A., FOJCIK B. 2003. Atlas rozmieszczenia mchów chronionych Polski w województwie Êlàskim. Materia∏y Opracowania Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Âlàska w Katowicach 7: 1–111.
STEBEL A., OCHYRA R. 2000. Flora mchów Magurskiego Parku
Narodowego w Beskidzie Niskim (Karpaty Zachodnie). The
moss flora of the Magura National Park in the Beskid Niski
Range (Western Carpathians). Fragm. Flor. Geobot. Polonica 7: 229–263.
*SZAFRAN B. 1957. Flora polska. RoÊliny zarodnikowe Polski
i ziem oÊciennych. T. 1. PWN, Warszawa.
˚ARNOWIEC J., STEBEL A., Ochyra R. 2004. Threatened moss
species in the Polish Carpathians in the light of a new Red-list of
mosses in Poland. W: Stebel A., Ochyra R. (red.) Bryological
studies in the Western Carpathians. Wydawnictwo Sorus,
Poznaƒ, s. 9–28.
Adam Stebel