przeczytaj cały wstęp i przejrzyj spis treści książki

glod-0.qxd
11/18/08 1:45 PM
Page 1
HOŁODOMOR
Wielki Głód na Ukrainie
w latach 1932–1933
jako ludobójstwo.
Problem świadomości
glod-0.qxd
11/18/08 1:45 PM
Page 2
glod-0.qxd
11/18/08 1:45 PM
Page 3
Stanisław Kulczycki
HOŁODOMOR
Wielki Głód na Ukrainie
w latach 1932–1933
jako ludobójstwo.
Problem świadomości
Kolegium Europy Wschodniej
im. Jana Nowaka−Jeziorańskiego
Wrocław
glod-0.qxd
11/18/08 1:45 PM
Page 4
Przełożył Bogusław Salej
Konsultacja naukowa
Grzegorz Motyka
Redakcja, korekta oraz indeks nazwisk
Magdalena Jankowska
Projekt okładki
Agata Krupiowska
Opracowanie typograficzne
Maciej Szłapka
Copyright  by Stanisław Kulczycki
Copyright  by Kolegium Europy Wschodniej
im. Jana Nowaka−Jeziorańskiego, Wrocław 2008
This translation is published by arrangement with
“Information−analytical agency NASH CHAS”, Kyiv (Ukraine)
ISBN 978−83−61617−20−4
Wydanie publikacji zrealizowano
z dotacji Gminy Wrocław
www.wroclaw.pl
Przygotowanie do druku
Pracownia Składu Komputerowego TYPO−GRAF
Druk i oprawa
Zakład Graficzny Colonel, Kraków
Kolegium Europy Wschodniej
im. Jana Nowaka−Jeziorańskiego
www.kew.org.pl
glod-0.qxd
11/18/08 1:45 PM
Page 5
Spis treści
Przedmowa
Wstęp
11
13
ROZDZIAŁ I
Początki „państwa komuny” • 15
1. Pierwszy szturm
Idea „państwa−komuny
„Władza robotniczo−chłopska”
Początek budownictwa komunistycznego
„Komunizm wojenny”
„Pozbyć się chłopów!”
Próba kolektywizacji wsi
Zerwanie stosunków rynkowych między miastem i wsią
Rezygnacja z „komunizmu wojennego”
2. Ukraina w „państwie−komunie”
Narodowa państwowość radziecka
Powstanie ukraińskiego komunistycznego centrum partyjno−radzieckiego
„Federacja traktatowa”
Powołanie ZSRR
15
15
20
23
26
29
31
33
38
39
39
42
50
53
ROZDZIAŁ II
Wielki przełom • 59
1. Państwo i społeczeństwo
„Otoczenie kapitalistyczne”
Charakter reżimu politycznego
Ewolucja władzy w partii państwowej
CzK−DPU jako narzędzie dyktatury
Komitety niezamożnych chłopów w systemie władzy
2. Przejście do forsownej industrializacji
Problem zasobów
Kryzys NEP−u
Tempo industrializacji
Nowy mechanizm gospodarczy
60
60
64
66
69
72
75
75
77
80
83
glod-0.qxd
6
11/18/08 1:45 PM
Page 6
Spis treści
3. Kurs na kolektywizację
Koncepcja „socjalizmu spółdzielczego”
Powrót do planów masowej kolektywizacji wsi
Kryzys NEP−u
Nowe obowiązkowe dostawy żywności
Likwidacja kułactwa jako klasy
„Zawrót głowy od sukcesów”
4. Polityka Kremla wobec Ukrainy
„Podwójna księgowość”
Polityka korienizacji
Problem granicy ukraińsko−rosyjskiej
86
86
93
98
106
112
118
132
132
138
144
ROZDZIAŁ III
Głód 1932 roku. W cieniu Wielkiego Głodu • 153
1. Dokończenie kolektywizacji rolnictwa
Powrót kampanii pełnej kolektywizacji
Nowa kampania przeciw „kułakom”
Dokończenie pełnej kolektywizacji
2. Kryzys ładu kołchozowego
Kołchozy jako część składowa „państwa−komuny”
Reformy administracyjno−terytorialne
Kadry kierownicze wsi kołchozowej
Stacje maszynowo−traktorowe
Organizacyjno−ekonomiczna sytuacja kołchozów
„Pierwsze przykazanie”
3. Głód na Ukrainie
Rozprzestrzenianie się głodu
Ucieczki od głodu
„Radykalne nastroje”
Polityka wobec wsi i rolnictwa w latach 1930–1931 – ukryte aspekty
Odejście od tematu: ludobójstwo
Pomoc państwowa dla głodujących mieszkańców wsi
Inne działania państwa
154
154
157
158
160
160
162
165
168
168
170
184
184
189
191
195
199
201
205
ROZDZIAŁ IV
Ludobójstwo: stalinowski zamysł i jego wykonanie • 211
1. O metodologii zagadnienia
O charakterze głodu lat 1932–1933
Kolektywizacja i terror głodowy
Zmiana kursu polityki narodowościowej
212
212
213
216
glod-0.qxd
11/18/08 1:45 PM
Page 7
Spis treści
2. Kryzys kampanii gromadzenia zapasów zboża
Listy Hryhorija Petrowskiego i Własa Czubara
Zatwierdzenie planu gromadzenia zapasów zboża ze zbiorów 1932 roku
Prawo pięciu kłosów
Stalin do Kaganowicza: 11 sierpnia 1932 roku
Klęska planu gromadzenia zapasów zboża
Nałożenie się kataklizmu ekonomicznego i społecznego
3. Działania Wiaczesława Mołotowa i Łazara Kaganowicza w USRR
„Odpowiedzieć niszczącym ciosem!”
Pierwsze działania komisji Mołotowa
Pod dyktando Wiaczesława Mołotowa i Józefa Stalina
Sprawa orichiwska
Propozycje Stanisława Kosiora
Oddelegowanie Łazara Kaganowicza na Ukrainę
4. Działalność Łazara Kaganowicza na Kubaniu
Powołanie komisji nadzwyczajnej
„Petlurowska ukrainizacja”
Represje wobec ludności Kubania
5. Noworoczny telegram wodza
Ludobójstwo: podsumowanie wstępnych wniosków
Telegram Stalina: kontekst i tekst
Zeznania ocalałych świadków
Blokada
6. Działania Pawła Postyszewa
Styczniowe decyzje KC WKP(b)
Podsumowanie kampanii gromadzenia zapasów zboża
„Wychowanie przez zabójstwo”
Misja Pawła Postyszewa
Wstrzymanie masowych represji
Działalność wydziałów politycznych MTS−ów i sowchozów
Sprawa plonów 1933 roku
Kołchozy w systemie gospodarki nakazowej
7
219
219
222
227
231
234
236
240
240
242
246
250
253
255
260
260
262
267
269
269
271
277
280
287
287
292
294
301
308
312
317
322
ROZDZIAŁ V
Ilu nas zginęło? • 329
1. Postrzeganie Wielkiego Głodu przez ówcześnie żyjących
Pierwsze informacje
Publikacje w gazetach należących do Williama Randolpha Hearsta
Inne szacunki
330
330
333
335
glod-0.qxd
11/18/08 1:45 PM
8
Page 8
Spis treści
2. Niewygodny spis ludności z 1937 roku
Jak Stalin zabrnął w ślepy zaułek
Katastrofa Ukraińców w świetle wszechzwiązkowych spisów ludności
Próby sfałszowania spisu z 1937 roku
3. Szacunki badaczy powojennych
Obliczenia S. Sosnowego
Szacunki demografów
„Rejestr śmierci” Roberta Conquesta
4. Analiza statystyki demograficznej
Pierwsze wyliczenia autora
Odtajnienie statystyk demograficznych
Metodologia obliczania strat w ludziach
Na seminarium demograficznym w Toronto
Stanowisko Stephena Wheatcrofta
Wiarygodność szacunków demograficznych
Geografia głodu
338
338
341
345
348
348
351
357
358
358
360
362
367
371
371
373
Indeks nazwisk
O autorze
377
382
glod-0.qxd
11/18/08 1:45 PM
Page 9
1,8. Jerozolima ciężko zgrzeszyła, stąd budzi odrazę,
1,11. Jęczy cały jej lud, szukając chleba,
4,4. Z pragnienia język ssącego przysechł do podniebienia;
maleństwa o chleb błagały – a nie było, kto by im łamał.
4,9. Szczęśliwsi mieczem zabici niż ci, co pomarli z głodu,
którzy ginęli bezsilni z braku płodów pola.
4,10. Ręce czułych kobiet gotowały swe dzieci:
były dla nich pokarmem w czas klęski Córy mojego ludu.
5,5. Pędzą nas z jarzmem na szyi, ustajemy, a nie ma wytchnienia.
5,10. Jak piec nasza skóra gorąca od straszliwego głodu.
5,21. Nawróć nas, Panie, do Ciebie wrócimy. Dni nasze zamień na dawne!
5,22. Czyżbyś nas całkiem odtrącił? Czy tak bardzo na nas się gniewasz?
Stary Testament. Księga Proroków. Lament Jeremiasza
(przekład Biblia Tysiąclecia)
glod-0.qxd
11/18/08 1:45 PM
Page 10
glod-0.qxd
11/18/08 1:45 PM
Page 11
Przedmowa
Dzięki książce profesora Stanisława Kulczyckiego HOŁODOMOR.
Wielki Głód na Ukrainie w latach 1932–1933 jako ludobójstwo. Problem
świadomości na jaw wychodzi prawda o zbrodni dokonanej przez totalitarną
władzę stalinowską na narodzie ukraińskim. Publikacja ta, oparta na doku−
mentach i zeznaniach naocznych świadków, rozszerza naszą wiedzę o Wiel−
kim Głodzie na Ukrainie w latach 1932–1933, który pochłonął prawie dzie−
sięć milionów istnień ludzkich.
Ta bezprecedensowa zbrodnia na skalę światową stała się narodową tra−
gedią Ukrainy. Wojna, którą narodowi ukraińskiemu wypowiedział Stalin
i jego reżim, prowadzona była z wykorzystaniem niezwykłej broni masowej
zagłady – konfiskaty żywności.
Głód na Ukrainie wywołano w sposób sztuczny. Nie był zdarzeniem lo−
sowym, lecz ukierunkowanym terrorem, stosowanym przez władzę sowiec−
ką wobec chłopów ukraińskich.
Umierały dzieci, umierali rodzice, dziadkowie. Wymierały całe wioski.
Nieszczęśnicy odczuwali bliskość śmierci, lecz nie było od niej żadnego wy−
bawienia. Krzyk ludzkiej duszy rozbijał się o nieprzenikniony mur władzy
komunistycznej.
Ten, kto w miastach szukał ratunku przed nieuchronną śmiercią, przemo−
cą był zawracany do wsi ograbionych z ostatniego ziarenka zboża. Tych,
którzy usiłowali uciec poza granice Ukrainy, także bez litości zmuszano do
powrotu. Pocisk wystrzelony przez enkawudzistę kosił niczym trawę każde−
go, kto w rozpaczy starał się opuścić tereny sowieckiego imperium.
Naród umierał. Stalinowski reżim totalitarny skazał Naród na zagładę.
Wielki Głód był próbą zniszczenia duchowego i politycznego oporu Ukra−
ińców wobec totalitarnego reżimu, wobec bolszewickiej kolektywizacji.
Czytając monografię profesora Kulczyckiego, można zadać sobie pyta−
nie: do czego ta wiedza jest nam dzisiaj potrzebna? Odpowiedź jest prosta:
ta książka odwołuje się do sumienia, pamięci i współczucia; jest także swo−
istą próbą zwrócenia uwagi wspólnoty międzynarodowej na tę straszliwą
zbrodnię oraz ostrzeżeniem przed podobnymi przejawami ludobójstwa
w przyszłości.
Olexander Motsyk
Ambasador Ukrainy w Rzeczypospolitej Polskiej
glod-0.qxd
11/18/08 1:45 PM
Page 12
glod-0.qxd
11/18/08 1:45 PM
Page 13
Wstęp
Współcześnie żyjący Ukraińcy pamiętają o swych zmarłych z głodu roda−
kach. Wielu z nas nie rozumie jednak powodów masowych przypadków
śmierci z głodu, które miały miejsce w latach 1932–1933. Jedni chcieliby
wiedzieć, dlaczego nastąpił ten kataklizm, inni – a jest ich wielu – pozostają
obojętni.
Siedemdziesiąta rocznica Wielkiego Głodu stała się wydarzeniem o ran−
dze światowej. 10 listopada 2003 roku na Zgromadzeniu Ogólnym ONZ
ogłoszono wspólne oświadczenie 36 krajów, w którym wyrażono współczu−
cie narodowi ukraińskiemu. W oświadczeniu brakuje jednak sprawy zasadni−
czej – uznania głodu za ludobójstwo.
Ludobójstwo stanowi kategorię prawa międzynarodowego. Zgodnie
z „Konwencją w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa”
z 9 grudnia 1948 roku wspólnota międzynarodowa jest zobowiązana do po−
ciągnięcia do odpowiedzialności za tę zbrodnię nawet tych osób, które
w swych krajach sprawują najwyższą władzę konstytucyjną. W wypadku
Ukrainy nie chodzi o osądzenie winnych wywołania głodu−ludobójstwa, po−
nieważ sprawcy już nie żyją. Chodzi o coś innego – o odpowiedź na pytanie:
DLACZEGO? Świat musi się dowiedzieć, co tak naprawdę się stało. Jest to
szczególnie ważne dla obywateli Ukrainy. Powinni oni uświadomić sobie, że
stalinowski reżim nie cofnął się przed dokonaniem straszliwych zbrodni, by
za ich sprawą zmusić ówczesne i następne pokolenia narodu ukraińskiego do
wyzbycia się pamięci historycznej, by żywi ludzie stali się zaledwie „trybi−
kami” w bezdusznej totalitarnej machinie.
My wszyscy razem wzięci jesteśmy wspólnotą ludzką, która przeżyła lu−
dobójstwo (ang. postgenocidal society) – stwierdził James Mace, niegdyś
dyrektor wykonawczy Komisji Kongresu USA ds. głodu lat 1932–1933 na
Ukrainie. Społeczeństwo, które przeżyło ludobójstwo, nie zawsze zdaje so−
bie sprawę z popełnionej na nim przemocy. Fakt, że jej ofiarą było nieżyją−
ce już pokolenie, komplikuje sprawę jeszcze bardziej. Ci, którzy przeżyli
czasy stalinowskich represji, nie przekazali swoim dzieciom odrazy i niena−
wiści do reżimu, bojąc się o swoje i ich bezpieczeństwo. Dzieci te, wycho−
wywane przez szkołę radziecką, nie miały możliwości konfrontowania za−
szczepionych im radzieckich wartości etycznych z wartościami ogólnoludz−
kimi. Z czasem reżim zmienił swoje podejście do wychowanków (choć po−
glod-0.qxd
14
11/18/08 1:45 PM
Page 14
Wstęp
zostawał niezmieniony w swej istocie) na tyle, że nowemu pokoleniu oby−
wateli trudno było utożsamiać władzę radziecką ze zbrodniami epoki stali−
nowskiej.
Ukraińscy uczeni i ludoznawcy byli w stanie zaszczepić w świadomości
swego narodu zewnętrzne przejawy Wielkiego Głodu. Uczyniono to z prze−
rażającymi szczegółami. Jednak uczeni, jak się wydaje, nie byli równie prze−
konujący w wyjaśnieniu logiki wydarzeń następujących po sobie po rozpo−
częciu masowej kolektywizacji rolnictwa.
Wydaje się, że należy szerzej spojrzeć na samą kolektywizację jako na je−
den z elementów tworzenia przez bolszewików takiego ładu społeczno−go−
spodarczego, który był sprzeczny z interesami większości społeczeństwa, to
znaczy był ze swej istoty sztuczny i mógł powstać jedynie w polu oddziały−
wania dyktatury terroru.
I wreszcie ostatnie zadanie, kluczowe dla uznania ludobójczej natury gło−
du w USRR i na Kubaniu. Należy wyjaśnić, dlaczego regiony o największej
koncentracji ludności ukraińskiej stanowiły szczególne zagrożenie dla
Kremla, wskutek czego jedynie przeciwko nim zastosowano najcięższą for−
mę terroru – terror głodowy.
Bez wątpienia w latach 1932–1933 głód ogarnął przeważającą część eu−
ropejskiego obszaru ZSRR. Nie wywołuje kontrowersji wśród naukowców
również i to, że skala tragedii była największa właśnie w dwóch etnicznie
ukraińskich regionach. By jednak głód na tych terenach uznać za ludobój−
stwo, należy wyjaśnić przyczynę ich odmienności w stosunku do innych czę−
ści kraju.