Trzmiele i trzmielce

Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): 43–56.
Trzmiele
i
trzmielce
(Hymenoptera,
Apidae: Bombus Latr., Psithyrus Lep.) Parku
Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich
JAN KRZYSZTOF KOWALCZYK1, TADEUSZ KURZAC2
1
92-003 Łódź, ul. Pieniny 20/1
Ogród Botaniczny
94-303 Łódź, ul. Krzemieniecka 36/38
e-mail: [email protected]
2
Wstęp
Dotychczasowe dane o trzmielach i trzmielcach z obszaru Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich (PKWŁ), pochodzące z lat 1985–1993, zostały opublikowane w pracach
Kowalczyka (1997), Kowalczyka i in. (1998), Kowalczyka
i Majeckiego (2002), Kowalczyka i in. (2002) oraz Banaszaka
i Kowalczyka (2007). Informacje zawarte w tych opracowaniach dotyczyły zachodniej części Parku. W latach 2004–2007
prowadzono badania mające na celu uzyskanie aktualnych danych o zróżnicowaniu gatunkowym i rozmieszczeniu żądłówek
(Aculeata) na całej powierzchni PKWŁ. Wyniki tych badań dotyczące żądłówek z wyłączeniem pszczół (Apidae) zostały opublikowane przez Kowalczyka i Kurzaca (2007).
Celem pracy jest podsumowanie stanu poznania trzmielowatych (Bombini) w Parku oraz wstępna waloryzacja tej grupy
pszczół.
Teren badań
Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich utworzony został 31
grudnia 1996 r. Położony jest na północny-wschód od aglomeracji łódzkiej, między Łodzią, Brzezinami i Strykowem (ryc. 1).
43
J.K. Kowalczyk i T. Kurzac
54°
50°
16°
24°
0
1
2
3
4
5 km
5
6
7
Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk trzmieli i trzmielców w Parku
Krajobrazowym Wzniesień Łódzkich: 1 – stanowiska (objaśnienia
symboli w tab. 1), 2 – obszar Parku, 3 – otulina, 4 – rzeki, 5 – tereny
zabudowane, 6 – drogi, 7 – linia kolejowa.
Fig. 1. Location of stations of bumble bees and cuckoo bees in
the Wzniesienia Łódzkie Landscape Park: 1 – sampling sites (for
explanations see table 1), 2 – park boundary, 3 – protection zone,
4 – rivers, 5 – build-up areas, 6 – roads, 7 – railway.
Powierzchnia Parku wynosi 10 747 ha, a jego otulina zajmuje
3 020 ha. Park chroni najcenniejsze pod względem przyrodniczym i krajobrazowym fragmenty strefy krawędziowej Wzniesień
Łódzkich. Obszar ten wyróżnia się w Polsce Środkowej bardzo
urozmaiconą rzeźbą terenu, ukształtowaną przez lądolody
skandynawskie oraz procesy denudacyjno-erozyjne (Rąkowski
i in. 2002). Duże wysokości względne nadają krajobrazowi charakter wyżynny. Najwyższe wzniesienia, przekraczające 250 m
n.p.m., znajdują się w południowej części Parku, na tzw. Garbie
Łódzkim, z kulminacją 284 m n.p.m. koło wsi Dąbrowa. Teren
opada progowo ku północy i osiąga pod Niesułkowem w dolinie
rzeki Mrożycy 148 m n.p.m.
44
Trzmiele i trzmielce Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich
Obszar PKWŁ charakteryzuje się dobrze rozwiniętą i urozmaiconą siecią hydrograficzną. Występują tu liczne źródliska,
z których biorą swój początek Bzura, Moszczenica i Mrożyca
oraz ich dopływy. Doliny tych rzek zachowały w znacznym stopniu charakter naturalny. Miejscami są głęboko wcięte i mają
charakter przełomów. Nad rzekami w wielu miejscach znajdują
się stawy wykorzystywane do hodowli ryb.
Grunty orne zajmują w Parku i otulinie około 60% jego powierzchni, lasy 28%, a obszary zurbanizowane zaledwie 3%
(Koziej U., Koziej L. 1998). Lasy są rozczłonkowane i występują w postaci pięciu niezbyt dużych kompleksów. Największym
zwartym kompleksem leśnym jest Las Łagiewnicki (około
1 250 ha) położony w administracyjnych granicach Łodzi. Na
uwagę zasługuje ponadto największy w Polsce Środkowej kompleks bukowy Janinów z drzewostanem nasiennym w wieku do
150 lat.
Flora Parku jest bogata i liczy 735 gatunków roślin naczyniowych (Świć 2006). W drzewostanach na uwagę zasługuje
obecność jodły pospolitej, świerka pospolitego proweniencji południowej, buka zwyczajnego i klonu jawora, rosnących tu na
granicy swych zasięgów geograficznych.
Stosunkowo dobrze poznana jest fauna PKWŁ. Wśród ponad
1 100 gatunków bezkręgowców stwierdzono tu około 1 000 gatunków owadów (Stopczyński 2006a). Badania nad kręgowcami wykazały występowanie 187 gatunków (Wojciechowski
1998, Stopczyński 2006a).
Metody
Badania trzmielowatych prowadzono w latach 2004–2007
na 32 stanowiskach w miarę równomiernie rozmieszczonych na terenie Parku (ryc. 1). Owady odławiano od kwietnia do początków września siatką entomologiczną metodą „na upatrzonego” i oznaczano przyżyciowo w oparciu
o klucze terenowe Dylewskiej i Flagi (2000), Krzysztofiaka
i in. (2004) oraz Pawlikowskiego (1999). Podczas zbierania
materiału nie stosowano metod ilościowych. Badania prowadzono w następujących siedliskach: lasy liściaste (Janinów,
Łagiewniki, Polik, Borki, Poćwiardówka, Dobieszków, Tadzin),
45
J.K. Kowalczyk i T. Kurzac
łąki (Borchówka, Byszewy, Cesarka, Dąbrówka Mała, Boginia,
Dobieszków, Poćwiardówka, Stare Skoszewy, Tadzin), murawy napiaskowe (Brzeziny, Grzmiąca, Klęk, Kiełmina,
Kolonia Niesułków, Stare Skoszewy, Boginia, Dobieszków,
grunty porolne (Plichtów, Dąbrowa), drogi nieutwardzone
i pobocza dróg (Dąbrowa, Jaroszki, Stare Skoszewy, Borchówka,
Warszewice-Przydatki), kopalnie piasku (Janów, Plichtów),
poręby leśne (Poćwiardówka), torfowiska niskie (Imielnik
Stary, Torfowisko Żabieniec) i ogródki przydomowe (Plichtów,
Grzmiąca, Tadzin, Dobieszków, Kolonia Niesułków). Dane
o biologii i ekologii trzmieli i trzmielców zaczerpnięto z prac
Banaszaka (1993a, b), Dylewskiej (1996) oraz z obserwacji
własnych.
Wyniki
W opublikowanych dotychczas pracach, z terenu PKWŁ wykazano 13 gatunków trzmieli i 3 gatunki trzmielców. W pracy
Kowalczyka i Majeckiego (2002) podano błędną informację
o występowaniu trzmiela paskowanego. Na podstawie badań
własnych stwierdzono w Parku występowanie 14 gatunków
trzmieli i 5 gatunków trzmielców będących pasożytami społecznymi trzmieli (tab. 1). Potwierdzono występowanie 12 gatunków
trzmieli już wcześniej wykazanych na badanym obszarze. Nie
stwierdzono jednak w ostatnich czterech latach rzadko notowanego w Polsce trzmiela ciemnopasego. Trzmiel paskowany oraz
trzmiel kołnierzykowy są gatunkami nowymi dla Parku. Nowe
są także dwa trzmielce – czarny i ziemny.
W PKWŁ najczęściej obserwowano trzmiela rudego, którego
osobniki stwierdzono na 23 stanowiskach. Do częściej spotykanych trzmieli należały: trzmiel ziemny (16 stanowisk), trzmiel
kamiennik (15 stanowisk), trzmiel rudoszary, leśny i rudonogi
(po 14 stanowisk), trzmiel gajowy (12 stanowisk), trzmiel ogrodowy (11 stanowisk), trzmiel parkowy (10 stanowisk). Na jednym lub dwóch stanowiskach występowały trzmiele: tajgowy,
kołnierzykowy, żółty, wschodni i paskowany.
Z krajobrazem otwartym (pola, łąki, pastwiska, użytki zielone, grunty porolne) związane są następujące gatunki trzmieli:
kamiennik, żółty, ciemnopasy, paskowany, rudoszary, ziemny,
46
Trzmiele i trzmielce Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich
Tab. 1. Lista trzmieli (Bombus Latr.) i trzmielców (Psithyrus Lep.)
wykazanych w Parku Krajobrazowym Wzniesień Łódzkich w latach
2004–2007: * – gatunki nie notowane w PKWŁ przed 2004 r., × –
gatunek nie potwierdzony w latach 2004–2007; ● – ochrona ścisła,
○ – ochrona częściowa; kategorie zagrożenia gatunków wpisanych na
Czerwoną listę (Głowaciński 2002): VU – narażony, DD – o zagrożeniu
nie określonym ze względu na brak danych; R – gatunki rzadko
notowane w Polsce.
Tab. 1. The list of bumblebees (Bombus Latr.) and cuckoo bees
(Psithyrus Lep.) revealed in the Wzniesienia Łódzkie Landscape Park
in 2004–2007: * – species not recorded there before 2004, × – species
not confirmed in the years 2004–2007; ● – strict protection, ○ – partial
protection; threat categories of species included in Polish Red List
(Głowaciński 2002): VU – vulnerable, DD – data deficient; R – species
rarely recorded in Poland.
Gatunek – Species
Kategoria zagrożenia
Threat category
1
Stanowiska
– Locations
2
3
Trzmiel ogrodowy
Bombus hortorum (L.)
●
Trzmiel parkowy
B. hypnorum (L.)
●
Trzmiel tajgowy
● VU
Trzmiel kamiennik
B. jonellus
(Kirby)
B. lapidarius (L.)
Ba, Bo, Brz, By, DM,
Do, Grz, Jw, Ła, Pl,
Po
Ba, Brz, Do, Jr, Kl,
KN, Ła, Po, TŻ, WC
IS
Trzmiel gajowy
B. lucorum (L.)
●
*Trzmiel kołnierzykowy
(= T. wielki)
Trzmiel żółty
B. magnus Vogt
● DD
Bo, Brz, By, Db, DM,
Gł, Jr, Jw, Kl, Kł, KN,
Pl, SS, Ta, WC
Ba, Bo, Brz, Db, Gł,
Jr, Kl, KN, Ła, Pl, Po,
Ta
Jr, WC
B. muscorum (L.)
●
DM, Ta
Trzmiel rudy
B. pascuorum
(Scop.)
●
Ba, Bi, Bo, Brz, By,
DM, Do, Gł, Grz, IS, Ja,
Jr, Jw, Kl, Kł, KN, Ła,
Pk, Pl, Po, SS, Ta, WP
○
47
J.K. Kowalczyk i T. Kurzac
Tab. 1 c.d.
1
2
3
Trzmiel leśny
B. pratorum (L.)
●
Trzmiel rudonogi
B. ruderarius
(Müll.)
●
Trzmiel ciemnopasy
Trzmiel wschodni
● VU
*Trzmiel paskowany
Trzmiel rudoszary
B. ruderatus
Fabr.
B. semenoviellus
Skor.
B. subterraneus
(L.)
B. sylvarum (L.)
Trzmiel ziemny
B. terrestris (L.)
○
Trzmielec gajowy
Psithyrus
bohemicus (Seidl)
Trzmielec żółty
P. campestris
(Panz.)
P. rupestris
(Fabr.)
P. sylvestris Lep.
×
*Trzmielec czarny
Trzmielec leśny
*Trzmielec ziemny
P. vestalis (Geod.
in Four.)
4
Ba, Bo, Brz, Db, Gł,
IS, Jr, Jw, Ła, Pl, Po,
SS, TŻ, WC
Ba, Bo, Brz, By, Ce,
DM, Grz, Jr, Kl, Kł,
KN, Pl, SS, Ta
●R
Pl
● VU
Bo
●
Ba, Bo, Brz, By, DM,
Do, Grz, Jw, Kl, Kł,
Pl, Po, SS, Ta
Ba, Bo, Brz, By, DM,
Gł, Grz, Jr, Jw, Kl,
KN, Ła, Pl, Po, SS, Ta
Bo, Brz, By, Do, Gł,
Ja, Jr, Kl, KN, Ła, Pk,
Po, SS, Ta
Bo, Brz, Jw, Kl, KN,
Ła, Po, Ta
Bo, Brz, Db, Grz, Kl, Kł,
KN, Ła, Pl, Po, SS, Ta
By, Ła, Pk, Po, SS
R
Bo, Po
Objaśnienie symboli – Explanations of symbols: Ba – Borchówka, Bi
– Borki, Bo – Boginia, Brz – Brzeziny, By – Byszewy, Ce – Cesarka, Db –
Dąbrowa, DM – Dąbrówka Mała, Do – Dobieszków, Gł – Głogowiec, Grz
– Grzmiąca, IS – Imielnik Stary, Ja – Janinów, Jr – Jaroszki, Jw – Janów,
Kl – Klęk, Kł – Kiełmina, Ła – Łagiewniki, KN – Kolonia Niesułków,
Pk – Polik, Pl – Plichtów, Po – Poćwiardówka, SS – Stare Skoszewy,
Ta – Tadzin, TŻ – Torfowisko Żabieniec, WC – Wola Cyrusowa, WP
– Warszewice-Przydatki
48
Trzmiele i trzmielce Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich
kołnierzykowy i wschodni. Wymienione gatunki stanowią 53%
zgrupowania trzmieli PKWŁ. Drugą grupę stanowią trzmiele leśne – tajgowy, gajowy i leśny. Spośród nich jedynie dwa
ostatnie gatunki były częściej spotykane. Do trzeciej grupy należą trzmiele związane z terenami zadrzewionymi w krajobrazie
rolniczym, jak np. parki, aleje, ogrody lub zarośla śródpolne.
Należą do nich trzmiele: parkowy, ogrodowy, rudy i rudonogi
(ten ostatni występuje także w siedliskach otwartych). Wszystkie
cztery wymienione gatunki należą do częściej spotykanych w
PKWŁ. Około 60% wykazanych w Parku trzmieli gnieździ się w
ziemi, pozostałe na powierzchni ziemi lub nad nią (w zeschłych
liściach, dziuplach, pryzmach kamieni).
Wśród trzmielców najczęściej obserwowano trzmielca gajowego (14 stanowisk) pasożytującego w gniazdach trzmiela
gajowego oraz trzmielca czarnego (12 stanowisk) – pasożyta
trzmiela kamiennika (ryc. 2). Trzmielec żółty (ryc. 3), pasożytujący głównie w gniazdach trzmiela rudego, notowany był na
8 stanowiskach. Tylko na dwóch stanowiskach stwierdzono
trzmielca ziemnego (ryc. 4) – pasożyta trzmiela ziemnego (ryc.
5). Natomiast zaliczany do rzadkich trzmielec leśny (Celary
1989) wykazany został aż z 5 stanowisk.
Waloryzacja i ochrona trzmieli w PKWŁ
Większość trzmieli znana jest z Parku z kilkunastu stanowisk i ich populacje nie są prawdopodobnie zagrożone. Na uwagę zasługują natomiast 4 gatunki znajdujące się na Czerwonej
liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (Głowaciński
2002). Są to trzmiele: tajgowy, ciemnopasy, paskowany i kołnierzykowy. Trzy pierwsze zaliczono do kategorii VU – narażone. Czwarty z wymienionych ma kategorię DD – o zagrożeniu nie określonym ze względu na brak danych. Wszystkie
4 gatunki znane są w PKWŁ z jednego lub dwóch stanowisk.
Trzmiel ciemnopasy, którego jeden samiec obserwowany był w
Lesie Łagiewnickim w 1986 r., nie został obecnie potwierdzony. Samicę trzmiela tajgowego obserwowano tylko w 2006 r.
na jednym stanowisku (zarastające oczko wodne w Imielniku
Starym) na kwitnących wierzbach. Według Kosiora i in. (2003)
jedną z przyczyn zanikania stanowisk trzmiela tajgowego w
49
J.K. Kowalczyk i T. Kurzac
Ryc. 2. Trzmiel kamiennik Bombus lapidarius – samiec (Plichtów,
16.VIII 2004 r.; fot. M. Jakubowski).
Fig. 2. Bombus lapidarius – male (Plichtów, 16 August 2004; photo M.
Jakubowski).
Ryc. 3. Trzmielec żółty Psithyrus campestris – samiec (Boginia, 30.VII
2006 r.; fot. T. Kurzac).
Fig. 3. Psithyrus campestris – male (Boginia, 30 July 2006; photo T.
Kurzac).
50
Trzmiele i trzmielce Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich
Ryc. 4. Trzmielec ziemny Psithyrus vestalis – samiec (Boginia, 1.VIII
2006 r.; fot. T. Kurzac).
Fig. 4. Psithyrus vestalis – male (Boginia, 1 August 2006; photo T.
Kurzac).
Ryc. 5. Trzmiel ziemny Bombus terrestris – samiec (Borchówka, 16.VII
2006 r.; fot. M. Jakubowski).
Fig. 5. Bombus terrestris – male (Borchówka, 16 July 2006; photo M.
Jakubowski).
51
J.K. Kowalczyk i T. Kurzac
Bieszczadach są suche i upalne lata występujące coraz częściej
w ostatniej dekadzie. Także na pojedynczym stanowisku w
Boginii obserwowano w 2006 r. samca trzmiela paskowanego.
Trzmiel kołnierzykowy wykazany został w Jaroszkach (2004 r.
– samiec) i Woli Cyrusowej (2007 r. – samica). Na uwagę zasługuje fakt, że rozpowszechniony w kraju trzmiel żółty został
stwierdzony w Parku aktualnie tylko na dwóch stanowiskach
– w Dąbrówce Małej i w Tadzinie. Natomiast trzmiel wschodni,
wykazany z Parku pierwszy raz w Lesie Łagiewnickim w 1993
r. (Kowalczyk 1997), został obecnie potwierdzony w Plichtowie
na gruntach porolnych. Należy on do gatunków znajdujących
się w ekspansji i prawdopodobnie liczba jego stanowisk wzrośnie w najbliższych latach.
Wszystkie wymienione wyżej gatunki trzmieli powinny zostać objęte w Parku stałym monitoringiem. Monitoring taki jest
już aktualnie prowadzony w kilku parkach narodowych w południowej i wschodniej Polsce (Dylewska 2004). Główne zagrożenia dla trzmieli w PKWŁ to:
– szybkie tempo urbanizacji Parku w ostatnim dziesięcioleciu,
– sukcesja drzew i krzewów w siedliskach otwartych oraz
ich celowe zalesianie,
– stosowanie chemicznych środków ochrony roślin (pestycydów i herbicydów).
Ochrona trzmieli w Parku powinna sprowadzać się do ochrony potencjalnych miejsc ich gniazdowania, zapewnienia trzmielom obfitej bazy pokarmowej od wiosny do jesieni oraz ograniczenia stosowania w rolnictwie preparatów chemicznych.
Na wzrost liczebności trzmieli korzystnie wpływa odkrzaczanie,
koszenie i umiarkowany wypas łąk (Dylewska 2004). Zalecane
jest późne koszenie łąk i polan (koniec sierpnia, początek września). Łąki rajgrasowe należy kosić corocznie pozostawiając
nieskoszone pasy o szerokości 15 m. Natomiast łąki ziołoroślowe można kosić co drugi rok lub corocznie, ale tylko połowę
powierzchni. Pozytywną reakcję trzmieli na ochronę czynną łąk
i muraw kserotermicznych stwierdzono w Pienińskim Parku
Narodowym (Kosior i in. 1999). Wzrost kwietności i różnorodności gatunkowej roślin na łąkach pienińskich zwiększał
52
Trzmiele i trzmielce Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich
liczbę osobników oraz liczbę gatunków trzmieli i trzmielców
(Kaźmierczakowa i in. 1997). Także w PKWŁ podjęto w ostatnich latach akcję koszenia trzech łąk: w okolicach Tadzina, w
Lesie Łagiewnickim (łąka „Opadówka”) oraz łąka na Mariance
(Stopczyński 2006b).
W ochronie trzmieli ważnym problemem jest także lokalizacja upraw koniczyny i lucerny, plantacji porzeczek, malin i innych krzewów owocowych, sadów (szczególnie niskopiennych)
oraz poletek roślin miododajnych. Korzystna jest lokalizacja
tych upraw w pobliżu lasu lub większych płatów zarośli śródpolnych, a nie przy drogach o dużym natężeniu ruchu samochodowego. W przypadku poletek roślin miododajnych korzystniej
zakładać je na planie prostokąta lub w formie wąskiego pasa.
Taki kształt poletka gwarantuje lepsze wykorzystanie pożytku
przez robotnice trzmieli, które zbierają go głównie na obrzeżach
upraw. Warto także rozważyć możliwość zwiększania liczby rodzin rzadkich gatunków trzmieli przez wystawianie w terenie
zasiedlonych ulików. Przy okazji należy rozmieszczać w terenie
sztuczne gniazda także dla innych błonkówek. Wystawianie w
terenie niezasiedlonych ulików zwykle nie daje oczekiwanych
efektów, z wyjątkiem lokalizacji ich w sadach lub uprawach
krzewów jagodowych. Sprawdzoną metodę chowu i wykorzystania trzmieli w rolnictwie przedstawia Biliński (1981).
Należy podkreślić, że od 2004 roku prowadzony jest w PKWŁ
program aktywnej ochrony trzmieli (Stopczyński 2006b).
We współpracy z rolnikami, właścicielami ogrodów przydomowych i leśnikami realizowane są takie zabiegi ochronne, jak
np: obsiewanie miododajnymi roślinami uprawnymi (facelią
lub łubinem żółtym) 12-tu jednoarowych poletek na terenie 6-ciu wsi, obsadzanie budynków szkół krzewami miododajnymi
(m.in. śnieguliczką i trzmieliną) oraz wprowadzanie do ogródków przydomowych, okrajków lasów oraz na miedze śródpolne
roślin miododajnych. Ponadto w szkołach wiejskich przeprowadzane są prelekcje na temat znaczenia i ochrony trzmieli
w gospodarce rolnej, a cały projekt promowany jest w prasie
i radiu. Prowadzenie takich działań przez dłuższy okres czasu
z pewnością wzmocni populacje gatunków trzmieli na omawianym terenie.
53
J.K. Kowalczyk i T. Kurzac
Podsumowanie
Na obszarze PKWŁ stwierdzono dotychczas występowanie 15
gatunków trzmieli i 5 gatunków trzmielców, co stanowi odpowiednio 52% i 63% wszystkich gatunków w Polsce. Spośród
trzmieli 4 gatunki umieszczone są na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (Głowaciński 2002).
Gatunkiem najczęściej obserwowanym był trzmiel rudy. Ponad
połowa gatunków trzmieli stwierdzonych w Parku związana
jest z terenami otwartymi. Pozostałe preferują lasy i zadrzewienia. Około 60% wykazanych trzmieli gnieździ się w ziemi.
Społeczeństwo odnosi się przychylnie do trzmieli ze względu na
pełnione przez nie funkcje zapylaczy roślin uprawnych.
SUMMARY
Kowalczyk J.K., Kurzac T. Bumblebees and cuckoo bees
(Hymenoptera, Apidae: Bombus Latr., Psithyrus Lep.) in the
Wzniesienia Łódzkie Landscape Park.
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): 43–56.
A state of knowledge about bumblebees and cuckoo bees in the
Wzniesienia Łódzkie Landscape Park was summed up. It was based
on the written data and own researches that were led in years 2004–
2007. There were 15 species of bumblebees and 5 species of cuckoo
bees (that is approximately 52% and 63% of all species known in
Poland) which appearance in the park was confirmed. Among the
bumblebees there were 4 species from Red List of Threatened Animals
in Poland (Głowaciński 2002). These are: Bombus jonellus, B. magnus,
B. ruderatus and B. subterraneus. The preliminary valorization of
Bombini had been done.
PIŚMIENNICTWO
Banaszak J. 1993a. Trzmiele Polski. Wyd. Uczelniane WSP w
Bydgoszczy, Bydgoszcz.
54
Trzmiele i trzmielce Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich
Banaszak J. 1993b. Ekologia pszczół. PWN, Warszawa – Poznań.
Banaszak J., Kowalczyk J.K., 2007. Notes on bees (Hymenoptera:
Apoidea: Apiformes) of central Poland. Fragm. faun. 50 (1): 1–18.
Biliński M. 1981. Zasady chowu i wykorzystania trzmieli. Prace
Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa, ser. F, nr 20, Skierniewice.
Celary W. 1989. Review of the cuckoo bees of the genus Psithyrus Lep.
(Hymenoptera, Apidae) in Poland. Rocznik Muz. Górnośląskiego w
Bytomiu – Przyroda 12: 67–74.
Dylewska M. 1996. Nasze trzmiele. WODR Karniowice, Kraków –
Karniowice.
Dylewska M., Flaga S. 2000. Barwny klucz do rozpoznawania w
warunkach polowych krajowych gatunków trzmieli. Polski Klub
Ekologiczny, Kraków.
Dylewska M. 2004. Badania kwiecistości łąk i rola trzmielowatych
Bombini przy prowadzeniu czynnej ochrony zbiorowisk nieleśnych
w parkach narodowych południowej Polski. Chrońmy Przyr. Ojcz.
60 (6): 42–54.
Głowaciński Z. (red.). 2002. Czerwona lista zwierząt ginących
i zagrożonych w Polsce. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Warszawa.
Kaźmierczakowa R., Kaźmierczak T., Kosior A. 1997. Kwiecistość
łąk Pienińskiego Parku Narodowego i jej związek z fauną
trzmielowatych (Bombini) i gąsienicznikowatych (Ichneumonidae).
Ochrona Przyrody 54: 27–58.
Kosior A., Płonka P., Witkowski Z. 1999. Zgrupowania trzmielowatych
(Bombini, Apidae) w wybranych zbiorowiskach roślinnych Pienin.
Ochrona Przyrody 56: 91–107.
Kosior A., Fijał J., Solorz W., Holly M. 2003. Long-term population
decline of the heath bumblebee Bombus jonellus (Kirby, 1802)
(Hymenoptera, Apidae) in the Bieszczady National Park. Roczniki
Bieszczadzkie 11: 195–202.
Kowalczyk J.K. 1997. Nowe stanowiska żądłówek (Hymenoptera:
Aculeata) rzadko spotykanych w Polsce. Wiad. entomol. 16(1): 53–
54.
Kowalczyk J.K., Majecki J., Soszyński B., Śliwiński Z. 1998.
Fauna bezkręgowców. W: Kurowski J.K. (red.). Park Krajobrazowy
Wzniesień Łódzkich – Monografia. EKO-WYNIK, Łódź: 81–88.
Kowalczyk J.K., Majecki J. 2002. Stan poznania i wstępna
charakterystyka bezkręgowców Parku Krajobrazowego Wzniesień
Łódzkich. Acta Univ. Lodz., Folia Biol. et Oecol. 1: 183–197.
55
J.K. Kowalczyk i T. Kurzac
Kowalczyk J.K., Soszyński B., Majecki J., Grzybkowska M.
2002. Propozycja kompleksowej metody waloryzacji entomofauny
w Parku Krajobrazowym Wzniesień Łódzkich. W: Kurowski J.K.,
Witosławski P. (red.). Funkcjonowanie parków krajobrazowych
w Polsce. Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź: 134–140.
Kowalczyk J.K., Kurzac T. 2007. Stan poznania wybranych rodzin
żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) Parku Krajobrazowego Wzniesień
Łódzkich. Parki nar. Rez. Przyr. 26 (2): 59–74.
Koziej U., Koziej L. 1998. Położenie, granice, powierzchnia i struktura
użytkowa gruntów. W: Kurowski J.K. (red.). Park Krajobrazowy
Wzniesień Łódzkich – Monografia. EKO-WYNIK, Łódź: 10–16.
Krzysztofiak A., Krzysztofiak L., Pawlikowski T. 2004. Trzmiele
Polski – przewodnik terenowy. Krzysztofiak & Krzysztofiak,
Suwałki.
Pawlikowski T. 1999. Przewodnik terenowy do oznaczania trzmieli
i trzmielców (Hymenoptera: Apidae: Bombini) Polski. Wyd. UMK,
Toruń.
Rąkowski G., Smogorzewska M., Janczewska A., Wójcik J.,
Walczak M., Pisarski Z. 2002. Parki Krajobrazowe w Polsce.
Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa.
Stopczyński M. 2006a. Fauna Parku Krajobrazowego Wzniesień
Łódzkich. Wędrownik. Centrum Fotografii Krajoznawczej PTTK,
Regionalna Pracownia Krajoznawcza PTTK w Łodzi, IV (390): 9–10.
Stopczyński M. 2006b. Aktywna ochrona dziedzictwa przyrodniczokulturowego
Parku
Krajobrazowego
Wzniesień
Łódzkich.
Wędrownik. Centrum Fotografii Krajoznawczej PTTK, Regionalna
Pracownia Krajoznawcza PTTK w Łodzi, IV (390):15–17.
Świć A. 2006. Walory przyrodnicze PKWŁ. Wędrownik. Centrum
Fotografii Krajoznawczej PTTK, Regionalna Pracownia Krajoznawcza
PTTK w Łodzi, IV (390): 4–9.
Wojciechowski Z. 1998. Fauna kręgowców. W: Kurowski J.K. (red.).
Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich – Monografia. EKO-WYNIK,
Łódź: 88–96.
56