Ryzyko zawodowe a ryzyko zdrowotne wywoływane

Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach
I Konferencja Naukowa BEZPIECZEŃSTWO PRACY – EDUKACJA - ŚRODOWISKO
Barbara Harazin
Śląska Akademia Medyczna, Wydział Zdrowia Publicznego,
Zakład Ochrony Zdrowia w Środowisku Pracy
Ryzyko zawodowe a ryzyko zdrowotne wywoływane
działaniem szkodliwych czynników w środowisku pracy
Wstęp
Występowanie szkodliwych czynników chemicznych i fizycznych w środowisku
zawodowym, o poziomach stężeń lub natężeń mogących wywoływać negatywne zmiany
w stanie zdrowia pracowników, wymaga podejmowania profilaktycznych przedsięwzięć
adekwatnych do oceny ryzyka związanego z narażeniem. Definicja ryzyka winna dotyczyć
bezpośrednio prawdopodobieństwa skutków zdrowotnych wywołanych danym zagrożeniem.
Ze względów praktycznych szacowanie ryzyka jest dwutorowe: jakościowe i ilościowe. To
pierwsze nosi nazwę ryzyka zawodowego i jest definiowane jako prawdopodobieństwo
wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą powodujących straty, w
szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku
zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy (5). Ryzyko zawodowe
stopniowane jest w skali punktowej i jest opisywane przykładowo jako ryzyko małe, średnie,
duże itp.
Ilościowa ocena ryzyka, odnosząca się do ryzyka zdrowotnego, polega na wyznaczeniu
prawdopodobieństwa 0 ≤ p ≥ 1 wystąpienia określonych ujemnych skutków zdrowotnych
w wyniku narażenia na pewien czynnik szkodliwy o znanym stężeniu lub natężeniu,
działający na pracownika przez pewien okres (6). Ryzyko zdrowotne opiera się na
różnorakich modelach matematycznych opisujących funkcję dawka - odpowiedź organizmu.
W badaniach własnych ujawniono, że zarówno szacowane ryzyko zawodowe, jak
i ryzyko zdrowotne nie zawsze znajduje odzwierciedlenie w rzeczywistych skutkach
zdrowotnych obserwowanych u narażonych pracowników na wibracje miejscowe (1).
Rodzaje ocen ryzyka
Ocena ryzyka zawodowego powodowanego działaniem szkodliwych czynników
chemicznych i fizycznych prowadzona jest w oparciu o kryteria najwyższych dopuszczalnych
stężeń (NDS) lub najwyższych dopuszczalnych natężeń (NDN). Ze względu na nieswoisty
charakter działania szkodliwości chemicznych na organizm człowieka, jak też podobnie
większości czynników fizycznych, wartości normatywne przyjmowane są na podstawie
wyników badań doświadczalnych prowadzonych na zwierzętach. Czynniki rozpoznane od
dawna jako szkodliwe mają wartości dopuszczalne określane również na podstawie badań
epidemiologicznych dotyczących analizy stanu zdrowia narażonych grup pracowników.
Wartości NDN i NDS określa się nadal oddzielnie dla każdego czynnika, mimo że w realnych
warunkach przemysłowych bardzo rzadko występuje sytuacja, by pracownik był eksponowany
tylko na jeden szkodliwy czynnik. W przypadku łącznego działania kilku czynników
fizycznych na stanowisku pracy, każdy z nich ocenia się niezależnie. Ocena ryzyka
zawodowego odzwierciedla przeciętne warunki środowiska pracy występujące
w określonym przedziale czasowym. Z powyższych kilku przedstawionych faktów wynika
1
Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach
I Konferencja Naukowa BEZPIECZEŃSTWO PRACY – EDUKACJA - ŚRODOWISKO
zatem, że ocena ryzyka zawodowego nie zawsze będzie w pełni odzwierciedlała ujemne
efekty w stanie zdrowia narażonych pracowników.
Zależności funkcyjne dawka-odpowiedź organizmu wykorzystywane są w ilościowych
metodach oceny ryzyka zdrowotnego. W metodach tych stosuje się matematyczne modele
liniowe i nieliniowe, w których zależność dawka – odpowiedź uzyskiwana jest na podstawie
rezultatów doświadczeń na zwierzętach oraz na podstawie badań epidemiologicznych.
Wielkość ryzyka zdrowotnego może być oszacowana dla dowolnego poziomu narażenia i
dowolnego czasu zatrudnienia w warunkach wybranej ekspozycji. Zatem
prawdopodobieństwo utraty zdrowia może być określone hipotetycznie lub może się odnosić
do pracowników zatrudnionych w zdefiniowanych warunkach pracy.
Ocena ryzyka utraty zdrowia może więc być oszacowana, bądź w oparciu o NDS lub
NDN, bądź w oparciu o wybrany model matematyczny zależności dawka-odpowiedź
organizmu. W pierwszym przypadku niezbędna jest informacja o wielkości narażenia, a w
drugim dodatkowo ocenę ryzyka należy odnieść do okresu narażenia.
Rzeczywiste ryzyko zdrowotne jest jednakże modyfikowane wieloma innymi
czynnikami nie uwzględnianymi, ani w przyjętych wartościach NDS lub NDN, ani w
wybranych modelach matematycznych opisujących zależność między narażeniem na daną
szkodliwość a ujemnymi skutkami zdrowotnymi. Oszacowanie faktycznego ryzyka
zdrowotnego może być dokonane jedynie na podstawie wyników badań medycznych
wykonanych u pracowników. Ten trzeci rodzaj szacowania ryzyka zdrowotnego, polegający
na weryfikacji badaniami lekarskimi wybranego modelu matematycznego zależności dawkaodpowiedź organizmu, odnosi się do konkretnych pracowników oraz do utworzonych przez
nich grup zawodowych, zatrudnionych w zdefiniowanych warunkach narażenia
z indywidualną historią przebiegu pracy zawodowej.
Porównanie trzech rodzajów ocen ryzyka utraty zdrowia przez pracowników narażonych
na szkodliwości zawodowe przedstawiono w Tabeli 1. Porównanie dotyczy obiektu oceny,
metody i wyników oceny.
Tabela 1. Rodzaje ocen ryzyka utraty zdrowia przez pracowników narażonych na
szkodliwości zawodowe
Ocena ryzyka
zawodowego
Obiekt oceny
Indywidualne
stanowiska
pracy, grupy
stanowisk
Metody oceny
Szacowanie
jakościowe
Przedział czasu
narażenia uwzględniany w ocenie
Wyniki oceny
Zmiana
robocza,
tydzień pracy
Higieniczna
ocena
stanowisk
zdrowotnego opartego
na modelach
matematycznych
Poszczególne osoby lub
grupy pracowników wraz
z oceną narażenia
Ilościowa ocena oparta
na modelach
matematycznych
Okres zatrudnienia
w narażeniu
Przewidywany stan
zdrowia narażonych
zdrowotnego
weryfikowanego
badaniami medycznymi
Poszczególne osoby,
grupy zawodowe wraz
z oceną narażenia
odniesioną do badanych
osób
Ilościowa ocena oparta na
lekarskich badaniach
pracowników
Okres zatrudnienia
badanych pracowników
w narażeniu
Rzeczywisty stan
zdrowia narażonych
2
Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach
I Konferencja Naukowa BEZPIECZEŃSTWO PRACY – EDUKACJA - ŚRODOWISKO
Przykład oceny ryzyka zdrowotnego weryfikowanego własnymi wynikami badań
medycznych
Badania podjęto w celu wypracowania zróżnicowanych zasad profilaktyki zespołu
wibracyjnego dla wybranych grup zawodowych operatorów narzędzi generujących drgania
mechaniczne. Aby określić stopień ryzyka zespołu wibracyjnego wykonano pomiary wibracji,
przeprowadzono specjalistyczne badania lekarskie u 297 pracowników przemysłu
metalurgicznego, w tym u 93 formierzy, 77 szlifierzy i 127 oczyszczaczy odlewów oraz
dokonano oceny aktualnego i dotychczasowego narażenia na wibracje każdego pracownika
z danej grupy zawodowej. Badane grupy nie różniły się pod względem warunków
zawodowych, bytowych i środowiskowych (2,3).
Oczekiwano znacznego zróżnicowania stanu zdrowia między grupami z tego powodu,
że nie były one jednorodne pod względem wielkości i okresu narażenia na drgania
mechaniczne. Grupy zawodowe różniły się pod względem krotności przekroczenia wartości
NDN drgań mechanicznych. Dla formierzy średnie przekroczenie wynosiło 5,0, dla szlifierzy
– 0,96 a dla oczyszczaczy odpowiednio 1,1. Okres zawodowego narażenia na drgania
mechaniczne również różnicował badane grupy. Liczony w latach, okres ten był najkrótszy
u oczyszczaczy (8,8 lat), natomiast w pozostałych dwóch grupach był prawie dwukrotnie
dłuższy. W rozliczeniu godzinowym staż pracy u oczyszczaczy był 3-krotnie krótszy
w porównaniu ze szlifierzami a 2-krotnie krótszy aniżeli u formierzy.
W ocenie ryzyka zdrowotnego wzięto pod uwagę napadowe blednięcie palców rąk pod
wpływem ochłodzenia, tzw. objaw Raynaud, uważany za jeden z podstawowych objawów,
który może nasuwać podejrzenie naczyniowej postaci zespołu wibracyjnego. Uwzględniając
oddzielnie dla każdej z trzech badanych grup narażenie na wibracje w postaci równoważnego
poziomu przyspieszenia drgań aw,eq,8h i okres narażenia w latach T obliczono w procentach C
prawdopodobieństwo objawu Raynaud według modelu matematycznego podanego
w normatywie Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej ISO 5349 (4):
C = [aw,eq,8h · T/67]2 · 100
Okazuje się, że zburzenia te powinny były wystąpić u 15 % oczyszczaczy, w grupie formierzy
u ponad 50 % osób oraz u ponad 40 % szlifierzy. Zgodność stwierdzonego objawu Raynaud
z oczekiwaną częstością wyznaczoną ze wzoru ISO 5349 potwierdziła się tylko
w odniesieniu do oczyszczaczy (Tabela 2).
Tabela 2. Ocena napadowego blednięcia palców rąk
Grupa
Średni okres
narażenia T (lata)
Formierze
14,5
Równoważna
wartość
przyspieszenia
aw,eq,8h (m/s2)
14,6
Procent osób z objawami
napadowego blednięcia palców rąk
C
Stwierdzony
wg ISO 5349
3
>50
Szlifierze
15,2
2,7
5
40
Oczyszczacze
8,8
2,9
18
14,5
3
Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach
I Konferencja Naukowa BEZPIECZEŃSTWO PRACY – EDUKACJA - ŚRODOWISKO
Ze względu na krótki staż pracy i niewielkie przekroczenia normatywu higienicznego można
było przypuszczać, że ewentualne odchylenia zdrowotne związane etiologicznie z drganiami
mechanicznymi powinny być najsłabiej wyrażone u oczyszczaczy w porównaniu ze
szlifierzami i formierzami. Fakt znamiennie częstszego występowania objawu Raynaud
u oczyszczaczy w porównaniu z pozostałymi grupami zawodowymi może potwierdzać
istnienie większego zagrożenia zdrowotnego w tej grupie pracowników.
Częstość występowania napadowego blednięcia palców rąk u formierzy i szlifierzy była
znacznie mniejsza niż należałoby oczekiwać biorąc pod uwagę wielkość narażenia
zawodowego i wynikający stąd sposób obliczania prawdopodobieństwa wystąpienia zmian
naczyniowych w kończynach górnych narażonych pracowników.
Z przedstawionych danych wynika, że oszacowanie ryzyka zawodowego i obliczenie ryzyka
objawu Raynaud na podstawie oceny narażenia na wibracje miejscowe znacznie różni się od
oceny ryzyka zdrowotnego zweryfikowanego badaniami lekarskimi narażonych grup
zawodowych.
Wnioski
1. Ocena ryzyka zawodowego i ocena ryzyka zdrowotnego może w przypadku ekspozycji
na wibracje miejscowe przeceniać lub niedoceniać wielkości skutków zdrowotnych w
wybranych grupach zawodowych, jeżeli nie zostanie dokonana weryfikacja tych ocen
celowanymi lekarskimi badaniami.
2. Podejmowanie przedsięwzięć profilaktycznych nakierowanych na ochronę
pracowników przed wibracjami miejscowymi winno być wcześniej skonfrontowane z
wynikami specjalistycznych badań medycznych dla osiągnięcia najbardziej
skutecznych efektów.
Abstract
Occupational risk and health risk caused by harmful factors in the working conditions
In the study three kinds of risk assessment are described. Occupational risk assessment is
based on the threshold limit values. Linear and non-linear dose-response models are used for
assessing health risk induced by chemical and physical harmful agents. Verified health risk
assessment is based on the medical examination of exposed workers to occupational factors.
Three kinds of risk assessments differ in: the object assessment, the method assessment and
the result assessment. The example of verified health risk assessment is illustrated to show
divergence between these three risk assessments. Medical examination were carried out in a
group of 297 operators of vibrating tools exposed to hand-arm vibration in metallurgical
industry. The group consisted of rammers, grinders and chippers for which the vibration-dose
limit was exceeded adequately by 5.0, 0.96 and 1.1 times. Raynaud`s phenomenon was found
significantly more frequent in chippers than in rammers or grinders. The results of the study
provided evidence that different groups of workers require different preventive programs.
4
Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach
I Konferencja Naukowa BEZPIECZEŃSTWO PRACY – EDUKACJA - ŚRODOWISKO
Literatura
1. Harazin B.: Narażenie na drgania mechaniczne a ocena ryzyka zdrowotnego
operatorów ręcznych narzędzi wibracyjnych. Ochrona Zdrowia Pracownika, 1996,
2,13-16.
2. Harazin B., Langauer-Lewowocka H.: Raynaud`s phenomenon in different groups of
workers using hand-held vibrating tools. Centr Eur J Publ Halth, 1936, 4, 130-133.
3. Harazin B., Langauer-Lewowocka H., Szłapa P.: Profilaktyka zespołu wibracyjnego w
wybranych grupach zawodowych przemysłu metalurgicznego. Medycyna Pracy, 1998,
3, 221-233.
4. International Organization for Standardization: Guidelines for measurement and the
assessment of human exposure to hand-trnasmittedvibtation. ISO 5349, Geneva, 1986.
5. Polski Komitet Normalizacyjny: Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną
pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego. PN-N-18002:2000. PKN,
Warszawa, 2000, 1-16.
6. Szymczak W.: Metodyka ilościowej oceny ryzyka choroby nowotworowej
wynikającego z narażenia na substancje chemiczne. Medycyna Pracy, 2000, 6, 625636.
5