Pobierz plik PDF

„Analecta Cracoviensia” 46 (2014), s. 171–189
DOI: http://dx.doi.org/10.15633/acr.961
Patryk Szatan
Uniwersytet Jagielloński
Modlitewnik Nawojki. Studium źródłoznawcze1
Pierwsze chrześcijańskie prywatne modlitewniki narodziły się w czasach karolińskich, kiedy to psałterz – używany dotąd w liturgii – trafił do rąk świeckich i miał im pomagać w modlitwie. Wyróżnia się dwa typy modlitewników:
horae oraz libri (libelli) precum. Pierwsze z nich zawierały najczęściej oficja,
zwłaszcza do Najświętszej Maryi Panny i za zmarłych, kalendarz, psalmy pokutne, litanie oraz modlitwy do świętych. Drugie mieściły modlitwy codzienne, pasyjne, eucharystyczne i do Matki Bożej. Składały się na nie orationes
singulares, czyli oracje wypowiadane zazwyczaj w pierwszej osobie, których
treść dotyczyła spraw prywatnych2. Ten drugi rodzaj zyskał szczególną popularność w XV i na początku XVI wieku3. Wiąże się to między innymi z rozwojem indywidualnej pobożności, rozpowszechnianiem się piśmienności, czytelnictwa wśród ludzi świeckich i rozwojem literatury w językach narodowych4.
Pośród zachowanych do naszych czasów średniowiecznych libri precum zapisanych w języku polskim znajduje się Modlitewnik Nawojki5. Zabytek cenny
Artykuł jest skróconą wersją pracy powstałej na seminarium dr hab. Lidii Korczak.
Por. U. Borkowska, Chrześcijańskie modlitewniki w średniowieczu, „Kwartalnik Historyczny” 92
(1985) z. 3, s. 645–672; taż, Królewskie modlitewniki. Studium z kultury religijnej epoki Jagiellonów
(XV i początek XVI wieku), Lublin 1999, s. 20–32; T. Michałowska, Ego Gertruda. Studium historycznoliterackie, Warszawa 2001, s. 20–30; taż, Oratio singularis, [w:] tejże, Literatura polskiego
średniowiecza: leksykon, Warszawa 2011, s. 590–592.
3
Por. U. Borkowska, Królewskie modlitewniki…, dz. cyt., s. 30.
4
Por. tamże; E. Potkowski, Książka rękopiśmienna w kulturze Polski średniowiecznej, Warszawa
1984, s. 66–67; tenże, Kobiety a książka w średniowieczu – wybrane problemy, „Kwartalnik
Historyczny” 105 (1998) z. 3, s. 11–12.
5
Książeczka do nabożeństwa, na którey się modliła Ś. Jadwiga, z rodu królów polskich, podług
pierwszego rękopismu, wraz z załączeniem naśladowania oryginału, wyd. J. Motty, Poznań 1823
[dalej: Książeczka]. Inne nazwy spotykane w literaturze przedmiotu: Książeczka do nabożeństwa,
1
2
172
Patryk Szatan
z tego względu, że jest jednym z nielicznych zachowanych przykładów tego
typu piśmiennictwa6.
Modlitewniki, jak można choćby zaobserwować na gruncie polskim na przykładzie pracy Urszuli Borkowskiej pt. Królewskie modlitewniki. Studium z kultury religijnej epoki Jagiellonów (XV i początek XVI wieku)7, są świetnymi źródłami do poznania mentalności religijnej epoki. Jak jednak zauważyła Borkowska,
zanim staną się one przydatne do badania kultury religijnej, należy zinwentaryzować i opracować8. Moim zdaniem w badaniach nad Modlitewnikiem Nawojki
w niedostatecznym stopniu zajęto się właśnie najbardziej podstawowymi kwestiami, takimi jak datacja, proweniencja, okoliczności powstania. Niedokładne badania źródłoznawcze nie pozwalają obecnie rzetelnie wykorzystać Modlitewnika
Nawojki do badań nad kulturą religijną późnego średniowiecza.
Badania nad Modlitewnikiem Nawojki rozpoczęły się tuż po jego wydaniu9.
Początkowo badacze poświęcali mu uwagę przy okazji syntetycznych opracowań
zabytków literatury polskiej10. Pierwszą obszerniejszą monografię Modlitewnika
napisał Jan Rymarkiewicz, a za ostatnie szersze spojrzenie należy uznać artykuł
Wioletty Zawitkowskiej11. Nie miejsce jednak tutaj szczegółowo przedstawiać
historię badań, ponieważ w wielu miejscach można odnaleźć jej omówienie12.
Warto byłoby jednak określić główne wątki zainteresowań badaczy.
na którey się modliła Ś. Jadwiga, Książeczka do nabożeństwa Jadwigi księżniczki polskiej. Zob.
T. Michałowska, Modlitewnik Nawojki, [w:] Literatura…, dz. cyt., s. 548.
6
Na temat zachowanych do naszych czasów staropolskich modlitewników średniowiecznych
patrz odpowiednie hasła w: T. Michałowska, Literatura…, dz. cyt.
7
Zob. przypis 2.
8
Por. tamże, s. 14–15.
9
Najpierw były one przedmiotem drobnych artykułów: N., Książeczka, na której modliła
się Ś. Jadwiga, „Przyjaciel Ludu” 3 (1836) z. 4, s. 31–32; N., Do redaktora „Przyjaciela Ludu”
„Przyjaciel Ludu” 3 (1836) z. 16, s. 125–126.
10
Por. M. Wiszniewski, Historya literatury polskiej, t. 1, Kraków 1840, s. 420–421; W. A. Maciejowski,
Piśmiennictwo polskie od czasów najdawniejszych aż do roku 1830, t. 1, Warszawa 1851, s. 363–369;
K. Małkowski, Przegląd najdawniejszych pomników języka polskiego, Warszawa 1872, s. 104–112.
11
J. Rymarkiewicz, Książeczka Jadwigi albo Nawojki z XV wieku, „Ateneum” 1 (1876) z. 2,
s. 253–282; W. Zawitkowska, Modlitewnik Nawojki (Kilka uwag o cennym zabytku piśmiennictwa
polskiego i jego autorce. Na marginesie badań nad dziejami rodziny Koniecpolskich w wiekach
średnich), „Kresy Południowo-Wschodnie. Rocznik Regionalnego Ośrodka Kultury, Edukacji
i Oświaty w Przemyślu” 1 (2003) z. 1, s. 19–30.
12
Ostatnio: W. Zawitkowska, Modlitewnik…, dz. cyt., s. 20–26. W tymże artykule nie są
jednak zreferowane ważne studia A. Danysza, Das Gebetbuch der heiligen Hedwig, „Archiv für
slavische Philologie” 5 (1881), s. 402–424; L. Mańkowskiego, Zu der Frage nach den Quellen des
„Hedwigsbüchleins”, „Archiv für slavische Philologie” 10 (1887), s. 8–26. Warto tutaj w zamian
przywołać omówienie R. Pilata, Historja literatury polskiej w wiekach średnich: od przyjęcia chrześcijaństwa w Polsce do końca XV wieku (965–1500), cz. 2: Literatura średniowieczna w Polsce XV
Modlitewnik Nawojki
173
Pierwszym z nich jest zbadanie, do kogo należał Modlitewnik, a co za tym
idzie, kto był jego autorem oraz kiedy powstał. Początkowo badacze koncentrowali się na zdaniu umieszczonym na futerale Modlitewnika: Libellus precarius
quo utebatur S. Hedvigis ducissa. Rozważano, do której z Jadwig mógłby należeć
Modlitewnik. Już jednak Wacław Maciejowski zwrócił uwagę, że właścicielką
Modlitewnika nie była Jadwiga, ale jak twierdził za kilkakrotnie występującym
w tekście imieniem – Nawojka13. Odtąd dyskutowano nie tylko nad tożsamością
Jadwigi, ale i Nawojki. Czyniono tak właściwe do czasu zabrania w tej sprawie głosu przez Aleksandra Brücknera, który części napisu na futerale mówiącej
o Jadwidze nie przydał żadnej wiarygodności14. Odtąd zabytek zgodnie występuje w literaturze przedmiotu jako Modlitewnik należący do Nawojki. Również
za Brücknerem w formie hipotezy przyjmuje się, że właścicielką Modlitewnika
była Nawojka z Koniecpolskich15. Data powstania Modlitewnika określana jest
na koniec XV wieku, głównie w oparciu o przesłankę językową16. Reasumując,
nie wyjaśniono w pełni tożsamości ani Nawojki, ani Jadwigi, a datację ustalono bez należytych badań źródłoznawczych (datacja w oparciu o dekorację, paleografię, tekst).
Drugi wątek wart wyróżnienia, to badania na źródłami Modlitewnika. Już
w syntetycznym opracowaniu Maciejowskiego znajduje się porównanie tekstu Modlitewnika z innymi staropolskimi oracjami17. Przełomowe nie okazało
się jednak odszukiwanie analogicznych modlitw w piśmiennictwie polskim, ale
próby wyszukiwania wzorców w literaturze obcej. Warto tutaj przywołać studia
Leona Mańkowskiego i Franciszka Krčeka18. Pierwszy z nich przede wszystkim
wieku, Warszawa 1926, s. 443–446 (Historja Literatury Polskiej od Czasów Najdawniejszych do
Roku 1815. Wykłady Uniwersyteckie, 1).
13
Por. W. A. Maciejowski, Piśmiennictwo…, dz. cyt., s. 364.
14
Por. A. Brückner, Literatura religijna w Polsce średniowiecznej, t. 3: Legendy i modlitewniki,
Warszawa 1904, s. 127–128.
15
Por. tamże, s. 136; J. Łoś, Początki piśmiennictwa polskiego (przegląd zabytków językowych), Lwów–Warszawa–Kraków 1922, s. 216; E. Potkowski, Książka rękopiśmienna…, dz. cyt.,
s. 107; J. Wiesiołowski, Zmiany społecznej pozycji kobiet w średniowiecznej Polsce, [w:] Kobieta
w kulturze średniowiecznej Europy. Prace ofiarowane Profesor Alicji Karłowskiej-Kamzowej,
red. A. Gąsiorowski, Poznań 1995, s. 45–46; E. Potkowski, Kobiety a książka…, dz. cyt., s. 13;
K. Targosz, „Sola pulcherrima super solem”– „nad słońce i nad miesiąc cudniejsza” (Modlitwa
maryjna z Modlitewnika Gertrudy i Modlitewnika Nawojki), „Folia Historica Cracoviensa” 10 (2004),
s. 379–380, W. Zawitkowska, Modlitewnik…, dz. cyt., passim; T. Michałowska, Literatura…, dz.
cyt., s. 567.
16
Por. A. Danysz, Das Gebetbuch…, dz. cyt., s. 418–419.
17
Por. W. A. Maciejowski, Piśmiennictwo…, dz. cyt., s. 363–367.
18
L. Mańkowski, Zu der Frage…, dz. cyt., passim; F. Krček, Modlitewnik Nawojki. Studyum
językowe, „Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Filologiczny” seria II, 23 (1894), s. 186–267.
174
Patryk Szatan
wskazał wiele wspólnych miejsc Modlitewnika Nawojki z Hortulus animae, drugiemu zawdzięcza się porównanie Modlitewnika Nawojki z modlitewnikami polskimi, łacińskimi, niemieckimi, czeskimi i innymi źródłami z późnego średniowiecza i wczesnej nowożytności. Właściwie po opublikowaniu tych opracowań
tematyka ta została zarzucona19, a przecież jak stwierdził Ludwik Bernacki: „pomimo poszukiwań L. Mańkowskiego, benedyktyńskich dociekań Krčeka i innych,
byłoby rzeczą wskazaną zająć się ponownie źródłami Modlitewnika Nawojki”20.
Trzecie pole zainteresowań badaczy stanowiły kwestie językoznawcze.
Koncentrowali się oni na wyszukiwaniu językowych zapożyczeń oraz na poprawianiu „zepsutego” tekstu21. Znamienne jednak, że po drugiej wojnie światowej
język Modlitewnika nie był przedmiotem odrębnych studiów, a jedyne o nim
wzmianki pochodzą z syntetycznych opracowań22. Niestety nie powstała monografia języka Modlitewnika, tak jak to miało miejsce w przypadku Godzinek
Wacława, czy też Modlitewnika siostry Konstancji23. Z pewnością podjęcie takich badań jest utrudnione przez brak edycji naukowej Modlitewnika.
Choć Modlitewnik Nawojki stanowił już w XIX wieku przedmiot intensywnych studiów, nadal wykazują one braki. Z częścią z nich starałem się zmierzyć
w artykule: Modlitewnik Nawojki. Próba rekonstrukcji rękopisu24. Poddałem
w nim ocenie wiarygodność wydania modlitewnika z 1823 roku. Wynika z niej,
że srebrny futerał rękopisu oraz faksymile pierwszych 24 kart wydano zgodnie
z zaginionym rękopisem. Wobec małej przydatności oprawy rękopisu oraz jego
futerału dla zadatowania manuskryptu, oszacowałem w oparciu o kryterium paleograficzne czas jego powstania na drugą ćwierć XVI wieku. Poradzenie sobie
jednak z licznymi wątpliwościami dotyczącymi tego, na ile wydanie modlitewnika odpowiada zaginionemu oryginałowi oraz zadatowanie na podstawie analizy pisma, nie wyczerpuje spektrum zagadnień, z którymi należy się zmierzyć,
19
Wyjątkiem jest zauważanie przez badaczy zbieżności jednej z oracji Modlitewnika Nawojki
z Modlitewnikiem Gertrudy, o tym dalej.
20
L. Bernacki, Pierwsza książka polska. Studium bibliograficzne, Lwów 1918, s. 501.
21
Przykład pierwszego zabiegu: F. Krček, Modlitewnik…, dz. cyt., passim; drugiego: A. Danysz,
Das Gebetbuch…, dz. cyt., s. 412–416. Poza tym większość z opracowań Modlitewnika podejmuje
tę problematykę, dlatego nie podaję tutaj wszystkich odwołań.
22
Por. W. Śmiech, Rozwój historyczny polskich grup spółgłoskowych *sŕ *źŕ *źř, Łódź 1953,
s. 31–32; W. Taszycki, Geneza polskiego języka literackiego, [w:] Pochodzenie polskiego języka
literackiego, red. K. Budzyk, Wrocław 1956, s. 47–48; Z. Klemensiewicz, Historia języka polskiego, Warszawa 1999, s. 149–150; S. Vrtel-Wierczyński, Komentarz, do: Książeczka Nawojki, [w:]
Średniowieczna proza polska, zebrał i oprac. S. Vrtel-Wierczyński, Wrocław 2005, s. 9.
23
Z. Staszewska, Język Modlitw Wacława, Łódź 1997; J. Siatkowski, Wpływy czeskie
w „Modlitewniku siostry Konstancji”, „Slavia Occidentalis” 24 (1964), s. 195–234.
24
P. Szatan, Modlitewnik Nawojki. Próba rekonstrukcji rękopisu, „Studia Claromontana” 30
(2012), s. 279–304.
Modlitewnik Nawojki
175
aby podstawowe kwestie dotyczące modlitewnika uznać za zamknięte. Do tych
zaliczam autorstwo, źródła, czas, miejsce oraz okoliczności powstania książeczki Nawojki.
1. Autorstwo i źródła
Analizę wypada rozpocząć od przedstawienia źródeł Modlitewnika, ponieważ do nich będę się odwoływał przy określeniu okoliczności jego powstania.
Zastrzegam jednak, że wskazując inne modlitewniki (zarówno polskie, jak i łacińskie, niemieckie, czeskie), w których również znajdują się modlitwy zawarte
w Modlitewniku Nawojki, nie podejmuję próby wskazywania filiacji rozumianych jako ustalenie bezpośrednich zapożyczeń, czy też jako poszukiwanie autorstwa. W przypadku badań nad modlitewnikami nie praktykuje się tego. Z powodu
ogromu pozostałego materiału, a także specyfiki gatunku (modlitwy wielokrotnie
przepisywano oraz adaptowano) możliwe jest jedynie wskazanie miejsc, w których również występują dane modlitwy, bądź nawet tylko podkreślenie zbieżności myślowych25.
Dla znacznej liczby modlitw znajdujących się w Modlitewniku Nawojki można przeprowadzić szczegółowe porównanie z całą paletą innych podobnych tekstowo oracji. Jaskrawym przykładem jest jedna z początkowych modlitw Zdrowa
bądź, Maryja, miłości pełna, boża porodzicielko, przynależąca do gatunku pozdrowień Maryi, zwanych salutationes26. Składa się na nią 20 aliterowanych wersów
Zdrowa bądź27. Długą debatę nad źródłami oracji rozpoczął Krček, wskazując
szereg miejsc, z którymi można by porównać poszczególne wersy naszej modlitwy28. Nie udało mu się jednak odnaleźć pierwowzoru, co powiodło się dopiero
25
O wyszukiwaniu źródeł por. R. Ganszyniec, O Modlitewniku Władysława, [w:] Modlitewnik
Władysława Warneńczyka, oprac. L. Bernacki, R. Ganszyniec, W. Podlacha, Kraków 1928, s. 52–67;
o niemożności wyszukiwania filiacji: B. Kürbis, Opracowanie, [w:] Modlitwy księżnej Gertrudy
z Psałterza Egberta z Kalendarzem (Liber precum Gertrudae ducissae e Psalterio Egberti cum
Kalendario), wyd. M. H. Malewicz i B. Kürbis, Kraków 2002, s. 91; przykład udanej próby wyszukiwania źródeł: K. Dobrowolski, Modlitewnik królewicza Aleksandra z roku 1491, „Przegląd
Biblioteczny” 1 (1927), s. 92–104; ogólnie o metodologii badań nad modlitewnikami: U. Borkowska,
Chrześcijańskie modlitewniki…, dz. cyt., passim; tejże, Królewskie modlitewniki…, dz. cyt., s. 5–55.
26
Por. Książeczka, s. 27–33; J. Wojtkowski, Kult Matki Boskiej w polskim piśmiennictwie do
końca XV wieku, „Studia Warmińskie” 3 (1966), s. 239.
27
Transkrypcję, sporządzoną przez Instytut Języka Polskiego w Krakowie, podano – tu i w całym
tekście – za Korpusem tekstów staropolskich, http://www.ijp–pan.krakow.pl/publikacje–elektroniczne/
korpus–tekstow–staropolskich (18.09.2012).
28
Por. F. Krček, Modlitewnik…, dz. cyt., s. 197–199. Warta podkreślenia jest zbieżność niektórych zwrotów z bliskim czasowo do Modlitewnika Nawojki Modlitewnikiem Konstancji. Zob.
176
Patryk Szatan
Karolowi Górskiemu, który zauważył zbieżność tej oracji z modlitwą Ave Maria
gratia plena dominus tecum z Modlitewnika Gertrudy29. Karolina Targosz przeanalizowała obie te modlitwy, wykazując, że w Modlitewniku Nawojki pozdrowienia są zamieszczone zasadniczo w sekwencji obecnej w Modlitewniku Gertrudy,
ale „z pewnymi wzbogaceniami i przetworzeniami”30. Dokładniejsze studia
Witolda Sadowskiego pozwoliły wskazać jeszcze dwa miejsca, w których występuje ta litania – są to rękopisy przechowywane dzisiaj w Bibliotece Narodowej
w Paryżu31. Z przeprowadzonej przez niego analizy wynika, że wezwanie: Zdrowa
bądź, ktoraś Syna Bożego widziała umarłego i za nas pogrzebionego, występuje w Modlitewniku Nawojki i w manuskryptach paryskich, natomiast w kodeksie Gertrudy już nie. Ponadto pozdrowienie Zdrowa bądź, pani, ktoregoż żeś widziała wstając z martwych, bliższe jest kodeksom paryskim z uwagi na to, że są
pozbawione zakończenia per gloriam Patris. Z drugiej strony wezwanie Zdrowa
bądź, jaż jeś widziała Syna Bożego wstępując na niebiosa do Boga Ojca z ciałem onym, jeż z niepokalonej dziewice przyjąć raczył „zawiera cały długi dopisek
(od słów «do Boga ojca…»), którego przekaz paryski nie podaje, a który odnajdujemy w kodeksie Gertrudy”32. Takie spostrzeżenie każe Sadowskiemu wysnuć
wniosek: „albo więc redaktor modlitewnika Nawojki miał przed oczyma (lub
w pamięci) oba starodawne przekazy (lub ich odpisy), albo korzystał z jeszcze
innego przekazu, pochodzącego jednak (pośrednio lub bezpośrednio) ze wspólnego źródła powstałego przed rokiem 1085”33. Należy się przychylić raczej ku
drugiej możliwości – bez wątpienia obaj redaktorzy korzystali z bliżej nieokreślonych różnych libelli precum, z których przepisali litanię. Należy przecież pamiętać, że analizowana modlitwa bliska jest łacińskiej wersji greckiego akatystu,
powstałej już około 800 roku34.
Modlitewnik siostry Konstancji z roku 1527, wyd. W. Wisłocki, „Sprawozdania Komisji Językowej
Akademii Umiejętności” 3 (1884), s. 173–174.
29
K. Górski, Zarys dziejów duchowości w Polsce, Kraków 1986, s. 78. Por. Teksty o Matce Bożej.
Polskie średniowiecze, wstęp, wybór, opracowanie R. Mazurkiewicz, Niepokalanów 2000, s. 49–50;
Modlitwy księżnej Gertrudy…, dz. cyt., s. 160–161; K. Targosz, Sola pulcherrima…, dz. cyt., s. 376.
30
K. Targosz, Sola pulcherrima…, dz. cyt., s. 377.
31
Por. W. Sadowski, Litania…, dz. cyt., s. 158. Dokładniej rzecz biorąc są to: rękopis z XII w.
(dodatek XIII w.), sygn. Nat. Lat. 18111, f. 159r oraz rękopis z XV w., sygn. Nat. Lat. 18203, f. 212r.
G. Meersseman, Der Hymnos Akathisos im Abendland, Bd. 2, Freiburg 1960, s. 162.
32
W. Sadowski, Litania…, dz. cyt., s. 164–165.
33
Tamże, s. 165. Modlitwa Ave Maria gratia plena Dominus tecum zdaniem Michałowskiej
została wpisana do Psalterium Egberti w czasie drugiej połowy 1085 lub do 22 XI 1086 roku. Zob.
T. Michałowska, Ego Gertruda, dz. cyt., s. 197–203, 209.
34
Por. B. Kürbis, Opracowanie, [w:] Modlitwy księżnej Gertrudy…, dz. cyt., s. 88; Modlitwy
księżnej Gertrudy…, dz. cyt., s. 161.
Modlitewnik Nawojki
177
Tak szczegółowe rozważania dla każdej modlitwy (oczywiście nie zawsze byłby one możliwe) nie są jednak w tym miejscu konieczne. Ograniczę się więc do
syntetycznych uwag, ilustrując wnioski przykładami.
Najwięcej analogicznych oracji do modlitw z libri precum Nawojki znajduje
się w Antidotarius oraz Hortulus animae35. Nie jest to zaskakujące, zważywszy,
że były to zbiory szeroko rozpowszechnione. Antidotarius od pierwszego strasburskiego wydania z 1489 roku był jeszcze powielekroć tłoczony36; Hortulus wydany po raz pierwszy w 1496 roku i również wielokrotnie odbijany37, a ponadto najpewniej już w 1514 roku dokonano jego przekładu na język polski38. Nie
35
Osiem modlitw w Antidotarius animae. Na temat Antiodotarius: L. Bernacki, Pierwsza książka…, dz. cyt., s. 51–68; U. Borkowska, Królewskie modlitewniki…, dz. cyt., s. 43. Jeśli analogie
do Antidotarius nie będą pochodziły z literatury przedmiotu, będę powoływał się na następujące
wydanie: Nicolaus Salicetus, Liber meditationum ac orationum deuotarum qui antidotarius animae
dicitur, Strassburg 1490 (Johann Grüninger) [dalej: Antidotarius], Universitäts- und Landesbibliothek
Düsseldorf, ink. Th. I. 649, za pośrednictwem: http://digital.ub.uniduesseldorf.de/ihd/content/
pageview/2847354 (31.05.2013). O miłościwa Gospodze, [w:] Książeczka, s. 41–46: Alia oratio
de eandem. O pia sancta Maria dulcissima ornamentum saeculi, [w:] Antidotarius, f. CIXrv.;
Pochwalono bądź Jesukrystowo wierne ciało, [w:] Książeczka, s. 94–96 (parafraza): Ave, verum
corpus, [w:] Antidotarius, f. XXXVIIr; Poczynają sie modlitwy wielmi dobre, napirwsza, ktora
sie wykłada łacińskie tako: Summe Sacerdos et vere pontifex etc. Eja Gospodnie Jesu Chryste,
[w:] Książeczka, s. 103–129 (zgodność z tekstem łacińskim do s. 121): Item oratio beati Ambrosii
ante missam. Summe sacerdos, [w:] Antidotarius, f. XCIIIIr –XCVIr; Nędznica ja, wszech ludzi
nagrzeszniejsza, [w:] Książeczka, s. 129–133 (nieco inna redakcja niż w Antidotarius): Domine,
deus meus, non sum dignus, [w:] Antidotarius, k. 35r; Panie, wysłuchaj modlitwę moję, [w:]
Książeczka, s. 158–171: za L. Bernacki, Pierwsza książka…, dz. cyt., s. 501; Pozdrowiona bądź
Maryja dziewice, <…> świętej Trojce!, [w:] Książeczka, s. 172–175: Ave Maria, ancilla s. trinitatis, [w:] Antidotarius, f. LXVIIIv–LXIXr; Pozdrowiona bądź Maryja, ktoraż jeś nadzieja, [w:]
Książeczka, s. 175–182: L. Bernacki, tamże, s. 65, 274–277; Boże, bądź miłościw mnie grzesznej,
[w:] Książeczka, s. 183–186: Deus proptius, [w:] Antidotarius, f. XLV.
Siedem modlitw w Hortulus animae. Na temat Hortulus animae: L. Bernacki, Pierwsza
książka…, passim; U. Borkowska, Królewskie modlitewniki…, dz. cyt., s. 43–44. Pochwalono
bądź Jesukrystowo wierne ciało, [w:] Książeczka, s. 94–96 (parafraza): za L. Mańkowski, Zu der
Frage…, dz. cyt., s. 12; Nędznica ja, wszech ludzi nagrzeszniejsza, [w:] Książeczka, s. 129–133:
L. Mańkowski, tamże, s. 13–15; ale twoje miłosne nawiedzenie, [w:] Książeczka, s. 151–152
(fragment modlitwy ze s. 145–152): L. Mańkowski, tamże, s. 16–18, F. Krček, Modlitewnik…, dz.
cyt., s. 249–250; Niewymownemu miłosierdziu twojemu dziękując, [w:] Książeczka, s. 152–153:
L. Mańkowski, tamże, s. 17–18; Pozdrowiona bądź Maryja dziewice, <…> świętej Trojce!, [w:]
Książeczka, s. 172–175: L. Mańkowski, tamże, s. 20–21; Pozdrowiona bądź Maryja, ktoraż jeś
nadzieja, [w:] Książeczka, s. 175–182: L. Mańkowski, tamże, s. 21–24; Boże, bądź miłościw mnie
grzesznej, [w:] Książeczka, s. 183–186: L. Mańkowski, tamże, s. 24–25.
36
Por. L. Bernacki, Pierwsza książka…, dz. cyt., s. 52, U. Borkowska, Królewskie modlitewniki…, dz. cyt., s. 43.
37
Por. L. Bernacki, tamże, s. 3, U. Borkowska, tamże, s. 43–44.
38
Por. L. Bernacki, tamże, passim.
178
Patryk Szatan
zawsze oracje Książeczki Nawojki to bezpośrednie przekłady z tych zbiorów. Na
przykład w modlitwie Nędznica ja, wszech ludzi nagrzeszniejsza spotyka się odmienną redakcję w stosunku do Antidotarius39. Poza tym zdarza się, że jedynie
część modlitwy znajduje się również w łacińskim modlitewniku, jak to ma miejsce np. w przypadku oracji O, dziękuję tobie, Panie moj miły, gdy jedynie fragment ale twoje miłosne nawiedzenie odpowiada Hortulus animae.
Omawiając modlitwy związane z Antidotarius i Hortulus, należy podkreślić, że
znajdują się one nie tylko w tych zbiorach, ale również w wielu innych libri precum. I tak czeski odpowiednik (w bardzo odmiennej redakcji) oracji Panie, wysłuchaj modlitwę moję został odnaleziony przez Krčeka40. Także modlitwę Nędznica
ja, wszech ludzi nagrzeszniejsza odszukano w innych miejscach, np. w rękopisie BJ nr 330141. Część modlitwy O miłościwa Gospodze znajduje się w znacznie
zmienionej redakcji w tzw. Modlitewniku Ptaszyckiego I42. Szczególnym przypadkiem, w którym oracja nie jest obecna tylko w przywołanych dwóch zbiorach, ale
była szeroko rozpowszechniona, jest modlitwa Summe sacerdos przypisywana czy
to św. Ambrożemu, czy to św. Anzelmowi Kantuaryjskiemu43. W Modlitewniku
Nawojki zgodność z tekstem łacińskim sięga mniej więcej s. 121, ale jak wyszukał Krček także dla pozostałej części modlitwy znajduje się odpowiednik.
Jest to niemiecka modlitwa pochodząca z rękopisu nr 1681 przechowywanego
Zob. przypis 35. Również dalej przy analizowaniu poszczególnych modlitw będę się odwoływał do tego przypisu.
40
Por. F. Krček, Modlitewnik…, dz. cyt., s. 254–256.
41
BJ nr 3301, k. 79r–80v. W. A. Maciejowski, Piśmiennictwo…, dz. cyt., s. 333–335, tenże,
Dodatki do piśmiennictwa polskiego, b.r.m.w., s. 86, 89–90; W. Chomętowski, Zabytki języka
polskiego z XV wieku w rękopismach biblioteki Ordynacji Krasińskich, „Sprawozdania Komisji
Językowej Akademii Umiejętności” 1 (1880), s. 142, 150–151; K. Małkowski, Przegląd…, dz.
cyt., s. 110–111; L. Mańkowski, Zu der Frage…, dz. cyt., s. 13–14; F. Krček, Modlitewnik…, dz.
cyt., s. 245–248 (ostatni wymieniony autor pisze m.in. o wystąpieniu tej modlitwy w rękopisie BJ
nr 3301). Prawdopodobnie oracja znajduje się także w Modlitewniku królewicza Aleksandra. Zob.
U. Borkowska, Królewskie modlitewniki…, dz. cyt., s. 95. Por. K. Dobrowolski, Modlitewnik…,
dz. cyt., s. 96. Niestety z uwagi na to, że Modlitewnik królewicza Aleksandra pozostaje niewydany
i jest przechowywany w British Museum (sygn. Add. 38603), nie miałem możliwości dokonania
szczegółowego porównania modlitw.
42
Por. Książeczka, s. 42–45. Modlitewnik dla kobiet z wieku XVI. Ułomek z rękopisu Senatora
Konstantego Małkowskiego, wyd. S. Ptaszycki, Kraków 1905, s. 72–73.
43
Por. Precationes duae hactenus Ambrosio atributae. Precatio Prima, [w:] Sancti Ambrosii,
Opera omina, accurante J. P. Migne, t. 2, pars posterior, Parisiis 1845, kol. 751–755 (Patrologiae
Cursus Completus. Series Latina [dalej: PL], 17); Oratio XXIX, [w:] Sancti Anselmi, Opera omina,
accurante J. P. Migne, t. 1, Parisiis 1864, kol. 921–925 (PL 158).
39
Modlitewnik Nawojki
179
w Bibliotece Jagiellońskiej44. Niewykluczone, że wskazane modlitwy mogły trafić do Książeczki Nawojki niebezpośrednio z Antidotarius lub Hortulus animae.
Dla dwóch z nieomówionych jeszcze modlitw (tj. nieznajdujących się dwóch
przywoływanych zbiorach) również udało się odnaleźć analogie. Dla modlitwy-pieśni O ciało Boga żywego znaleziono jeszcze dwie podobne oracje45. Pierwowzór
krótkiej modlitwy Proszę cie, miłościwa boża porodzicielko nie został odnaleziony, ale Krček wskazał na pewną analogię z Horae Beatae Virginis Mariae ad usum
Parisiensiem 1499. Jak sam jednak stwierdził, oracja z Modlitewnika Nawojki jest
obszerniejsza46. Poza tym zauważyłem, że ta modlitwa w trochę odmiennej redakcji znajduje się również w XVI-wiecznym tzw. Modlitewniku Ptaszyckiego I47.
Dla kilku modlitw dostrzeżono jedynie bardzo odległe podobieństwa, dotyczące
czasami tylko fragmentów48. W przypadku pozostałego (około 40 proc.) tekstu
nie udało się znaleźć analogii (niekiedy wyjąwszy krótkie passusy). Nie oznacza
to jednak, że są to modlitwy oryginalne. Brak znalezionych podobieństw można tłumaczyć niedostateczną kwerendą, utrudnioną choćby specyfiką badań nad
modlitewnikami. Należy przy tym podkreślić, że modlitwy dla których analogii
nie odnaleziono, nie odbiegają od innych typowych modlitw z epoki.
44
Por. F. Krček, Modlitewnik…, dz. cyt., s. 243–245; na s. 259–263 znajduje się wydanie
modlitwy. Na s. 233–245 Krček porównuje także orację z Modlitewnika Nawojki do fragmentów
dwóch czeskich modlitewników, datowanych na XIV oraz przełom XIV i XV wieku (Biblioteka
Wszechnicy Praskiej, XVII F. 30; tamże, XVII A 18; sygnatury wg stanu na koniec XIX wieku)
oraz do polskiego modlitewnika z XVI wieku (rękopis BJ nr 3301), który jednak jest zgodny
z tekstem Modlitewnika Nawojki do s. 108 (wydanie modlitwy, F. Krček, Modlitewnik, dz. cyt.,
s. 259–260).
45
Por. Książeczka, s. 154–158. M. Bobowski, Polska poezja kościelna: od czasów najdawniejszych aż do wieku XVI, Warszawa 1885, s. 112. Tamże, s. 112–117 porównanie poszczególnych
wersji. Jedna pochodzi z XV-wiecznego rękopisu świętokrzyskiego przechowywanego w XIX wieku
w Bibliotece w Sankt Petersburgu. Zob. W. A. Maciejowski, Dodatki do piśmiennictwa polskiego,
dz. cyt., s. 122, 127–128; M. Bobowski, Polska poezja, dz. cyt., s. 112. Druga z rękopisu biblioteki
Krasińskich. Zob. W. Chomętowski, Zabytki…, dz. cyt., s. 142, 146; M. Bobowski, Polska poezja…,
dz. cyt., s. 112. Por. F. Krček, Modlitewnik…, dz. cyt., s. 252–253.
46
Por. Książeczka, s. 40–41; F. Krček, Modlitewnik…, dz. cyt., s. 206–207.
47
Por. Modlitewnik dla kobiet…, dz. cyt., s. 71–72.
48
Por. A w torekoli męki będę wrzucona, [w:] Książeczka, s. 70–75. Pewne podobieństwo w budowie oracji do modlitwy św. Mechtyldy z Modlitewnika Konstancji (F. Krček, Modlitewnik…,
s. 217); zwrot: leżąc, siedząc, chod<z>ąc, myśląc, śpiąc, pijąc, jigrając (s. 101) z modlitwy Moj
Zbawicielu i Gospodnie (Książeczka, s. 97–102) występuje również w innych tekstach z epoki
(F. Krček, Modlitewnik…, dz. cyt., s. 232, przywołuje przykład druku, Modus confitendi per Andream
Hispanum, Cracovia 1535, gdzie pada podobny zwrot, tyle że bardziej rozbudowany); Moja wiara
jest i tai sie, [w:] Książeczka, s. 139–145, przywołano jeden z mszalnych intorit, w którym także
znajduje się podobne odwołanie do zasług wszystkich świętych oraz do ich relikwii znajdujących
się w kościele (L. Mańkowski, Zu der Frage…, dz. cyt., s. 15–16).
180
Patryk Szatan
Tak zarysowany rozbiór treści Książeczki Nawojki nie pozostawia wątpliwości, że nie było to dzieło oryginalne. Modlitewnik Nawojki jest typowym przedstawicielem gatunku późnośredniowiecznego liber precum. Takie stwierdzenie
nie zamyka jednak stawiania dalszych istotnych pytań: kto był autorem kompilacji; na czyje zamówienie, kiedy i w jakich okolicznościach powstał Modlitewnik;
czy było to tłumaczenie z obcego pierwowzoru, czy też kompilacja dokonana
w Polsce; czy kodeks, z którego przygotowano XIX-wieczną edycję, był pierwotnym rękopisem czy też odpisem?
2. Czas i miejsce powstania
Tekst Modlitewnika Nawojki nie dostarcza bezpośrednich danych dotyczących czasu i okoliczności jego powstania. Nie znajduje się w nim bowiem kolofon bądź inna jednoznaczna wskazówka (np. znaki własnościowe). Odrębnie należy potraktować napis na futerale, który zawiera informację o użytkowniczce
Modlitewnika oraz jego dalszych losach49. Są to dane niepewne. Po pierwsze dlatego, że nie wiadomo, kim była s. Hedvigis ducissa. Po drugie zaś, nie do końca
jasne jest, czy treść napisu wyrytego na futerale traktuje o losach umieszczonego w nim rękopisu Modlitewnika. Futerał mógł być bowiem odłączony od pierwotnego swego rękopisu i dodany do Modlitewnika Nawojki. Mogłoby świadczyć o tym sygnalizowane w innym miejscu przycięcie kart50.
Wspomniano już, że paleograficznie rękopis Książeczki Nawojki należy datować na drugą ćwierć XVI wieku. Kłopot w tym, że taka datacja nie zgadza się
z badaniami językoznawców. Spośród kilku pierwszych datacji uczynionych na
podstawie języka warto przywołać tę, zawartą we wstępie Antoniego Małeckiego
do wydania Biblii królowej Zofii51. Jej autor umieszcza nasz Modlitewnik między
Napis na futerale: LIBELLUS PRECARIUS // QUO UTEBATUR S // HEDVIGIS
DUCISSA AB // EMINENTISSIMO // CARDINALI BERNARDO // MACIEJOWSKI ILLMÆ
// SORORI SUAE ANNÆ // WAPOWSKA CASTILLANÆ// PRAMISLIENSI ET PER // EIUS
// NEPOTEM STANI– // SLAUM WAPOWSKI // SOCIETATIS IESU HUIC // TEMPLO
MUNERI DATUS // ANNO 1634 11 OCTOBRIS. Por. komentarz: P. Szatan, Modlitewnik…,
dz. cyt., s. 301–302.
50
Por. P. Szatan, Modlitewnik…, dz. cyt., s. 289. Do tamtego spostrzeżenia chciałbym dodać,
że porównując kilka egzemplarzy Książeczki, zauważyłem, że poszczególne strony faksymile
przedstawiają różny stopień przycięcia, tj. w niektórych egzemplarzach miniatury są bardziej
kompletne. Być może sprawa ewentualnego przycięcia to jedynie niedoskonałość warsztatu
drukarni Książeczki.
51
Por. M. Wiszniewski, Historya…, dz. cyt., s. 421; K. Małkowski, Przegląd…, dz. cyt., s. 111;
S. Motty, Wstęp, [w:] Książeczka do nabożeństwa świętej Jadwigi księżniczki polskiej, wyd. S. Motty,
49
Modlitewnik Nawojki
181
polskim tłumaczeniem Statutu wiślickiego zadatowanym na rok 1460, a Psałterzem
puławskim z przełomu XV i XVI stulecia, i określa go jako powstały około 1480
roku52. Datacja ta jest warta uwagi, ponieważ po raz pierwszy jest tak precyzyjna. Ponadto później zasadniczo nie została skorygowana.
W pracach językoznawców z początku XX wieku określa się Modlitewnik:
„pisownia i słowa z końca wieku XV, nie wcześniejsze”, „napisany […] na
samym schyłku XV wieku”; „rękopis z ostatniej ćwierci wieku XV”53. Przy
dwóch ostatnich datacjach nie wiadomo jednak, czy do ich określenia posłużyły cechy językowe, czy nie na przykład ogląd pisma. Można sądzić, że za tymi
datacjami z przełomu XIX i XX wieku poszli autorzy Słownika staropolskiego. W wydanym niedawno Opisie źródeł do „Słownika staropolskiego” wyjaśniają, że w przypadku umieszczania materiału z Modlitewnika w Słowniku
sytuuje się go między pochodzącym z drugiej połowy XV wieku Psałterzem
puławskim a Skargą umierającego z lat 60. XV wieku 54. Autorzy określają
Modlitewnik jako pochodzący z końca XV wieku55. Takie stanowisko prezentownae jest także w naukowych i popularnych opracowaniach56. Warte podkreślenia jest to, że język Modlitewnika Nawojki należy do środkowomałopolskiego dialektu języka staropolskiego57. Ten region byłby więc miejscem
powstania Modlitewnika.
Zbierając dane mówiące o dacie powstania Modlitewnika, dostrzegam niejednolitość datacji w oparciu o przesłankę paleograficzną i językową. W przypadku
tej pierwszej ma się do czynienia z datacją na drugą ćwierć XVI stulecia, a w drugim przypadku na koniec XV wieku. Jak zauważył już Roman Pilat, narzędzia
paleograficzne i językowe dostarczają nam jedynie datacji bardzo przybliżonych,
dlatego korzystając tylko z nich, trudno precyzyjnie datować rękopis58. Jeśli jednak przyjąć, że rzeczywiście język Modlitewnika pochodzi z końca XV wieku,
a pismo wskazuje na drugą ćwierć XVI stulecia, to bardzo prawdopodobne, że
Kraków 1875, s. LXXV–LXXXV; A. Małecki, Wiadomość o „Biblii królowej Zofii”, [w:] Biblia
królowej Zofii, Lwów 1871, s. XLIII–XLIV.
52
Por. A. Małecki, Wiadomość o „Biblii królowej Zofii”, dz. cyt., s. XLIII–XLIV.
53
A. Brückner, Literatura religijna…, dz. cyt., s. 133; A. A. i M. Kryńscy, Zabytki języka staropolskiego z wieku XIV, XV i początku XVI, Warszawa 1925, wyd. 2, s. 172; J. Łoś, Początki…,
dz. cyt., s. 215.
54
Opis źródeł Słownika staropolskiego, red. W. Twardzik, we współpracy z E. Deptuchową
i L. Szelachowską-Winiarzową, Kraków 2005, s. 132, 178–179.
55
Por. tamże, s. 112.
56
Por. W. Taszycki, Geneza…, dz. cyt., s. 48; Z. Klemensiewicz, Historia…, dz. cyt., s. 149;
S. Vrtel-Wierczyński, Komentarz, dz. cyt., s. 9; Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543,
wyd. W. Wydra, W. R. Rzepka, Wrocław–Warszawa–Kraków 1995, s. 37.
57
Por. W. Taszycki, Geneza…, dz. cyt., s. 47–48; W. Śmiech, Rozwój…, dz. cyt., s. 31–32.
58
Por. R. Pilat, Historja…, dz. cyt., s. 446.
182
Patryk Szatan
rękopis Modlitewnika, z którego przygotowano edycję, jest odpisem starszego
kodeksu (w takiej sytuacji Małopolska byłaby regionem powstania domniemanego rękopisu pierwotnego).
3. Okoliczności powstania
W tekście Modlitewnika czterokrotnie padają zwroty zawierające imię orantki Nawojki59. Z drugiej strony na futerale czytamy: Liber precarius quo utebatur s. Hedvigis ducissa. Wokół tych wzmianek, jak zaznaczono już we wstępie,
narosło wiele literatury.
Niestety w Modlitewniku nie znajduje się wyjaśnienie, kim jest owa Nawojka.
W literaturze przedmiotu domniemywa się jednak, że była nią córka Mikołaja
Koniecpolskiego i Doroty Zarembianki, Nawojka Koniecpolska. Tę identyfikację początkowo uczyniono li tylko na podstawie tożsamości imienia60, aż do
czasu publikacji wypisów z akt oficjalatu krakowskiego, w którym odnajdujemy zapiskę o sporze między Nawojką Koniecpolską a Piotrem Postawą. Jak
jednak wykazałem w innym miejscu, nie jest zasadne przypisywanie napisania i oprawienia Modlitewnika Piotrowi61. Nie wyklucza to oczywiście tego,
że właścicielką Modlitewnika była Nawojka Koniecpolska. Istnieje także możliwość, że rękopis, który wykonał Piotr dla Nawojki, zaginął, i wydano tylko
jego odpis. W każdym razie na podstawie wspomnianej zapiski utożsamianie
Nawojki Koniecpolskiej z Nawojką z Modlitewnika można umieścić jedynie
w sferze hipotez.
W literaturze przedmiotu można dopatrzeć się jednak innych argumentów przemawiających za poprawnością tej identyfikacji. Wskazuje się, że Modlitewnik zawiera osobiste, pełne dramatu i cierpienia wyznania, będące odpowiedzią na niełatwe życie autorki (kalekie dzieci, konflikty rodzinne, śmierć męża). Nawojka
Koniecpolska jako osoba przepełniona bólem miała więc spisać Modlitewnik62.
Z uwagi na wykazane źródła Modlitewnika trudno się zgodzić z taką argumentacją. Dla ponad połowy tekstu odnajduje się bowiem analogie w innych modlitewnikach. Nadto nie jest uzasadnione pisanie o „osobistych” wyznaniach – nie
Por. Książeczka, s. 70, 83, 92, 111. Poza tym w tekście (s. 74), pada zwrot ja N., proszę. Być
może jest to skrót od imienia Nawojki, albo tak, jak to się zwyczajowo czyniło w modlitewnikach,
pozostawiono literę N jako oznaczenie miejsca, w którym osoba modląca się wypowiadała swoje imię.
60
Por. A. Brückner, Literatura religijna…, dz. cyt., s. 131, 136; J. Łoś, Początki…, dz. cyt., s. 216.
61
Por. P. Szatan, Modlitewnik…, dz. cyt., s. 291–296.
62
Por. J. Wiesiołowski, Zmiany…, dz. cyt., s. 58, 59; W. Zawitkowska, Modlitewnik…, dz. cyt.,
s. 24–29.
59
Modlitewnik Nawojki
183
spotyka się w Modlitewniku żadnych aluzji do wydarzeń z życia osobistego, np.
takich, które poczyniono w Modlitewniku Gertrudy poprzez dopisanie do obiegowych modlitw osobistych próśb63. O osobistych wzmiankach możnaby bowiem
mówić w takim wypadku, gdyby w Modlitewniku znalazły się modlitwy np. za kalekie dzieci (Hieronim Mosiński), czy też o spokój duszy zmarłego męża (Maciej
z Bnina Mosiński). Jedynym argumentem, który można podnieść na rzecz tej hipotezy, jest tekst futerału Modlitewnika. S. Hedvigis, uważana byłaby w takim
wypadku za Jadwigę, córkę Nawojki64. Sam ten napis jest jednak tylko drobną
wskazówką, ale nie dowodem na słuszność założenia. Poza tym wspomniany dramatyzm niektórych modlitw, mający być odbiciem życia Nawojki Koniecpolskiej,
nie jest właściwy tylko dla oracji Modlitewnika Nawojki, ale jest czymś powszechnym w tego typu piśmiennictwie.
Wiąże się także Nawojkę Koniecpolską z Modlitewnikiem, przypuszczając, że Modlitewnik powstał w ostatnim etapie jej życia, kiedy osiadła
w Wielgomłynach, gdzie mieścił się klasztor Paulinów65. Na jego spisanie miał
wpłynąć paulin Stanisław z Oporowa (przed 1501 – ok. 1552), a duchowość
Modlitewnika miała być powiązana z duchowością paulińską66. Potwierdzenia
dla tej hipotezy, jak się sądzi, należałoby szukać w podobieństwach między duchowością Modlitewnika a jej obliczem paulińskim. Trudno jednak takie odnaleźć. Jak wykazano wcześniej, w Modlitewniku zawarte są modlitwy typowe
dla epoki. Mogły się one znaleźć na ustach osób o bardzo różnej religijności,
różnym społecznym i geograficznym pochodzeniu. Nieuprawniona jest próba łączenia silnie obecnego kultu maryjnego u paulinów z podobnie reprezentowanym w Modlitewniku Nawojki, ponieważ oracje maryjne z Modlitewnika
znajdują się także w tekstach z epoki niezwiązanych z paulińską tradycją, jak
wykazano w pierwszej części tego artykułu. Do rozważenia pozostaje kwestia
możliwego wpływu Stanisława z Oporowa na Modlitewnik. Niestety o duchowości i formacji samego Stanisława nie wiadomo zbyt wiele67. Jak pisze jednak
63
T. Michałowska w książce Ego Gertruda… analizuje modlitwy, w których znajdują się
np. prośby Gertrudy za swoim synem Jaropełkiem.
64
Por. T. Michałowska, Literatura…, dz. cyt., s. 567.
65
Por. A. Szymczakowa, Szlachta sieradzka w XV wieku: magnifici et generosi, Łódź 1998, s. 59;
J. Zbudniewek, Stanisław z Oporowa, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 42, red. A. Romanowski,
Kraków 2003–2004, s. 66; W. Zawitkowska, Modlitewnik…, dz. cyt., s. 29; J. Zbudniewek, W jedności braterskiej z Węgrami, „Studia Claromontana” 30 (2012), s. 9. Na tę możliwość zwracał mi
uwagę podczas kilku rozmów o. prof. Janusz Zbudniewek, za które jestem Mu bardzo wdzięczny.
66
Por. J. Zbudniewek, Stanisław…, dz. cyt., s. 66; tenże, W jedności…, dz. cyt., s. 9.
67
Por. tenże, Stanisław…, dz. cyt., s. 65–67; tenże, Oporowski Erazm Stanisław, [w:] Hagiografia
polska, red. R. Gustaw, t. 2, Poznań 1972, s. 174–184; tenże, Stanisław z Oporowa, zwany błogosławionym, [w:] Polscy święci, red. J. R. Bar, t. 5, Warszawa 1985, s. 32–60.
184
Patryk Szatan
Janusz Zbudniewek, „z księgozbioru Stanisława zachowały się: zbiór pomocy
kaznodziejskiej Jana Bromyarda «Summa Praedicantium diversorum institutione
doctorumque […] munitas» (Ratyzbona 1518) z jego notą proweniencyjną (B.
OO. Paulinów na Jasnej Górze), Walentego Wróbla «Promptuarium Ecclesiae»
(Lipsk 1536; tamże) oraz Błażeja Węgra «Salutares Parenenses de Epistoliis et
Evangeliis» i Mateusza z Kościana «Examen spirtuum et visionum» (Cracoviae
1542)”68. Trudno jednak doszukać się w którejkolwiek z tych pozycji specyficznych treści, z których mógł skorzystać Stanisław z Oporowa przy ewentualnym
wywieraniu wpływu na powstanie Modlitewnika69. Wobec powyższych argumentów należy domysł o wpływie duchowości paulińskiej i Stanisława z Oporowa
pozostawić w sferze hipotez70.
Trzeba jeszcze rozważyć kwestię napisu na futerale: Liber precarius quo utebatur S Hedvigi ducissa. Nie wydaje się zasadne referowanie, sygnalizowanej
już we wstępie, dyskusji na temat tego, o którą Jadwigę autorowi napisu chodzi – w gruncie rzeczy nie podano żadnych rzeczowych argumentów za opowiedzeniem się za którąś z Jadwig, i ja takich również nie znajduję. Ponadto zwracano
uwagę, że nie wiadomo nawet, czy tekst futerału mówi nam o Modlitewniku. Inną
pobudkę do zwiększonej nieufności wobec tej zapiski dodaje także dość znaczny odstęp czasu między spisaniem Modlitewnika (1525–1550) a sporządzeniem
futerału (po 11 listopada 1634). Niestety, przy ustaleniu okoliczności powstania
Modlitewnika futerał nie wydaje się pomocny.
Pewnych danych o okolicznościach powstania dostarcza również ocena literackiej wartości Modlitewnika Nawojki. Na ogół badacze doceniają piękny język
Tenże, Stanisław…, dz. cyt., s. 66.
Pierwsza to bowiem zbiór kaznodziejski, druga dziełko przeciwko protestantom, trzecia
pomoc kaznodziejska, a czwarta traktat teologiczny. Błażej pustelnik pauliński, Zbawienne zachęty
o Matce Bożej i św. Pawle pierwszym pustelniku (1536, 1542), przeł. J. Wojtczak-Szyszkowski,
wstęp J. Zbudniewek, „Studia Claromontana” 30 (2012), s. 21–38.
70
Z pewnością przy obecnym rozpoznaniu źródeł trudno będzie udowodnić proweniencję Zakonu
św. Pawła Pustelnika. Trudność wynika z ogólniejszego spostrzeżenia, że w przypadku libri precum
często trudno doszukać się specyficznych treści. Przykładem tego jest sposób ustalenia związku
z paulinami pewnego modlitewnika węgierskiego zachowanego w dwóch kopiach, a przeznaczonego
dla Benigny Magyar, żony Pála Knizsego. Zawiera on bardzo typowe dla epoki modlitwy (np. oficjum NMP, psalmy pokutne Petrarki [zawarte również np. w Modlitewniku królewicza Aleksandra,
K. Dobrowolski, Modlitewnik…, dz. cyt., s. 92] oraz oracje z Hortulus animae). Jego proweniencję
ustalono na podstawie kolofonu, a nie lektury oracji. Analiza treści bardzo rozpowszechnionych
modlitw nie okazała się do tego konieczna. F. Gondán, Węgierski zakon paulinów i jego językowe
zabytki w średniowieczu (kodeks Festeticha i kodeks Czecha), przeł. M. Stoś, E. Kamocka, „Studia
Claromontana” 30 (2012), s. 127–226.
68
69
Modlitewnik Nawojki
185
modlitw71. Zdaniem Tadeusza Witczaka tłumacz „dobrze rozumiał rolę stylu we
wzbudzaniu u czytelnika wzruszeń duchowych. […] Czysta polszczyzna jego pracy skutecznie zatarła obcość źródeł. Rzecz zeszła z pulpitu wrażliwego i świadomego artysty słowa”72.
Opinia o tłumaczu Modlitewnika jest jednak dość niekonkretną wskazówką
w poszukiwaniach ewentualnego środowiska, z którego mogło wyjść tłumaczenie. Wiadomo jedynie, że było to środowisko wyrobione literacko. Należy zatem
rozważyć, z jakiego języka mogło być dokonane tłumaczenie.
W literaturze zarysowały się dwa stanowiska. Pierwsze reprezentuje Krček,
stwierdzając, że Modlitewnik jest przekładem z języka czeskiego. Swoją tezę
opiera między innymi na porównaniach oracji z Modlitewnika z analogicznymi,
a powstałymi w językach łacińskim, niemieckim, czeskim, w których to wskazał bohemizmy. Drugie stanowisko reprezentuje Brückner, pisząc, że to przekład
bezpośrednio z łaciny, a wiele wyszczególnionych przez Krčeka czechizmów
nie jest uprawnionych73. Brakuje mi kompetencji do rozstrzygnięcia owego sporu, dlatego mogę opierać się jedynie na pracach językoznawców. Niestety nowszych prac o języku Książeczki Nawojki nie ma. Można jedynie podkreślić, że
z tezami Brücknera zgadza się Jan Łoś, twierdząc, że „wpływy czeskie [są] bardzo słabe”74. I ja się do tego przychylam, sądząc, że wnioski Krčeka nie są raczej uprawnione, choć mając na uwadze małopolski dialekt języka Modlitewnika,
jest prawdopodobne, że powstał on na południu Polski i może zawierać pewne
wpływy czeskie.
Powyższy spór dotyczy również podstawowego problemu, czy tłumacz ułożył
Modlitewnik z kilku źródeł i jemu należy przypisać koncepcję całości, czy też jego
praca ograniczyła się tylko do przekładu z jednego rękopisu. Na przemyślaną i klarowną kompozycję Książeczki Nawojki składają się zasadniczo trzy części: modlitwy do Maryi, oracje eucharystyczne i przygodne preces75. Modlitewnik jest więc
dziełem pomyślanym jako całość; z pewnością nie powstawał w wyniku nieuporządkowanego wpisywania do niego kolejnych modlitw76, dlatego tak ważne jest
rozważenie, jak doszło do powstania tak wartościowego zabytku. Krček twierdzi,
że przetłumaczono go bezpośrednio z czeskiego modlitewnika, który to z kolei był
71
Por. M. Wiszniewski, Historya…, dz. cyt., s. 421; S. Motty, Wstęp, s. XXXVIII–XXXIX;
J. Łoś, Początki, s. 216–217; R. Pilat, Historja…, dz. cyt., s. 445–446; Z. Klemensiewicz, Historia…,
dz. cyt., s. 149–150.
72
T. Witczak, Literatura średniowiecza…, Warszawa 1990, s. 126. Tam także dokładniejsza analiza.
73
Por. F. Krček, Modlitewnik…, dz. cyt., passim; A. Brückner, Literatura religijna…, dz. cyt.,
s. 134–137.
74
J. Łoś, Początki…, dz. cyt., s. 216.
75
Por. Książeczka, s. 24–75, 75–158, 158–186.
76
Por. F. Krček, Modlitewnik…, dz. cyt., s. 258.
186
Patryk Szatan
tłumaczeniem z niemieckiego pierwowzoru, Brückner zaś, że to Polak poskładał
Modlitewnik z wzorów łacińskich, czeskich i niemieckich77. Trudno wyznaczyć kryterium, dzięki któremu udałoby się opowiedzieć za którymś z rozwiązań. Niemniej,
jak dotąd, nie udało się wyszukać pierwowzoru Modlitewnika. Przeprowadzenie
kwerendy byłoby w dodatku niezmiernie trudne ze względu na jej olbrzymi zakres
(możliwe wzorce w językach łacińskim, czeskim i niemieckim).
Jakkolwiek Krček i Brückner różnią się w zarysowanych wyżej szczegółach,
to są zgodni, że Modlitewnik jest późniejszym odpisem polskiego tekstu z uwagi
na to, że zawiera błędy i glossy78. Korespondowałoby to z przedstawionym spostrzeżeniem o rozbieżności między czasem spisania kodeksu (po 1525) a czasem napisania oryginału (koniec XV wieku). Twierdzeniu temu należy przyznać
słuszność, z tym jednak zastrzeżeniem, że pełnej oceny tego, czy w rzeczywistości mamy do czynienia z „zarzucanymi” Modlitewnikowi przez badaczy błędami i glossami, będzie można dokonać dopiero po wykonaniu edycji naukowej
Modlitewnika.
Nie należy jednak zapominać, że niemożliwe jest jednoznaczne udowodnienie, iż dany fragment został dopisany czy też zmieniony przez kopistę – wielość
krążących redakcji modlitw mogła sprawić, że już w pierwowzorze znajdował
się „błąd”. Być może właściwsze byłoby w takiej edycji pokusić się o wskazanie pewnych znamiennych odchyleń od analogicznych tekstów łacińskich, niemieckich, czeskich, bez rozstrzygania, czy znajdowały się one w pierwowzorze Modlitewnika Nawojki, czy też dokonał ich kopista Modlitewnika. Zresztą
w przypadku edycji modlitewników nie dąży się do odkrycia „oryginalnych” wersji modlitw. Poza tym należy pamiętać, że być może pewnej dozy błędów nie należy składać na barki kopisty, ale wydawcy tekstu79.
Modlitewnik Nawojki w świetle przeprowadzonych tutaj poszukiwań to rękopis powstały między rokiem 1525 a 1550 w Małopolsce (bądź domniemany
pierwotny kodeks powstał na tym obszarze). Prawdopodobnie to odpis starszego kodeksu z końca XV wieku. Był to rękopis przygotowany ze starannością, co
świadczy o sporządzeniu go przez zawodowego pisarza80. Wyszedł on ze środowiska wyrobionego literacko. Należy więc przypuszczać, że był użytkowany
przez możniejsze warstwy społeczeństwa.
77
Por. tamże; A. Brückner, Literatura religijna…, dz. cyt., s. 131; R. Pilat, Historja…, dz. cyt.,
s. 444–445.
78
Por. A. Brückner, Literatura religijna…, dz. cyt., s. 136–137; F. Krček, Modlitewnik…,
dz. cyt., passim; R. Pilat, Historja…, dz. cyt., s. 445.
79
Por. P. Szatan, Modlitewnik…, dz. cyt., s. 283.
80
Por. tamże, s. 296.
Modlitewnik Nawojki
187
Modlitewnik jest typowym przykładem gatunku późnośredniowiecznego
liber precum. Składają się bowiem na niego oracje w głównej mierze zawarte w bardzo popularnych Antidotarius oraz Hortulus animae. Preces, tak jak
w innych modlitewnikach z tego czasu, są zindywidualizowane, ale jak wykazałem, nie znajdują się tam modlitwy, które ze względu na swój osobisty wydźwięk nie mogły być równie dobrze zamieszczone w innych tego typu zbiorach.
Należy również podkreślić, że na Modlitewnik składają się modlitwy eucharystyczno-maryjne, co koresponduje z głównymi wątkami późnośredniowiecznej pobożności81. Nie wskazuję konkretnego środowiska, w którym mógłby powstać Modlitewnik. W świetle podkreślanej przeze mnie typowości zawartych
tam modlitw nie uważam tego bowiem za źródłowo uprawnione. Brak ustalenia konkretnych osób, u których i dla których powstał Modlitewnik, nie zamyka jednak dalszych analiz. Wręcz przeciwnie, przygotowany grunt przez przeprowadzone źródłoznawcze uszczegółowienia daje otwarte pole do dalszych
badań. Ustrzega bowiem od budowania wniosków w oparciu o niesprawdzone twierdzenia.
Z pewnością jedną z interesujących perspektyw jest spojrzenie na Modlitewnik
jako źródło do poznania kultury religijnej późnośredniowiecznej Polski. Należy
podkreślić, że Modlitewnik stanowi jedną z niewielu pozostałości po szeroko
używanych libri precum, które z reguły nie dotrwały do naszych czasów z powodu zniszczenia ich w wyniku użytkowania82. W XV-wiecznej Polsce krążyło
piśmiennictwo religijne przeznaczone dla ludzi świeckich. Nie przeprowadzono jednak analizy tych świadectw, mając je na uwadze jako odzwierciedlenie
kultury religijnej. Co więcej, nie przeprowadzono choćby podstawowych badań
nad łacińskimi modlitewnikami używanymi na ziemiach Polski. Chlubnym wyjątkiem jest analiza Borkowskiej przeprowadzona w odniesieniu do ośmiu jagiellońskich modlitewników83. Nie wiadomo jednak, w jakim stopniu obraz kultury religijnej przez nią nakreślony, może być właściwy także dla innych grup
społecznych. Wobec tego wydaje się pożądane przeanalizowanie Modlitewnika
Nawojki jako jej świadectwa. Jeszcze bardziej wskazane byłoby zestawienie religijnych treści Modlitewnika z innymi zachowanymi libri precum, co dałoby
większą podstawę do wnioskowania o typowym świecie pojęć z zakresu kultury religijnej w późnośredniowiecznej Polsce.
Por. S. Bylina, Religijność późnego średniowiecza. Chrześcijaństwo a kultura tradycyjna
w Europie Środkowo-Wschodniej w XIV–XV w., Warszawa 2009, s. 67–80.
82
Por. U. Borkowska, Królewskie modlitewniki…, dz. cyt., s. 7.
83
Por. tamże, passim.
81
188
Patryk Szatan
Abstrakt
Modlitewnik Nawojki. Studium źródłoznawcze
Celem artykułu jest przeprowadzenie podstawowego studium źródłoznawczego, tj. ustalenie czasu, okoliczności oraz miejsca powstania, autorstwa i środowiska, z którego wyrósł Modlitewnik
Nawojki – jeden z najstarszych pomników języka polskiego. Modlitewnik zawiera modlitwy adresowane do Maryi, z motywami eucharystycznymi oraz na różne okazje. Źródła tych modlitw
można szukać w innych rozpowszechnionych, późnośredniowiecznych libri precum: Hortulus
animae oraz Antidotarius animae. To spostrzeżenie nie pozwala łączyć Modlitewnika z jakimś
środowiskiem. Prezentowane w historiografii odnośnie do tego domniemania są nieuzasadnione. Na podstawie niniejszego studium oraz badań Franciszka Krčeka i Aleksandra Brücknera
dotyczących krytyki tekstu, a także analiz przedstawionych przez językoznawców, którzy datowali język Modlitewnika na koniec XV wieku, autor twierdzi, że Modlitewnik Nawojki jest kopią starszego rękopisu powstałego w końcu XV wieku. Rękopis Modlitewnika Nawojki został
sporządzony w pierwszej połowie XVI stulecia i przypuszczalnie był używany przez szlachtę.
Został on przygotowany przez zawodowego pisarza. Prawdopodobnie Modlitewnik Nawojki lub
pierwotny manuskrypt powstał w Małopolsce. Jest on oceniany jako wyrafinowany literacko.
Słowa kluczowe: Modlitewnik Nawojki, liber precum, religijność średniowiecza
Abstract
The Prayer Book of Nawojka. Study over the source
The aim of this article is to perform a basic research of source, i.e. decision of time, circumstances and place of origin, authorship and milieu in which arose the Prayer Book of Nawojka – one
of the oldest monuments of the Polish language. The Prayer Book includes prayers addressed to Mary, with motifs of Eucharistic and to different occasions. Sources those prayers may
sight in other widespread in the end of fifteenth century libri precum: Hortulus animae and
Antidotarius animae. This observation is not permit to associate the Prayer Book with any milieu. Presumptions on this subject presented in historiography are unjustified. On the basis of
performed study and Franciszek Krček’s and Aleksander Brückner’s research about textual criticism and analysis made by linguists who dated language of the Prayer Book at the end of fifteenth century, author claimed that the Prayer Book of Nawojka is copy of a older manuscript
formed at the end of fifteenth century. The manuscript of the Prayer Book was prepared in the 1st
half of the sixteenth century and presumably it was used by nobility. It was drawn by a professional scribe. Probably the Prayer Book of Nawojka or the primary manuscript arose in Lesser
Poland. It is estimated as a sophisticated literary.
Keywords: The Prayer Book of Nawojka, liber precum, religiosity of the Middle Ages
Modlitewnik Nawojki
189
Bibliografia
Bernacki L., Pierwsza książka polska. Studium bibliograficzne, Lwów 1918.
Borkowska U., Królewskie modlitewniki. Studium z kultury religijnej epoki Jagiellonów (XV
i początek XVI wieku), Lublin 1999.
Brückner A., Literatura religijna w Polsce średniowiecznej, t. 3: Legendy i modlitewniki,
Warszawa 1904.
Danysz A., Das Gebetbuch der heiligen Hedwig, „Archiv für slavische Philologie” 5 (1881),
s. 402–424.
Krček F., Modlitewnik Nawojki. Studyum językowe, „Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział
Filologiczny” seria II, 23 (1894), s. 186–267.
Książeczka do nabożeństwa, na którey się modliła Ś. Jadwiga, z rodu królów polskich, podług
pierwszego rękopismu, wraz z załączeniem naśladowania oryginału, wyd. J. Motty, Poznań
1823.Mańkowski L., Zu der Frage nach den Quellen des „Hedwigsbüchleins”, „Archiv für
slavische Philologie” 10 (1887), s. 8–26.
Salicetus Nicolaus, Liber meditationum ac orationum deuotarum qui antidotarius animae dicitur,
Strassburg 1490 (Johann Grüninger), Universitäts- und Landesbibliothek Düsseldorf, ink. Th.
I. 649, za: http://digital.ub.uniduesseldorf.de/ihd/content/pageview/2847354 (31.05.2013).
Szatan P., Modlitewnik Nawojki. Próba rekonstrukcji rękopisu, „Studia Claromontana” 30
(2012), s. 279–304.
Zawitkowska W., Modlitewnik Nawojki (Kilka uwag o cennym zabytku piśmiennictwa polskiego
i jego autorce. Na marginesie badań nad dziejami rodziny Koniecpolskich w wiekach średnich), „Kresy Południowo-Wschodnie. Rocznik Regionalnego Ośrodka Kultury, Edukacji
i Oświaty w Przemyślu” 1 (2003) z. 1, s. 19–30.