Samokrytyka a nieświadoma wielkościowość – kwestie

Zeszyt pierwszy - “Przegląd Psychoanalityczny”, październik 2015
Samokrytyka
a
nieświadoma
wielkościowość
– kwestie przeniesienia i przeciwprzeniesienia
Steven H. Cooper
Kwestia zrozumienia i przepracowania poszczególnych aspektów samokrytycyzmu pacjenta stanowi
duże wyzwanie zarówno dla niego, jak i dla analityka. W artykule tym omówiono głównie
zagadnienia przeciwprzeniesieniowe związane z podszywającą samokrytykę wielkościowością. W
przypadku samokrytycznych pacjentów analiza wielkościowości może przyczynić się do kolejnych
samooskarżeń, ale może również stać się drogą do nowego przeżywania siebie i poczucia wolności.
W artykule skupiono się na zmianach w przeżywaniu samokrytycyzmu pacjenta przez analityka w
różnych fazach pracy analitycznej. Ważne, by analityka nie ograniczał lęk przed podjęciem tematu
wielkościowości podszywającej samokrytykę. Zrozumienie tego aspektu samokrytycyzmu pozwala
bowiem wyjaśnić, dlaczego jest on tak utrwalony i oporny na interpretacje. Pacjent ma swój interes
w utrzymaniu nawyku samokarania, ponieważ napędza to jego fantazje samoregulacyjne. Fantazje
te czasem wiążą się z poczuciem, że będąc krytycznym wobec siebie, odniesie większy sukces lub
zasłuży na miłość. Mogą być też oparte o strategie rywalizacyjne, związane z chęcią prześcignięcia czy
pokonania rodziców czy rodzeństwa lub zemsty na nich.
Słowa kluczowe: osobowość, przeciwprzeniesienie, obrony, opór, symptomy, przeniesienie
Kwestia zrozumienia i przepracowania poszczególnych aspektów samokrytycyzmu pacjenta stanowi
duże wyzwanie zarówno dla niego, jak i dla analityka. Omówię kilka pomysłów na to, jak analityk może
rozumieć i wykorzystywać różne odcienie przeciwprzeniesienia w analizie pacjentów, których nieświadome
życie wewnętrzne i relacje z innymi charakteryzują się w dużym stopniu ograniczającą skłonnością do
samokrytycyzmu, której towarzyszy nieświadoma wielkościowość.
Samokrytycyzm często sprawia wrażenie stałego elementu organizacji osobowości i może pojawiać się
w różnych konstelacjach psychicznych, zwłaszcza u pacjentów nerwicowych. Na przykład, w kontekście
edypalnym pacjent może radzić sobie z lękiem przed sukcesem czy uczuciami rywalizacyjnymi używając
świadomych i nieświadomych postaci “skromności” i samokrytycyzmu. W przypadku chłopca kompleks
Edypa często wiąże się z pragnieniem, by zająć miejsce ojca u boku matki (np. Freud, 1924). Liczne
neurotyczne rozwiązania kompleksu Edypa polegają na zwróceniu się przeciwko sobie jako na nieświadomym
sposobie łagodzenia poczucia winy i lęku przed odwetem.
Zarówno w strukturach neurotycznych jak i narcystycznych, świadomy i nieświadomy samokrytycyzm
może odgrywać rolę ciosu, który jednostka zadaje samej sobie, aby uprzedzić uderzenie, którego obawia
się ze strony realnych i wewnętrznych obiektów. Samokrytycyzm może służyć jako sposób, by utrzymać
aktywną pozycję, zamiast biernie oczekiwać wywołującego nieświadomy wstyd ataku w uwewnętrznionej
relacji z obiektem. Może się on również wiązać ze zwracaniem złości czy wściekłości przeciwko sobie by
chronić obiekt, będący przedmiotem nieświadomej nienawiści lub zazdrości.
Ponieważ samokrytycyzm często stanowi część stałego wzorca charakterologicznego i ponieważ wiąże
się z atakami na self, próby pokazania pacjentowi jego różnorodnych znaczeń mogą napotykać poważne
trudności. Jest niezmiernie ważne, aby analityk pomógł pacjentowi zrozumieć znaczenie tego objawu czy
zachowania w konkretnym, wyjątkowym kontekście relacji analitycznej.
Szczególny rodzaj trudności przeciwprzeniesieniowych, z którymi analityk może się zetknąć poddając
analizie problem samokrytycyzmu wiąże się z obecnością nieświadomej wielkościowości, stojącej w
110