Oglądaj/Otwórz

Praca jest poświęcona analizie idei „starej (dawnej) Serbii” z perspektywy miejsc
pamięci, traktowanych jako integralna część pamięci zbiorowej i obrazu historii.
Termin „stara Serbia” w serbskim dyskursie narodowym oznacza krainy włączone do
średniowiecznego państwa serbskiego, które w czasach obecności osmańskiej (od
XV do XIX wieku) obejmowały przede wszystkim vilajet Kosowo, ale również
częściowo ziemie vilajetów, Monastir (dziś Bitola) i Selanik (dziś Saloniki). W drugiej
połowie XIX wieku (zwłaszcza po 1885 r.- wojna serbsko-bułgarska) dyskurs
poświęcony „starej Serbii” był używany w celach propagandowych dla zaspokojenia
serbskich aspiracji do tzw. zjednoczenia narodowego, a w istocie do uzasadnienia
ekspansji na południe, w stronę Kosowa i Metohii oraz Macedonii, czemu miała
służyć rewaloryzacja wizji imperium serbskiego cara(cesarza ) Stefana Dušana
(1331-1355). W swojej pracy koncentruję się na serbskim widzeniu historii Bałkanów,
poprzez analizę miejsc pamięci, traktowanych jako mitologemy oddzielające „nas”
Serbów i „naszą” historię od „Innych”. „Inny” oznacza inne bałkańskie narody:
Bułgarów i Greków, z którymi młode państwo serbskie prowadziło dyskusje o
przyszłym podziale ziem imperium osmańskiego. Miejsca pamięci, którymi zajmuję
się w pracy w kontekście idei „starej Serbii” to wydarzenia historyczne (np. bitwa pod
Velbužd, bitwa na Kosowym Polu), terytoria (np. Prizren, Skopje, Prilep), postaci
historyczne i mityczne (imperator Stefan Dušan, królewicz Marko ). Analiza miejsc
pamieci została przeprowadzona w oparciu o teksty historyczne, literackie,
podręczniki szkolne, ale równiez w oparciu o prace malarskie z przełomu XIX i XX
wieku. Analiza umożliwiła mi prezentację charakterystycznego dla serbskich elit XIX
wieku i później „historycznego myślenia“ , wiążącego się w istocie z
wykorzystywaniem wiedzy histoirycznej i pamięci do doraźnych celów politycznych.
Serbska perspektywa w moich badaniach ma bezpośrednie odniesienie do pojęcia
„stara Serbia”, które wprowadza narodowy aspekt do historii Bałkanów, podobnie do
paralelnych (opozycyjnych w stosunku do siebie ) pojęć, takich jak „sanstefańska
Bułgaria” (bułgarska perspektywa) i “Megali Idea” (grecka perspektywa).
Zapleczem teoretycznym mojej analizy jest koncepcja Pierre`a Nory i jego Les Lieux
de Mémoire (1984-1992), ale w rzeczywistości miejsca pamięci traktuję szerzej jako
„dziedzinę pamiętania” rozumianą jako synteza terytorió, miejsc i obiektów.
Dziedzina pamiętania może obejmować trzy kategorie obiektów: topograficzne
(terytoria i obiekty), odnoszące się do tradycji (wspólne świętowanie, sakralne,
mityczne i rytualne scenariusze) i estetyczne (teksty artystyczne). Ta perspektywa
umożliwia szersze rozumienie miejsc pamięci, nie tylko jako terytoriów, pomników,
czy postaci mitycznych, ale także jako figur historycznych (figur pamięci, jako
ważnych postaci odziedziczonych z dawnej lub bliskiej przeszłości poprzez które są
postrzegane miejsca, obiekty, tradycje, wierzenia, tożsamość narodowa, tożsamość
humanistyczna). Tym samym pamięć zbiorowa nie istnieje poprzez fakt historyczny
znany zwykłym ludziom, ale poprzez wspólny (dla danej grupy/wspólnoty) obraz
miejsc pamięci.
U podstaw mojej rozprawy leży zatem próba odpowiedzi na pytanie jak kształtowała
się nowoczesna serbska tożsamość? Ten ambitny zamiar został skonkretyzowany w
postaci tezy bardziej szczegółowej: jak dyskurs o „starej Serbii” rozwinął się w mapę
mentalną Serbów i w tej postaci oddziaływał na rozwój nowoczesnej serbskiej
tożsamości narodowej na przełomie XIX i XX wieku? Stawiam również pytanie czy
określenie „stara Serbia” istniało wśród Serbów przed 1800 rokiem, czyli zanim w
drugiej połowie XIX wieku ukształtował się dyskurs o „starej Serbii”? Podstawę
obrazu „starej Serbii” można znaleźć w siedemnastowiecznych i późniejszych
historiach serbskich polihistorów, ustnej poezji epickiej, ale także w mapach
geografów z Europy zachodniej. Głównym źródłem była jednak silna wśród
serbskich elit kulturalnych i politycznych potrzeba utrwalenia przerwanej (przez okres
obecności osmańskiej) ciągłości tradycji narodowej miedzy współczesnym i
średniowiecznym państwem serbskim i włączenia (w narrację narodową)
czternastowiecznego imperium cara Stefan Dušana. Łącznikiem dla tych dwu
tradycji, współczesnego (dziewiętnastowiecznego) królestwa Serbii i
średniowiecznego państwa serbskiego była właśnie tradycja „starej Serbii. Ta
konstrukcja opierała się na historycznych terytoriach, wydarzeniach, figurach, a także
na mitach jako nadających się do bardziej powszechnej adaptacji miejscach
(dziedzinach ) pamięci, a tym samym stanowiących (w większym zakresie) podstawę
(od)budowy narodu i kreacji świadomości w „starej Serbii”.
Lepsze zrozumienie dyskursu o “starej Serbii” , wprowadza nową perspektywę do
wspólnej Historii Bałkanów, a także daje podstawy dla szerszych,
komparatystycznych badań nad rozwojem idei narodowej na Bałkanach, która
opierała się na zmitologizowanym obrazie historii głęboko zakorzenionym w
tradycjach narodowych regionu.
Analiza piśmiennictwa poświęconego idei “starej Serbii” umożliwia także lepsze
zrozumienie wykreowanych w XIX wieku na Bałkanach miejsc pamięci i ich recepcji
wśród szerokiej publiczności. Okres romantyzmu próbował spopularyzować mity
należące do epiki ludowej i uczynić je podstawowymi źródłami do badania historii
czasów średniowiecza z uwagi na ich związki z imperium cara Dušana i Skopje jako
jego stolicą, z jednej strony, oraz zmitologizowanym obrazem królewicza Marka z
drugiej. Podstawę analizy stanowią dokumenty, podreczniki szkolne, wspomnienia,
historie (polihistorów) i te teksty literackie, których tematem jest historia i kultura
Bałkanów widziana z perspektywy miejsc pamieci , jak również wspólczesna sztuka
serbska inspirowana ideą narodową.
Oznacza to, że skupiłem swoje zainteresowania badawcze na symbolicznych
użyciach przeszłości dla celów bieżących(doraźnych): na przykład badałem w jaki
sposób autorzy wykorzystywali historię średniowiecznej Serbii, zwłaszcza okres
imperium cara Dušana dla uzasadnienia serbskich pretensji do uzyskania dostępu
do Morza Egejskiego. Mit imperium cara Dušana bardziej odpowiadał temu zadaniu
niż mit bitwy kosowskiej z 1389 roku z wielu powodów: przede wszystkim z uwagi na
potęgę i sławę państwa Dušana oraz granice polityczne jego imperium, które
zaspokajały marzenia ówczesnych elit w Belgradzie. Geografia tego mitu była
tożsama z planami odrodzonego państwa serbskiego, które chciało władać
przestrzenia od doliny rzeki Moravy do doliny rzeki Vardar, czyli tzw. kregosłupem
Półwyspu Bałkańskiego.
Rozprawa jest poświęcona analizie świadomości przeszłości widzianej poprzez
miejsca pamięci i ich recepcję wśród serbskiego społeczeństwa, co leży u podstaw
kreacji tradycji, obrazu Innego, wspólnej pamięci i procesów związanych z ich
reinterpretacją. Analiza źródeł opiera się na trzech segmentach: pierwszy skupia się
na autorach piszących o historii w kontekście idei „starej Serbii”; drugi jest
poświęcony instytucjonalizacji miejsc pamięci związanych ze „starą Serbią” czyli
analizie dyskursu edukacyjnego(podręczniki szkolne) ; ostatni zajmuje się popularną
(na poziomie masowego odbiorcy) interpretacją obrazu „starej Serbii” w oparciu o
szeroko rozumiane teksty sztuki (malarstwo, prasę).